View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE Title: Osiedla i kolonie robotnicze w Katowicach - identyfikacja, rozmieszczenie i stan zachowania Author: Marta Chmielewska Citation style: Chmielewska Marta. (2009). Osiedla i kolonie robotnicze w Katowicach - identyfikacja, rozmieszczenie i stan zachowania. "Acta Geographica Silesiana" ([T.] 6 (2009), s. 9-14). Acta Geographica Silesiana, 6. WNoZ UŚ, Sosnowiec 2009 s. 9–14 ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ Marta Chmielewska Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec OSIEDLA I KOLONIE ROBOTNICZE W KATOWICACH – IDENTYFIKACJA, ROZMIESZCZENIE I STAN ZACHOWANIA Xмелевская M. Жилые микрорайоны рабочих и „колониальная” застройка в Катовицах – идентификация, раз- мещение и современное состояние. Осуществлена идентификация старых микрорайонов города, предназначенных для рабочих, проанализированы закономерности их размещения, а также дана оценка степени их сохранности. Лока- лизированы объекты патронажной застройки в границах города, описана их история, произведен сравнительный ана- лиз. Сделаны выводы, касающиеся т. н. патронажного строительства в городе в целом. Chmielewska M. Worker’s estates in Katowice – identification, spatial arrangement and preservation. In this article there were identificated worker’s estates in urban space of Katowice, and their spatial arrangement and preservation was analysed. Not only was it needed to localize partonized housing estates in the city, but also analyse the history of each one and compare those objects. As a result, the characteristic of worker’s housing in Katowice was recived. Streszczenie ce postindustrialnej, kiedy przemysł ciężki odchodzi w przeszłość, a główną rolę odgrywają usługi i prze- Dokonano identyfikacji osiedli i kolonii robotniczych mysł wysokiej techniki, borykają się z licznymi pro- w przestrzeni miejskiej Katowic, oraz przeprowadzo- blemami związanymi z restrukturyzacją przemysłu, no analizę ich rozmieszczenia i stanu zachowania. Wy- oraz stają przed trudnym zadaniem, jakim jest prze- magało to zlokalizowania obiektów patronackich kształcenie się w region nowoczesny (RUNGE, 1996). w obrębie miasta, prześledzenia ich historii oraz prze- Kolonie i osiedla robotnicze powstawały w re- prowadzenia analizy porównawczej obiektów. W rezul- gionach tradycyjnych przez cały okres ich uprzemy- tacie uzyskano charakterystykę budownictwa patronac- sławiania. Często nazywane „koszarami przemys- kiego w Katowicach. łu” stanowią dopełnienie procesu industrializacji (PADUCH, 2005). Ich losy były ściśle związane z dzie- jami zakładów, których pracownicy je zamieszki- WPROWADZENIE wali. Drogi przedsiębiorstw i ich kolonii rozeszły się jednak w okresie restrukturyzacji przemysłu. Dziś Kolonie i osiedla robotnicze, zwane także patronac- wielu zakładów już nie ma, a osiedla i kolonie ro- kimi, są obiektami urbanistycznymi o funkcji miesz- botnicze są często jedynym po nich śladem. Takie kaniowej, które powstawały na potrzeby pracowni- relikty przemysłowej przeszłości znaleźć można dziś ków zakładów przemysłowych, z inicjatywy ich właś- w europejskich tradycyjnych regionach przemysło- cicieli. Mimo, iż często pojęcia te dla ułatwienia wych, np. w Zagłębiu Ruhry i w Zagłębiu Południo- traktowane są jako synonimy, nie oznaczają tego wowalijskim, a także w Polsce, m. in. w ośrodku samego. Osiedla to dość duże zespoły urbanistycz- łódzkim oraz w Zagłębiu Górnośląskim. Stan ich za- ne o uporządkowanej strukturze przestrzennej, skła- chowania jest zróżnicowany. Niektóre, uznane za dające się z domów mieszkalnych, oraz dysponują- zabytkowe, są ozdobą miast, w których się znajdu- ce instytucjami użyteczności publicznej, które zaspo- ją, a także ich atrakcję turystyczną. Inne, zaniedba- kajają potrzeby jej mieszkańców. Kolonie nato- ne niszczeją i szpecą okolicę, często będąc równo- miast składają się tylko z domów mieszkalnych, za- cześnie siedliskiem patologii społecznych. tem są uzależnione pod względem usługowym od Katowice, stolica regionu śląskiego, są miastem innego większego ośrodka (GŁAZEK, 2005). stosunkowo młodym, które rozwinęło się w wyniku Budownictwo patronackie jest ściśle wpisane industrializacji, z inicjatywy niemieckich przemys- w przestrzeń miejską tradycyjnych regionów przemy- łowców. Od momentu nadania praw miejskich słowych, które powstały w związku z rozwijaniem w 1865 r. systematycznie rozrastały się poprzez się w nich od rewolucji przemysłowej pod koniec wchłanianie sąsiednich miejscowości, osiągając swo- XVIII w. tradycyjnych gałęzi przemysłu, jak: gór- je obecne granice w 1975 r. Dzisiaj to miasto jest nictwo, hutnictwo czy włókiennictwo. Obecnie, w epo- zlepkiem osad i kolonii, z których większość ma ge- 9 nezę przemysłową. Osiedla patronackie na terenie przy czym powstawały one w IV głównych etapach: współczesnych Katowic powstawały od początku I – zaraz na początku stulecia, II – w okresie mię- XIX w. aż do lat 80. XX w. W tym okresie wie- dzywojennym, III – zaraz po II wojnie światowej lokrotnie zmieniały się preferowane typy zabudo- oraz IV – w okresie Polski Ludowej (tab. 1). wy tego rodzaju obiektów, od wielorodzinnych bu- Większość XIX-wiecznych kolonii powstała przy dynków mieszkalnych zwanych „familokami”, po- niewielkich zakładach, a ich nazwa była taka sama, przez domki jedno- lub dwurodzinne i domki fiń- jak nazwa kopalni czy huty. Do takich obiektów na- skie, aż po budownictwo wielorodzinne w postaci leżą kolonie: Agnieszka, Alfred, Amanda, Huta bloków z wielkiej płyty. Zmieniał się również stan- Arnold, Norma, Wilhelmina i Zuzanna (tab. 1). dard znajdujących się w nich mieszkań. Część ko- Wszystkie wymienione powyżej kolonie przetrwa- lonii i osiedli robotniczych Katowic w trakcie roz- ły dłużej niż zakład, dla którego je zbudowano, i słu- budowy miasta uległa zniszczeniu i została zastą- żyły później robotnikom innych, sąsiednich hut i ko- piona inną zabudową, wiele z nich jednak funkcjo- palń, ich pierwotna nazwa jednak się zachowała. nuje do dziś, chociaż niewielu mieszkańców pa- Nazwy innych obiektów z tego okresu nawiązywa- mięta jeszcze o ich dawnej funkcji. ły czasem do przeszłości regionu, np. kolonia Sza- Celem artykułu jest identyfikacja w przestrzeni belnia wzięła swoją od znajdującej się niegdyś w jej miejskiej Katowic kolonii i osiedli robotniczych, ana- sąsiedztwie wytwórni szabel, albo do charakteru geo- liza ich rozmieszczenia oraz ocena stanu ich zacho- graficznego – jak w przypadku kolonii Stawiska, po- wania. Zrealizowanie zamierzonego celu wymaga- wstałej na obszarze pełnym stawów, czy też kolo- ło w pierwszej kolejności zlokalizowania w obrę- nii Bagno, utworzonej na bagnistym terenie (SZA- bie miasta obiektów patronackich, a także miejsc, RANIEC, 1980). gdzie niegdyś one występowały, co pozwoliło okre- W XIX w. obok małych kolonii powstały też ślić ich liczbę, rozmiary oraz rozmieszczenie w prze- dwa duże osiedla robotnicze: Załęże i Murcki. strzeni miejskiej. Następnie dokonano analizy histo- Pierwsze z nich umiejscowione zostało przez właś- rii poszczególnych obiektów, ze szczególnych uwzglę- cicieli kopalni „Kleofas”, spółkę Giesches Erben, dnieniem informacji: kiedy powstał, na potrzeby w zachodniej części XIII-wiecznej wsi Załęże. jakiego zakładu, oraz w przypadku osiedli już nie- Wschodnią jej część krótko po tym zagospodaro- istniejących, co znajduje się na jego miejscu? W ce- wała Huta Baildon. Wybudowane przez oba przed- lu pełniejszej charakterystyki, a także oceny stanu siębiorstwa wielorodzinne domy robotnicze, wolno- zachowania przeprowadzono badania terenowe, oraz stojące i typu kamienicowego, wyparły pierwotną analizę porównawczą obiektów między sobą. Wy- wiejską zabudowę osady i całkowicie zmieniły jej niki obserwacji zestawiono w tab. 1 oraz przedsta- charakter na robotniczy. Drugie duże osiedle z tego wiono na rys. 1–3. okresu wyrosło przy najstarszej kopalni węgla ka- Na potrzeby pracy wykorzystano materiały źród- miennego na terenie dzisiejszych Katowic – „Ema- łowe dotyczące Katowic, ich dzielnic, osiedli, kolo- nuelssegen”, z inicjatywy książąt Pruskich. Obszar nii oraz regionu śląskiego, zgromadzone w wyniku ten początkowo prawie niezamieszkały; poprzez sy- analizy studialnej w bibliotekach, muzeach, archi- stematyczne budowanie nowych wielorodzinnych wach i urzędach. W większości były to opracowa- domów dla pracowników kopalni, stał się dużą osa- nia publikowane, jak: monografie, artykuły, materia- dą robotniczą, która w późniejszym okresie była na- ły konferencyjne czy materiały kartograficzne, ko- wet samodzielnym miastem. Dziś oba osiedla stano- rzystano również z niepublikowanych danych uzys- wią samodzielne dzielnice Katowic (SZARANIEC, kanych od różnych instytucji i osób prywatnych. 1980; BOROWY, 1992, 1997; JEDYNAK, 2004). Do najstarszych XX-wiecznych obiektów patro- nackich, a zarazem najciekawszych pod względem IDENTYFIKACJA KATOWICKICH KOLONII urbanistycznym, zaliczają się osiedla Giszowiec I OSIEDLI ROBOTNICZYCH i Nikiszowiec, oraz kolonia Boże Dary. Powstały one jeszcze pod panowaniem niemieckim. Dwa W wyniku wnikliwej analizy źródeł historycznych pierwsze z nich są jedynymi katowickimi osiedla- i kartograficznych zlokalizowano