Osiedla I Kolonie Robotnicze W Katowicach - Identyfikacja, Rozmieszczenie I Stan Zachowania

View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE

Title: Osiedla i kolonie robotnicze w Katowicach - identyfikacja, rozmieszczenie i stan zachowania

Author: Marta Chmielewska

Citation style: Chmielewska Marta. (2009). Osiedla i kolonie robotnicze w Katowicach - identyfikacja, rozmieszczenie i stan zachowania. "Acta Geographica Silesiana" ([T.] 6 (2009), s. 9-14).

Acta Geographica Silesiana, 6. WNoZ UŚ, Sosnowiec 2009 s. 9–14 ______

Marta Chmielewska

Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec

OSIEDLA I KOLONIE ROBOTNICZE W KATOWICACH – IDENTYFIKACJA, ROZMIESZCZENIE I STAN ZACHOWANIA

Xмелевская M. Жилые микрорайоны рабочих и „колониальная” застройка в Катовицах – идентификация, раз- мещение и современное состояние. Осуществлена идентификация старых микрорайонов города, предназначенных для рабочих, проанализированы закономерности их размещения, а также дана оценка степени их сохранности. Лока- лизированы объекты патронажной застройки в границах города, описана их история, произведен сравнительный ана- лиз. Сделаны выводы, касающиеся т. н. патронажного строительства в городе в целом.

Chmielewska M. Worker’s estates in Katowice – identification, spatial arrangement and preservation. In this article there were identificated worker’s estates in urban space of Katowice, and their spatial arrangement and preservation was analysed. Not only was it needed to localize partonized housing estates in the city, but also analyse the history of each one and compare those objects. As a result, the characteristic of worker’s housing in Katowice was recived.

Streszczenie ce postindustrialnej, kiedy przemysł ciężki odchodzi w przeszłość, a główną rolę odgrywają usługi i prze- Dokonano identyfikacji osiedli i kolonii robotniczych mysł wysokiej techniki, borykają się z licznymi pro- w przestrzeni miejskiej Katowic, oraz przeprowadzo- blemami związanymi z restrukturyzacją przemysłu, no analizę ich rozmieszczenia i stanu zachowania. Wy- oraz stają przed trudnym zadaniem, jakim jest prze- magało to zlokalizowania obiektów patronackich kształcenie się w region nowoczesny (RUNGE, 1996). w obrębie miasta, prześledzenia ich historii oraz prze- Kolonie i osiedla robotnicze powstawały w re- prowadzenia analizy porównawczej obiektów. W rezul- gionach tradycyjnych przez cały okres ich uprzemy- tacie uzyskano charakterystykę budownictwa patronac- sławiania. Często nazywane „koszarami przemys- kiego w Katowicach. łu” stanowią dopełnienie procesu industrializacji (PADUCH, 2005). Ich losy były ściśle związane z dzie- jami zakładów, których pracownicy je zamieszki- WPROWADZENIE wali. Drogi przedsiębiorstw i ich kolonii rozeszły się jednak w okresie restrukturyzacji przemysłu. Dziś Kolonie i osiedla robotnicze, zwane także patronac- wielu zakładów już nie ma, a osiedla i kolonie ro- kimi, są obiektami urbanistycznymi o funkcji miesz- botnicze są często jedynym po nich śladem. Takie kaniowej, które powstawały na potrzeby pracowni- relikty przemysłowej przeszłości znaleźć można dziś ków zakładów przemysłowych, z inicjatywy ich właś- w europejskich tradycyjnych regionach przemysło- cicieli. Mimo, iż często pojęcia te dla ułatwienia wych, np. w Zagłębiu Ruhry i w Zagłębiu Południo- traktowane są jako synonimy, nie oznaczają tego wowalijskim, a także w Polsce, m. in. w ośrodku samego. Osiedla to dość duże zespoły urbanistycz- łódzkim oraz w Zagłębiu Górnośląskim. Stan ich zane o uporządkowanej strukturze przestrzennej, skła- chowania jest zróżnicowany. Niektóre, uznane za dające się z domów mieszkalnych, oraz dysponują- zabytkowe, są ozdobą miast, w których się znajdu- ce instytucjami użyteczności publicznej, które zaspo- ją, a także ich atrakcję turystyczną. Inne, zaniedba- kajają potrzeby jej mieszkańców. Kolonie nato- ne niszczeją i szpecą okolicę, często będąc równo- miast składają się tylko z domów mieszkalnych, za- cześnie siedliskiem patologii społecznych. tem są uzależnione pod względem usługowym od Katowice, stolica regionu śląskiego, są miastem innego większego ośrodka (GŁAZEK, 2005). stosunkowo młodym, które rozwinęło się w wyniku Budownictwo patronackie jest ściśle wpisane industrializacji, z inicjatywy niemieckich przemys- w przestrzeń miejską tradycyjnych regionów przemy- łowców. Od momentu nadania praw miejskich słowych, które powstały w związku z rozwijaniem w 1865 r. systematycznie rozrastały się poprzez się w nich od rewolucji przemysłowej pod koniec wchłanianie sąsiednich miejscowości, osiągając swo- XVIII w. tradycyjnych gałęzi przemysłu, jak: gór- je obecne granice w 1975 r. Dzisiaj to miasto jest nictwo, hutnictwo czy włókiennictwo. Obecnie, w epo- zlepkiem osad i kolonii, z których większość ma ge-

9 nezę przemysłową. Osiedla patronackie na terenie przy czym powstawały one w IV głównych etapach: współczesnych Katowic powstawały od początku I – zaraz na początku stulecia, II – w okresie mię- XIX w. aż do lat 80. XX w. W tym okresie wie- dzywojennym, III – zaraz po II wojnie światowej lokrotnie zmieniały się preferowane typy zabudo- oraz IV – w okresie Polski Ludowej (tab. 1). wy tego rodzaju obiektów, od wielorodzinnych bu- Większość XIX-wiecznych kolonii powstała przy dynków mieszkalnych zwanych „familokami”, po- niewielkich zakładach, a ich nazwa była taka sama, przez domki jedno- lub dwurodzinne i domki fiń- jak nazwa kopalni czy huty. Do takich obiektów na- skie, aż po budownictwo wielorodzinne w postaci leżą kolonie: Agnieszka, Alfred, Amanda, Huta bloków z wielkiej płyty. Zmieniał się również stan- Arnold, Norma, Wilhelmina i Zuzanna (tab. 1). dard znajdujących się w nich mieszkań. Część ko- Wszystkie wymienione powyżej kolonie przetrwa- lonii i osiedli robotniczych Katowic w trakcie roz- ły dłużej niż zakład, dla którego je zbudowano, i słu- budowy miasta uległa zniszczeniu i została zastą- żyły później robotnikom innych, sąsiednich hut i ko- piona inną zabudową, wiele z nich jednak funkcjo- palń, ich pierwotna nazwa jednak się zachowała. nuje do dziś, chociaż niewielu mieszkańców pa- Nazwy innych obiektów z tego okresu nawiązywa- mięta jeszcze o ich dawnej funkcji. ły czasem do przeszłości regionu, np. kolonia Sza- Celem artykułu jest identyfikacja w przestrzeni belnia wzięła swoją od znajdującej się niegdyś w jej miejskiej Katowic kolonii i osiedli robotniczych, ana- sąsiedztwie wytwórni szabel, albo do charakteru geo- liza ich rozmieszczenia oraz ocena stanu ich zacho- graficznego – jak w przypadku kolonii Stawiska, po- wania. Zrealizowanie zamierzonego celu wymaga- wstałej na obszarze pełnym stawów, czy też kolo- ło w pierwszej kolejności zlokalizowania w obrę- nii Bagno, utworzonej na bagnistym terenie (SZA- bie miasta obiektów patronackich, a także miejsc, RANIEC, 1980). gdzie niegdyś one występowały, co pozwoliło okre- W XIX w. obok małych kolonii powstały też ślić ich liczbę, rozmiary oraz rozmieszczenie w prze- dwa duże osiedla robotnicze: Załęże i Murcki. strzeni miejskiej. Następnie dokonano analizy histo- Pierwsze z nich umiejscowione zostało przez właś- rii poszczególnych obiektów, ze szczególnych uwzglę- cicieli kopalni „Kleofas”, spółkę Giesches Erben, dnieniem informacji: kiedy powstał, na potrzeby w zachodniej części XIII-wiecznej wsi Załęże. jakiego zakładu, oraz w przypadku osiedli już nie- Wschodnią jej część krótko po tym zagospodaro- istniejących, co znajduje się na jego miejscu? W ce- wała Huta Baildon. Wybudowane przez oba przed- lu pełniejszej charakterystyki, a także oceny stanu siębiorstwa wielorodzinne domy robotnicze, wolno- zachowania przeprowadzono badania terenowe, oraz stojące i typu kamienicowego, wyparły pierwotną analizę porównawczą obiektów między sobą. Wy- wiejską zabudowę osady i całkowicie zmieniły jej niki obserwacji zestawiono w tab. 1 oraz przedsta- charakter na robotniczy. Drugie duże osiedle z tego wiono na rys. 1–3. okresu wyrosło przy najstarszej kopalni węgla ka- Na potrzeby pracy wykorzystano materiały źród- miennego na terenie dzisiejszych Katowic – „Ema- łowe dotyczące Katowic, ich dzielnic, osiedli, kolo- nuelssegen”, z inicjatywy książąt Pruskich. Obszar nii oraz regionu śląskiego, zgromadzone w wyniku ten początkowo prawie niezamieszkały; poprzez sy- analizy studialnej w bibliotekach, muzeach, archi- stematyczne budowanie nowych wielorodzinnych wach i urzędach. W większości były to opracowa- domów dla pracowników kopalni, stał się dużą osa- nia publikowane, jak: monografie, artykuły, materia- dą robotniczą, która w późniejszym okresie była na- ły konferencyjne czy materiały kartograficzne, ko- wet samodzielnym miastem. Dziś oba osiedla stano- rzystano również z niepublikowanych danych uzys- wią samodzielne dzielnice Katowic (SZARANIEC, kanych od różnych instytucji i osób prywatnych. 1980; BOROWY, 1992, 1997; JEDYNAK, 2004). Do najstarszych XX-wiecznych obiektów patronackich, a zarazem najciekawszych pod względem IDENTYFIKACJA KATOWICKICH KOLONII urbanistycznym, zaliczają się osiedla Giszowiec I OSIEDLI ROBOTNICZYCH i Nikiszowiec, oraz kolonia Boże Dary. Powstały one jeszcze pod panowaniem niemieckim. Dwa W wyniku wnikliwej analizy źródeł historycznych pierwsze z nich są jedynymi katowickimi osiedla- i kartograficznych zlokalizowano na terenie dzisiej- mi uznanymi za zabytkowe. Zawdzięczają to swo- szych Katowic 34 kolonie i osiedla robotnicze (tab. 1, jej unikatowości, która wynika z ich dokładnego za- rys. 1–3). Różnią się one czasem powstania, ty- planowania przez inicjatora budowy A. Uthemanna pem zabudowy, standardem mieszkań oraz stop- oraz architektów E. i G. Zillmanów (GŁAZEK, 1996). niem i stanem zachowania w przestrzeni miasta. Po I wojnie światowej, gdy Katowice znalazły Wiek katowickich kolonii i osiedli jest zróżnico- się w Państwie Polskim, z inicjatywy władz woje- wany: 65% z nich powstało w XIX w., z czego po- wódzkich, w myśl programu budowy kolonii robot- łowa do roku 1850, a druga połowa – po roku 1850. niczych z 1926/27, powstały dwa obiekty, składa- Pozostałe obiekty patronackie pochodzą z XX w., jące się z domków dwurodzinnych: Osiedle Nikosa

10 Tabela 1. Kolonie i osiedla robotnicze Katowic Table 1. Worker’s estates in Katowice

Lp. Nazwa Czas powstania Miejsce pracy Dzielnica Rodzaj Stan Obecna osiedla lub mieszkańców Katowic zabudowy zagospodaro- funkcja kolonii osiedla / kolonii wania obiektu F d D B z z c n z a a i w a l o e ę c c o m

m u ś h h k z c r i o o a o k l o i o w w c o w i d

h k w j a a z i o e i s n n i

o d n w k a a

n n o

a o e

/ a

1 Agnieszka lata 40. XIX w. huta cynku „Agnes”, Dąb + + budynki zakłady Hohenlohe, mieszkalne kopalnia „Król” 2 Alfred poł. XIX w. kopalnia „Alfred”, Wełnowiec + + osiedle dom- kopalnia „Hohenlohe” ków jednorodzinnych 3 Amanda I poł. XIX w. kopalnia „Agnieszka – Janów + + zakłady Amanda”, przemysłowe kopalnia „Giesche” 4 Bagno I poł. XIX w. kopalnie „Elfriede” i Roździeń/ + + węzeł dro- „Vitus”, huta cynku /Zawodzie gowy E-22a „Bernhardi” – Katowice – Mysłowice 5 Borki pocz. XIX w. huta żelaza „Dietrich”, Roździeń + + + kopalnia „Polska” 6 Boże Dary pocz. XX w. kopalni „Böer” Kostuchna + + + 7 Dwunastu koniec XIX w. kopalnia „Wujek” Załęska Hałda + + Apostołów 8 Finy lata 40./50. XX w. kopalnia „Kleofas” Załęska Hałda + + osiedle Witosa 9 Fryderyka lata 50. XIX w. zakłady Hohenlohe Wełnowiec + + 10 Giszowiec pocz. XX w. kopalnia „Giesche” Janów + + osiedle Staszica 11 Huta Arnold 1841 r. huta cynku „Arnold” Janów + + domki jedno- rodzinne 12 Karbowa I poł. XIX w. huty cynku „Henrietta” śródmieście + + osiedle Pade- i „Emma” rewskiego 13 Kamionka poł. XIX w. huta cynku „Henrietta” Brynów + + budynek Cen- tralnego Ośrod- ka Informatyki Górnictwa przy rondzie Miko- łowskim 14 Kokociniec XIX i XX w. huta żelaza „Ida” Kokociniec + + bloki mieszkalne 15 lata 70. XX w. kopalnia „Śląsk” + + 16 Kolonia lata 40./50. XX w. kopalnia „Wieczorek” Janów + + Wysockiego 17 Koszutka XIX w. huty cynku „Fanny”, Koszutka + + + osiedle mieszka- „Franz” i huta żelaza niowe Koszutka „Marta” z lat 50 18 Morawa lata 60. XIX w. huta cynku Roździeń + + „Wilhelmina” 19 Murcki II poł. XIX w. kopalnia „Emanuelsegen” Murcki + + 20 Nikiszowiec pocz. XX w. Kopalnia „Giesche” Janów + + 21 Norma poł. XIX w. huta cynku „Norma” Bogucice + + 22 Obroki II poł. XIX w. kopalnia „Kleofas” Obroki + + 23 Osiedle 1927–1928 kopalnia „Kleofas” Załęże + + Belojannisa 24 Osiedle Fińs- lata 40./50. XX w. kopalnia „Katowice” Bogucice + + osiedle kich Domków Kukuczki 25 Osiedle Fińs- lata 40./50. XX w. kopalnia „Boże Dary” Kostuchna + + kich Domków 26 Osiedle lata 80./ 90. XX w. Huta metali Nieżelaz- Dąbrówka + + Michalskiego nych „Szopienice” Mała 27 Osiedle lata 60. XX w. kopalnia „Wieczorek”, Giszowiec + + Staszica kopania „Staszic” 28 Pniaki XIX w. kopalnia „Gute Zuflucht”, Dąbrówka + + huta cynku „Scheller” Mała 29 Stawiska pocz. XIX w. huta cynku „Uthemann” Szopienice + +

11 30 Szabelnia I poł. XIX w. huta cynku „Wilhelmina” Szopienice + + 31 Wilhelmina lata 40. XIX w. huta cynku „Wilhelmina” Szopienice + + zakłady Huty Metali Nieżelaznych 32 Załęże II poł. XIX w. kopalnia „Kleofas”, Załęże + + huta żelaza „Baildon” 33 Zuzanna lata 60. XIX w. kopalnia „Sussane” Janów + + węzeł komuni- kacyjny A4 z drogą Bielsko – Warszawa 34 1937–1938 kopalnia „Wujek” Stara Ligota + +

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: SZARANIEC (1980, 2003), RZEWICZOK (1993), SZARANIEC, ZŁOTY (2006)

Belojanisa w Załężu i kolonia kopalni „Wujek” lub dwurodzinnych: są to XIX-wieczne kolonie w Starej Ligocie (GŁAZEK, 2005). Pozostałe XX- Dwunastu Apostołów, Huta Arnold, Kokociniec wieczne kolonie wybudowano już po II wojnie i Stawiska, oraz pochodzące z XX w.: Giszowiec, światowej. Zaraz po jej zakończeniu powstały 3 Os. Belojanisa, kolonia na Starej Ligocie i Kolonia osiedla fińskich domków na Załęskiej Hałdzie, w Bo- Wysockiego, a także 3 osiedla fińskich domków. gucicach i w Kostuchnie, przeznaczone na potrze- Najmłodsze 3 osiedla: Michalskiego, Staszica i Ko- by pracowników zlokalizowanych tam kopalń oraz kociniec składają się z wielopiętrowych bloków przesiedleńców, którzy również tam mieli znaleźć mieszkalnych z wielkiej płyty. zatrudnienie, oraz Kolonia Wysockiego w Janowie. Wśród wyszczególnionych w tab. 1 kolonii Podczas ostatniego etapu budownictwa patronac- z XIX w., aż 9 zachowało się do dziś, 5 zachowa- kiego, w okresie Polski Ludowej, wybudowano 3 nych jest częściowo, a 8 znikło z krajobrazu miasta. osiedla bloków z wielkiej płyty w Dąbrówce Małej, Zachowane kolonie to: Borki, Dwunastu Apostołów, Kokocińcu oraz Giszowcu (tab. 1). Fryderyka, Morawa, Murcki, Obroki, Pniaki, Sza- belnia i Załęże. Do zachowanych częściowo zali- czają się: Agnieszka, Alfred, Huta Arnold, Norma TYPY ZABUDOWY ORAZ STAN i Wilhelmina. Po pozostałych praktycznie nie ma ZACHOWANIA KATOWICKICH OSIEDLI śladu, lub istnieją jako nazwy na mapie. Na miejs- I KOLONII PATRONACKICH cu tych kolonii znajdują się dzisiaj głównie wybudowane w późniejszych okresach osiedla mieszka- Zabudowa katowickich osiedli patronackich jest niowe, składające się przeważnie z wysokich blo- zróżnicowana, można jednak wyróżnić 3 główne ków, jedynie na miejscu kolonii Alfreda powstało jej typy: osiedle domków jednorodzinnych. Oprócz potrzeb 1. wielorodzinne budynki mieszkalne z czerwonej budownictwa mieszkaniowego, kolonie wyburzano cegły, czasem otynkowane, wolnostojące lub pod rozbudowę dróg i zakładów przemysłowych typu kamienicowego, zwane „familokami”, (tab. 1). 2. jedno- lub dwurodzinne domki, czasem szere- Większość powstałych w XX w. kolonii i osie- gowe, murowane lub drewniane (tzw. fińskie), dli istnieje do dziś. Nie zachowały się jedynie dwa z niewielkimi ogródkami, osiedla fińskich domków – na Załęskiej Hałdzie 3. bloki mieszkalne z wielkiej płyty, zwane po- i w Bogucicach. Na ich miejscu powstały duże osie- tocznie „blokowiskami”. dla bloków mieszkalnych – osiedle Witosa i osiedle Ponad połowa obiektów patronackich w Kato- Kukuczki. Częściowemu zniszczeniu uległo również wicach należy do pierwszego typu zabudowy, przy osiedle Giszowiec, gdzie na miejscu zabytkowych czym większość familoków pochodzi z XIX w., domków powstały bloki osiedla Staszica. wyjątek stanowią budynki osiedla Nikiszowiec z po- czątku XX w. Standard mieszkań w familokach był zróżnicowany, nawet w obrębie jednej kolonii. Nie- ROZMIESZCZENIE KOLONII I OSIEDLI które mieszkania były ciasne, pozbawione wody i ka- ROBOTNICZYCH W KATOWICACH nalizacji, inne były przestronne, czasem nawet 2-po- kojowe, z toaletą na korytarzu lub w mieszkaniu. Analizując rozmieszczenie kolonii i osiedli patro- Mieszkańcom każdego lokalu przysługiwała ponad- nackich na terenie dzisiejszych Katowic (rys. 1) to komórka, gdzie często hodowano króliki, gołę- zauważyć można ich większą koncentrację w pół- bie albo nawet świnie. nocnej i wschodniej części miasta, oraz ich małą Mieszana zabudowa, składająca się z familoków liczbę na południu. Układ ten jest analogiczny do i domków jednorodzinnych charakteryzowała 3 ka- rozmieszczenia hut i kopalń (rys. 2), co wyraźnie towickie kolonie: Borki, Boże Dary i Koszutkę. świadczy o tym, że kolonie powstawały w pobliżu Zdecydowanie więcej było kolonii domków jedno- zakładów, których robotnicy je zamieszkiwali. Ale

12 nie każdy zakład prowadził budownictwo patronac- łęskiej Hałdzie i Kokocińcu, oraz na południu – kie: niektóre z nich nie zajmowały się losem swoich w Murckach. Osiedla XX-wieczne uzupełniły sieć pracowników. Bywało również, że pewne osiedla istniejących obiektów, niektóre częściowo zastępu- robotnicze służyły więcej niż jednemu zakładowi. jąc. 4 z nich zlokalizowano na wschodzie – w Ja- Były ponadto też i takie przedsiębiorstwa, które po- nowie, 2 na północy – w Bogucicach i Dąbrówce siadały więcej niż jedną kolonię (tab. 1). Małej, 4 na zachodzie – w Załężu, na Załęskiej Hałdzie, w Starej Ligocie i Kokocińcu, oraz 2 na południu – w Kostuchnie (rys. 1, tab. 1.). Badając rozmieszczenie osiedli patronackich w przestrzeni miejskiej warto zwrócić uwagę na lo- kalizację obiektów o różnych typach zabudowy (rys. 3). Nie ulega wątpliwości, iż większość z nich stanowią kolonie o zabudowie typu familoki: znaj- dują się one we wszystkich częściach miasta. Inte- resująco układają się kolonie domków jedno- lub dwurodzinnych, uwzględniając również obiekty o zabudowie mieszanej: ciągną się one pasmowo wzdłuż wschodniej i zachodniej granicy miasta. Blokowis- ka natomiast uzupełniły sieć kolonii o obiekty na zachodzie, wschodzie i północy.

Rys. 1. Rozmieszczenie kolonii i osiedli robotniczych w Ka- towicach z uwzględnieniem czasu ich powstawania (numeracja – por. tab. 1) Fig. 1. Location of worker’s estates in Katowice, conside- ring the time they were built (numbering as in table 1)

Rys. 3. Rozmieszczenie kolonii i osiedli robotniczych w Ka- towicach z uwzględnieniem typu ich zabudowy (numeracja jak w tab. 1) Fig. 3. Location of worker’s estates in Katowice, conside- ring the type of their buildings (numbering as in table 1)

Analiza rozmieszczenia kolonii według stanu ich zachowania (rys. 4), pozwala stwierdzić, że li- kwidacji uległy głównie najstarsze obiekty, leżące wokół ścisłego centrum Katowic. Jest to zrozumia-

łe i związane z potrzebą rozbudowy tej ważnej częś- Rys. 2. Rozmieszczenie hut i kopalń na terenie Katowic ci miasta. Funkcja zajmowanej przez nie przestrze- Fig. 2. Location of foundries and coal mines in Katowice ni nie uległa jednak w większości przypadków zmianie – zostały zastąpione przez nowocześniejsze Wraz z rozwojem przemysłu, w przestrzeni miej- osiedla mieszkaniowe (Koszutka, os. Paderewskie- skiej przybywało osiedli patronackich. Najstarsze go czy os. Kukuczki). Dwa osiedla zlikwidowane kolonie, z I połowy XIX w., położone są głównie w zachodniej części miasta również zostały zastąpio- we wschodniej części Katowic – w Szopienicach, ne blokowiskami, natomiast nieistniejące dziś ko- Roździeniu i Janowie, oraz na północy – w Dębie, lonie we wschodniej części znikły w związku z roz- Wełnowcu i na Koszutce. Te z II połowy XIX w. budową sieci drogowej. Kolonie częściowo zlikwi- znajdują się na północy – w Wełnowcu i Dąbrówce dowane również należą do grupy najstarszych i po- Małej, na zachodzie – na Załężu, Brynowie, Za- łożone są we wschodniej i północnej części miasta.

13 szczenie jest analogiczne do rozmieszczenia hut i kopalń na terenie Katowic, - z 34 katowickich kolonii i osiedli patronackich 18 zachowało się do dziś, 6 uległo częściowemu zniszczeniu, a 10 nie przetrwało do współczes- ności, - w miejscu niezachowanych kolonii robotniczych znajdują się obecnie głównie osiedla mieszkaniowe, obiekty te wyburzano również pod rozbudowę centrum miasta, sieci drogowej i zakładów przemysłowych. Po podsumowaniu ustaleń badawczych stwier- dzić można, że budownictwo patronackie jest moc- no wrośnięte w tkankę miejską Katowic, w której funkcjonuje od 200 lat. Jednocześnie jest ono re- liktem industrialnej przeszłości miasta, które obec- Rys. 4. Rozmieszczenie kolonii i osiedli robotniczych w Ka- towicach, z uwzględnieniem stanu ich zachowania (nume- nie ulega przemianom charakterystycznym dla epo- racja jak w tab. 1) ki postindustrialnej. Z przestrzeni miejskiej znikają Fig. 4. Location of worker’s estates in Katowice, conside- kolejne zakłady przemysłowe, ich kolonie i osiedla ring their preservation (numbering as in tab. 1.) robotnicze jednak pozostają, co więcej, mimo złe- go stanu technicznego nadal pełnią ważną funkcję Również w ich przypadku, w większości zachowa- mieszkaniową. no funkcję mieszkaniową przestrzeni, którą zajmo- wały. Jedynie położona na wschodzie kolonia Wil- helmina została częściowo wyburzona pod rozbu- LITERATURA dowę zakładów przemysłowych. Borowy R., 1992: Kopalnia „Kleofas” 1792–1992. Wydaw- nictwo DANROM, Katowice. PODSUMOWANIE Borowy R., 1997: Wczoraj – dziś – jutro… kopalni „Ka- towice-Kleofas”. Historia Węglem Pisana. Usługi Po- ligraficzno-Wydawnicze Piotr Tyrtania, Katowice. Celem artykułu była identyfikacja kolonii i osiedli Głazek D., 1996: Janów i jego zabytki architektury. W: Za- robotniczych w przestrzeni miejskiej Katowic, ana- cher E. (red.): Janów, Nasza Mała Ojczyzna. Wydaw- liza ich rozmieszczenia oraz ocena stanu ich zacho- nictwo BORGIS, Katowice: 19–27. wania. Wobec tego, w wyniku przeprowadzonych Głazek D., 2005: Gdzie mieszkał ongiś robotnik? W: Bożek badań, ustalono następujące rezultaty: G. (red.): Historyczne osiedla robotnicze. Referaty wy- - w Katowicach licznie występowały i nadal wy- głoszone na sesji naukowej w Katowicach w dniach 9– 10 września 2005. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kul- stępują kolonie i osiedla robotnicze, w obec- turowego w Katowicach, Katowice: 8–16. nych granicach miasta zidentyfikowano ich 34, Jedynak Z., 2004: Rozwój górnictwa węglowego w okoli- - katowickie kolonie i osiedla robotnicze pows- cach Katowic (do 1922) i jego wpływ na przemiany tawały przez cały okres uprzemysławiania mias- ludnościowe regionu. W: Katowice w 138 rocznicę ta, 65% z nich pochodzi z XIX w., pozostałe uzyskania praw miejskich. Instytut Górnośląski, Kato- wybudowano w XX w., wice. Paduch E., 2005: Wstęp. W: Bożek G. (red.): Historyczne - w Katowicach powstawały zarówno niewielkie osiedla robotnicze. Referaty wygłoszone na sesji nau- kolonie robotnicze, jak i duże osiedla patronac- kowej w Katowicach w dniach 9–10 września 2005. kie, dwa z nich: Giszowiec i Nikiszowiec, od- Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowi- znaczające się unikatowymi założeniami archi- cach, Katowice: s. 7. tektonicznymi, są obiektami zabytkowymi, Runge J., 1996: Struktura rynku pracy regionu tradycyjnego - ponad połowa obiektów patronackich w bada- i jego otoczenia na przykładzie województwa katowic- kiego. UŚ, Katowice. nym mieście charakteryzuje się zabudową typu Rzewiczok U., 1993: Powstanie i rozwój przestrzenny „familoki”, wśród pozostałych 7 z nich tworzą „Wielkich” Katowic (1924–1939) – przyczynek do dzie- domki jedno- lub dwurodzinne, 3 mają zabu- jów miasta. W: Kronika Katowice, t. IV. Muzeum His- dowę mieszaną złożoną z „familoków” i dom- torii Katowic, Katowice. ków jedno- lub dwurodzinnych, a 3 najmłod- Szaraniec L., 1980: Osady i osiedla Katowic. Wydawnictwo sze zabudowane są blokami z wielkiej płyty, Śląsk, Katowice. Szaraniec L., 2003: Katowice w dawnej i współczesnej fo- - kolonie i osiedla robotnicze lokalizowano głów- tografii. Muzeum Śląskie, Katowice. nie w północnej i wschodniej części miasta, Szaraniec L., Złoty A., 2006: Narodziny miasta Katowice. przy ich małej liczbie na południu, ich rozmie- Bractwo Gospodarcze Związku Górnośląskiego, Kato- wice.