2020 1(61) DOI: 10.37190/arc200111

Jakub Lewicki*

Konserwacja zabytków na Mazowszu wobec nowych wyzwań i zmian teorii konserwatorskiej

Preservation of historical monuments in Mazovia in the face of new challenges and changes in conservation theory

Wprowadzenie Introduction

Mazowsze to trzeci – po województwie dolnośląskim Mazovia is the third richest region in Poland, as far as (7803) i wielkopolskim (6631) – najbogatszy w zabytki monuments are concerned, after Lower Silesia (7803) and region Polski. Znajdują się tutaj 6402 obiekty wpisane Greater Poland (6631). There are 6402 objects entered in do rejestru zabytków nieruchomych [1]. Mazowsze jest the register of immovable cultural monuments here [1]. też najbardziej rozległym województwem w Polsce. Dla- Mazovia is also the vastest voivodeship in Poland. That is tego na tym terenie konieczne są starannie zaplanowane why carefully planned conservation actions are necessary działania konserwatorskie. Rolą wojewódzkiego kon- in this area. The role of the Voivodeship Heritage Protec- serwatora zabytków jest wydawanie decyzji administra- tion Office includes issuing administrative decisions upon cyjnych na wniosek stron postępowania. Z tego powodu request of the interested parties. For this reason it is much znacznie utrudnione jest podejmowanie samodzielnych more difficult to undertake independent conservation ac- działań konserwatorskich i inicjowanie nowych przed- tivities and to initiate new actions. Nevertheless, realising sięwzięć. Niemniej rozpoczęto planowe działania, przy- the importance of protecting the most endangered groups wiązując dużą wagę do ochrony najbardziej zagrożonych of monuments in Mazovia, some planned conservation grup zabytków Mazowsza. Konieczne było określenie activities were commenced. It was necessary to determine priorytetów działań konserwatorskich, które powinny priorities in conservation activities, which ought to be być stopniowo realizowane. Inicjatywy urzędu konser- gradually realised. Initiatives of the Heritage Protection watorskiego nie mogły być chaotyczne, skoncentrowa- Office could not be chaotic or concentrated solely on car- ne na realizacji bieżących zadań i na wydawaniu decyzji rying out current tasks and issuing decisions to intervene. o charakterze interwencyjnym. Planowane działania obję- Planned activities encompassed the whole Mazovia re- ły całe Mazowsze, a praca Mazowieckiego Wojewódzkie- gion, and the work of the Mazovia Heritage Protection go Konserwatora Zabytków (MWKZ) nie mogła polegać Office (MWKZ) could not focus mainly on cases con- na koncentrowaniu się głównie na sprawach dotyczących cerning Warsaw. The article describes the directions of Warszawy. W artykule omówiono kierunki najważniej- the most important projects in this field. szych działań w tej dziedzinie. Projects to protect and preserve health resorts

* ORCID: 0000-0003-1766-659X. Wydział Nauk Historycznych Health resorts used to constitute a very important Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie / Faculty ele­ment of Mazovia, but many of them have fallen into of History, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw. oblivion [2]. They used to be a natural powerbase for 100 Jakub Lewicki

Działania na rzecz ochrony i konserwacji Warsaw and, at the same time, had an impact on activat- miejscowości uzdrowiskowych ing the outskirts of Mazovia [3]. They were established along the railways and main roads [4]. Numerous sana- Miejscowości uzdrowiskowe były bardzo ważną czę- toria and summer houses designed by eminent architects ścią Mazowsza. Wiele z nich zostało dziś zapomnianych were built there. Many of those buildings require careful [2]. Stanowiły naturalne zaplecze Warszawy i jednocze- protection and urgent conservation treatment, so planned śnie wpływały na rzecz aktywizacji peryferyjnych obsza- activities were undertaken in order to protect them. Mon- rów Mazowsza [3]. Powstawały wzdłuż linii kolejowych ument registers in the particular health resorts began to be i ważniejszych traktów komunikacyjnych [4]. Budowa­ compiled, which should protect buildings located there no tam liczne sanatoria i domy letniskowe projektowa­ from destruction. Talks are also conducted with mayors ne przez wybitnych twórców. Wiele z nich wymaga of health resorts in order to work out programmes to pie­­czołowitej ochrony i pilnych prac konserwatorskich. protect their buildings. Verification of the state of monu- Podjęto więc planowe działania. Rozpoczęto zakładanie ments in the area has also begun. Almost all those towns spisów ewidencji zabytków w poszczególnych miejsco- are health resorts, or spa towns, only from the historic wościach uzdrowiskowych, co uchroni znajdujące się perspective [5]. Nowadays the only town with the valid tam budowle przed zniszczeniem. Prowadzi się też roz- status of a spa town is Konstancin-Jeziorna, within the mowy z burmistrzami miejscowości uzdrowiskowych limits of the urban layout entered in the heritage register w celu wypracowania programów ochrony ich zabudo- [5, pp. 149–153]. During the last several years, much res- wy. Rozpoczęto weryfikację stanu zabytków na tym te- toration work was carried out in buildings entered in the renie. Prawie wszystkie miejscowości są uzdrowiskami heritage register or listed in the local monument register jedynie pod względem historycznym [5]. Jedyną miej- [6] (Fig. 1). Work was also carried out in some objects scowością o statusie uzdrowiska jest obecnie Konstancin- in disastrous technical condition (villas: Zachertówka, -Jeziorna w granicach układu urbanistycznego wpisane- Zbyszek). In some cases permits to demolish historic go do rejestru zabytków [5, s. 149–153]. W ciągu kilku buildings were refused. Numerous road investments were ostatnich lat wykonano wiele prac remontowych przy carried out in Konstancin – pavements and streets were budynkach wpisanych do rejestru zabytków lub ujętych replaced using materials more suitable to the historic w gminnej ewidencji zabytków [6] (il. 1). Prowadzono character of the town. również działania przy obiektach będących w katastrofal- Despite lacking a formal status, Garbatka-Letnisko (Ko­­ nym stanie technicznym (wille Zachertówka, Zbyszek). zienice County) also functions as a health resort. The villas W kilku przypadkach zostały wydane odmowy rozbiórki here are entered in the local monument re­gister (13 build- budynków zabytkowych. Na terenie Konstancina prze- ings). The state of preservation of the villas is regularly prowadzono wiele inwestycji drogowych – wymieniano monitored. In 2018 and 2019, an inspection of the former nawierzchnie chodników oraz jezdni z wykorzystaniem forester’s lodge (reg. no A-1008 from 11.02.2011) was materiałów bardziej odpowiadających zabytkowemu cha- carried out, and conservation guidelines were issued re- rakterowi miasta. garding the complete refurbishment of the villa Marysia Mimo braku formalnego statusu funkcję uzdrowiska at 9 Nałkowskiej Street. pełni Garbatka-Letnisko (pow. kozienicki). Zabudowa Recently, renovation work was also commenced in willowa w tej miejscowości figuruje w gminnej ewiden- the building of the former sanatorium in Rudka built in cji zabytków (13 obiektów). Stan zachowania zabudowy the years 1902–1908 according to the design by Karol willowej jest regularnie monitorowany. W 2018 i 2019 r. Jankowski and Franciszek Lilpop. The complex has sur- przeprowadzono kontrolę dawnej leśniczówki (nr rej. vived unchanged. It is an axial spatial composition high- A-1008 z 11.02.2011), a także zostały wydane wytyczne lighted by the main building with reclining rooms. The konserwatorskie odnośnie do generalnego remontu willi roof truss was renovated and its worn out elements were Marysia przy ul. Nałkowskiej 9. replaced, a complete refurbishment of the water tower W ostatnim czasie podjęto też prace remontowe przy was carried out, and the revitalisation of the landscape budynku dawnego sanatorium w Rudce wybudowanego park was started. w latach 1902–1908 według projektu Karola Jankow- Although spa towns have been the subject of interest­ of skiego i Franciszka Lilpopa. Zespół zachował się w nie- architecture and conservation specialists for many years zmienionym stanie. Stanowi on osiową kompozycję prze- [7], no complex treatment related to the protection of strzenną podkreśloną głównym budynkiem z leżalniami. ­either building complexes or individual monuments of Przeprowadzono remont i wymianę zużytych elementów that type was carried out in Mazovia, and the conducted więźby dachowej, kompleksowy remont wieży ciśnień work concerned only individual objects of spa architec- i rozpoczęto rewitalizację parku krajobrazowego. ture [8]. It should also be mentioned that the garden-cities Mimo że uzdrowiska są przedmiotem zainteresowań near Warsaw that once used to serve as health resorts are badaczy architektury i konserwatorów od wielu lat [7], also seriously endangered; one such example can be Mila­ na terenie Mazowsza nie podejmowano kompleksowych nówek. działań związanych z ochroną zarówno zespołów zabu- The described activities are merely beginnings of the dowy, jak i pojedynczych zabytków tego typu, a wyko- change in the conservation policy and must be continued nywane prace dotyczyły tylko pojedynczych obiektów for many years to come in order to achieve measurable architektury uzdrowiskowej [8]. Należy też zaznaczyć, effects. Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 101

Il. 1. Konstancin-Jeziorna, zabudowa uzdrowiska, Il. 2. Otwock, pensjonat Abrama Gurewicza ul. Długa 59 (1900–1910) przy ul. Armii Krajowej 8 (1906–1921) (fot. D. Maniakowski, 2019, ze zbiorów MWKZ) (fot. A. Kozłowska, 2019, ze zbiorów MWKZ) Fig. 1. Konstancin-Jeziorna, health resort buildings, Fig. 2. Otwock, pension of Abram Gurewicz 59 Długa Street (1900–1910) at 8 Armii Krajowej Street (1906–1921) (photo by D. Maniakowski, 2019, from the MWKZ collection) (photo by A. Kozłowska, 2019, from the MWKZ collection)

że bardzo zagrożonymi miejscowościami są również Protection and promotion of wooden architecture podwarszawskie miasta ogrody pełniące niegdyś funkcje uzdrowiskowe. Przykładem chociażby Milanówek. Protection and conservation of the timber framework Opisane działania są dopiero początkiem zmiany po- architecture known as “Świdermajer” lityki konserwatorskiej i muszą być kontynuowane przez wiele następnych lat, aby przynieść wymierne efekty. Numerous wooden buildings erected using the tim- ber-frame construction, commonly known as the “Świ- Ochrona i promocja architektury drewnianej dermajer”-type architecture, were specific to Mazovia. They were located mainly along the railway line towards Ochrona i konserwacja szkieletowej architektury Otwock [9], [10]. Many of those buildings have unique drewnianej zwanej „świdermajer” architectural forms. Most of them are deteriorated and require immediate protection [11]. It is necessary to start Specyfiką Mazowsza były liczne budynki drewniane conservation work as soon as possible. It was necessary wznoszone w konstrukcji szkieletowej, potocznie nazy- to start special projects geared towards obtaining this aim wane architekturą typu „świdermajer”. Znajdowały się and to work out effective ways of financing. Monument one głównie wzdłuż linii kolejowej w kierunku Otwocka registers of buildings located along the Otwock railway [9], [10]. Wiele z tych budowli odznacza się wyjątkową started to be compiled. Besides meetings with local au- formą architektoniczną. Większość znajduje się w złym thorities, there were also meetings with owners of wood- stanie i wymaga natychmiastowej ochrony [11]. Niezbęd- en buildings to persuade them to apply for funding for the ne jest pilne podjęcie prac konserwatorskich. Konieczne renovation and conservation work. The issued adminis- było uruchomienie specjalnych działań w tym kierunku trative decisions indicate the necessity to preserve those i wypracowanie skutecznych sposobów dofinansowania. buildings and their original historic substance. Rozpoczęto zakładanie spisów ewidencyjnych budynków The most important investment associated with the wzdłuż linii otwockiej. Oprócz spotkań z miejscowymi “Świdermajer” architecture was the continuation of con- władzami przeprowadzono też spotkania z właściciela- struction work and conservation work on the pension of mi budynków drewnianych, namawiając ich na składanie Abram Gurewicz at 8 Armii Krajowej Street in Otwock wniosków o dofinansowanie prac remontowych i konser- [12] (Fig. 2). The work involved renovation and recon- watorskich. Wydawane decyzje administracyjne wskazu- structing the sanatorium building on the basis of the deci- ją na konieczność zachowania tych budynków i ich orygi- sions and conservation guidelines issued before 2017. The nalnej substancji zabytkowej. maximum­ number of the original decorative wooden ele- Najważniejszą inwestycją związaną z architekturą ments which had survived was incorporated in the building. typu „świdermajer” była kontynuacja robót budowalnych In the case of the objects built in the “Świdermajer” i prac konserwatorskich przy pensjonacie Abrama Gure- style, besides the Gurewicz’s pension, there were no ap- wicza przy ul. Armii Krajowej 8 w Otwocku [12] (il. 2). plications for permits to carry out renovation work in Objęły one remont i odbudowę budynku sanatorium na large spa buildings. It was a result of complicated owner­ podstawie wydanych przed 2017 r. decyzji i wytycznych ship rights, as well as the lack of financial resources for konserwatorskich. W bryle budynku wykorzystano mak- renovating buildings owned by municipalities. Some ap- symalną liczbę oryginalnych dekoracyjnych elementów plications were rejected because they involved too much drewnianych, które zostały zachowane. interference into the historic form. The ­demolition of the 102 Jakub Lewicki

W przypadku obiektów powstałych w stylu „świder- building at 106 3 Maja Street in Józefów was not approved majer” poza pensjonatem Gurewicza nie składano wnio- (ordinance of 21.11.2017). The conversion and renova- sków o wydanie pozwoleń na przeprowadzenie prac tion of the building at 2 Wyszyńskiego Street in Józefów remontowych w dużych budynkach uzdrowiskowych. was not agreed on because transformation of the interiors Wynikało to ze skomplikowanej sytuacji własnościowej, was too far-reaching and it would result in a complete loss a także z braku środków na remonty budynków komu- of the original spatial layout and historic value (decision nalnych będących we władaniu gmin. Niektóre wnioski from 6.08.2019). The permit to demolish the building at zostały odrzucone ze względu na zbyt dużą ingerencję 5 Jaremy Street in Otwock was also refused (ordinance w zabytkową formę. Odmówiono uzgodnienia rozbiórki issued on 24.05.2019). budynku przy ul. 3 maja 106 w Józefowie (postanowienie As far as legal protection is concerned, the greatest z 21.11.2017). Nie uzgodniono przebudowy i remontu bu- achievement has been the inclusion of almost 150 build- dynku przy ul. Wyszyńskiego 2 w Józefowie ze względu ings in Otwock in the voivodeship heritage register. Cur- na zbyt duże przekształcenia wnętrz, powodujące całko- rently, the inclusion of a wooden villa built in the “Świ- witą utratę pierwotnego układu przestrzennego i wartości dermajer” style in 1890, located at 27 Płużańskiego Street zabytkowych (decyzja z 6.08.2019). Wydano też odmowę in Jedlnia-Letnisko (Radom County), is being prepared in rozbiórki domu przy ul. Jaremy 5 w Otwocku (postano- the monument register. There are other villas alluding to wienie z 24.05.2019). the “Świdermajer” stylistics in that village, and the state Pod względem ochrony prawnej największym osią- of those objects is very good. The villas situated in Jedl- gnięciem było włączenie blisko 150 budynków w Otwoc- nia-Letnisko are listed in the municipal monument regis- ku do wojewódzkiej ewidencji zabytków. Obecnie przy- ter. The Programme for Protecting the Monuments of the gotowywany jest wpis do rejestru zabytków wzniesionej Jedlnia-Letnisko Municipality in the years 2016–2019, ap- w stylistyce „świdermajer” drewnianej willi z 1890 r., zlo-­ proved by the Heritage Protection Office, is still in effect. kalizowanej przy ul. Płużańskiego 27 w Jedlni-Letnisku The indicated activities were not related to issuing con- (pow. radomski). Na terenie tej miejscowości istnieją inne crete doctrinal documents. Protection of wooden architec- wille nawiązujące do stylistyki „świdermajer”. Stan tych ture in Poland has been implemented for almost 100 years. obiektów jest bardzo dobry. Zabudowa willowa usytu- However, in Mazovia no large-scale projects have been owana w Jedlni-Letnisku figuruje w gminnej ewidencji undertaken that would ensure comprehensive protec- zabytków. Obowiązuje zaopiniowany pozytywnie przez tion of the “Świdermajer”-type buildings or other tim- urząd konserwatorski Gminny Program Opieki nad Za- ber structures, despite demands for their protection which bytkami Gminy Jedlnia-Letnisko na lata 2016–2019. have been put forward for at least 20 years. Entering over Wskazane działania nie wiązały się z wydanymi kon- 100 buildings in the monument register of the Otwock kretnymi dokumentami doktrynalnymi. Ochrona archi- Commune was a breakthrough in the approach to such tektury drewnianej w Polsce jest realizowana od blisko architecture and initiated analogical reactions concerning 100 lat. Jednak na terenie Mazowsza nie podejmowa- similar towns. no szerszych działań, które zapewniłyby komplekso­ wą ochronę zabytków budownictwa typu „świdermajer” Protection and conservation of church architecture i innych budynków drewnianych, mimo wysuwanych co najmniej od 20 lat postulatów ich ochrony. Wpisanie do There are also numerous wooden churches and other­ gminnej ewidencji Otwocka ponad 100 budynków sta- timber structures in Mazovia [13] (Figs. 3–5) which, for nowiło przełom w podejściu do architektury tego typu many years, have been the subject of professional research i zapoczątkowało analogiczne działania dotyczące innych and inventory [14]. Many of those are abandoned or de- miejscowości. teriorated and require protection and urgent conservation treatment [15], [16]. In cooperation with church and local Ochrona i konserwacja architektury sakralnej authorities it is necessary to take action to adapt them, or possibly translocate them to other sites. It is necessary to Na Mazowszu znajdują się też liczne kościoły drew- create a programme popularising such monuments, like niane i inne budowle drewniane [13] (il. 3–5). Były one the Wooden Architecture Route in Lesser Poland. It will przedmiotem profesjonalnych badań i inwentaryzacji od become a priority in the near future. wielu lat [14]. Wiele z nich jest opuszczonych czy znaj- The issues with preserving and protecting church and duje się w złym stanie i wymaga ochrony oraz pilnego other wooden architecture are similar to those in the case podjęcia prac konserwatorskich [15], [16]. We współpra- of the “Świdermajer” style buildings. Only few applica- cy z władzami kościelnymi i lokalnymi niezbędne jest tions were made for permits to conduct renovation work. podjęcie działań na rzecz ich adaptacji, a także możliwej Half of those were applications for permission to demol- translokacji do innych miejsc. Konieczne jest stworzenie ish the buildings because of their state of deterioration or programu popularyzującego zabytki tego typu na wzór because their renovation was unprofitable. Most wooden szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce. Stanie się buildings underwent conservation treatment and had their to priorytetem w najbliższym czasie. destroyed elements recreated in the open-air museum in Problemy zachowania i ochrony sakralnej i innej archi- Granica (from August 2018 until now). tektury drewnianej są podobne jak w przypadku budyn- The largest-scale work included the renovation of the ków w stylu „świdermajer”. Złożono niewiele wniosków villa of Tadeusz Zawadzki „Zośka” at 11 Królowej Jadwigi Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 103

Il. 3. Rębowo, kościół drewniany pw. św. Jana Chrzciciela (1620, przeb. XVII–XVIII w.) (fot. D. Zaremba, 2019, ze zbiorów MWKZ) Il. 4. Łukomie, kościół drewniany pw. św. Katarzyny (1761) (fot. D. Zaremba, 2019, ze zbiorów MWKZ) Fig. 3. Rębowo, wooden church of St. John the Baptist (1620, alter. 17th–18th century) Fig. 4. Łukomie, wooden church of St. Katharine (1761) (photo by D. Zaremba, 2019, from the MWKZ collection) (photo by D. Zaremba, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 6. Otwock willa U Dziadka, ul. Mickiewicza (2. poł. lat 20. XX w.) (fot. D. Maniakowski, 2019, ze zbiorów MWKZ) Fig. 6. Otwock, Villa U Dziadka, Mickiewicza Street (2nd half of the 1920s) (photo by D. Maniakowski, 2019, from the MWKZ collection)

Il. 5. Kucice, kościół drewniany pw. św. Michała Archanioła (1783) Street in Piaseczno and the Villa U Dziadka in Mickie­ (fot. R. Zaborowski, 2019, ze zbiorów Fototeki MWKZ) wicza Street in Otwock (Fig. 6). Renovation was also Fig. 5. Kucice, wooden church of Archangel Michael (1783) carried out in the wooden buildings in Łomianki (38 Pio­ (photo by R. Zaborowski, 2019, from the MWKZ collection) nierów­ Str.) and Brwinów (89 Lilpopa Str.). Permits were refused to dismantle wooden buildings in Zielonka (23 Mickiewicza Str.), Piaseczno (17 Kniaziewicza Str.) o przeprowadzenie prac remontowych. Połowa inicjatyw and Nowy Dwór Mazowiecki (18 Daszyńskiego Str.). dotyczyła wyrażenia zgody na rozbiórkę ze względu na Several wooden churches were enrolled in the monu­­ zły stan techniczny lub nieopłacalność renowacji tego ment register: the neo-Gothic Mariavite church of the typu budownictwa. Najwięcej budynków drewnianych Holy Sacrament in Długa Kościelna (reg. no. A-1408 poddano konserwacji wraz z odtworzeniem zniszczonych from 22.02.2018), the church in Horoszki Duże (reg. no. elementów w skansenie w miejscowości Granica (od A-1409 from 22.02.2018) which is an example of adapt- sierpnia 2018 do teraz). ing monumental architectural forms in traditional wooden Najszersze prace objęły remont willi Tadeusza Zawadz- buildings, the Uniate chapel of St. Dominic in Dziadkow­ kiego „Zośki” przy ul. Królowej Jadwigi 11 w Piasecznie skie (reg. no. A-1459 from 19.12.2018), the rabbi’s house i willi U Dziadka przy ul. Mickiewicza w Otwocku (il. 6). at 5 Zwycięstwa Street in Węgrów (reg. no. A-1508 from Remonty objęły też budynki drewniane w Łomiankach 1.07.2019), and a wooden manor with a park in Liberadz­­ (ul. Pionierów 38), w Brwinowie (ul. Lilpopa 89). Wyda- (Szreńsk commune, Mława County). Moreover, the urban no odmowy rozbiórki budynków drewnianych w Zielonce complex in Raciąż (Płońsk County), in which wooden 104 Jakub Lewicki

(ul. Mickiewicza 23), Piasecznie (ul. Kniaziewicza 17) buildings play a significant part, was also entered in the i Nowym Dworze Mazowieckim (ul. Daszyńskiego 18). voivodeship heritage register. There is an ongoing proce- Do rejestru zabytków wpisano kilka kościołów drew- dure to include in the monument register the parish church nianych: neogotycki kościół mariawitów pw. Przenaj- of St. Peter and Paul, the Apostles, in Rzewień (Maków świętszego Sakramentu w Długiej Kościelnej (nr rej County) with its surroundings. Among the churches en- A-1408 z 22.02.2018), kościół w Horoszkach Dużych (nr tered in the heritage register the outstanding one is the rej. A-1409 z 22.02.2018) stanowiący przykład adaptacji church in Horoszki Duże, surrounded by seventy-year-old monumentalnych form architektonicznych w ludowym linden trees which constitute an integral part of the spatial budownictwie drewnianym, unicką kaplicę pw. św. Domi- layout and which, together with the church are the village nika w Dziadkowskim (nr rej. nr A-1459 z 19.12.2018 r.), landmark. Owing to a skilfully conducted renovation, the dom rabina przy ul. Zwycięstwa 5 w Węgrowie (nr rej. church has been preserved in its original form. The house A-1508 z 1.07.2019), dwór drewniany wraz z parkiem of Rabbi Jakub Mendel Morgenstern in Węgrów is also w Liberadzu (gm. Szreńsk, pow. mławski). Ponadto do a characteristic element of the local architecture and the wojewódzkiej ewidencji zabytków został włączony układ evidence of the history of the town and its residents. The urbanistyczny w Raciążu (pow. płoński), w którym zna- building and the architectural details represent artistic val- czącą rolę odgrywa zabudowa drewniana. Toczy się po- ues of the local timber architecture. Currently, the object stępowanie o wpis do rejestru zabytków kościoła para- is being prepared to be converted into a museum of the fialnego pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła wraz Jews from Węgrów. Nowadays, procedures are underway z otoczeniem w Rzewniu (pow. makowski). Wśród ko- to enrol 14 wooden structures from the Mława area in the ściołów wpisanych do rejestru zabytków wyróżnia się voivodeship heritage register; Monument Record Cards świątynia w Horoszkach Dużych, wokół której rosną sie- were also prepared for wooden structures not entered in demdziesięcioletnie lipy stanowiące integralną część za- the monument register of the Pułtusk commune. In 2017, łożenia przestrzennego i które wraz z budynkiem kościoła a new Monument Record Card was made for the bell tow- są charakterystycznym elementem krajobrazu wsi. Świą- er in Gródek (Policzna County). tynia ta dzięki umiejętnie przeprowadzonemu remontowi In order to maintain the good condition of preserva- została zachowana w oryginalnej formie. Także dom ra- tion of the wooden churches, inspections were conducted bina Jakuba Mendla Morgensterna w Węgrowie stanowi regarding the fire safety in the entirety of Mazovia; as charakterystyczny element architektury miasta i jest świa- a result, numerous churches were inspected. Inspections dectwem jego historii oraz dziejów jego mieszkańców. concerning the state of preservation were carried out in Bryła i detal architektoniczny reprezentują wartości arty- selected wooden churches in the voivodeship. styczne świadczące o lokalnej architekturze drewnianej. Among conservation work, we need to emphasise the Trwają przygotowania do adaptacji budynku na muzeum renovation of the wooden church dedicated to Archangel Żydów węgrowskich. Aktualnie prowadzone jest postę- Michael in Kucice (Dzierzążnia commune, Płońsk Coun- powanie w sprawie włączenia do wojewódzkiej ewiden- ty) in conjunction with the land development (Fig. 5). The cji zabytków 14 obiektów drewnianych z terenu Mławy, multi-stage re­­novation involved repairing the wooden wykonano też karty ewidencyjne dla drewnianych obiek- structure of the church, building substructure and founda- tów niewpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy tions, putting in new flooring, strengthening the roof truss Pułtusk. W 2017 r. wykonano nową kartę ewidencyjną with roofing, renovating the walls and proofing all wood- dzwonnicy w Gródku (gm. Policzna). en elements with insecticides, fungicides and flame retard- W celu zachowania dobrego stanu kościołów drewnia- ants, as well as tidying the church surroundings. Moreo- nych przeprowadzono kontrole w zakresie ich zabezpie- ver, the conservation and renovation of the outer walls, czenia przeciwpożarowego na terenie całego Mazowsza. roof truss and the substructure were carried out in the par- Kontrole objęły kilkadziesiąt świątyń. Przeprowadzono ish church of St. John the Baptist in Gąsiorów (Świercze też kontrole dotyczące stanu zachowania wybranych commune). In 2017, the work conserving the structure of świątyń drewnianych na terenie województwa. the church and bell tower in Zawidz Kościelny (Zawidz Wśród prac konserwatorskich wyróżnić należy re- commune) was accepted. In 2018, the conservation, res- mont kościoła drewnianego pw. św. Michała Archanioła toration and construction work was completed which had w Kucicach (gm. Dzierzążnia, pow. płoński) wraz z za- involved renovating the roof truss over the main nave and gospodarowaniem terenu (il. 5). Wieloetapowy remont the presbytery, as well as replacing the roofing on the par- objął naprawę drewnianej konstrukcji kościoła, w tym ish church of St. Anna in Blichów (Bulkowo commune). budowę podwalin i fundamentów, wykonanie nowej po- The work was carried out in accordance with the conser- sadzki i podłogi, wzmocnienie więźby dachowej wraz vation permit (decision no. 218/2016 from 23.08.2016). z pokryciem dachowym, remont ścian z zabezpieczeniem In 2018, the conservation work was completed on the wszystkich elementów drewnianych środkami owado- façade and the shingle roofing of the church of the Trans- bójczymi, grzybobójczymi i przeciwpożarowymi, a tak- figuration of Jesus in Kurdwanów (Nowa Sucha com- że uporządkowanie otoczenia kościoła. Przeprowadzono mune) (decision no. 235/2018 from 24.07.2018). Repairs też konserwację i renowację ścian zewnętrznych, więźby were also carried out in the church of St. Therese of the dachowej i podwalin kościoła parafialnego pw. św. Jana Child Jesus in Dobieszyn (Stromiec commune, Białobrze- Chrzciciela w Gąsiorowie (gm. Świercze). W 2017 r. do­­- gi County) involving the renovation of the roof truss and konano odbioru prac zabezpieczających konstrukcję the roofing, clearing the gravitational ­ventilation in the Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 105

­kościoła i dzwonnicy w Zawidzu Kościelnym (gm. Za- nave and presbytery, renovating the foundation walls and widz). W 2018 r. dokonano odbioru prac konserwator- the plinth, renovating the outer staircase, making balus- skich, restauratorskich i robót budowlanych polegających ters for the outer staircase, renovating window frames, na remoncie więźby dachowej nad nawą główną i prezbi- renovating floors in the church and putting in new floor- terium oraz wymiany pokrycia dachowego kościoła para- ing on the ground floor in the stairwells, renovating the fialnego pw. św. Anny w Blichowie (gm. Bulkowo). Prace surface of the interior walls, stairs, ceilings and vaults, prowadzono zgodnie z pozwoleniem konserwatorskim installing a fire alarm system and a burglar alarm, and (decyzja nr 218/2016 z 23.08.2016). W 2018 r. zakończo- repairing the lightning protection system and the electri- no również prace konserwatorskie przy elewacji i gon- cal wiring. Repairs were also carried out on the façade of towym pokryciu dachowym kościoła pw. Przemienienia the church of the Visitation of Mary, and the bell tower in Pańskiego w Kurdwanowie (gm. Nowa Sucha) (decyzja Bukówno (Radzanów commune) including replacing the nr 235/2018 z 24.07.2018). Przeprowadzono też remont electrical wiring in the church. The work involved e.g. kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Dobie- renovating the window frames in the church, the vestibule szynie (gm. Stromiec, pow. białobrzeski) obejmujący re- door, the door to the bell tower and conserving the roof nowację więźby dachowej i pokrycia dachowego, udroż- truss with replacing the damaged and weakened elements, nienie wentylacji grawitacyjnej nawy i prezbiterium, restoring the original structural solutions and proofing the renowację ścian fundamentowych i cokołu, renowację whole construction with fungi- and insecticides as well as schodów zewnętrznych, wykonanie balustrad schodów fire retardants. The bell tower and the wooden section of zewnętrznych, renowację stolarki okiennej, renowację the parish church dedicated to the Protection of St. Joseph posadzek w kościele oraz wykonanie nowej posadzki na in Jedlnia-Letnisko at 12 Wojciechowskiego Street were parterze klatek schodowych, renowację powierzchni ścian repaired, which involved renovating the roof truss of the wewnętrznych, schodów, sufitów i sklepień, wykonanie church and the bell tower, replacing the thermal insulation systemu sygnalizacji pożaru i instalacji przeciwwłama- in the loft, installing anti-bird netting in the ventilation niowej, remont instalacji odgromowej oraz elektrycznej. openings, renovating the roofing, outside walls, and in- Wykonano także remont elewacji kościoła pw. Nawiedze- terior wooden surfaces: interior walls ceilings and vaults, nia NMP oraz dzwonnicy w Bukównie (gm. Radzanów) renovating and painting outside plaster, renovating door wraz z wymianą istniejącej instalacji elektrycznej w ko- frames, stone and wooden floors, outside plaster of the ściele. Prace objęły m.in. renowację stolarki okiennej ko- bell tower, fitting the fire alarm systems in the church and ścioła, drzwi kruchty, drzwi dzwonnicy oraz konserwację the bell tower, installing a burglar alarm and repairing the więźby dachowej z wymianą elementów uszkodzonych windows in the wooden section of the church. i osłabionych wraz z przywróceniem pierwotnych rozwią- The most serious conservation issue associated with zań konstrukcyjnych oraz impregnację całej konstrukcji the wooden architecture of Mazovia is the future of aban- preparatami grzybo- i owadobójczymi oraz ogniochron- doned wooden churches. They are no longer used and nymi. Przeprowadzono remont dzwonnicy i drewnia- there is nobody willing to relocate the historic buildings. nej części kościoła parafialnego pw. Opieki Św. Józefa Unfortunately, the problem will grow, both in Mazovia w Jedlni-Letnisku przy ul. Wojciechowskiego 12 obej- and all over Poland. There are still no comprehensive mujący renowację więźby dachowej kościoła i dzwonni- publications on the subject that would offer suggestions cy, renowację termoizolacji poddasza, wykonanie siatek of concrete solutions, practical to implement, and would przeciw ptakom w otworach wentylacyjnych, renowację indicate ways to preserve and protect those buildings. pokrycia dachowego, ścian zewnętrznych, wewnętrznych The historic wooden architecture is also being rapidly re- powierzchni drewnianych: ścian wewnętrznych, sufitów placed with new architecture and this process is not easy i sklepień, renowację i malowanie tynków wewnętrznych, to stop without complete refurbishment in very many de- renowację stolarki drzwiowej, posadzek kamionkowych teriorated buildings. i podłóg drewnianych, tynków zewnętrznych dzwonnicy, montaż systemu sygnalizacji pożaru kościoła i dzwon- Actions to protect and promote medieval nicy, wykonanie instalacji przeciwwłamaniowej oraz re- and modern architecture mont okien w drewnianej części kościoła. Największym problemem konserwatorskim związa- In Mazovia there are numerous examples of medie- nym z architekturą drewnianą Mazowsza jest przyszłość val and modern architecture, although most of them are opuszczonych drewnianych kościołów. Nie mają one known only to specialists, not to the broader public. Cas- użytkowników, nie ma także chętnych na przeniesienie tles are in the worst condition, as each of them requires zabytkowych budowli. Problem ten będzie niestety nara- urgent conservation intervention. A study to diagnose the stał, zarówno na Mazowszu, jak i w całej Polsce. Braku- condition of castles in Mazovia has already been com- je jeszcze przekrojowych publikacji na ten temat, które missioned. Talks were started with managers of particular wskazywałyby propozycje konkretnych, możliwych do objects concerning the beginning of conservation work. zrealizowania działań i proponowały sposoby zachowa- The realisation of the conservation project in the castle nia i ochrony tych budowli. Następuje też szybka wymia- in Iłża, which involved the demolition of the upper sec- na zabytkowej architektury drewnianej na nową. Proces tion of the castle walls and replacing them with viewing ten niełatwo zatrzymać bez kompleksowych remontów terraces supported by a ferro-concrete structure, was sus- bardzo wielu zniszczonych budowli. pended. Undoubtedly, it would result in destroying the 106 Jakub Lewicki

Działania na rzecz ochrony i promocji castle. A study defining detailed conservation guidelines architektury średniowiecznej i nowożytnej and a new project of preserving the castle walls was com- missioned. A planned action covering the protection and Na Mazowszu znajdują się liczne przykłady architek- conservation of all castles in Mazovia will be necessary tury średniowiecznej i nowożytnej. Większość jest znana [17], as has been pointed out by more and more authors tylko specjalistom i nie funkcjonuje w obiegu społecz- of popularising publications and projects [18]. The under- nym. W najgorszym stanie znajdują się zamki. Każdy taken work is rather atypical, because Mazovia is not gen- z nich wymaga pilnej interwencji konserwatorskiej. Zle- erally associated with medieval and modern monuments cono opracowanie diagnozujące stan zamków na terenie which require popularisation, protection and conserva- Mazowsza. Podjęto też rozmowy z zarządcami poszcze- tion. Many of them are in a really poor condition which, gólnych obiektów odnośnie do rozpoczęcia prac konser- unfortunately, is particularly true about castles [17], [18]. watorskich. Wstrzymano realizację projektu konserwacji murów zamku w Iłży, który zakładał rozbiórkę górnej Protection of military architecture części murów zamkowych i budowę tarasów widokowych opartych na konstrukcji żelbetonowej. Niewątpliwie spo- Mazovia can also boast valuable defensive structures wodowałoby to zniszczenie zamku. Zlecono opracowa- – fortifications mainly from the 19th and 20th century, as nie określające szczegółowe wytyczne konserwatorskie well as other landscape-embedded objects dating back to i nowy projekt konserwacji murów zamkowych. Niezbęd- earlier periods. Many of them require immediate repair na będzie też planowa akcja związana z ochroną i kon- work and finding a new purpose. The most important ex- serwacją wszystkich zamków na terenie Mazowsza [17], ample is the fortress in Modlin, currently abandoned [19]. na co zwraca uwagę coraz więcej autorów opracowań Large-scale adaptation work is planned there, though de- i działań popularyzatorskich [18]. Podejmowane prace są tailed projects have not been approved yet. Action was dość nietypowe, dlatego że Mazowsze nie jest kojarzo- taken in order to protect the forts around Warsaw. How- ne z zabytkami średniowiecznymi i nowożytnymi, które ever, no application for a permit to renovate or revitalise wymagają promocji, ochrony i konserwacji. Wiele z nich an object of military architecture around the capital has znajduje się w złym stanie, co niestety w największym recently been submitted. Considering the number of forts stopniu dotyczy zamków [17], [18]. and related defensive structures, it is a very unfavourable phenomenon. Only one permit to restore the entrances to Ochrona architektury militarnej the underground corridors in Fort III Pomiechówek has been issued recently. Mazowsze to także cenne budowle obronne – fortyfika- Steps have also been taken to provide legal protection cje głównie z XIX i XX w. i ważne dla krajobrazu obiekty for military monuments. The procedure is underway to pochodzące z wcześniejszych okresów. Wiele z nich wy- enrol in the heritage register the urban layout of a part maga natychmiastowych prac remontowych i znalezienia of the former complex of military barracks in Komorów nowej funkcji. Najważniejszym przykładem jest twierdza (Ostrów Mazowiecka commune, Ostrów County) and the w Modlinie, obecnie opuszczona [19]. Planowane są tam barracks building in Ostrołęka. Preliminary archaeologi- wielkie prace adaptacyjne, ale szczegółowe projekty nie cal surveys were carried out in two shelters in Piasecznia zostały jeszcze zatwierdzone. Podjęto działania odnośnie (Kadzidło commune, Ostrołęka County). They are unique do ochrony fortów wokół Warszawy. W ostatnim czasie wooden structures from the 1940s, part of the Headquar- nie wpłynął żaden wniosek o wydanie pozwolenia na pra- ters of the 16th Circuit of the National Military Union. ce remontowe lub rewitalizacyjne obiektów architektury The shelters were rebuilt and entered in the monument militarnej wokół stolicy. Biorąc pod uwagę liczbę fortów register of the commune. In 2018, an inspection was car- oraz związanych z nimi umocnień, jest to bardzo nieko- ried out and guidelines were issued for the post-barracks rzystne zjawisko. Ostatnio wydano jedynie zgodę na od- building in Aleja Wojska Polskiego in Ostrołęka. The fort tworzenie wejść do korytarzy podziemnych w Forcie III in Kacice (Pułtusk commune) from the 19th century with Pomiechówek. the access road to it and the surroundings was included Podejmowane są także działania na rzecz ochrony in the heritage register, as well as Polish military shelters prawnej zabytków militarnych. Toczy się postępowanie and relics of fortifications dating back to 1939 with their o wpis do rejestru zabytków układu urbanistycznego czę- surroundings in Stara Sławogóra (Szydłowo commune) ści zespołu dawnych koszar w Komorowie (gm. Ostrów and in Mława. Currently procedures are underway for an- Mazowiecka, pow. ostrowski) i budynku koszarowego other six military shelters located in the Mława County to w Ostrołęce. Przeprowadzono też rozpoznawcze bada- be made part of the heritage register. nia archeologiczne dwóch schronów w Piaseczni (gm. Agreement has been reached regarding projects for Kadzidło, pow. ostrołęcki). Są to pochodzące z lat 40. land development and tidying the objects of the Dęblin XX w. unikatowe obiekty o konstrukcji drewnianej Ko- fortress, fort Borek (Gniewoszów commune), fort Głusiec mendy XVI Okręgu Narodowego Zjednoczenia Wojsko- and a railway fort Wannowski (Sieciechów commune). wego. Schrony zostały zrekonstruowane i włączone do In 2017, in Mińsk Mazowiecki, an extensive renovation gminnej ewidencji zabytków. W 2018 r. przeprowadzono of the building of the Military Recruiting Command at kontrolę i wydano zalecenia pokontrolne dla budynku po- 3 Piękna Street was completed, as well as that of the bar- koszarowego przy Alei Wojska Polskiego w Ostrołęce. racks complex at 167 Warszawska Street, which is in- Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 107

Do rejestru zabytków wpisano fort Kacice (gm. Pułtusk) z XIX w. z drogą dojazdową do fortu wraz z otoczeniem, a także pochodzące z 1939 r. polskie schrony bojowe i relikty umocnień ziemnych wraz z otoczeniem w Starej Sławogórze (gm. Szydłowo) oraz w Mławie. Aktualnie prowadzone są postępowania w sprawie wpisu do rejestru zabytków kolejnych sześciu schronów bojowych z terenu powiatu mławskiego. Zostały także uzgodnione projekty zagospodarowania i porządkowania obiektów twierdzy Dęblin, fortu Bo- rek (gm. Gniewoszów), fortu Głusiec i fortu kolejowe- go Wannowski (gm. Sieciechów). W 2017 r. w Mińsku Mazowieckim zakończono kompleksowy remont budyn- ku Wojskowej Komendy Uzupełnień przy ul. Pięknej 3, a także zespołu koszar przy ul. Warszawskiej 267, ujętego w gminnej ewidencji zabytków. Wszystkie działania są na bieżąco uzgadniane z urzędem konserwatorskim w Siedl- Il. 7. Milanówek, wiata kolejowa (1937 i 1952–1954) (fot. J. Wawrzeniuk, 2019, ze zbiorów MWKZ) cach. Modernizowana jest także jednostka wojskowa przy ul. Składowej 39 w Siedlcach. Fig. 7. Milanówek, railway shelter (1937 and 1952–1954) (photo by J. Wawrzeniuk, 2019, from the MWKZ collection) Zaletą podejmowanych działań i wykonanych prac jest dobra współpraca zarówno z władzami wojskowymi, jak i z nowymi użytkownikami tych budynków. Konieczność ochrony fortyfikacji, szczególnie z ostatnich dwóch stu- cluded in the monument register of the commune. All the leci, jest podnoszona od blisko 70 lat. Mimo wcześniej- investments are regularly consulted with the Heritage Pro- szych publikacji ostatnie lata przyniosły wiele zniszczeń tection ­Office in Siedlce. The military unit at 39 Składowa fortyfikacji rosyjskich z XIX i początku XX w., a także Street in Siedlce is also modernised. zagrożenie unicestwieniem fortyfikacji polskich z okresu The advantage of the undertaken actions and carried 20-lecia międzywojennego. Dlatego też wiele dzieł forty- out work is effective cooperation with both military au- fikacyjnych wpisano do rejestru zabytków, a inne są oto- thorities, and new users of the buildings. The need to czone ochroną. protect the fortifications, particularly those from the last two centuries, has been emphasised for almost 70 years. Ochrona i konserwacja architektury kolejowej Despite earlier publications, in recent years the Russian fortifications from the 19th and the beginning of the 20th Początek XXI w. to okres opuszczenia i zaniedbania century suffered much damage, while the Polish fortifica- licznych budynków kolejowych [20]. Podjęto wiele dzia- tions from the twenty-year inter-war period were threat- łań na rzecz rewitalizacji tej architektury. Dlatego też ened with complete annihilation. That is why numerous konieczne są dalsze prace w tym kierunku i inicjatywy fortifications were included in the heritage register, while wojewódzkiego konserwatora zabytków. others are under protection. Od kilku lat prowadzona jest duża inwestycja doty- cząca modernizacji grodziskiej linii kolejowej. Remon- Protection and conservation towi poddano przedwojenne wiaty wraz z przejściami of railway architecture podziemnymi na przystankach osobowych (il. 7). Pod- czas prac modernizacyjnych zastosowano wiele nowych The beginning of the 21st century saw the time of nu- rozwiązań takich jak dodatkowe przejścia podziemne, merous railway buildings being abandoned or neglected windy. Rozebrano boczne wiaty i je odtworzono oraz za- [20]. Much has been done to revitalise the architecture, chowano główne obiekty charakterystyczne dla całej linii. but further work in this direction is necessary along with Pomimo wprowadzenia współczesnych materiałów inwe- initiatives of the voivodeship heritage conservator. stor starał się korzystać z materiałów nawiązujących do For a few years a large investment has been conduct- historycznych w celu zachowania pierwotnego charakteru ed concerning the modernisation of the Grodzisk railway przystanków. Zmiany i przekształcenia są głównie wyni- line. Pre-war railway shelters with underground passag- kiem potrzeby zwiększenia przepustowości oraz dostoso- es at passenger stations were renovated (Fig. 7). In the wania obiektów do potrzeb osób o ograniczonej spraw- course of modernisation multiple solutions were used, ności ruchowej. Przeprowadzono prace zabezpieczające such as additional underground passages or lifts. The side przy wiacie stacji Świder w Otwocku, a wiatę peronową shelters were dismantled and then recreated, while the w Ożarowie Mazowieckim włączono do ewidencji za- main objects characteristic for the whole rail line have bytków w celu uniemożliwienia jej rozbiórki w związ- been preserved. Despite introducing modern materials, ku z przebudową infrastruktury kolejowej. Ostatecznie the investor tried to use the materials related to the histor- uzgodniono rozbiórkę z warunkiem budowy nowych ical ones in order to maintain the original character of the wiat odtwarzających tę oryginalną. Od 2017 r. trwają pra- stops. Alterations and transformations result mainly from ce remontowe przy wiatach i przejściach podziemnych the need to increase the capacity and to adjust the ­objects 108 Jakub Lewicki

to the requirements of people with limited ­mobility. Con- servation work was carried out in the shelter on the Świd- er station in Otwock, and the platform shelter in Ożarów Mazowiecki was included in the heritage register in order to prevent its demolition during the overhaul of railway infrastructure. Finally demolition was approved on condi- tion that new shelters recreating the original architecture would be built. Since 2017, renovation work has been carried out in shelters and underground passages at the passenger stops in Milanówek (Fig. 7), Brwinów, Prusz- ków and Piastów. In connection with the modernisation of railway infrastructure, in mid-2019 renovation work on the railway station in Pruszków which began towards the Il. 8. Gostynin, dworzec kolejowy end of 2016, was finally completed. (fot. K. Pacholec, 2019, ze zbiorów MWKZ) The inclusion of historic railway buildings in the her- Fig. 8. Gostynin, railway station itage register was also undertaken on a large scale. Pro- (photo by K. Pacholec, 2019, from the MWKZ collection) cedures were initiated to enrol in the register the railway station built in the years 1900–1902 and the railway water tower from 1921 at 5 Sienkiewicza Street in Sochaczew. przystanków­ osobowych w Milanówku (il. 7), Brwino- In 2017, the building of the railway station in Pionki (Ra- wie, Pruszkowie i Piastowie. W związku z modernizacją dom County) (reg. no. A-1477 from 20.11.2017) was en- infrastruktury kolejowej w połowie 2019 r. zakończono tered in the heritage register. The former crossing shan- prace remontowe dworca w Pruszkowie rozpoczęte pod ty in Skruda (no. A-1434 z 12.07.2018) was included in koniec 2016 r. the register. The shanty is the last object with preserved Podjęto też szeroką akcję wpisów do rejestru zabyt- features of a flagman’s house and the original building ków budynków kolejowych. Wszczęto postępowanie substance along the Warsaw–Terespol railway line. The o wpis do rejestru dworca kolejowego z lat 1900–1902 building is set in the original spatial context as an element i kolejowej wieży ciśnień z 1921 r. przy ul. Sienkiewicza 5 accompanying the railway line, which gives it high au- w Sochaczewie. W 2017 r. został wpisany do rejestru za­­ thenticity value. The name of the “Życzyn” station was bytków budynek dworca w Pionkach (pow. radomski) also entered in the heritage register (no. A-1470 from (nr rej. A-1477 z 20.11.2017). Dodano do rejestru daw- 6.02.2019). The name of the “Życzyn” station has been ną dróżniczówkę w Skrudzie (nr A-1434 z 12.07.2018). connected with the railway station and the history of Ży- Dróżniczówka ta jest ostatnim obiektem z zachowanymi czyn, as well as the 140-year long history of the railway cechami domku dróżniczego I stopnia i oryginalną sub- line from the very beginning. It is of high significance for stancją budowlaną na odcinku linii kolejowej Warsza- the local historicalal tradition and it is an object important wa–Terespol. Budynek znajduje się w pierwotnym kon- for the national heritage. It is one of unusual entries in tekście przestrzennym jako element towarzyszący linii the heritage register. The building of the narrow-gauge kolejowej, co nadaje mu wysokie walory autentyzmu. engine depot at 9A Bracka Street in Mława has also been Do rejestru zabytków wpisano nazwę dworca „Życzyn” included in the heritage register. (nr A-1470 z 6.02.2019). Nazwa stacji kolejowej „Ży- The preparation of conservation documentation and czyn” od początku związana jest z dworcem kolejowym Monument Record Cards for railway buildings began. In i z historią Życzyna oraz 140-letnią historią linii kolejo- 2017, the preparation of Monument Record Cards was wej. Ma wysoką wartość lokalnej tradycji historycznej commissioned for the railway station complex in So- i jest obiektem ważnym dla dziedzictwa narodowego. Jest chaczew (the station, the water tower, and the railway to jeden z nietypowych wpisów do rejestru zabytków. Do traffic control tower), and the railway station complex rejestru zabytków wpisano też budynek lokomotywowni in Gostynin (the station, the water tower, and the resi- wąskotorowej przy ul. Brackiej 9A w Mławie. dential building at 2 and 4 Słowackiego Str.) (Fig. 8). In Rozpoczęto opracowywanie dokumentacji konserwa- 2019, Monument Record Cards were made for the rail- torskiej i kart ewidencyjnych dla budynków dworcowych. way buildings in Pionki (Radom County) and Jastrząb W 2017 r. zlecono opracowanie kart ewidencyjnych dla (Szydłowiec County), as well as Monument Record Cards zespołu dworca kolejowego w Sochaczewie (dworzec, for the railway station building in Wyszków, and for wieża ciśnień, wieża kontroli ruchu kolei), zespołu dwor- railway buildings in Raszujka, Zabiel Wielki, Parciaki, ca kolejowego w Gostyninie (dworzec, wieża ciśnień, Olszew-Borki and Jastrząbka. budynek mieszkalny przy ul. Słowackiego 2 i 4) (il. 8). In 2017 and 2018, an on-site inspection was carried W 2019 r. wykonano karty ewidencyjne dla budynków out in all railway objects in Mazovia. In 2019, an inspec- dworcowych w Pionkach (pow. radomski) i Jastrzębiu tion of the condition of the railway station in Grójec, be- (pow. szydłowiecki), a także wykonano karty dla budyn- longing to the Grójec Commuter Rail, was carried out. ku dworca kolejowego w Wyszkowie oraz dla budynków Post-inspection guidelines were issued concerning the dworcowych w Raszujce, Zabielu Wielkim, Parciakach, necessary work to be completed, including renovating the Olszewie-Borkach i Jastrząbce. roof truss, sealing or replacing the roofing, and repairing Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 109

W 2017 i 2018 r. przeprowadzono oględziny wszyst- the metalwork finishes, gutters and spouts. Remodelling kich obiektów kolejowych na terenie Mazowsza. W 2019 r. of the railway station Jastrząb entered in the monument przeprowadzono kontrolę stanu dworca kolejowego register of the commune (ordinance no. 309/DR/18 dated w Grój­­cu, należącego do zespołu Grójeckiej Kolei Do- 28.12.2018) was agreed on, as was remodelling of the jazdowej. W jej wyniku wydano zalecenia pokontrol­ railway station at 1a Zwycięstwa Street in Pionki. The ne w zakresie przeprowadzenia niezbędnych prac: remon- planned work involves, e.g., renovating the roof truss tu więźby dachowej, uszczelnienia lub wymiany pokrycia with replacing the roofing, repairing the elevations with dachowego, reperacji obróbek blacharskich, rynien i rur adding vertical and horizontal insulation, conservation of spustowych. Uzgodniono przebudowę dworca kolejowe- the stone plinth, laying the floor, renovating the flooring go Jastrząb ujętego w gminnej ewidencji zabytków (po- on the terrace, renovating and partially replacing and rec- stanowienie nr 309/DR/18 z 28.12.2018). Uzgodniono reating the door and window woodwork, altering the ob- przebudowę dworca kolejowego przy ul. Zwycięstwa 1a ject interior with finishing the interior walls and floors and w Pionkach. Planowane prace obejmują m.in. remont remodelling the stairwell (decision no. 830/DR/18 from więźby dachowej wraz z wymianą pokrycia dachowego, 28.11.2018). Remodelling of the railway station Zajezie­ remont elewacji z wykonaniem izolacji pionowej i po- rze near Dęblin was also approved. The range of work ziomej oraz konserwację kamiennego cokołu, wykonanie includes replacing structural elements in the outer walls podłogi, remont posadzki na tarasie, renowację i częścio- and ceilings, dismantling the partition walls with the wą wymianę odtworzeniową stolarki okiennej i drzwio- doors fitted in them, making new openings in the existing wej, przebudowę wnętrza obiektu wraz z wykończeniem load-bearing and partition walls, making the necessary ścian wewnętrznych, posadzek i przebudową klatki scho- lintels and beams, dismantling the roof construction and dowej (decyzja nr 830/DR/18 z 28.11.2018). Uzgodniono walls in the attic in order to restore the historical shape of też przebudowę dworca kolejowego Zajezierze koło Dę- the station, replacing the roof truss and planks with new blina. Zakres prac obejmuje wymianę elementów kon- ones, together with the roofing and recreating the outer strukcyjnych ścian zewnętrznych oraz stropów, rozbiórkę walls at the level of the first floor in order to regain the ścian działowych wraz z zamontowanymi w nich drzwia- historic form of the building, including restoring the orig- mi, wykonanie nowych otworów w istniejących ścianach inal wooden posts and arches, recreating the dormers with nośnych i działowych, wykonanie niezbędnych nadproży semi-circular windows and the original appearance of the i belek, rozbiórkę konstrukcji dachu oraz ścianek pod- chimneys, renovating the cellars, separation of mainte- dasza w celu przywrócenia historycznej bryły dworca, nance rooms on the ground floor, renovating the stair- wymianę więźby dachowej i deskowania na nowe wraz wells, replacing the damaged door and window frames z pokryciem dachowym i odtworzeniem ścian zewnętrz- inside, fitting new installations inside and adapting to the nych na wysokości I piętra w celu powrotu do histo- new fire safety requirements (ordinance no. 2015/DR/19). rycznej bryły obiektu wraz z przywróceniem pierwot- The area of the narrow-gauge railway station in Iłża in nych słupków i łuków drewnianych, odtworzenie lukarn Błazińska­­ Street, included in the heritage register, was z półokrągłymi oknami oraz pierwotnego wyglądu ko- tidied up which involved clearing grass and earth from minów, remont piwnic, wydzielenie w parterze pomiesz- the rails within the station, and levelling the area to pre- czeń technicznych, remont klatek schodowych, wymianę pare it to be used for tourism; improving the technical zniszczonej stolarki okiennej i drzwiowej wewnętrznej, state of the existing fence, improving the technical state wykonanie nowych instalacji wewnętrznych oraz dosto- and lengthening the platform in connection with an in- sowanie obiektu do wymogów przeciwpożarowych (po- creased number of railway carriages, putting up a railway stanowienie nr 2015/DR/19). Na terenie stacji kolejki sign on the platform following the pattern used during the wąskotorowej w Iłży przy ul. Błazińskiej, wpisanej do first period of the railway functioning, setting up some rejestru zabytków, przeprowadzono prace porządkowe platform benches in the style of the epoch and provid- polegające na oczyszczeniu torowisk w obrębie stacji ing an additional car park (decision no. 180/DR/19 from z trawy i ziemi wraz z wyrównaniem terenu w celu przy- 18.03.2019). gotowania ich do turystycznego wykorzystania, popra- While the railway line Warsaw–Lublin was modern- wie stanu technicznego istniejącego ogrodzenia terenu, ised, the roof was renovated on the railway station build- poprawie stanu technicznego oraz przedłużeniu peronu ing in Życzyn entered in the heritage register (no. A-1045 w związku ze zwiększeniem liczby wagonów, ustawie- from 24.08.2011). The railway station is a unique land- niu na peronie znaku stacyjnego według wzoru obowią- mark of the former Nadwiślańska Railroad which was zującego w pierwszym okresie funkcjonowania kolejki characteristic because of its wooden buildings dating oraz ustawieniu ławek peronowych w stylu z epoki, urzą- back to the end of the 19th century; this is one of a few dzeniu dodatkowego parkingu (decyzja nr 180/DR/19 preserved timber buildings documenting the beginnings z 18.03.2019). of railways in the former Kingdom of Poland. W ramach modernizacji linii kolejowej Warszawa– The building of the former steam engine depot in Lublin został wyremontowany dach budynku dworca Łochów was converted into a railway station. The orig- w Życzynie wpisanego do rejestru zabytków (nr A-1045 inal building of the railway station had been destroyed z 24.08.2011). Dworzec ten stanowi charakterystyczny during an air raid in 1944. The renovation work has been element trasy dawnej kolei Nadwiślańskiej, którą wyróż- carried out since 2015. The infrastructure of the build- niała pochodząca z końca XIX w. drewniana ­zabudowa, ing has been modernised, while preserving the ­historical 110 Jakub Lewicki

substance and using traditional building materials. The form of the building has been preserved, as well as the rustication on the façade corners, the shape and distri- bution of openings, and the historical architectural details were supplemented. On the first floor, a conference room replaced the former apartment for the railway employees. Now the work in the area surrounding the railway station has commenced. The renovation of the railway station building in Sulejówek from the years 1936–1937 (entry in the heritage register under A-1338 from 9.06.2016) is being prepared and approved. That timber building, sit- uated in the middle of the town, is an element preserved in the original form of the spatial layout of the town, and bears evidence to the history of the railways in Poland. Currently the project work is being carried out, which has Il. 9. Mława, Mławska Kolej Dojazdowa, budynek lokomotywowni wąskotorowej, been preceded by preliminary consultations. ul. Bracka 9A (przed 1918) The narrow-gauge railway poses a huge challenge [21]. (fot. W. Gołębiewska, 2019, ze zbiorów MWKZ) The most difficult conservation problem concerns the Fig. 9. Mława, building of the narrow-gauge engine depot, Mława Commuter Rail, which is the most valuable mon- 9A Bracka Street, Mława Commuter Rail (before 1918) ument of technology in northern Mazovia [22] (Fig. 9). (photo by W. Gołębiewska, 2019, from the MWKZ collection) It is necessary to provide conservation protection for the complex that is included in the heritage register (the rail- road and the station with its facilities and movable monu- i jest jednym z niewielu zachowanych drewnianych ments) of this unique narrow-gauge railway preserved in ­budynków dokumentujących początki kolejnictwa na te- Mazovia, built during World War I. Closing down the rail- renie dawnego Królestwa Polskiego. way started at the beginning of the 1980s, and the last sec- Na dworzec zaadaptowany został budynek dawnej tions were closed to passengers in the years 1986–1988. parowozowni w Łochowie. Pierwotny budynek dwor- During the 1990s, all the sections of the Mława–Krasne ca kolejowego został tam zniszczony podczas nalotu and Krasne–Maków Mazowiecki railway lines were still w 1944 r. Od 2015 r. trwają przy nim prace remonto- in satisfactory condition. Nowadays – after the inspection we. Modernizacji poddano infrastrukturę budynku przy of the traffic network – it is necessary to carry out exten- jednoczesnym zachowaniu substancji zabytkowej i za- sive renovation work of the tracks, selected buildings and stosowaniu tradycyjnych materiałów budowlanych. Za- the infrastructure to enable railway traffic. Recently, an chowana została bryła obiektu, boniowanie narożników inspection has been carried out of the traffic network of elewacji, kształt i rozmieszczenie otworów, a także uzu- the Mława Commuter Rail, station buildings and railway pełniony został zabytkowy detal architektoniczny. Na pię- infrastructure, which resulted in indispensable repairs be- trze w miejscu dawnego mieszkania pracowników kolei ing ordered (Fig. 9). urządzono salę zebrań. Obecnie przystąpiono do prac na Currently action is being taken to prepare the doctrinal terenie przydworcowym. Jest przygotowywany i uzgod- document devoted to railway monuments, just as other niony remont budynku dworca kolejowego w Sulejówku similar documents of the General Heritage Conservator z lat 1936–1937 (wpis do rejestru zabytków pod A-1338 have been prepared [23]. It will constitute the theoretical z 9.06.2016). Ten usytuowany w centrum miejscowości basis for further concrete conservation activities in this drewniany budynek stanowi zachowany w oryginalnej field. formie element w układzie przestrzennym miasta i jest ważnym obiektem historii kolejnictwa na ziemiach pol- Determining the heritage and working out skich. Obecnie trwają prace projektowe poprzedzone the principles for protecting wstępnymi konsultacjami. the modernist architecture in Mazovia Dużym wyzwaniem są koleje wąskotorowe [21]. Naj- trudniejszy problem konserwatorski dotyczy Mławskiej In recent years there has been a growing interest in Kolei Dojazdowej, która jest najcenniejszym zabytkiem modernist architecture. Numerous scientific seminars and techniki na północnym Mazowszu [22] (il. 9). Konieczna expert meetings have been organised, and all major asso- jest ochrona konserwatorska wpisanego do rejestru zabyt- ciations and groups of enthusiasts of historic monuments ków zespołu (torowiska, stacji z urządzeniami stacyjnymi have been addressing the issue. It concerns mostly the i wyposażeniem w zabytki ruchome) tej jedynej zacho- 20th-century buildings in large cities. However, no protec­ wanej na Mazowszu kolei wąskotorowej wybudowanej tion programmes have been prepared to preserve numerous podczas I wojny światowej. Likwidacja kolejki rozpo- buildings from that period located in small towns, which częła się z początkiem lat 80. XX w., a ostatnie odcinki are evidence of the civilisation development in those are- zamknięto dla ruchu pasażerskiego w latach 1986–1988. as. It is necessary to determine the modernist architecture W latach 90. XX w. wszystkie odcinki kolei relacji Mła- heritage in the entire Mazovia region and to plan conser- wa–Krasne i Krasne–Maków Mazowiecki były w stanie vation activities in this field [24]. Within the discussed Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 111 zadowalającym. Dziś – po kontroli układu komunikacyj- nego – konieczne jest przeprowadzenie kompleksowych prac remontowych torowiska, wybranych budynków i in- frastruktury, co umożliwi przywrócenie ruchu kolejowe- go. W ostatnim czasie przeprowadzono kontrolę układu komunikacyjnego Mławskiej Kolei Dojazdowej, budyn- ków stacyjnych i infrastruktury kolejowej, wydając naka- zy niezbędnych napraw (il. 9). Aktualnie podejmowane są prace na rzecz przygoto- wania dokumentu doktrynalnego poświęconego zabyt- kom kolejowym, podobnie jak opracowano inne analo- giczne dokumenty Generalnego Konserwatora Zabytków [23]. Będzie on stanowił teoretyczną podstawę dalszych konkretnych działań konserwatorskich w tej dziedzinie.

Określenie zasobu i wypracowanie zasad ochrony Il. 10. Szumin, dom Hansenów architektury modernistycznej na Mazowszu (proj. O. Hansen, 1968) (fot. M. Starczewski, 2019, ze zbiorów MWKZ) Ostatnie lata to czas ogromnego zainteresowania ar- Fig. 10. Szumin, Łochów commune, the Hansen family house chitekturą modernistyczną. Organizowane są liczne se- (designed by O. Hansen, 1968) minaria naukowe i spotkania ekspertów. Także wszystkie (photo by M. Starczewski, 2019, from the MWKZ collection) liczące się stowarzyszenia i grona miłośników zabytków zajmują się tą problematyką. Dotyczy to głównie budowli XX-wiecznych w wielkich miastach. Nie podjęto jednak period only a few applications were received regarding programów ochrony licznych budynków z tego okresu the renovation of the 20th-century buildings, of which the znajdujących się w mniejszych ośrodkach, będących renovation project for the Zegrze Hotel is currently wait- dowodami rozwoju cywilizacyjnego tych obszarów. Ko- ing for approval. The small number of applications may nieczne jest określenie zasobu architektury modernistycz- be the result of the lack of conservation protection or the nej na terenie całego Mazowsza i planowa działalność satisfactory state of preservation of the buildings. konserwatorska w tej dziedzinie [24]. W omawianym The most important agreed-on realisation concerning okresie wpłynęło zaledwie kilka wniosków dotyczących modernist architecture was the renovation of the Hansen remontów XX-wiecznych budynków, z czego aktualnie family house in Szumin (Łochów commune) built in the jest uzgadniany projekt remontu hotelu Zegrze. Praw- years 1968–1970 [25] and designed by Zofia and Oskar dopodobnie niewielka liczba wniosków wynika z braku Hansen (Fig. 10). It was included in the heritage regis- ochrony konserwatorskiej budynków lub zadowalającego ter (no. A-1441 from 15.10.2018). The building with the ich stanu technicznego. surrounding garden has been preserved in an unchanged Najważniejszą uzgodnioną realizacją dotyczącą ar- form. It has an individual architectural expression and chitektury modernistycznej był remont domu Hansenów many valuable composition, material and functional w Szuminie (gm. Łochów) zbudowanego w latach 1968– solutions. The Hanse House in Szumin is the only Polish 1970 [25], a zaprojektowanego przez Zofię i Oskara Han- building listed in the Iconic Houses Network, which con- senów (il. 10). Został on wpisany do rejestru zabytków stitutes an elite collection comprising over 100 houses (nr A-1441 z 15.10.2018) Budynek ten wraz z ogrodem worldwide designed by the most eminent architects such jest zachowany w niezmienionej formie. Ma indywidu- Antonio Gaudi, Frank Lloyd Wright, Adolf Loos and alny wyraz architektoniczny oraz wiele wartościowych Mies van der Rohe. Currently, a comprehensive docu- rozwiązań kompozycyjnych, materiałowych i funkcjonal- mentation of the renovation work in this building is being nych. Dom Hansenów w Szuminie jest jedynym polskim prepared. budynkiem wpisanym na listę Iconic Houses Network, Renovations, alterations and extensions have been stanowiącą elitarny zbiór obejmujący ponad 100 domów agreed upon for the following buildings: 22 Paderew­ na całym świecie zaprojektowanych przez najwybitniej- skiego Street in Nowy Dwór Mazowiecki (entered in the szych architektów m.in. Antonio Gaudiego, Franka Lloy- heritage register because of its conversion into a public da Wrighta, Adolfa Loosa czy Miesa van der Rohe. Obec- library); the house at no. 26, 3 Maja Street in Piaseczno;­­ nie przygotowywana jest kompleksowa dokumentacja the building at 165 Prądzyńskiego Street in Nowy Dwór prac remontowych tego budynku. Mazowiecki (pos. 6.08.2019); as well as the hotel at Uzgodniono remonty, przebudowy i rozbudowy bu- 2 Radziwiłłowska Street in Zegrze. The building of the dynków: przy ul. Paderewskiego 22 w Nowym Dworze former Power Plant in Ostrowia Mazowiecka has also Mazowieckim (wpisanego do rejestru zabytków w związ- been renovated. ku z przebudową na bibliotekę publiczną), domu przy Many objects have been included in the heritage reg- ul. 3. Maja 26 w Piasecznie i budynku przy ul. Prą- ister. The most important entry referred to Dom Turysty dzyńskiego 165 w Nowym Dworze Mazowieckim (poz. (Tourist House) in Płock designed by Marek Leykam in 6.08.2019), a także hotelu przy ul. Radziwiłłowskiej 2 the years 1957–1962. It is one of the most outstanding 112 Jakub Lewicki w Zegrzu. Wyremontowano też budynek dawnej Elek- examples of post-war modernist architecture. In Mła- trowni w Ostrowi Mazowieckiej. wa the building of the Department Store at 7 Bolesława Wiele obiektów zostało wpisanych do rejestru zabyt- Chrobrego Street (1958–1963) was ­entered in the heritage ków. Najważniejszy wpis obejmował gmach Domu Tury- register. In Przasnysz the building of the former House of sty w Płocku projektu Marka Leykama z lat 1957–1962. Sports (currently the Town Culture Centre) was entered in Jest to jeden z najwybitniejszych przykładów powojen- the heritage register, and a record card of the Voivodeship nej architektury modernistycznej. W Mławie do rejestru Heritage Register (WEZ) was commissioned for the ob- zabytków wpisano budynek Państwowego Domu Towa- ject. A WEZ record card was also commissioned for the rowego przy ul. Bolesława Chrobrego 7 (1958–1963). King Stanisław Leszczyński All-Boys School (nowadays W Przasnyszu wpisano do rejestru zabytków budynek secondary school I LO) in Ostrołęka, as well as preparing dawnego Domu Sportowego (obecnie Miejski Dom Kul- a Monument Record Card for the office building in the tury) oraz zlecono wykonanie karty Wojewódzkiej Ewi- complex of the former Yarn and Textile Factory Choda- dencji Zabytków (WEZ) dla tego obiektu. Zlecono też ków S.A. in Sochaczew. In Radom the building at 24 Nied- wykonanie karty WEZ dla Gimnazjum Męskiego im. Kró- ziałkowskiego Street (reg. no. A-1442 from 14.07.2017) la Stanisława Leszczyńskiego (obecnie I LO) w Ostrołęce was entered in the heritage register, as well as the clerks’ i opracowanie karty ewidencyjnej dla budynku biurowe- casino at 5 Zakładowa Street (reg. no. A-1490) in Pion- go w zespole byłej Fabryki Przędzy i Tkanin Sztucznych ki. Conservation guidelines were issued for the buildings Chodaków S.A. w Sochaczewie. W Radomiu wpisano at 24 Niedziałkowskiego Street (from 1.12.2017) and in do rejestru zabytków budynek przy ul. Niedziałkowskie- Mickiewicza Street in Radom. Conservation guidelines go 24 (nr rej. A-1442 z 14.07.2017), a w Pionkach kasyno were also issued for the project to convert of the former urzędnicze przy ul. Zakładowej 5 (nr rej. A-1490). Wyda- laboratory of the Gunpowder Factory in Zakładowa Street no też zalecenia konserwatorskie dla budynków w Rado- in Pionki into a hotel-conference building with an office miu przy ul. Niedziałkowskiego 24 (z 1.12.2017) i przy section and accommodation for the employees (ordinance ul. Mickiewicza. Wytyczne konserwatorskie wydano też no. 120/DR/19 from 31.05.2019). No permits were given do projektu zmiany sposobu użytkowania budynku daw- to insulate modernist buildings with layers of Styrofoam. nego laboratorium Państwowej Wytwórni Prochu przy The crucial elements of the conservation policy for mod- ul. Zakładowej w Pionkach na budynek hotelowo-kon- ernist buildings were entries in the heritage register, pre- ferencyjny z częścią biurową i z pokojami noclegowymi paring Monument Record Cards and protecting the histor- dla pracowników zakładu (postanowienie nr 120/DR/19 ical substance of the renovated buildings. z 31.05.2019). Nie wydawano pozwoleń na ocieplenie The factors that stimulated and directed conservation budynków modernistycznych warstwą styropianu. Naj- activity were subsequently issued letters of the General ważniejszym elementem polityki konserwatorskiej dla Heritage Conservator, Professor Magdalena Gawin. They budynków modernistycznych były wpisy do rejestru za- referred to, e.g., modernist architecture and the principles bytków, wykonywanie kart ewidencyjnych i ochrona sub- of its protection [23]. It prevented the demolition of many stancji zabytkowej remontowanych budynków. modernist buildings, which otherwise would have been an Elementem, który stymulował i ukierunkował działa- inevitable consequence due to the fact of their not being nia konserwatorskie, były wydawane kolejne listy Gene- entered in the heritage register. ralnego Konserwatora Zabytków prof. Magdaleny Gawin. Numerous popularising activities were also undertaken.­ Dotyczyły one m.in. architektury modernistycznej i zasad The work devoted to the inter-war monuments in Mazo- ich ochrony [23]. Powstrzymało to rozbiórkę wielu bu- via has been published, which is the first publication of dowli modernistycznych, co było konsekwencją niewpi- this type [26]. It is a continuation of the demands that sywania ich do rejestru zabytków. have been put forward before, and which concern deter- Przeprowadzono też wiele działań promocyjnych. Wy- mining the heritage and evaluating the architecture from dano pracę poświęconą międzywojennym zabytkom Ma- the 1st half of the 20th century [27], but also from the later zowsza, co jest pierwszą publikacją tego typu [26]. Sta- period [24]. nowi ona kontynuację wcześniej wysuwanych postulatów dotyczących określenia zasobu i waloryzacji architektury Summary z 1. połowy XX w. [27], ale i z późniejszego okresu [24]. The presented activities refer to the largest Polish voi­ Podsumowanie vodeship with an impressive number of monuments. They indicate the necessity to plan the conservation policy and Zaprezentowane działania dotyczą największego pol- to implement it consistently, which has been successfully skiego województwa o bardzo dużej liczbie zabytków. realised for several years despite legal and organisation- Wskazują one na konieczność zaplanowania polityki al difficulties. They also show a growing interest in the konserwatorskiej i konsekwentnego jej wprowadzania, region which was previously overshadowed by Warsaw. co mimo trudności prawnych i organizacyjnych jest z po- This interest has been manifested in an increasing num- wodzeniem od kilku lat realizowane. Wskazują one na ber of publications devoted not only monuments [28], but rosnące zainteresowanie regionem, który dotychczas po- also to the intangible heritage of the region [29], as well zostawał w cieniu Warszawy. Przejawem tego zaintere- as neglected and forgotten monuments [30] which should sowania są coraz liczniejsze publikacje poświęcone nie be carefully preserved. Konserwacja zabytków na Mazowszu /Preservation of historical monuments in Mazovia 113

Il. 11. Przykładowe prace z dotacji MWKZ – Pułtusk, dzwonnica przy kolegiacie (1507 i 1786–1787), stan po pracach konserwatorskich Il. 12. Przystań, dwór (XVIII w.), (fot. W. Gołębiewska, 2019, ze zbiorów MWKZ) stan po pracach konserwatorskich (fot. A. Sagało-Sadowska, 2019, ze zbiorów MWKZ) Fig. 11. Sample works from the MWKZ donation – Pułtusk, the bell tower by the collegiate church (1507 and 1786–1787), Fig. 12. Przystań, manor house (18th century), state after conservation work state after conservation work (photo by W. Gołębiewska, 2019, from the MWKZ collection) (photo by A. Sagało-Sadowska, 2019, from the MWKZ collection) tylko zabytkom [28], ale i niematerialnemu dziedzictwu In recent years, all the latest conservation documents tego regionu [29] oraz zaniedbanym i zapomnianym za- [23], charters and other studies [31], [32] have been bytkom [30], które powinny być pieczołowicie chronione. implemented in practice in Mazovia. Protection of the Na Mazowszu w ostatnich latach zastosowano w prak- Mazovia heritage has been successfully intensified, and tyce wszystkie najnowsze dokumenty konserwatorskie the new initiatives presented here have been undertaken [23] oraz uchwalane karty i inne opracowania [31], [32]. (Figs. 11, 12). Skutecznie udało się zintensyfikować ochronę mazowiec- kiego dziedzictwa i podjąć nowe inicjatywy, które przed- Translated by stawiono (il. 11, 12). Violetta Marzec

Bibliografia /References

[1] Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych w Polsce. [12] Popławska-Bukało E., Uzdrowisko Abrama Gurewicza w Otwocku, Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C), Naro- „Mazowsze” 1994, R. 5, nr 2, 39–42. dowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017. [13] Wiśniewski J.A., Kościoły drewniane Mazowsza. Przewodnik, Ofi- [2] Polski almanach uzdrowisk, Polskie Towarzystwo Balneologiczne, cyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków 2016. Kraków 1931. [14] Wiśniewski J.A., Kościoły drewniane Mazowsza, cz. 1, Dawne wo- [3] Zdrojowiska i uzdrowiska polskie, „Przewodnik ilustrowany na rok jewództwo mazowieckie, Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków 1927”, R. 3, Warszawa 1927. 1998. [4] Po kolei. Przewodnik podwarszawski, Bęc Zmiana, Warszawa [15] Krajewski A., Mączyński D., Drewniane kościoły Mazowsza – wy- 2018. zwanie dla badaczy i konserwatorów, [w:] W. Brzeziński, M. Soł- [5] Uzdrowiska polskie. Informator, Centralny Ośrodek Informacji tysiak, A. Stawarz (red.), Dziedzictwo kulturowe Mazowsza, Ludo- Uzdrowiskowej, Warszawa 1973. wa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 2001, 67–79. [6] Duda-Gromada K., Ewolucja ładu przestrzennego w uzdrowisku [16] Karwowski M., Opuszczone kościoły drewniane na Mazowszu. Konstancin-Jeziorna, [w:] Architektura kurortowa. Ogólnopol- Diagnoza stanu zachowania i propozycje działań konserwator- ska konferencja, 24–25 kwietnia 2009, Połczyn Zdrój, Towarzy- skich, praca magisterska, UKSW, Warszawa 2019. stwo Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego Szczecin-Expo, [17] Lewicki J., Ochrona i konserwacja ruin – przemiany metod na Szcze­­cin 2009, 309–320. przykładzie Mazowsza, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” [7] Węcławowicz-Bilska E., Zdrojowiska w strefie wpływu dużego 2018, nr 6, 117–135. miasta i aglomeracji. Zagadnienia programowo-przestrzenne, Po- [18] Wystawa Zamki Mazowsza opracowana przez Polski Komitet litechnika Krakowska, Kraków 1998. ­ICOMOS, Warszawa 2019. [8] Lewicki J., Problematyka ochrony i zachowania międzywojennej [19] Oleńczak P., Twierdza Modlin. Przewodnik historyczny, Wydaw- architektury uzdrowiskowej, [w:] Architektura kurortowa. Ogólno- nictwo Rajd, Warszawa 2016. polska konferencja, 24–25 kwietnia 2009, Połczyn Zdrój, Towarzy- [20] Trammer K., Ostre cięcie. Jak niszczono polską kolej, Wydawnic- stwo Wspierania Rozwoju Pomorza Zachodniego Szczecin-Expo, two Krytyki Politycznej, Warszawa 2019. Szczecin 2009, 187–205. [21] Pustoła-Kozłowska E., Chrońmy koleje wąskotorowe, „Mazow- [9] Lewandowski R., Droga Żelazna Nadwiślańska 1877–2007, Jó- sze” 1996, R. 7, nr 1, 72–75. zefów 2007. [22] Januszewski S., Opinia o walorach zabytkowych i potrzebie ochro- [10] Lewandowski R., Twórcy stylu świdermajer, Józefów 2012. ny Mławskiej Kolei Dojazdowej w kontekście propozycji jej ada- [11] Szałygin J., Drewniana architektura okolic Otwocka, „Mazowsze” ptacji do nowych celów, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 1994, R. 5, nr 2, 31–38. Wrocław 2015 [mpis]. 114 Jakub Lewicki

[23] Listy Generalnego Konserwatora Zabytków, https://www.mwkz. [28] Herz L., Podróże po Mazowszu, Iskry, Warszawa 2016. pl/wytyczne-gkz [accessed: 20.01.2020]. [29] Herz L., Klangor i fanfary. Opowieści z Mazowsza, Iskry, Warsza- [24] Lewicki J., Ocena wartości zabytków epoki modernizmu. Prze- wa 2012. szłość, teraźniejszość i przyszłość, „Wiadomości Konserwatorskie” [30] Zapomniane miejsca Mazowsza. Przewodnik, Wydawnictwo Cie- 2017, nr 49, 38–50. kawe Miejsca, Warszawa 2014. [25] Springer F., Zaczyn. O Zofii i Oskarze Hansenach, Wydawnictwo [31] NID, https://www.nid.pl/pl/Dla_specjalistow/Standardy/Doku- Karakter, Warszawa 2013. menty_doktrynalne/ [accessed: 10.05.2019]. [26] Sto zabytków na stulecie odzyskania niepodległości przez Polskę, [32] ICOMOS, http://icomos-poland.org/pl/dokumenty-doktrynalne. J. Lewicki (red.), MWKZ, Warszawa 2018. html [accessed: 10.05.2019]. [27] Lewicki J., Ocena wartości zabytków epoki modernizmu z 1 poł. XX wieku. Propozycja metody klasyfikacji, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” 2017, nr 3, 107–123.

Streszczenie W tekście przedstawiono działania konserwatorskie na Mazowszu. Omówiono prace podejmowane przy najważniejszych grupach zabytków: zabu- dowie miejscowości uzdrowiskowych, architekturze drewnianej, militarnej, kolejowej. Przedstawiono także działania na rzecz ochrony i promocji architektury średniowiecznej i nowożytnej i prace podejmowane w kierunku określenia zasobu i wypracowania zasad ochrony architektury moder- nistycznej. Wskazano, że mimo narzuconych prawnie ograniczeń wojewódzki konserwator zabytków może być aktywnym uczestnikiem systemu ochrony zabytków oraz wykonawcą polityki państwa dotyczącym narodowego dziedzictwa. Może też bardzo sprawnie łączyć zrównoważony roz- wój z ochroną konserwatorską oraz z przystosowaniem ich do zmieniających się potrzeb życia.

Słowa kluczowe: zabytki, Mazowsze, wojewódzki urząd konserwatorski, Warszawa

Abstract This paper presents conservation activities in Mazovia. It describes the work carried out in the most important groups of monuments including ­timber, military and railway architecture and medieval and modernist architecture. It presents the activities undertaken to protect and popularise medieval and modern architecture, and the work conducted to determine the heritage and work out the principles for protecting the modernist architecture. It was pointed out that, despite the legally imposed restrictions, the Voivodeship Heritage Conservator can be an active participant in the monument protection system, as well as the executor of the state policy regarding national heritage. This person can also effectively combine sustainable development with conservation protection and adapt these to changing needs.

Key words: historical monuments, Mazovia, Voivodeship Heritage Protection Office, Warsaw