Curaclam na Bunscoile

Ceol

Oideachas Ealaíon Treoirlínte do Mhúinteoirí BAILE ÁTHA CLIATH ARNA FHOILSIÚ AG OIFIG AN tSOLÁTHAIR

Le ceannach díreach ón OIFIG DHÍOLTA FOILSEACHÁN RIALTAIS TEACH SUN ALLIANCE SRÁID THEACH LAIGHEAN BAILE ÁTHA CLIATH 2 nó tríd an bpost ó FOILSEACHÁIN AN RIALTAIS AN RANNÓG POST-TRÁCHTA 4-5 BÓTHAR FHEARCHAIR BAILE ÁTHA CLIATH 2 (Teil: 01-6476834-5; Fax: 01-4752760) nó trí aon díoltóir leabhar

Comhairleoir deartha: Páirtíocht Bradley McGurk Arna dhearadh ag: The Identity Business Grianghrafadóireacht: Críostóir Mac Conmara Arna chur i gcló ag: Spectrum Print Management Arna chlóbhualadh ag: Mozzon Giuntina - Florence agus Officine Grafiche De Agostini - Novara

© 1999 Rialtas na hÉireann Ceol

Oideachas Ealaíon Treoirlínte do Mhúinteoirí Clár

Roinn 1 An ceol i gcuraclam na bunscoile Cad is ceol ann? 2 An ceol i gcuraclam páistelárnach 2

Roinn 2 Ábhar an churaclaim cheoil Bunstruchtúr agus téarmaíocht 6 Na snáitheanna ábhair agus na snáithaonaid 7 Na gnéithe ceoil 10

Roinn 3 Pleanáil sa scoil don cheol Pleanáil curaclaim 14 Pleanáil eagair 28

Roinn 4 Pleanáil don cheol sa seomra ranga Pleanáil an mhúinteora 40 Páistí a bhfuil riachtanais éagsúla orthu 42 Pleanáil aonaid oibre 44 Roinn 5 Cur chuige agus modhanna teagaisc Éagsúlacht sa chur chuige 54 Éisteacht agus freagairt 55 Léiriú: amhránaíocht 72 Litearthacht sa cheol: cur chuige 91 Léiriú: seinm uirlisí 106 Cumadóireacht 112 Teicneolaíocht an eolais agus na cumarsáide 124 Ag grinnbhreathnú ar obair páistí 126

Roinn 6 Aguisín Uirlisí ceoil atá oiriúnach do bhunscoileanna 132 Conas greim a choinneáil ar roinnt cnaguirlisí agus iad a sheinm 134 Lámhchomharthaí 138 Seicheamh a mholtar i rithim 139 Seicheamh a mholtar i séis 140 Éisteacht le ceol: cnuasach samplaí 141 Foinsí eolais le haghaidh ábhar agus gníomhaíochtaí ceoil 148 Foinsí tagartha don churaclam agus do na treoirlínte 150 Gluais 153 Ballraíocht an Choiste Curaclaim don Oideachas Ealaíon 156 Ballraíocht an Choiste Comhordaithe Bunscolaíochta 157 Buíochas 158

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol Bíonn cumas sa cheol ag páistí de gach aois Roinn 1

An ceol i gcuraclam na bunscoile An ceol i gcuraclam na bunscoile

Cad is ceol ann? An ceol i gcuraclam Ós cuid den ghnáthshaol é an ceol is páistelárnach annamh a scrúdaítear a nádúr agus a Mar ghné amháin den éirim aigne ina chuspóir. Is gníomhaíocht iomláine agus mar bhealach speisialta ilghnéitheach agus gníomhaíocht feasa agus foghlama, is cuid feadh saoil é a mbaineann daoine de riachtanach den churaclam gach aois taitneamh as. Mar chuid páistelárnach é ceol. Tugann chomhchoiteann de gach cultúr, is gníomhaíocht ceoil dúshlán an pháiste iomaí foirm de cheol atá ann, is iomaí gníomhú ar bhealaí uathúla: éisteacht cuspóir atá leis agus is iomaí leibhéal go géarchúiseach lena c(h)eol féin castachta atá ann. agus le ceol daoine eile, canadh, seinm Meán cumarsáide neamhbhriathartha nó léamh go híogaireach agus go is ea an ceol inar féidir smaointe, cruinn, agus meastóireacht a samhlaoidí agus mothúcháin a chur in dhéanamh go criticiúil. Trí mheán na iúl trí na fuaimeanna agus trí na ndúshlán seo cuireann an ceol le siombailí a roghnaítear. Foinse staire é forbairt feasachta ar ealaín, le forbairt ina léirítear comhthéacs cultúrtha féinléirithe, fáis phearsanta agus agus sóisialta an ré inar cumadh é; féinmheasa, agus le forbairt uaireanta is féidir leis an gceol an tír, íogaireachta ilchultúrtha agus, dá meon na ndaoine nó, fiú, smaointe thoradh sin go léir, le forbairt duine aonair atá ina chónaí ann a fhoriomlán an pháiste. léiriú. Gné thábhachtach den cheol sa Sa cheol bíonn daoine gafa le churaclam is ea an tslí ina gcuireann déanamh ceoil agus le héisteacht le sé le forbairt phearsanta, shóisialta, ceol araon. Is slite uathúla feasa iad mheabhrach agus fhisiceach an seo mar cuimsíonn siad tógáil patrún pháiste. Baintear comhordú intinne fuaime agus struchtúr fuaime trí agus coirp amach trí ghníomhamhráin Roinn 1Roinn An ceol i na gcuraclam bunscoile léirsmaoineamh agus trí anailísiú. a chanadh, trí chluichí amhránaíochta Gníomhaíocht chinéistéiseach is ea a imirt, trí rithimí a chniogadh, trí déanamh ceoil, freisin, a éilíonn ar an bheith ag bogadh le ceol agus ag gcorp agus ar an intinn comhordú seinm in am, agus bheith ag éisteacht agus léirmhíniú a dhéanamh go le daoine eile, ag leanúint treoracha nó comhuaineach. ag léamh nodaireachta ag an am Is é an rud is tábhachtaí ná gur ealaín céanna. é an ceol a chomhcheanglaíonn an- Cothaítear cumas cainte trí obair a chuid coincheap agus teicníochtaí dhéanamh le fuaimeanna gutha trí agus a bhaineann úsáid astu chun chantaireacht, trí rainn agus amhráin a mothúcháin a mhúscailt, a shamhlú, a chanadh, trí bheith ag tástáil le chumadh agus a léiriú. Is ar na gnéithe fuaimeanna gutaí agus consan agus trí éisteachta, freagartha, léirithe agus fhoghlaim conas an t-análú a rialú. cumadóireachta seo atá an curaclam Cuireann taithí ar raon leathan bunaithe. amhrán, ina mbíonn focail, cora cainte

2 agus nathanna cainte nua, le forbairt samhlaíche le feasacht spásúlach a teanga. Úsáidtear agus forleathnaítear fhorbairt freisin, is é sin cumas na na focail seo i bhfreagairt do cheol hintinne ar an domhan amhairc a agus i gcur síos ar fhuaimeanna a aireachtáil go cruinn, ar shamhlaoidí chloistear, ar mhothúcháin a bhraitear, meabhracha de rudaí fisiceacha a nó ar scéalta a insítear. chruthú agus ar éagsúlacht a aithint i rudaí. Déantar cúram ar leith d’fhorbairt na scileanna éisteachta, gné chriticiúil de Ós gníomhaíocht chomhoibritheach bunscoile gcuraclamna i ceol An gach saghas foghlama, trí iniúchadh idirphearsanta é ceol leanann forbairt fuaime agus trí fhuaimeanna an scileanna sóisialta ó na tionscadail imshaoil a aithint agus a idirdhealú, léirithe agus ó na tionscadail agus déantar íogaireacht do shaothair chumadóireachta a chleachtar i cheoil a fhorbairt sa chaoi sin. Leagtar ngrúpaí, tionscadail ina roinneann na béim ar scileanna éisteachta, freisin, i páistí smaointe, uirlisí nó scileanna ngníomhaíochtaí léirithe agus áirithe ar a chéile. Soláthraítear cumadóireachta—gníomhaíochtaí ina deiseanna ar scileanna feadh saoil ndéantar an ‘éisteacht inmheánach’ ceannaireachta a fhorbairt freisin, agus (nó smaointeoireacht i bhfuaim) a cothaítear cumarsáid bhriathartha fhorbairt. agus cumarsáid neamhbhriathartha. Cuireann ceol le féinmheas an pháiste Is tríd an léiriú a dhéantar forbairt ar trí ligean dó/di daoine a fheiceáil ag an gcuimhne fhadtéarmach agus ar an léiriú measa ar a p(h)íosaí gcuimhne ghearrthéarmach araon den cumadóireachta féin agus ag baint chuid is mó, cé go dtarlaíonn an taitnimh astu. Cuireann ceol lena fhorbairt seo i gcomhthéacsanna eile f(h)éinmheas, freisin, trí ligean dó/di chomh maith. Déantar forbairt ar an bheith rannpháirtíoch i gcluichí gcuimhne ghearrthéarmach i amhránaíochta, in amhráin, i rincí agus ngníomhaíochtaí ceoil ar nós i léirithe grúpa—imeachtaí ina amhránaíochta macalla agus bualadh mbíonn an cion a chuireann gach bos, agus is cabhair é amhráin, rainn duine leis an saothar riachtanach chun nó cluichí a chur de ghlanmheabhair go n-éireoidh leis an ngrúpa féin. chun cumas na cuimhne fadtéarmaí a fhorbairt. Cuid dhílis den churaclam páistelárnach is ea an ceol, ní hamháin Tarlaíonn deiseanna ar an toisc go saibhríonn sé an fhoghlaim tsamhlaíocht a fhorbairt ar shlite sna hachair léinn eile ach toisc go uathúla sa churaclam ceoil—trí bheith gcuireann sé le tuiscint an pháiste dá ag éisteacht le saothair aithnidiúla d(h)aonnacht féin, ag múineadh dó/di agus le saothair neamhaithnidiúla áilleacht a aithint, bheith íogair don ceoil, trí bheith ag éisteacht le domhan ina bhfuil sé/sí ina c(h)ónaí fuaimeanna go hinmheánach, trí agus meas níos mó a bheith aige/aici phictiúir nó scéalta fuaime a chruthú, air. agus trí mhothúcháin a léiriú i bhfuaim. Cuireann an cineál seo oibre

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 3 Tugtar aitheantas sa cheol don taitneamh a ghabhann le heispéiris i gcomhar le daoine eile Roinn 2

Ábhar an churaclaim cheoil Ábhar an churaclaim cheoil

Bunstruchtúr agus Nádúr comhtháite an cheoil téarmaíocht Cé go dtugtar Éisteacht agus freagairt, Léiriú agus Cumadóireacht mar thrí achar sa churaclam, ní réimsí ar leith Leibhéil iad. Is gníomhaíocht riachtanach í an Tá ábhar an churaclaim cheoil leagtha éisteacht sa léiriú agus sa amach ina cheithre leibhéal: ranganna chumadóireacht araon, agus, cinnte, is naíonán, ranganna 1 agus 2, ranganna féidir go spreagfaidh an fhreagairt 3 agus 4, agus ranganna 5 agus 6. éisteachta féin léiriú nó cumadóireacht ag céim eile. Mar an gcéanna, agus é/í Snáitheanna ábhair ag seinm, éistfidh an t-oirfideach leis Cuirtear an t-ábhar i láthair ina thrí an gceol a bhíonn á sheinm aige/aici shnáithe ag gach leibhéal: agus déanfaidh sé/sí cáilíochtaí lanléiritheacha agus teicneolaíocha an • Éisteacht agus freagairt cheoil agus comhdhéanamh na • Léiriú cumadóireachta a mheas. Níos faide anonn, is féidir go nglacfaidh sé/sí le • Cumadóireacht. cur chuige den saghas céanna agus é/í ag tobchumadh, ag cóiriú nó ag Snáithaonaid cumadh píosa nua ceoil. Laistigh de gach snáithe eagraítear an t-ábhar ina shnáithaonaid, a chuireann deis ar fáil ar bheith ag éisteacht le ceol agus ag freagairt dó, ar bheith ag canadh agus ag casadh ceoil, ar bheith ag léamh agus ag scríobh ceoil, agus ar bheith ag déanamh ceoil nua. Éisteacht agus freagairt

Roinn 2Roinn Ábhar cheoil an churaclaim Na gnéithe ceoil Cuirtear na gnéithe ceoil i láthair go céimnithe ag gach ceann de na ceithre leibhéal. Tugann siad deis don Ceol mhúinteoir agus don pháiste araon ar Léiriú Cumadóireacht bheith ag smaoineamh agus á n-iompar féin go ceolmhar le linn dóibh bheith i mbun snáitheanna an churaclaim.

Is iad coincheapa comhghaolmhara na héisteachta agus na freagartha, an léirithe agus na cumadóireachta a chomhdhéanann an curaclam ceoil

6 Na snáitheanna ábhair faire amach do struchtúr, do ghné áirithe nó d’idé ghaolmhar agus is agus na snáithaonaid féidir an saghas seo éisteachta a áireamh mar éisteacht atá níos Snáithe: Éisteacht agus Éisteacht agus freagairt gníomhaí ná ‘éisteacht le’ sa freagairt Is follasach an bhéim nua atá sa ghnáthchiall, ar féidir é a mheas mar rud atá níos éigníomhaí. Snáithaonaid: snáithe Éisteacht agus freagairt ar raon agus ar dhoimhneacht na n-eispéireas Sa snáithaonad ‘Éisteacht le ceol agus snáithaonaid na agus ábhair snáitheanna Na • Iniúchadh fuaimeanna éisteachta a mholtar ag gach leibhéal freagairt dó’, d’fhéadfadh an múinteoir • Éisteacht le ceol agus ranga, agus ar raon na héagsúlachta sa leas a bhaint as ceol taifeadta mar freagairt dó fhreagairt. Spreagtar an páiste le raon sprioc éisteachta don pháiste, ach ní d’fhoinsí fuaime a iniúchadh agus le miste a mheabhrú go mbainfeadh an bheith ag éisteacht leo—idir páiste an-leas as éisteacht le ceol beo ghnáthfhuaimeanna tí, raon de chomh minic agus ab fhéidir. Cuirfidh chnaguirlisí agus d’uirlisí séiseacha, raon na mbealaí inar féidir leis an agus cheol a bhaineann le stíleanna bpáiste freagairt don cheol (trí ghotha, agus le traidisiúin ar nósanna éagsúla. trí ghluaiseacht, trí chaint, agus trí Tá tús áite ina measc seo ag ceol na fhoirmeacha scríofa nó grafacha, mar hÉireann agus ag ceol tíre ó chultúir shampla) ar a c(h)umas gaol eile, chomh maith le ceol clasaiceach gníomhach a bhunú leis agus spreagfar Snáithe: Léiriú agus le ceol pobail. Cé go bhfuil sé de é/í chun lán aire a dhíriú ar an gceol i Snáithaonaid: réir nádúr na bpáistí is óige freagairt rith na tréimhse éisteachta. do cheol tríd an ngluaiseacht agus sin • Amhránaíocht a dhéanamh gan smaoineamh air, Léiriú —amhránaíocht aoncheoil cuirtear béim ar thábhacht na Sa snáithe Léiriú leagtar béim ar a freagartha trí ghluaiseacht ag gach —páirtamhránaíocht shimplí thábhachtaí agus atá sé ceol a leibhéal ranga. Tugtar roinnt mhaith dhéanamh go gníomhach mar mhodh • Litearthacht eiseamláirí a léiríonn slite éagsúla chun tuiscint ar cheol a fhorbairt, ag chun tabhairt faoi éisteacht agus faoi • Seinm uirlisí tosú leis an nguth agus níos faide fhreagairt, agus leathann cuid acu seo anonn ag cur uirlisí san áireamh. isteach sna gníomhaíochta léirithe Leagtar béim sa snáithe seo, chomh agus cumadóireachta— maith, ar thábhacht taithí ar raon gníomhaíochtaí ina spreagtar an páiste leathan de ghníomhaíochtaí ceoil a le bheith ina (h)éisteoir gníomhach bheith ag an bpáiste sula agus é/í ag seinm a c(h)eoil féin, á dtionscnaítear litearthacht sa cheol. Sa thobchumadh, nó á chóiriú. dá shnáithaonad: ‘Amhránaíocht’ agus Is féidir go dtabharfaidh an múinteoir ‘Seinm uirlisí’ cuirfear deiseanna ar fáil spriocanna don pháiste chun a do na páistí ar cheol a dhéanamh— (h)éisteacht a dhíriú go sainiúil ar an duine ar dhuine, mar bhaill de ghrúpa, dá shnáithaonad ‘Iniúchadh nó sa rang iomlán. fuaimeanna’ agus ‘Éisteacht le ceol agus freagairt dó’. Uaireanta ciallaíonn ‘éisteacht le’ go mbíonn an páiste ag

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 7 Is é cuspóir an chur chuige a nglactar eiseamláirí de phatrúin shéiseacha ar leis sa churaclam ceoil ná tógáil ar féidir iad a úsáid chun cur chuige bhealaí éagsúla ar an amhránaíocht— comhtháite i dteagasc na an ghné is coitianta de dhéanamh n-idirchéimeanna a fhorbairt. Ní ceoil. I dtosach, déantar na gnéithe bhraitheann rannpháirtíocht i ceoil a fhorbairt trí raon leathan de ndéanamh ceoil ag gach leibhéal, ghníomhaíochtaí—buille cothrom a áfach, ar eolas ar litearthacht an cheoil chniogadh in éineacht leis an nó ar líofacht inti, agus d’fhéadfadh an amhránaíocht, an tuinairde ag dul ó múinteoir clár litearthachta a reáchtáil ard go híseal nó a mhalairt a go rathúil lámh ar láimh le cur chuige thaispeáint, an luas a aireachtáil a éistitheach. bheith tapa nó mall, nó an leibhéal Faoi mar a tharlaíonn sa snáithe dinimice a aireachtáil a bheith glórach Éisteacht agu freagairt, cuirtear tús le nó bog. Ba chóir go mbeadh na seinm uirlisí i ranganna naíonán le Litearthacht gníomhaíochtaí sin ag éirí níos deacra cnagadh simplí (le bloic adhmaid, le • rithim de réir a chéile. Sa dara háit, déantar drumaí nó le triantáin, nó le hábhair cianullmhú chun páirtamhránaíocht • tuinairde cheoil a rinneadh sa bhaile ar nós shimplí a thionscnamh i ranganna 3 croitheadóirí, mar shamplaí) chun tacú • rithim agus tuinairde agus 4 trí ghníomhaíochtaí simplí a le gnéithe rithimeacha. Anuas air sin, chleachtadh sna ranganna déantar úsáid cnaguirlisí tiúnta (mar sóisearacha—gníomhaíochtaí a shampla, barraí clingíní nó xíleafóin) a chuimsíonn gnéithe mar bhuille, thionscnamh lena thaispeáint conas rithim, dhinimic, luas agus mar sin de. amhrán simplí a chur in iúl i meáin Faoin am a bheidh na páistí i ranganna dhifriúla. De réir mar a fhorbraítear 5 agus 6 beidh taithí acu ar an scileanna éisteachta agus scileanna amhránaíocht in an-chuid bealaí amhránaíochta, cuirfear ar chumas na spreagúla agus bainfidh siad taitneamh bpáistí foinn choitianta a sheinm ar as dúshláin bhreise na uirlis shéiseach (mar an bhfliúit páirtamhránaíochta fad a bheidh siad Roinn 2Roinn Ábhar cheoil an churaclaim Shasanach nó an fheadóg stáin) agus ag iarraidh cáilíocht níos lanléirithí a faoi rang 5 nó 6 beidh go leor feasa aimsiú ina gcuid amhránaíochta. agus scile sealbhaithe acu chun Is é an tríú tionscnamh nua agus an tabhairt faoi fhoinn shimplí a sheinm tionscnamh is tábhachtaí i snáithe an ar a bhfeiceáil. léirithe ná litearthacht an cheoil a bheith á háireamh mar chuid dhílis den amhránaíocht. Tugtar ciall nua do na foinn shimplí a d’fhoghlaim agus a chleacht na páistí sna ranganna sóisearacha nuair a threoraítear iad, i ranganna níos sinsearaí, chun gnéithe mar rithim agus mar shéis na bhfonn seo a fhionnadh. Cé nach sonraítear idirchéimeanna ar leith, tugtar go leor

8 Cumadóireacht ranganna naíonán, is féidir tobchumadh ‘freagraí’ rithimeacha nó Is cuid lárnach den snáithe séiseacha ar ‘cheisteanna’ a Cumadóireacht í an bhéim a leagtar ar chleachtadh mar leathnú nádúrtha ar fhorbairt chruthaitheacht an pháiste an amhránaíocht; is féidir roghnú Snáithe: Cumadóireacht féin trí cheol a dhéanamh. Ar an-chuid uirlisí iomchuí chun maisíochtaí bealaí d’fhéadfaí a mheas gurbh é Snáithaonaid: fuaime a chruthú a nascadh go rathúil snáithe na cumadóireachta an • Tobchumadh agus cruthú le hamhráin agus le cluichí coitianta. fhreagairt ab idéalaí ar phíosa ceoil a snáithaonaid na agus ábhair snáitheanna Na Amhail mar a tharlaíonn i dteanga agus chloisfí agus an bealach ab fhearr • Píosaí cumadóireachta a in achair eile ealaíne, tiocfaidh gá an chun tuiscint ar ghníomhaíochtaí phlé agus a thaifeadadh pháiste lena c(h)uid smaointe a chur in léirithe a shealbhú. Chomh maith leis iúl go neamhspleách chun cinn, céim sin, sa phróiseas cumadóireachta ar chéim le forás a f(h)éinmhuiníne. tugtar deiseanna don pháiste cuspóir Fásfaidh gníomhaíocht taifeadta agus nodaireachta ceoil a chumadóireachta go nádúrtha as thuiscint: chun patrúin fhuaime a chur bheith ag éisteacht le raon leathan de i dtaisce chun iad a leasú nó chun iad stíleanna agus de thradisiúin cheoil, a aisghabháil am éigin ina dhiaidh sin, agus as bheith ag canadh agus ag agus chun a chur ar chumas daoine seinm. Is féidir úsáid a bhaint as eile píosaí ceoil a cumadh cheana féin nodaireacht ghrafach, as nodaireacht a léamh agus a léirmhíniú. thionscantach, as nodaireacht Tá an-chuid tascanna simplí ann ar shimplithe nó as nodaireacht féidir leas a bhaint astu go héasca agus chaighdeánach, chomh maith le go tairbheach sa chlár ceoil chun taifeadadh leictreonach chun smaointe cumadóireacht a thionscnamh. I a thaifeadadh.

Ag tobchumadh le huirlisí an tseomra ranga Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 9 Na gnéithe ceoil Luas Rianaítear forbairt na gcoincheap ceoil Is iad nádúr an cheoil, deaslámhaí an ag gach leibhéal curaclaim san aonad oirfidigh agus castacht na n-uirlisí a dar teideal ‘Forbairt coincheap’. Tá na shocraíonn luas an cheoil. Is féidir coincheapa ceoil bunaithe ar na mothúcháin ar nós eagla, scleondair gnéithe ceoil. Is iad na gnéithe seo nó suaimhnis a chur in iúl ach luas bloic thógála an cheoil agus bíonn siad iomchuí a roghnú. comhtháite lena chéile i ngach gníomhaíocht cheoil. Ní bheidh ar Tuinairde pháistí na gnéithe seo a chur de Baineann tuinairde le hairde agus le ghlanmheabhair, ach is fiú gach ceann doimhneacht fuaime agus le cóiriú acu a aonrú lena mhúineadh agus fuaimeanna chun séis a dhéanamh. Is ansin teacht i dtaithí orthu ar coincheapa iad ‘tuinairde’, ‘níos airde Na gnéithe ceoil bhealach iomlánaíoch i gcomhthéacs ná’ agus ‘níos ísle ná’ a thógann roinnt na héisteachta agus na freagartha, an ama lena sealbhú. • buille léirithe agus na cumadóireachta. •ré Dinimic • luas Buille Baineann dinimic leis an leibhéal Is é is buille ann ná an bunbhuille nó fuaime, bíodh sé glórach nó bog. • tuinairde ‘cuisle’ i gceol, ar féidir é a bhrath i Braitheann sí ar líon na n-oirfideach a • dinimic rith aon phíosa ceoil a bhfuil buille bhíonn ag glacadh páirte agus ar an • comhdhéanamh láidir aige, i máirseáil nó i bport mar bhfuinneamh á úsáidtear. Is féidir cur shampla. D’fhéadfadh an buille a go mór le héifeacht na seanma trí • tondath bheith láidir nó lag, nó d’fhéadfadh dhinimic iomchuí a roghnú ach ní mór • uigeacht buillí a bheith cruinnithe le chéile, í a rialú go cúramach chun a raon mar shampla ina dtríonna nó ina iomlán a úsáid i gceart. • stíl gceathaireanna.

Roinn 2Roinn Ábhar cheoil an churaclaim Comhdhéanamh Ré Tagraíonn comhdhéanamh don tslí ina Baineann ré le fad fuaime, bíodh an n-eagraítear píosa ceoil. Faigheann fad sin fada nó gearr. Déanann uirlis páistí óga taithí ar chomhdhéanamh athshondach, ar nós ganga, fuaim agus iad an-óg trí bheith ag éisteacht fhada ach déanann bloic adhmaid le scéalta, trí bheith ag réiteach fuaimeanna gearra. Is féidir fadhbanna matamaitice nó, ag leibhéal fuaimeanna fada agus fuaimeanna níos simplí, trí ord a chur ar a gcuid gearra (agus, fiú, tostanna fada agus bréagán. Bunaítear comhdhéanamh sa tostanna gearra) a chur le chéile i cheol ar úsáid a bhaint as bpatrún chun rithim a chruthú. athdhéanamh, as patrún agus as codarsnacht.

10 Tondath sroichtear an pointe ag a seinneann nó ag a gcanann an páiste le buille Tagraíonn tondath do cháilíocht agus cothrom inmheánach. Cuirtear le d’inathraitheacht fuaime. Déanann tuiscint an pháiste do ré trí aithris a uirlisí ceoil fuaimeanna éagsúla agus ní dhéanamh ar phatrúin rithimeacha i bhíonn an fhuaim chéanna ag gcantaireachtaí agus in amhráin, nó Is iad na gnéithe ceoil na bloic guthanna, fiú nuair a bhíonn na focail trína n-aithint nó a léiriú; chun a thógála in aon ghníomhaíocht chéanna á rá nó á gcanadh. Téann an

t(h)uisicint do luas a fhorbairt is ceoil gnéithe Na dóigh ina n-úsáidtear guth nó uirlis i cheoil. cabhair dó/di éisteacht le ceol ina bhfeidhm ar thondath tréitheach píosa n-athraítear an luas agus freagairt dó. ceoil agus spreagtar freagairt dhifriúil Is é aithris a dhéanamh ar amhráin sa lucht éisteachta. shimplí an modh is éifeachtaí don pháiste óg chun tuiscint do thuinairde Uigeacht a fhorbairt. Cuidíonn sé seo leis an Baineann uigeacht le sraitheanna bpáiste tuiscint do bhuille, do ré agus fuaime agus leis an gcaoi a gcuirtear do luas a fhorbairt freisin, agus is fuaimeanna le chéile, ó uirlis cabhair é don pháiste leibhéil iomchuí aonréadach go líon mór foinsí fuaime glóir agus boige a roghnú le linn dó/di ag léiriú le chéile. na hamhráin seo a léiriú chun mothú ar dhinimic a fhorbairt. D’fhéadfaí Stíl tuiscint do chomhdhéanamh a Is é an rud atá i gceist le stíl ná cur i fhorbairt trí chodanna atá i bhfeidhm na ngnéithe eile ceoil eile ar gcodarsnacht le chéile a aithint in fad: an rogha uirlisí (tondath), an amhrán simplí nó trí chuid a teaglaim fuaimeanna (uigeacht), an athdhéantar a aithint, mar shampla na méid ina bhfuil sé tapa nó mall (luas) véarsaí agus an curfá. Is é atá i gceist le agus an leibhéal glóir (dinimic) lena tuiscint an pháiste do thondath a seinntear iad, na patrúin shéiseacha fhorbairt ná a chur ar a c(h)umas (tuinairde) agus na patrúin fuaimeanna a bhfuil difríocht shoiléir rithimeacha (ré, buille) agus an tslí ina eatarthu, ar nós druma agus n-eagraítear an ceol (comhdhéanamh). glockenspiel, a aithint agus iad a úsáid leo féin nó le chéile chun maisíocht Teagasc agus foghlaim trí na áirithe fuaime a bhaint amach. gnéithe ceoil Mar thoradh ar bheith ag éisteacht le raon leathan de genres éagsúla ceoil Ag gach leibhéal, tógann an múinteoir agus bheith ag freagairt dóibh, agus ar ar ghníomhaíochtaí éisteachta agus bheith ag léiriú agus ag cumadh ceoil freagartha, léirithe agus nua, treorófar an páiste chun a cumadóireachta na mblianta roimhe thuiscint phearsanta ar cheol agus a sin, ag cuimhneamh dó/di ar na spéis phearsanta ann a fhorbairt; gnéithe ceoil. Mar shampla, déantar treorófar é/í, freisin, chun feasacht ar tuiscint do bhuille a fhorbairt tríd an dhéanamh ceoil a fhorbairt agus chun mbuille a choinneáil trí mháirseáil nó taitneamh níos mó a bhaint as. trí chniogadh a dhéanamh, go dtí go

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 11 Cothaíonn gníomhaíochtaí ceoil mothú cumainn agus mothú aitheantais chultúrtha Roinn 3

Pleanáil sa scoil don cheol Pleanáil sa scoil don cheol

Cé gur minic a tharlaíonn Pleanáil curaclaim gníomhaíocht cheoil go spontáineach agus gur minic a bhaineann múinteoirí Áirítear iad seo a leanas ar na hábhair agus daltaí taitneamh as ar an iliomad nár mhór iad a phlé mar chuid den bealaí, is bunriachtanas í pleanáil phleanáil don cheol sa scoil: éifeachtach chun curaclam leathan agus cothrom ceoil a chur i bhfeidhm i Cuspóir agus nádúr an cheoil scoil. Amhail na n-achar eile léinn, sa scoil leathann na buntáistí a eascraíonn as Pointe tosaithe áisiúil don phlé is ea forbairt plean scoile sa cheol thar machnamh a dhéanamh ar nádúr an theorainneacha an ábhair féin amach; cheoil féin, ar a fheidhm mar chuid cuirtear le foghlaim an pháiste agus den churaclam leathan páistelárnach cabhraítear chun eagar níos éifeachtaí agus conas a chuireann sé le forbairt a bhunú sa scoil. chomhchuí iomlánaíoch an pháiste Ba chóir gur phróiseas comhoibrithe agus le heolas a fháil ar a réim iomlán agus comhairleach í an phleanáil don éirime aigne. Bíonn tionchar ag an cheol, próiseas a mbeadh páirt ag an dóigh ina sainmhínítear an ceol ar an bpríomhoide, ag na múinteoirí agus, gcinnteoireacht maidir le hábhar an de réir mar ba chuí, ag na churaclaim, maidir leis an gcur chuige tuismitheoirí agus ag an mbord sa teagasc agus sa mheasúnú, agus bainisteoireachta ann. Ba chóir go maidir le riar an ama agus le húsáid ndéanfaí na saincheisteanna seo a acmhainní. leanas a chíoradh sula leagfaí an plean scoile amach: nádúr an ábhair, luachanna agus traidisiúin phobal na scoile, a mbeifí ag súil a d’fhoghlaimeodh an páiste, a mbeifí ag súil a mhúinfeadh an múinteoir, agus

Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol conas a d’fhéadfadh an scoil tacú leis an gcur i bhfeidhm. I ndeireadh báire, ba chóir don scoil aghaidh a thabhairt ar scóip an mheasúnaithe agus na meastóireachta a dhéanfaí ar an gceol sa scoil agus ar na modhanna a d’úsáidfí. Scrúdaítear dhá ghné den phróiseas pleanála sa roinn seo: • saincheisteanna pleanála curaclaim sa cheol • pleanáil eagair.

14 Snáitheanna, snáithaonaid agus fo-aonaid an churaclaim cheoil:

Éisteacht agus freagairt • Iniúchadh fuaimeanna – fuaimeanna an imshaoil – fuaimeanna gutha – cnagadh coirp Pleanáil curaclaimPleanáil – fuaimeanna uirlisí • Éisteacht le ceol agus freagairt dó

Léiriú • Amhránaíocht – amhránaíocht aoncheoil – páirtamhránaíocht shimplí • Litearthacht – rithim – tuinairde – rithim agus tuinairde

• Seinm uirlisí

Cumadóireacht • Tobchumadh agus cruthú • Píosaí cumadóireachta a phlé agus a thaifeadadh

I gcéimeanna deiridh na pleanála •am curaclaim ba chóir go ndéanfaí • cur chuige teagaisc deimhin de chúram ceart a dhéanamh • saincheisteanna sláinte agus de na gnéithe seo a leanas: sábháilteachta • leithne, cothromaíocht agus • comhtháthú comhleanúnachas • measúnú.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 15 Curaclam leathan, Curaclam leathan cothrom • riachtanais na bpáistí cothrom comhleanúnach comhleanúnach Má thugtar oideachas córasach sa • na trí shnáithe curaclaim Toisc go dtugtar roinnt mhaith saoirse cheol dóibh ó rang na naíonán sóisearach ar aghaidh, faoin am a • na gnéithe ceoil don scoil sa churaclam ceoil maidir leis an gcur chuige don teagasc agus bheidh páistí i rang 1 beidh roinnt • riachtanais na bpáistí maidir leis an ábhar teagaisc ní mór páistí: in ann canadh i dtiún go • seicheamh ó thaobh dul díriú sa phleanáil ar riachtanais na réasúnta maith, in ann cnaguirlisí a chun cinn agus leanúnachais scoile, ar riachtanais an mhúinteora láimhsiú go féinmhuiníneach, ag agus ar riachtanais na ndaltaí. Ní mór tosú ar iad féin a chur in iúl mar • roghnú laistigh de na chumadóirí óga, agus, fiú, beidh snáitheanna a chinntiú go gcuimseofar iad seo a leanas ag gach leibhéal sa churaclam cumas éigin acu ar cheol a léamh. ceoil (san éisteacht agus sa fhreagairt, Má tharlaíonn, áfach, go mbíonn sa léiriú agus sa chumadóireacht) siad ag brath ar thaithí theoranta ar an gceol ar feadh tréimhse fada, • na trí shnáithe curaclaim beidh raon an-éagsúil riachtanas Is iad na cuspóirí agus na orthu. spriocanna a rianaítear i • seicheamh sa dul chun cinn agus sa snáitheanna an ráitis churaclaim— leanúnachas Éisteacht agus freagairt, Léiriú, agus Cumadóireacht—an bunchreat Tagraíonn seicheamh curaclaim don pleanála le haghaidh an churaclaim. phróiseas sa churaclam trína dtógtar I measc na saincheisteanna nach ar na snáitheanna agus ar na mór a phlé ag gach leibhéal ranga gnéithe agus trína ndéantar iad a áirítear: na sleachta le haghaidh leathnú. I ngach eispéireas nua cleachtaí éisteachta, an stór amhrán, foghlama, déantar deimhin de go cluichí agus ceoil uirlise a mbaintear úsáid as an eolas a mhúinfear, leithne na dtionscadal bhíonn ag an bpáiste roimh ré mar cumadóireachta, agus teicníochtaí bhunsraith chun scileanna, chun Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol taifeadta. coincheapa nó chun dearcadh níos casta a mhionscrúdú agus a • na gnéithe ceoil fhorbairt go córasach. Mar shampla, Ag gach leibhéal ranga is ceart baineann seicheamh sa cheol le cúram a dhéanamh sa phleanáil deimhin a dhéanamh de go dtógtar d’fhorbairt tuiscint ar na gnéithe an litearthacht ceoil i rang 3 ar an ceoil (buille, ré, luas, tuinairde, litearthacht ceoil ó leibhéal rang 1 dinimic, comhdhéanamh, tondath, agus rang 2; i ranganna sinsearacha uigeacht agus stíl) mar ghnéithe den is féidir amhráin shimplí a cheol a bhfuil an-tábhacht leo agus foghlaimíodh i ranganna naíonán a ar cóir iad a nascadh go dlúth leis úsáid chun iniúchadh a dhéanamh na snáithaonaid, faoi mar a leagtar ar a ngnéithe rithimeacha agus amach sa churaclam. séiseacha.

16 Pleanáil curaclaim 17 Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol Treoirlínte An méid ama don ábhar Ós rud é gur féidir an-chuid gníomhaíochtaí fiúntacha ceoil a dhéanamh laistigh de thréimhse ama is cuibheasach gearr, tábhachtaí cáilíocht na taithí foghlama i gceacht ceoil ar bith ná an méid ama a thugtar dó. Dá bharr seo, bíonn pleanáil rí- thábhachtach nuair a bhíonn am á dháileadh ar ghníomhaíochtaí ceoil. Ós rud é go mbeidh cur chuige in comhtháite úsáid go forleathan ag gach leibhéal den bhunscoil, tá sé níos smaoineamh tairbhí ar an am a ar dháiltear an gceol agus ar achair eile ealaíne i rith tréimhse réasúnta fada, mí nó mar téarma shampla, agus deiseanna le haghaidh comhtháthaithe a aithint i bhfad roimh ré. B’fhéidir freisin, go gcinnfeadh ar múinteoirí an méid ama go léir a bheadh ar fáil don oideachas ealáine i dtréimhse áirithe a dhíriú ar ghné amháin. Mar shampla, b’fhéidir go mbeadh an obair dírithe ar dhamhsa ar feadh coicíse nó trí seachtaine, le fócas ar le éisteacht ceol; leanfadh tréimhse ina dhiaidh sin ina mbeadh an fócas ar na hamharcealaíona den chuid is mó (déanamh cnaguirlisí, mar shampla) nó ar (cumadh dhrámaíocht agus seinm ceoil chun scéal a chur in iúl, mar shampla). Tagraíonn leanúnachas do Tagraíonn choincheapa nó do chur chuige coitianta a curaclaim threisiú ar fud an Mar churaclaim. shampla, ó am go chéile ba chóir go mbeadh deiseanna ag páistí ag gach leibhéal le éisteacht ranga dréachtaí coitianta ceoil mar d’eispéiris chúlra nua. éisteachta roghnú laistigh de na snáitheanna Cé gurb iad na cuspóirí a luaitear sna trí shnáithe bunchreat an ag churaclaim gach leibhéal, cuireann na heiseamláirí a thugtar sa chló iodálach ar fud na cáipéise deis ar fáil don a roghnú mhúinteoir dhéanamh; agus é mar chuspóir ar aige/aici leith toradh foghlama a bhaint amach is féidir leis an na múinteoir heiseamláirí is oiriúnaí, dar leis/léi (nó fiú cinn eile nach bhfuil ar an liosta in aon chor), a Ó roghnú. thaobh na modheolaíochta de, b’fhéidir go mbeadh fonn ar an dul múinteoir i muinín cur chuige ar éirigh go geal leis roimhe sin, nó, cur chuige níos nua a chun roghnú a c(h)uid a teagaisc bheochan. Is cóir go mbeadh polasaí maidir leis an méid saoirse a thabharfaí do gach agus múinteoir maidir leis an méid ionannais a ó lorgófaí thaobh ábhair theagaisc agus chur chuige de ina ghné de shuntasach phlean scoile. • Cur chuige don teagasc • obair uirlise (mar shampla an cineál uirlise séisí a úsáidfí agus an Is féidir difríochtaí móra a bheith ann leibhéal ranga ab oiriúnaí lena ó scoil go scoil agus ó rang go rang sa tionscnamh) chur chuige do theagasc ceoil. Baineann páistí leas mór as na buanna • ábhar iomchuí amhránaíochta agus difriúla atá ag múinteoirí éagsúla, mar éisteachta. shampla trí mháistreacht a shealbhú ar an bhfeadóg stáin a sheinm nó trí Saincheisteanna sláinte agus léirthuiscint do genres de thaifeadtaí sábháilteachta ceoil a shealbhú. Sa phleanáil scoile ní mór suntas a thabhairt don raon Mar chuid den phleanáil don cheol sa éagsúlachta i dteagasc an cheoil— scoil, ba chóir smaoineamh ar na chun leanúnachas a dheimhníu áit a saincheisteanna sláinte agus mbíonn obair fhiúntach ar siúl agus sábháilteachta seo a leanas: chun tacaíocht a chur ar fáil áit a • na dainséir do pháistí agus iad ag léirítear laigí. bogadh thart sa seomra ranga a Ba chóir teacht ar chinneadh ag bhíonn faoi cheilt i dtroscán nó i leibhéal na scoile ina hiomláine faoin bhfearas éadaingean gcineál cur chuige a nglacfaí leis in • an chóiríocht stórála le haghaidh achair thábhachtacha mar: trealaimh, chomh maith le • litearthacht sa cheol (mar shampla saincheisteanna sábháilteachta an cineál nodaireachta le húsáid sa nuair a bhíonn an trealamh sin á scoil) fháil agus á iompar • aerú an tseomra ranga • an méid spáis a bheadh ar fáil do pháistí chun suí agus chun seasaimh ann (mar shampla nuair a bhíonn Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol obair chórúil nó obair uirlise ar siúl acu).

18 Comhtháthú bheith ag obair orthu. Bíonn cur chuige den saghas seo an-éifeachtach i Is modh éifeachtach teagaisc é páistí a suímh ilrangacha i scoileanna beaga. bheith i mbun gníomhaíochta a chuimsíonn roinnt cuspóirí as achair Agus cur chuige comhtháite á bheartú d’ábhair léinn éagsúla, agus is ba cheart a dheimhniú prionsabal tábhachtach sa churaclam é • gur chomhpháirt shuntasach den an modh sin a chleachtadh. staidéar é an ceol agus go mbeadh D’fhéadfadh téamaí comhtháite bheith curaclaimPleanáil an ceol sin ag teacht leis an an-spreagúil do pháistí agus gcuraclam. Mar shampla, nuair a d’fhéadfaidís sin an-sásamh a bhaint as bheadh amhrán a d’oirfeadh do théama á roghnú ba chóir go ndéanfadh an múinteoir deimhin de go mbeadh raon na nótaí agus na bhfocal san amhrán oiriúnach do na páistí freisin • go gcuimseofaí líon inláimhsithe de shnáitheanna nó d’ábhair léinn. Is féidir go ndéanfaí comhtháthú ar roinnt bealaí. I ráiteas an churaclaim tagraítear do cheangail laistigh den cheol féin mar nascadh agus tugtar comhtháthú ar na cónaisc a tharlaíonn idir an ceol agus achair d’ábhair léinn eile.

Is féidir go mbeadh uirlis thraidisiúnta ar nós an bhodhráin ina spreagthach le haghaidh iniúchta fuaime, le haghaidh éisteachta le ceol agus freagrtha dó, agus le haghaidh tobchumadh agus cumadóireachta ceoil

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 19 Nascadh sa cheol Comhtháthú le hachair eile de I ngeall ar an gcomhghaol atá idir na na healaíona trí shnáithe sa churaclam—Éisteacht Is féidir go leor de ghnéithe agus freagairt, Léiriú agus lánléiritheacha agus de ghnéithe Cumadóireacht—oireann siad go breá samhlaíocha na n-achar eile de na don fhoghlaim chomhtháite, agus healaíona a chomhlánú trí obair cuireann an saghas sin foghlama go chruthaitheach sa cheol. Chomh maith mór leo. Mar shampla, d’fhéadfadh leis sin, is féidir spreagthaigh tobchumadh sa snáithe Léiriú eascairt éistitheacha a úsáid chun cur le go cruinn díreach as an snáithaonad hiniúchadh coincheap. Is féidir ‘Iniúchadh fuaimeanna’ sa snáithe coincheapa ar nós líne, cruth agus Éisteacht agus freagairt, agus gréasáin sna hamharcealaíona a léiriú d’fhéadfadh obair ag céim an taifeadta tríd an gceol, toisc gur féidir leis an sa snáithe Cumadóireacht cur leis an gceol, ar nós na líne, bheith preabach, snáithaonad ‘Litearthacht’. Mar an tonnúil, réidh nó briste. Mar an gcéanna, is féidir le píosa amháin de gcéanna, is féidir coincheapa ceoil ar cheol gutha taifeadta bheith ina nós luais nó dinimice a chur in iúl trí spreagthach chun éisteachta, ina línte fada nó gearra a úsáid nó trí spreagthach chun freagartha agus ina úsáid línte nó cruthanna dorcha agus spreagthach chun léirithe tríd an geala a úsáid, faoi seach. D’fhéadfaí amhránaíocht a thionlacan, agus ina forbairt scéimre phearsanta, is é sin spreagthach chun cumadóireachta trí córas sna hamharcealaíona ina léirítear cheol nua, bunaithe ar an an domhan i bpictiúir agus i siombailí, gcomhdhéanamh céanna, a chumadh. a nascadh le forbairt na siombailí grafacha sa chumadóireacht. Is féidir leis an gceol samhlaoidí éagsúla a chur in iúl do pháistí difriúla freisin, agus sa snáithe Éisteacht agus freagairt tugtar Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol eiseamláirí de bhealaí ina bhféadfadh páistí a bhfreagairt do cheol a léiriú trí na hamharcealaíona. Is féidir téamaí sa cheol, go háirithe sa réimse cumadóireachta, a iniúchadh trí dhamhsa, trí dhrámaíocht agus trí ghleacaíocht. D’fhéadfaí ceol coitianta as an gclár éisteachta a úsáid sna gníomhaíochtaí beochana sa chorpoideachas, agus d’fhéadfadh cnuasach d’amhráin tíre nó d’amhráin cois tine campa cur le gníomhaíochtaí allamuigh.

20 Comhtháthú le hachair Iniúchadh fuaime a naisceann an ceol leis an eolaíocht. Sa cheol, is í an d’ábhair eile fhuaim an t-ábhar amh a spreagann Teanga éisteacht, déanamh agus cumadh ar Iarrann gach leibhéal den churaclam bhealach ealaíonta. San eolaíocht, is ceoil ar an bpáiste éisteacht le ceol foirm fuinnimh le fiosrú agus le míniú í agus freagairt dó ar bhealaí éagsúla. fuaim. Bíonn smacht ar an bhfuaim ag

Beidh cur síos ó bhéal ina ghné rialta, teastáil sa dá achar chun í a mhúnlú, curaclaimPleanáil agus is féidir leis an múinteoir an deis chun í a úsáid go lánléiritheach agus a thapú chun foclóir an cheoil agus chun í a úsáid mar fhoirm stór focal an pháiste a leathnú in idirghníomhaíochta. achair eile nuair a fhreagraítear don Matamaitic cheol. Cuireann amhráin focail agus nathanna cainte nua ar fáil láithreach Bíonn nasc ag an-chuid gnéithe de don pháiste, go háirithe amhráin i chlár an cheoil le gníomhaíocht sa nGaeilge nó i dteangacha na Mór- mhatamaitic. Le linn dóibh bheith ag Roinne. Déanann cur síos an pháiste ar obair sa cheol le fuaimeanna, le phróiseas na cumadóireachta, bíodh sé patrúin agus le heagrú, bíonn páistí i ó bhéal nó scríofa, breis deiseanna ar mbun próiseas matamaiticiúil, go fhorbairt teanga a chur ar fáil. díreach mar a bhíonn siad agus iad ag obair le coirníní, le bloic agus le rudaí OSIE eile. Is féidir le gníomhaíochtaí D’fhéadfadh na páistí léargais ar éisteachta agus taifeadta araon an chultúir eile a fháil tríd an gceol. Chun chomhfhreagairt aon le haon a go dtuigfí foinse dréachta áirithe ceoil fhorbairt. Tharlódh go bhfásfadh i gceart, ba chóir go mbeadh roinnt tuiscint fho-chomhfhiosach do tuisceana ag na páistí ar an ré, ar an chodáin sna ranganna naíonán as áit agus ar an bpobal lena mbaineann scileanna simplí rithimeacha a sé. Bíonn ceangal nádúrtha ann idir thabhairt isteach (buillí lána agus aithint na gcuspóirí ceoil, mar shampla leathbhuillí), agus sna ranganna chun misneach, eagla, ríméad nó brón sinsearacha chuirfeadh teaglamaí ní ba a mhúscailt, agus na scileanna, chasta de phatrúin agus de luachanna coincheapa agus meonta atá i gclár na i rithim le hobair ar chodáin, ar staire ag an leibhéal áitiúil, ag an dheachúlacha agus ar uimhreacha. leibhéal náisiúnta agus ag an leibhéal idirnáisiúnta.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 21 Comhtháthú ar fud na leibhéal Téamaí comhtháite ranga D’fhéadfaí téamaí bunaithe ar scéal, ar D’fhéadfadh an clár ceoil freastal ar úrscéal nó ar ghné den OSIE a roghnú riachtanais na múinteoireachta il- le haghaidh comhtháthaithe ar leibhéil ar mhórán bealaí. In achar an mhórán bealaí. D’fhéadfadh go léirithe, is féidir le páistí níos sine gcuimseofaí codanna as an-chuid cabhrú le páistí óga nuair a bhíonn achar d’ábhair éagsúla i dtéama ar nós siadsan ag foghlaim conas a nguth ‘eitilt’ nó ‘turais’. Bíonn an cur chuige amhránaíochta a úsáid, conas mothú seo an-áisiúil i ranganna sóisearacha, airde a fhorbairt nó conas uirlisí an go háirithe nuair a thugann an scoil ar tseomra ranga a láimhsiú. Ar a sheal, is fad faoi théama áirithe ar feadh roinnt as seo a fhásfaidh iniúchadh na seachtainí. ngnéithe rithimeacha agus na Moltar téamaí do ranganna sóisearacha ngnéithe séiseacha atá in amhráin nó i agus sinsearacha sna leathanaigh seo a bpatrúin tionlacain na bpáistí is sine. leanas. Is féidir le grúpaí de na páistí is sine agus de na páistí is óige araon gníomhú mar bhaill ghníomhacha den lucht éisteachta ag léirithe a chéile, ag éisteacht le hamhránaíocht, le léiriú nó le tobchumadh a chéile le spéis, agus ag tairiscint idir fhreagraí dearfacha, mholtaí dearfacha agus spreagadh dearfach. Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol

22 Eiseamláir 1 Téama comhtháite do ranganna sóisearacha

Scéalta • ‘Na Leipreacháin agus an Gréasaí’ • ‘Na Trí Ghabhar’ • ‘Alfie’s Feet’ le Shirley Hughes’

Amhráin Teanga • ‘Tic Teaic Tiú’ stór focal tuairisciúil, m.sh. tiubh, • ‘Bhí Leipreachán ina Shuí faoin tanaí, trom, éadrom; bróga siúil, sála gCrann’ arda, buataisí rubair, buataisí • ‘Bróga ar mo Chosa’ dreapadóireachta, bróga reatha, cuaráin; Velcro, iallacha, búclaí • ‘Peter Hammers’

Bróga

OSIE Fuaimeanna a iniúchadh cosa a choimeád glan, fuaimeanna do chasúireacht, d’fhuáil, do shiúl, do rith, do spágáil; iallacha a cheangal, fuaimeanna glóracha agus boga fanacht te, casúireachta; toisí agus stíleanna éagsúla bróg Na hamharcealaíona guth ard agus íseal, leipreacháin • priontaí a dhéanamh: patrúin ó agus an gréasaí bhoinn seanbhuataisí rubair • líniú ó bhreathnóireacht: mo bhróg (rang 1-3) • bróg a dhearadh • bróg a dhéanamh i gcré • líníochtaí ó scéalta agus ó amhráin

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 23 Eiseamláir 2 Téama comhtháite do ranganna sinsearacha

Teanga Filíocht • ‘Sneachta’ le Mícheál Ó Donncha • ‘Eanáir Gruama Dorcha Duairc’— traidisiúnta Éisteacht agus freagairt • ‘Stopping by Woods on a Snowy • ‘An Geimhreadh’ as Na Ceithre Evening’ le Robert Frost Amhránaíocht Shéasúr le Vivaldi • ‘Walking in the Air’ le Howard • ‘An Geimhreadh’ as Na Séasúir le Blake Glazunov • ‘In the Bleak Mid-Winter’ • ‘Waiting for the Hurricane’, á léiriú • ‘Walking in a Winter Wonderland’ ag Chris de Burgh

Na hamharcealaíona • ag tástáil le dathanna teolaí agus le dathanna fionnuara An Geimhreadh Fuaimeanna a thaiscéaladh • gréasán a dhéanamh le calóga • uirlisí a dhéanann fuaimeanna sneachta fuara, m.sh. miotal: xíleafón, barraí • ag péinteáil ó bhreathnóireacht: clingíní, ag bualadh de bhuailteoir ag féachaint go grinn ar dhuilleog crua nó bog sheaca, ar líontán damháin alla • fuaimeanna teolaí, m.sh. nótaí láir • greamanna éagsúla a dhéanamh ar phianó le holann d’uigeachtaí éagsúla • fuaim shéimh mhéarchláir • féach chomh maith Eiseamláir 3, OSIE: Stair ‘An aimsir’ agus Eiseamláir 15, ‘An • an geimhreadh ab fhuaire inár geimhreadh’ sna Treoirlínte do gceantar Mhúinteoirí sna hAmharcealaíona • scéalta a d’inis ár dtuismitheoirí agus ár seanaithreacha nó Tíreolaíocht Eolaíocht seanmháithreacha faoin • teocht sa gheimhreadh ngeimhreadh agus iad ina • cad a tharlaíonn d’uisce nuair a reonn sé? • an contae ina mbíonn an teocht bpáistí is ísle sa gheimhreadh • conas a dhéantar coinlíní reo? • breoslaí sa gheimhreadh; • cad a tharlaíonn d’uisce reoite saincheisteanna imshaoil nuair a théitear é?

24 Polasaí measúnaithe a • laigí i ngnóthachtáil na ndaltaí sa fhorbairt cheol a aithint Bíonn measúnú ar siúl an t-am ar fad ag • an teagasc ina dhiaidh sin a threorú ceoltóirí de gach cineál. Éisteann siad • achoimre a dhéanamh ar a bhfuil go criticiúil lena léiriú féin agus le bainte amach go dtí seo léirithe daoine eile, ag lorg bealaí chun feabhas a chur ar cháilíochtaí • breathnóireacht a dhéanamh ar lánléiritheacha nó ar cháilíochtaí rannpháirtíocht an pháiste sa cheol curaclaimPleanáil teicniúla a gcuid oibre. Nuair a bhíonn agus i ndéanamh ceoil, ar a ceol á dhéanamh sa seomra ranga d(h)earcadh i leith ceoil agus i leith cuimsítear an measúnú mar chuid déanamh ceoil, agus iad a threorú nádúrtha den phróiseas teagaisc agus • bunsraith a sholáthar ar a mbunófaí foghlama fad a bhíonn na múinteoirí idir thaifeadadh ar dhul chun cinn Uirlisí measúnaithe sa agus na daltaí ag iarraidh cur lena an pháiste agus thuairisc do cheol gcuid eolais, lena scileanna agus lena thuismitheoirí agus do dhaoine • dírbhreathnú an mhúinteora dtuiscint ar phróisis an cheoil agus ar gairmiúla eile an gceol féin. Cuirfear go mór le • tascanna agus trialacha a polasaí iomlánaíoch na scoile faoi • an chinnteoireacht maidir le forbairt dhearann an múinteoir mheasúnú trí shaincheisteanna mar nó éifeacht an churaclaim a threorú. • samplaí oibre agus conas breathnóireacht a dhéanamh ar Raon d’uirlisí measúnaithe bailiúcháin dhul chun cinn an dalta sa cheol, conas Is féidir cuspóirí an mheasúnaithe a an dul chun cinn sin a thaifeadadh • tionscadail bhaint amach go furasta trí leas a bhaint agus conas é a chur in iúl, a phlé agus a as raon d’uirlisí measúnaithe atá an- • próifílí curaclaim shoileiriú. Fásfaidh tuiscint níos iomláine ar an gcur chuige, ar na oiriúnach do ghníomhaíochtaí ealaíne cuspóirí agus ar na saincheisteanna go háirithe. I measc na n-uirlisí a eile a bhaineann le measúnú sa cheol mholtar sa ráiteas curaclaim cuimsítear: agus in achair eile an churaclaim as an bplé agus as an soiléiriú seo. Dírbhreathnú an mhúinteora Ceann de na bealaí is éifeachtaí chun Cuspóirí an mheasúnaithe léargas a fháil ar fhoghlaim páistí ná Is iomaí feidhm is féidir a bheith leis bheith ag breathnú orthu fad a bhíonn an measúnú, ach den chuid is mó tá gá siad ag smaoineamh agus ag gníomhú leis mar chabhair chun na hathruithe go ceolmhar. Bunófar an ba chóir a dhéanamh sa teagasc a bhreathnóireacht: aithint, agus mar chabhair chun cinneadh a dhéanamh faoi ullmhacht • ar bhreathnú ar a n-iompraíocht an pháiste don chéad aonad foghlama agus iad ag canadh, ag seinm uirlise eile. Is iad seo a leanas cuspóirí an nó ag cruthú a gceoil féin mheasúnaithe sa cheol: • ar éisteacht leis na páistí agus iad ag • riachtanais na ndaltaí a shásamh, caint faoin gceol lena raibh siad ag tógáil ar a saineolas agus ar a éisteacht. dtuiscint agus a n-acmhainn chun ceoil a fhorbairt

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 25 Tascanna agus trialacha a dhearann Measúnú ar aidhmeanna agus ar an múinteoir chuspóirí an churaclaim Ina measc seo áirítear an líon mór Cuimseofar na haidhmeanna agus na tascanna, trialacha seiceála cuspóirí curaclaim a rianaítear sna trí neamhfhoirmiúla agus spriocanna shnáithe agus sna gnéithe ceoil sa foghlama a cheapann an múinteoir i chur chuige don mheasúnú. Cé go gcomhair na bpáistí mar chuid den ndéanfaidh an múinteoir ghnáth-theagasc. Is féidir iad a úsáid breathnóireacht ar na páistí i mbun chun faisnéis shuimitheach ar gníomhaíochtaí ceoil, agus iad ina ghnóthachtáil sa cheol a sholáthar ag n-aonair, ina ngrúpaí nó mar rang, deireadh aonaid oibre. déanfaidh sé/sí torthaí na breathnóireachta seo a thaifeadadh do Samplaí oibre agus bailiúcháin gach páiste ar bhonn aonair, rud a Is féidir bailiúcháin a úsáid chun gach réiteoidh le fealsúnacht curaclaim sampla oibre, gach toradh trialach agus pháistelárnaigh. gach toradh foghlama sa cheol a bailíodh i rith tréimhse áirithe a chur i Comhthuiscint ar chritéir dtaisce. Is féidir iad a chur i láthair mar mheasúnaithe fhianaise fhaisnéiseach nó mar shamplaí Is beag deacracht a bhíonn ag formhór chun obair a cuireadh i gcrích a léiriú. na múinteoirí obair na ndaltaí ina rang D’fhéadfaí an fhreagracht as a a ghrádáil nó a rangú. I gcás múinteoirí f(h)oghlaim agus as a m(h)easúnú féin a a mbeadh roinnt mhaith taithí acu ar roinnt leis an bpáiste trí ligean dó/di theagasc ag leibhéal ranga áirithe, samplaí oibre, torthaí athmhachnaimh d’fhéadfadh ‘caighdeán’ nó tacar agus torthaí féinmheasúnaithe a roghnú tnútha pearsanta dá gcuid féin a lena gcur sa bhailiúchán. bheith ceaptha acu don aoisghrúpa Tionscadail sin. Chuirfeadh sé dua breise ar ghrúpa múinteoirí teacht le chéile Tugann tionscadail deiseanna do Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol agus oibriú i gcomhar lena chéile chun pháistí ar bheith ag obair i gcomhar critéir mheasúnaithe a shonrú, chun lena chéile, ar scéimeanna ar an caighdeán a leagan síos mórchóir go háirithe. Is fiú leas a (modhnóireacht) agus chun samplaí bhaint astu chun measúnú a oibre, bailiúcháin agus próifílí a roinnt dhéanamh ar phróisis chomhtháite sa ar a chéile. Baineann an-bhuntáistí cheol. lena leithéid sin de chomhoibriú, Próifílí curaclaim áfach: tuiscint níos fearr ar obair na bpáistí, agus aiseolas níos cabhraí Taifid ar ghnóthachtáil páistí is ea bheith á chur in iúl do na páistí agus próifílí curaclaim agus, go bunúsach, dá muintir, mar shampla. bíonn siad bunaithe ar chuspóirí sa churaclam. D’fhéadfadh an múinteoir Taifeadadh agus tuairisciú: iad a úsáid chun breitheanna leanúnachas agus dul chun cinn neamhfhoirmiúla a thabhairt ar Má tá taithí thairbheach an pháiste ar ghnóthachtáil páistí sa cheol. an gceol lena caomhnú ní mór córas

26 sásúil taifeadta agus tuairiscithe a an taifeadadh a dhéanamh ar an toirt, bheith ann le haghaidh na hoibre a an tráth is mó a bheadh brí leis don chuirtear i gcrích sa seomra ranga. mhúinteoir agus don pháiste araon. Caithfear tuismitheoirí na bpáistí agus Éascóidh cnuasaigh de shamplaí oibre múinteoirí eile sa scoil a choinneáil ar na bpáistí, a dtionscadail agus a an eolas faoi dhul chun cinn páistí i bpíosaí féinmheasúnaithe, mar aon ngach achar den churaclam, agus ní lena bpróifílí curaclaim, eagrú na

haon eisceacht é an ceol. hoibre seo go mór. curaclaimPleanáil Soláimhsitheacht an mheasúnaithe Ós rud é go ndéanfar measúnú ar gach páiste, beidh ar an múinteoir córas simplí a fhorbairt chun dul chun cinn agus gnóthachtáil a thaifeadadh; ní ceart an córas sin a bheith ró- thónáisteach. Go hidéalach, ba chóir

Ag seinm uirlisí scoile

Laistiar, ó chlé go deas: glockenspiel, agogo dúbailte adhmaid, tambóirín leathghealaí, tambór, bloc tiúilipe, cabasa Chun tosaigh, ó chlé go deas: cloig bhó, maracaí, bloc adhmaid déthonach

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 27 Pleanáil eagair • go ndéanfaí gach iarracht lánleas a bhaint as spéiseanna agus as cumas Comhthuiscint chuspóra a múinteoirí aonair fhorbairt do cheol • go gcuirfí fíorchabhair agus fíorthacaíocht ar fáil do mhúinteoirí Chun ceol a fhorbairt i scoil ní mór do na páirtithe san oideachas bheith i • go gcinnfí ar bheartas le haghaidh gcomhairle lena chéile agus ag na scoile chun an clár ceoil a comhoibriú lena chéile. Cuidíonn dea- thionscnamh de réir a chéile chumarsáid go mór chun cuspóir • go gcuimseofaí athbhreithniú agus comhchoiteann a fhorbairt agus chun measúnú páirtíocht an bhoird bhainisteoireachta, na dtuismitheoirí • go gcinnfí conas a chuirfí an plean agus na múinteoirí sa chinnteoireacht in iúl ina iomláine do na páirtithe in a dheimhniú. I rith na mblianta obair oideachais na scoile bunscolaíochta bíonn an-tionchar ag • go dtacódh an bord tuismitheoirí ar chothú spéis na bainisteoireachta leis an bplean, go bpáistí sa cheol agus ar a ndul chun n-éascódh sé é agus go ndéanfadh cinn sa cheol. sé é a athbhreithniú. Ní mór, freisin, tacú le múinteoirí ranga chun gur féidir leo ceol a An príomhoide agus na mhúineadh, ceol a dhéanamh le páistí múinteoirí agus dearcadh dearfach i leith an Is féidir leis an bpríomhoide tús a chur cheoil a fhorbairt. Chuige sin tharlódh le forbairt na tacaíochta don cheol sa nár mhór cabhair a lorg ó eagraíochtaí scoil trí fheasacht a chothú ar a lasmuigh den scoil agus nár mhór thábhachtaí is atá an ceol mar chuid obair i gcomhar leo. dhílis de churaclam páistelárnach. Bá Laistigh de na hacmhainní a bheidh ar chóir go ndéanfadh sé/sí deimhin de Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol fáil dó, tacóidh an bord – go dtacódh a gcomhghleacaithe bainisteoireachta le forbairt agus le laistigh den scoil agus lasmuigh di cur i bhfeidhm an phlean scoile don leis na múinteoirí ina gcuid teagaisc cheol. Beidh dul i gcomhairle leis na páirtithe ina ghné den tacaíocht seo. – go gcuirfí clár ceoil i bhfeidhm sa Déanfaidh an bord athbhreithniú ar an scoil ina mbeadh cothromaíocht gclár ceoil mar chuid dá athbhreithniú chuí idir gníomhaíochtaí éisteachta iomlánaíoch ar an bplean scoile. agus freagartha, gníomhaíochtaí léirithe agus gníomhaíochtaí Maidir le pléanáil don cheol ba chóir cumadóireachta • gur as cinnteoireacht dhearfa na – go dtabharfaí go leor ama don foirne teagaisc a d’eascródh an oideachas sa cheol i ngach rang phleanáil – go leagfaí amach clár ama i gcomhair acmhainní áirithe.

28 Ós rud é gur chuid dhílis de churaclam Faoi mar a tharlaíonn i gcás na páistelárnach comhtháite é an ceol, is n-ábhar léinn eile, ní mór eagrú é/í an múinteoir ranga an duine is ginearálta theagasc an cheoil a oiriúnaí, den chuid is mó, chun chomhordú. D’fhéadfadh go mbeadh eispéiris chothroma ceoil san éisteacht spéis sa cheol nó saineolas ar leith air Bíonn scileanna pleanála, agus sa fhreagairt, sa léiriú agus sa ag ball den fhoireann, go háirithe i ceistithe, eagraithe agus chumadóireacht a chur i láthair. scoil mhór, agus d’fhéadfadh gur

Chomh maith leis an saineolas a mhian leis/léi glacadh leis an eagair Pleanáil spreagtha ag an múinteoir. bhíonn sealbhaithe aige/aici de bhfreagracht teagasc an cheoil sa scoil thoradh a t(h)aithí ar an gcuraclam ina a eagrú. Níor ghá go mbeadh scileanna iomláine a theagasc, bíonn scileanna an tsaineolaí ag an mball foirne seo, pleanála, ceistithe agus eagraithe agus ach d’fhéadfadh sé/sí a shocrú go scileanna chun páisití a spreagadh ag mbeadh cabhair múinteoirí aonair a an múinteoir ranga chomh maith le mbeadh saineolas áirithe acu ar fáil do tuiscint ar fhorbairt agus ar fhoghlaim mhúinteoirí eile. B’fhéidir gur páistí. shaineolas ar cheol córúil, ar cheol tíre na hÉireann, ar sheinm an phianó, ar Is é ról an múinteora thionscadail chumadóireachta a – timpeallacht a chuimseodh cur threorú, ar léirthuiscint pop-cheoil nó chuige na scoile don cheol agus a gur shaineolas ar theicneolaíocht a naiscfeadh go nádúrtha leis na bheadh i gceist. Mar sin, is féidir go hachair churaclaim eile a bhunú don gcuimseodh an ról comhordaithe seo cheol feidhmeanna mar – clár oibre a cheapadh ina ndéanfaí – timpeallacht dhearfach a chruthú gach iarracht freastal ar riachtanais don cheol, timpeallacht ina na bpáistí sa rang spreagfaí roinnt smaointe, scileanna – raon d’eispéiris ar an gceol a chur ar agus acmhainní go spontáineach ar fáil ar bhealaí éagsúla mhúinteoirí agus ar dhaltaí araon agus ina dtuigfí tairbhe an – obair na bpáistí a éascú agus a chleachtais sin spreagadh agus freagairt di – cabhair a thabhairt do – an clár a mheasúnú agus chomhghleacaithe chun scéimeanna meastóireacht a dhéanamh ar obair oibre a bheartú agus chun iad a na bpáistí chur i bhfeidhm ina dhiaidh sin – eolas ar an gclár ceoil agus ar dhul – eolas ar oideachas inghairme, ar chun cinn an pháiste a chur in iúl thurais agus ar chuairteanna scoile do thuismitheoirí, de réir pholasaí nó ar imeachtaí ceoil a bhailiú agus na scoile a scaipeadh – rannpháirtíocht a ghlacadh i – caoi a choinneáil ar acmhainní ceoil ngníomhaíochtaí éisteachta, na scoile agus monatóireacht a amhránaíochta, seanma agus dhéanamh orthu. tobchumtha.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 29 Acmhainní Foinsí tacaíochta don chur i Áiseanna agus acmhainní bhfeidhm a aithint Nuair a bheadh an próiseas pleanála ar Is féidir tacaíocht do chur i bhfeidhm siúl sa scoil ba chóir machnamh a an chláir cheoil a aimsiú i measc an- Trealamh bunúsach chaitheamh ar na hacmhainní a chuid gníomhaireachtaí sa phobal a bheadh ar fáil don cheol, ar an ionad bheadh sásta a gcuid taithí agus a • raon d’uirlisí den scoth ina gcoimeádfaí iad agus ar chlár ama gcuid saineolais a chur ar fáil do na • téipthaifeadán le haghaidh a n-úsáide. D’fhéadfadh na daoine a bheidh ag baint taitnimh as rudaí seo bheith ar na hacmhainní sin an gceol amach anseo mar éisteoirí, • uirlis thuinairde mar oirfidigh agus mar chumadóirí. Is i • fearas agus cláir ríomhaire, ar nós • téipeanna agus measc theaghlaigh na bpáistí a téipthaifeadán, taifeadtaí cloiste agus dlúthdhioscaí thosódh scoil ar bith ag lorg amharcthaifeadtaí, teicneolaíocht tacaíochta. • leabhair amhrán ríomhaire agus méarchlár • cnaguirlisí agus uirlisí séiseacha • leabhar do mhúinteoirí, cnuasaigh amhrán, leabhair ‘smaointe’ srl. Trealamh bunúsach riachtanach Beidh trealamh bunúsach áirithe ag teastáil ó scoileanna chun an curaclam ceoil a chur i bhfeidhm agus ba chóir smaoineamh air ag céim na pleanála. Cé gur féidir an-chuid cnaguirlisí a dhéanamh as seanmhiotal, tá sé tábhachtach go mbeadh taithí ag páistí ar uirlisí den scoth a sheinm. Bheadh uirlisí a léireodh tondathanna éagsúla Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol (cáilíochtaí fuaime) agus teicníochtaí seanma éagsúla, druma, tambóirín agus triantán, mar shampla, in aon bhunchnuasach de chnaguirlisí a mholfaí. Ba chóir go mbeadh téipthaifeadán nó seinnteoir dlúthdhioscaí den scoth ag gach scoil (i ngach seomra ranga, dá bhféadfaí), chun taifeadtaí a sheinm do na páistí agus chun a bpíosaí cumadóireachta ceoil féin a thaifeadadh freisin. Ba chóir go mbeadh uirlis thuinairde ar fáil do gach múinteoir, mar shampla gabhlóg thiúnta, feadóg thuinairde nó fliúit Shasanach.

30 Cion tuismitheoirí agus ghaolta na Mar an gcéanna, d’fhéadfadh na bpáistí tuismitheoirí agus an páiste an taithí cheoil a fhaightear sa scoil a leathnú Tuismitheoirí mar oideachasóirí sa bhaile trí Bíonn ról tábhachtach ag tuismitheoirí • amhráin a foghlaimíodh ar scoil, nó i gcur i bhfeidhm polasaí ceoil scoile. áit éigin eile, a chanadh le chéile Ós rud é gur fearr bunsraitheanna an cheoil a leagan síos sna blianta tosaigh, • éisteacht le ceol le chéile Pleanáil eagair Pleanáil bíonn an-dea-thionchar ag aon taithí • imirt le fuaimeanna a ‘aimsítear’. ar cheol a fhaightear sa bhaile agus ba chóir é seo a spreagadh i gcónaí. Tuismitheoirí agus tacaíocht leanúnach Is gá obair na ndaltaí sinsearacha sa bhunscoil a chothú ar an mbealach céanna agus a chothaítear ceoltóireacht an pháiste óig atá ag teacht chun cinn. Tá sé tábhachtach go leanann tuismitheoirí de bhaint a bheith acu le saincheisteanna pleanála agus go gcoinnítear ar an eolas iad faoi dhul chun cinn a bpáistí ag gach céim. Is féidir le tuismitheoirí tacaíocht thairbheach a thabhairt do ghníomhaíochtaí ceoil an pháiste scothaosta trí • tacú le héisteacht ghníomhach • dearcadh i leith an cheoil agus dúil ann a phlé • am agus spás a chur ar fáil don pháiste chun seinm nó tobchumadh ar uirlis a chleachtadh • dearcadh dearfach i leith ceoil i gcoitinne agus i leith gníomhaíochtaí scoil, go háirithe, a spreagadh.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 31 Tuismitheoirí mar éisteoirí, mar An leabharlann áitiúil oirfidigh agus mar chumadóirí Is féidir le leabharlanna áitiúla Is féidir le tuismitheoirí cur go mór tacaíocht a thairiscint do thionscadail leis an gceol i scoileanna trí fhreastal ranga ar bhealaí éagsúla. Tá sé ag éirí ar imeachtaí scoile nó ranga, trí bheith níos coitianta i measc leabharlanna i ról éisteoírí criticiúla nó mar bhaill acmhainní amhairc agus de lucht éisteachta tacúil, nó trí closacmhainní a chur ar fáil, chomh chuidiú le maoirseacht a dhéanamh ar maith leis na leabhair choitianta cheoil ghluaiseacht na bpáistí. Ba chóir ina mbíonn eolas ar chumadóirí agus scileanna tuismitheoirí ar ceoltóirí iad ar a gcuid saothair, agus ar uirlisí ceolfhoirneacha; d’fhéadfadh na Tairgeann feidhmeanna ar a chur san áireamh chomh maith nuair a bhíonn léiriú á phleanáil nó hacmhainní closamhairc seo bheith dhlúthdhioscaí CD-ROM cumadóireacht ranga á cruthú. an-luachmhar do scoileanna agus an tacaíocht le haghaidh raon de curaclam ceoil á phleanáil agus á chur Faigheann tuismitheoir tuiscint níos ghníomhaíochtaí ceoil, agus is i bhfeidhm acu. Is féidir lena lán fearr ar shaol na scoile agus ar obair na acmhainn den scoth iad. leabharlannaithe ábhar a chur ar fáil scoile de thoradh bheith ag tacú le do scoileanna ar bhlociasacht. Is féidir gníomhaíocht cheoil, agus d’fhéadfadh leo, freisin, eolas a thairiscint faoi go bhfaigheadh an múinteoir léargas ní thionscnaimh ealaíne, faoi fhleánna nó b’fhearr ar fhorás an pháiste sa cheol faoi léachtaí speisialta a bheadh ar siúl agus ar a f(h)orbairt mar pháiste iomlán. go háitiúil nó go náisiúnta. Chomh maith leis sin, is féidir le leabharlanna speisialta ceoil, ar nós Lárleabharlann an Cheoil i mBaile Átha Cliath nó leabharlanna na n-ollscoileanna nó na gcoláistí ceoil, eolas faoi oideachas sa cheol a sholáthar i leabhair agus in irisí ceoil Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol agus trí raon fairsing de thaifeadtaí a choinneáil ar dlúthdhioscaí, ar chaiséid nó ar chéirníní. Cuma cén tionscadal a bhíonn á bheartú ag scoil bíonn sé tábhachtach riachtanais na scoile a phlé i bhfad roimh ré agus caidreamh a choinneáil ar siúl i rith na bliana scoile.

32 Eagraíochtaí agus cumainn cheoil Teicneolaíocht an eolais agus na áitiúla cumarsáide De ghnáth, bíonn líon mór Ríomhairí agus bogearraí eagraíochtaí ceoil i bpobal ar bith, pé ríomhaireachta acu pobal cathrach nó pobal tuaithe a Cuireann teicneolaíocht ilmheán bhíonn i gceist. I measc na tacaíocht ardteicneolaíochta ar fáil n-eagraíochtaí sin bíonn roinnt grúpaí chun bheith ag éisteacht sa seomra eagair Pleanáil suntasacha, ar nós cumainn ceoil, ranga trí spreagadh amhairc agus trí ceoltóirí traidisiúnta, grúpaí spreagadh éistitheach araon a amharclainne do dhamhsa agus do thabhairt do na páistí. Dearadh cheol, agus cóir agus ceolfhoirne ríomhaire ilmheán (ina bhfuil tiomáint amaitéaracha. Bíonn pátrúin cheoil dlúthdhiosca, cárta fuaime, agus péire eile nach mbíonn chomh feiceálach callairí nó cluasán) chun an fhuaim a céanna ina gcónaí sa phobal chomh chomhcheangal le samhlaoidí amhairc. maith—daoine mar chumadóirí agus D’fhéadfadh gur phictiúir, scannaín, cheoltóirí áitiúla, mar oirfidigh agus bheochan, ghrafaicí nó chairteacha, chumadóirí ó chultúir eile, mar nodaireacht chaighdeánach nó théacs cheoltóirí gairmiúla as ceolfhoirne iad na samhlaoidí seo. Éiríonn an- agus as racghrúpaí, amhránaithe, chuid páistí cleachtach ar an stiúrthóirí agus fhoilsitheoirí ceoil—ar teicneolaíocht ilmheán trí chluichí féidir leo go léir cur le clár bríomhar idirghníomhacha físeáin ina measctar ceoil. an bheochan le himeartas fuaime agus le ceol a imirt. Is é an buntáiste is mó dá bhfuil ag an teicneolaíocht ilmheán ná a chumas ar aird na bpáistí a ghabháil trí rudaí atá spreagúil nádúrtha a chur ina láthair.

Is féidir méarchláir a úsáid go héifeachtach sa seomra ranga chun na gnéithe ceoil a fhorbairt.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 33 Tá an teicneolaíocht ilmheán an- Raidió, teilifís agus físeáin oiriúnach le haghaidh oibre aonair nó Gach ré craolann roinnt stáisiún raidió le haghaidh oibre i ngrúpaí beaga sa agus teilifíse cláir cheoil a bhíonn seomra ranga, áit ar féidir cluasáin a dírithe ar an seomra ranga. Ar nós le úsáid chun aon chur isteach ar pháistí dul chun cinn i dteicneolaíochtaí eile, eile a sheachaint. Bíonn páistí in ann déantar spreagthaigh éistitheacha agus dul láithreach go dtí aon chuid de spreagthaigh amhairc a chumasc, agus dhréacht ceoil is maith leo, éisteacht le dírítear an-chuid de na cláir seo ar huirlisí éagsúla á seinm, eolas cúlra a aoisghrúpaí ar leith. Is féidir leo fháil nó tabhairt faoi thomhas a deiseanna a sholáthar chun bhaineann leis an dréacht ceoil trí comhtháthú a dhéanamh le hábhair chnaipe ar an luch a chliceáil. Tá léinn eile. Cuireann craoltaí beo, a tionscal na gclár ilmheán ag forbairt bhaineann úsáid as raon de na an t-am ar fad agus tá roinnt teicníochtaí agus de na hacmhainní is feidhmeanna ilmheán ar fáil don cheol nuaí de ghnáth, pointe tosaithe an- atá oiriúnach lena n-úsáid sa seomra spreagúil ar fáil do ghníomhaíocht sa ranga. seomra ranga. Os a choinne sin, is Méarchláir féidir cláir a thaifeadtar agus físeáin a cheannaítear a scrúdú ina n-iomláine Trí mhéarchláir agus sintéiseoirí a roimh ré agus, mar sin, is áisiúla iad do úsáid is féidir teacht go réidh ar raon mhúinteoirí chun gníomhaíocht fairsing d’fhuaimeanna agus de chomhtháite ceoil sa churaclam a mhaisíochtaí fuaime ar spreagthaigh phleanáil. agus foinsí smaointe iad chun ceol a dhéanamh go cruthaitheach. Is féidir le go leor páistí teacht orthu gan móran dua, agus in an-chuid cásanna is féidir iad a úsáid chun déanamh ceoil lasmuigh den seomra ranga a Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol spreagadh. Is féidir an-chuid de na gnéithe ceoil—buille, luas, rithim, tondath srl.—a fhorbairt sa seomra ranga, agus stíleanna éagsúla ceoil— rap, tango, ceol dioscó nó rac-cheol, mar shampla—a iniúchadh, trí leas a bhaint as na feidhmeanna intógtha atá ag na huirlisí seo. Is féidir le múinteoirí agus le páistí a bhfuil a scileanna léirithe teoranta úsáid thairbheach a bhaint as tionlacan uathoibríoch chun toise sa bhreis a chur le hamhránaíocht nó le seinm sa seomra ranga.

34 Feiseanna, comórtais agus imeachtaí • ba chóir go ndéanfaí gníomhaíochtaí speisialta ealaíne comhghaolmhara—mar shampla an gheamaireacht, an Cuireann go leor bailte móra agus cheoldrámaíocht agus an cathracha comórtais cheoil, feiseanna, drámaíocht—a chomhtháthú le fleánna ealaíne nó mórshiúlta cuspóirí na gcuraclam sna speisialta ar siúl chun imeachtaí ar díol hamharcealaíona, sa damhsa agus sa suntais náisiúnta nó áitiúíl iad a drámaíocht, agus leis an gcuraclam chomóradh. Bíonn ceolchoirmeacha, eagair Pleanáil sna hábhair léinn eile chomh maith, geamaireachtaí nó laethanta nó de réir mar ab fhéidir. seachtainí ealaíne ag trátha éagsúla le linn na bliana scoile ag scoileanna Ba chóir a mheabhrú, chomh maith, go freisin. Toisc go mbíonn siad ar oscailt bhféadfaí a lán de na himeachtaí seo a don phobal i gcoitinne bíonn gach eagrú go sásúil sa seomra ranga féin: lá ceann de na himeachtaí seo, pé acu brothallach samhraidh d’fhéadfadh comórtas é nó nach ea, an-spreagúil ‘ceolchoirm am lóin’, a mbeadh cuirí don mhúinteoir agus do na páistí chuige tugtha saor in aisce do bhaill araon, de ghnáth. Agus an plean scoile na dteaghlach, bheith chomh spreagúil don cheol á chumadh, ba chóir don le féile ar bith a d’eagrófaí lasmuigh fhoireann na saincheisteanna seo a den scoil. leanas a chur san áireamh maidir le Lárionaid oideachais agus himeachtaí ceoil speisialta: soláthraithe eile oideachais inghairme • ba chóir go gcuirfeadh imeachtaí Cuireann ionaid oideachais áitiúla speisialta le ceol an ranga agus nach agus gníomhaireachtaí eile tacaíocht dtógfaidís a ionad ar fáil do scoileanna, do mhúinteoirí • ba chóir go mbeadh deiseanna ag agus do thuismitheoirí ar mian leo cur páistí ar bheith rannpháirteach i lena gcuid eolais agus lena scileanna ngníomhaíochtaí déanta ceoil agus ceoil agus ar mian leo a gcuid ar thaitneamh a bhaint astu, bíodh teicníochtaí oideolaíochta agus na gníomhaíochtaí sin ina n-ócáidí measúnaithe a fheabhsú. comórtais nó ná bíodh Oirfidigh agus léirithe gairmiúla • ba chóir gurbh é polasaí na scoile go Eagraíonn roinnt eagraíochtaí nglacfadh na páistí go léir, nó an náisiúnta—an Ceoláras Náisiúnta, an líon ba mhó ab fhéidir acu, páirt Áirc, an Cór Aireagail Náisiúnta agus iontu agus nach iad na hoirfidigh RTÉ, mar shampla—ceolchoirmeacha thallannacha amháin a dhéanfadh agus ceardlanna do mhúinteoirí agus do sin pháistí bunscoile. Chomh maith leis sin, le tacaíocht ó eagraíochtaí ar nós na Comhairle Ealaíon, Chumann Cheol na hÉireann agus an Music Network, is féidir léirithe le raon leathan de cheoltóirí gairmiúla a eagrú sa scoil. Cuireann scéimeanna dá leithéid sin go

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 35 mór le heispéireas ceoil na bpáistí trí Ealaíontóirí cónaithe dhearbhthaithí ar léirithe beo a Cuireann scéimeanna ‘ealaíontóirí thabhairt dóibh. Amhail imeachtaí cónaithe’ deis uathúil ar fáil do pháistí speisialta eile, ba chóir an bhaint a breathnú ar oirfideach, ar chumadóir bheadh ag an gclár le curaclam na scoile nó ar an oideachasóir ceoil gairmiúil i agus an chothromaíocht a bheadh ann mbun léirithe. Toisc go n-éilítear idir gníomhaíochtaí scoile agus páirtíocht leantach ar an scoil agus ar gníomhaireachtaí seachtracha a mheas an ealaíontóir sna scéimeanna seo, is nuair a bheadh pleanáil scoile ar siúl. féidir gur mó an buntáiste do na Ceoltóirí an phobail scoileanna iad ná ceolchoirmeacha nó ceardlanna aonair. B’fhéidir gur Is beag pobal nach mbíonn ceoltóirí chorraitheach agus athnuachanach áitiúla—idir cheoltóirí gairmiúla agus mar eispéireas don ealaíontóir é deis a cheoltóirí amaitéaracha—den chéad bheith aige/aici teagmháil le scoth ann; d’fhéadfaidís seo cur go fuinneamh cruthaitheach páistí. Mar mór le cáilíocht, éagsúlacht agus an gcéanna, b’fhéidir gur bhuntáiste doimhneacht churaclam ceoil na scoile ollmhór feadh saoil é do na páistí trí sheinm go rialta, trí ranga nó grúpaí ceoltóir gairmiúil a bheith ag obair i beaga a theagasc, trí rudaí a gcomhar leo agus ag glacadh leo. thaispeáint, agus trí oiliúint agus aiseolas a thabhairt. Roinn 3Roinn Pleanáil sa scoil don cheol

36 Pleanáil eagair Pleanáil

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 37 Cuireann gluaiseacht agus damhsa le tuiscint ar cheol Roinn 4

Pleanáil don cheol sa seomra ranga Pleanáil don cheol sa seomra ranga

Tá an-chuid de na saincheisteanna a na saghsanna cur chuige a mholtar pléadh thuas i ‘Pleanáil curaclaim’ ar na don teagasc agus don mheasúnú, na saincheisteanna is tábhachtaí don hacmhainní atá ar fáil, cláir ama, agus mhúinteoir agus é/í ag pleanáil dá rang. ábhair eile a bhaineann le polasaí na scoile. Ní mór don mhúinteoir ceann a Sa roinn seo a leanas pléitear dhá ghné thógáil den phlean scoile agus clár den phleanáil sa seomra ranga: don rang á dhearadh aige/aici. • pleanáil an mhúinteora • pleanáil aonaid oibre. Cur chuige teagaisc Chun an mhodheolaíocht nó an cur Pleanáil an mhúinteora chuige teagaisc a mholtar sa phlean scoile a chur i bhfeidhm caithfidh Ní mór don mhúinteoir go leor múinteoir a t(h)aithí féin orthu seo a saincheisteanna a mheá chun deimhin leanas a mheas a dhéanamh de go mbeidh an • raon d’amhráin oiriúnacha phleanáil éifeachtach. Ina measc seo tá riachtanais na bpáistí, an plean scoile, • ábhar éisteachta, a léiríonn raon am, acmhainní, saincheisteanna sláinte fairsing de stíleanna, de thraidisiúin agus sábháilteachta agus naisc agus de réanna thraschuraclaim. • obair uirlise (mar shampla an uirlis shéiseach atá le múineadh, ag teacht Riachtanais na bpáistí sa rang le polasaí na scoile) Caithfidh an múinteoir na heispéiris • litearthacht sa cheol (mar shampla cheoil a bhí ag na páistí cheana a chur an cineál nodaireachta a úsáidtear san áireamh agus é/í ag pleanáil le sa scoil) haghaidh ionramháil an cheoil sa churaclam. Cinnteoidh sé seo an • cumadóireacht chun críocha leibhéal ag ar chóir don mhúinteoir éagsúla, ag úsáid foinsí fuaime agus

Roinn 4Roinn Pleanáil don cheol sa ranga seomra tosú. Agus é/í ag iarraidh riachtanais gnéithe éagsúla ceoil. foghlama na bpáistí a shoiléiriú ag tús Ar mhaithe le múinteoirí nach bhfuil na bliana ba chabhair don mhúinteoir an oiread sin saineolais ar litearthacht dul i gcomhairle le hiarmhúinteoir an sa cheol acu, moltar raon de ranga, taifeadtaí agus tuairiscí scríofa a ghníomhaíochtaí forásacha athbhreithniú, plé leis na páistí féin, taitneamhacha éisteachta, agus chomh maith leis sin, roinnt amhránaíochta agus seanma uirlisí sa gníomhaíochtaí ceoil ina mbeadh fócas churaclam. D’fhéadfadh measúnaithe a chur i gcrích. rannpháirtíocht sna heispéiris cheoil seo bheith cabhrach nuair a bheadh An plean scoile sa cheol obair níos deacra sa litearthacht, nó in Cuimseoidh sé seo an bunúdar leis an oiliúint éisteachta nó rithime, á gceol a bheith ar chlár na scoile, pleanáil níos faide anonn. aidhmeanna agus cuspóirí an churaclaim laistigh de na trí shnáithe,

40 Am Naisc thraschuraclaim Sa phleanáil fhadtéarmach ní mór Is féidir an fhoghlaim chomhtháite a machnamh a chaitheamh leis an méid bheith údarach agus ina hábhar ábhair a chuimseofar, mar shampla an sásaimh don mhúinteoir agus don líon amhrán a mhúinfear nó an raon pháiste araon. Cé go n-oireann an nótaí a iniúchfar, an méid ama a ghníomhaíocht cheoil don thabharfar do thionscadail áirithe chomhtháthú le hábhair léinn eile, tá

(leithéidí tionscadal cumadóireachta sé tábhachtach ag gach céim den mhúinteoraan Pleanáil nó ceoltóirí ag teacht ar cuairt chun phleanáil go mbíonn leithne agus na scoile). Ní mór deimhin a doimhneacht sa cheol a bhíonn sa dhéanamh de sa phleanáil tionscadal agus go gcumasctar an t-am ghearrthéarmach gur i roinnt tréimhsí a thugtar don cheol leis na hábhair thar roinnt laethanta a úsáidfear an léinn eile ar bhealach a mbíonn t-am a dháiltear ar an gceol (in ionad é cuspóir ceart leis. Is fearr a mheas a úsáid mar bhloc ama amháin). Is fearr conas a chuirfidh an topaic ar leith le a éiríonn le ceachtanna struchtúrtha a forbairt an cheoil de réir an phlean bhíonn dírithe ar fhorbairt scileanna scoile ná bheith ag iarraidh píosa ceoil má eagraítear iad mar shraith de (amhrán mar shampla) a roghnú lena cheachtanna gearra diana laistigh den chur isteach i dtopaic roghnaithe. Is ceart an t-am a dháiltear ar tseachtain. Sna ranganna naíonán, ba cheol a leathadh thar roinnt chóir go ndéanfaí gníomhaíochtaí laethanta in ionad é a úsáid ceoil gach lá agus, i ranganna sinsearacha, ba cheart an t-am don mar bhloc amháin. cheol a roinnt thar thréimhse dhá lá nó trí lá. Go hidéalach, ba chóir go mbeadh deis ag na páistí taitneamh na hamhránaíochta a mhothú gach lá, fiú ar feadh cúpla nóiméad.

Saincheisteanna sláinte agus sábháilteachta Agus ceacht ceoil á eagrú, bíonn sé tábhachtach na saincheisteanna sláinte agus sábháilteachta seo a leanas a mheas: • leibhéal an ghleo sa seomra • aerú • an méid spáis atá ar fáil do pháistí chun suí, seasaimh nó gluaiseachta • an trealamh ceoil a fháil agus a iompar.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 41 Páistí a bhfuil riachtanais cuireadh in oiriúint dá c(h)uid riachtanas ar leith ag teastáil ó pháiste éagsúla orthu faoi mhíchumas fisiceach. Ní foláir a chur ar chumas páistí a Beidh timpeallacht chiúin foghlama de bhfuil riachtanais éagsúla orthu dhíth ar pháiste atá faoi bhac forbairt a dhéanamh ar eolas, ar éisteachta, agus i measc a riachtanas scileanna agus ar thuiscint cheoil d’fhéadfadh go mbeadh gá aige le taithí a fháil ar na gnéithe ceoil agus huirlis a mbeadh tuinairde íseal nó ard deis a thabhairt dóibh a aici. Méadaítear ar mhothú an pháiste gcruthaitheacht a léiriú trí dhul i ar chrith go mór trí uirlisí creathacha ngleic le gníomhaíochtaí ceoil ar (mar shampla druma, bodhrán, bhealach struchtúrtha. B’fhéidir go téaduirlis) a úsáid agus le hurlár mbeadh ar an múinteoir tabhairt faoin adhmaid lingeach. Ba chóir gur cheol a ábhar céanna ar bhealaí éagsúla chun d’fhéadfaí a chur de ghlanmheabhair é a chur i láthair páistí difriúla, agus agus ar uirlisí a d’fhéadfaí a sheinm trí bheadh gá le solúbthacht dá réir sa thadhall (mar shampla maracaí, phleanáil agus san ullmhúchán. I castainéid nó fliúit Shasanach) a bhformhór na gcásanna is féidir leis an chuirfí i láthair páiste a bheadh faoi bpáiste faoi mhíchumas bhac amhairc, chomh maith le neart rannpháirtíocht a ghlacadh i gceol an ama a thabhairt dó/di chun scil a ranga ach roinnt modhnuithe nó chleachtadh. Ba mhaith an rud é athruithe a dhéanamh, go háirithe in suíomh maith breathnóireachta sa achair an léirithe agus na seomra ranga a bheith aige/aici freisin, I bhformhór na gcásanna is cumadóireachta, chun freastal ar a agus níor mhiste nodaireacht níos mó féidir leis an bpáiste faoi c(h)uid riachtanas. ná mar is gnách a úsáid, nó an mhíchumas rannpháirtíocht a Beidh rudaí ar leith ag teastáil ó nodaireacht a chur i láthair i bhfoirm ghlacadh i gceol an ranga ach pháiste nach bhfuil an comhordú go thadhaill (mar shampla litreacha nó roinnt modhnuithe nó athruithe maith aige/aici, rudaí mar am sa bhreis áiritheoirí maighnéadacha ar chliath Roinn 4Roinn Pleanáil don cheol sa ranga seomra a dhéanamh, go háirithe in chun scil a chleachtadh, uirlis cheoil chúig líne atá ardaithe). achair an léirithe agus na oiriúnach ar furasta í a sheinm, nó Beidh an-chuid spreagtha agus athrá cumadóireachta, chun freastal uirlis ar féidir í a sheinm le leathláimh treoracha ag teastáil ón bpáiste a bhfuil ar a c(h)uid riachtanas. (mar shampla ciombal a sheinntear le deacrachtaí foghlama aige/aici. Is féidir buailteor bog). Ba chóir go spreagfaí tacú le foghlaim coincheap teoiriciúil trí an páiste le dul chun cinn sa cheol a amharcshiombailí agus amharcleideanna dhéanamh ó bheith ag seinm uirlise le (mar shampla lámhchomharthaí, cliath leathláimh chun ceann a sheinm le mhéar, áiritheoirí maighnéadacha agus dhá lámh (mar shampla ó dhrumaí pictiúirí) a úsáid. Bainfidh páiste a bhfuil bongó a sheinm le leathláimh chun iad deacrachtaí mothúchánacha nó a sheinm le dhá lámh). Beidh taca iompraíochta aige/aici leas as dul trí oiriúnach dá (h)uirlis, nó uirlis atá raon de ghníomhaíochtaí taitneamhacha íogair don tadhall (mar mhéarchlár ceoil. Ba chóir go mbeadh na leictreach nó inneall druma), nó uirlis gníomhaíochtaí seo struchtúrtha agus a dhearadh go speisialta dó/di nó a go mbeadh rialacha sonracha agus

42 treoracha soiléire leo. Ba chóir go Bíonn gá ag páiste le cúlra cultúrtha mothódh an páiste a spás pearsanta féin difriúil a aireachtáil go dtugtar a bheith aige dá chuid oibre agus go aitheantas do cheol a c(h)ultúir féin mbeadh saoirse aige/aici (laistigh de agus go mbíonn meas air chomh maith theorainn áirithe) lena smaointe féin a le ceol na bpáistí eile sa rang. Ba chóir thástáil. Ba chóir go mbeadh an obair go spreagfaí é/í le taifeadtaí ceoil óna uirlise a roghnófáí dó/di ag teacht lena t(h)ír dhúchais féin a bhreith isteach c(h)umas (go hidéalach, ar uirlis a leis/léi sa seomra ranga, nó Pleanáil an mhúinteoraan Pleanáil bheadh éasca a sheinm agus furasta a d’fhéadfadh an múinteoir cuireadh a choinneáil ina tost). thabhairt do cheoltóir ó phobal an pháiste seinm os comhair an ranga mar Ba chóir go spreagfaí páiste a mbeadh chuid den chlár éisteachta. cumas thar an gcoitiantacht ar an gceol aige/aici le dul chun cinn a dhéanamh ar a luas féin; ba chóir Saincheisteanna cothromais ligean dó/di fanacht amach as oideachais sa cheol gníomhaíochtaí an ghrúpa ag pointí Agus clár ceoil á phleanáil agus á chur tábhachtacha ina f(h)orbairt féin chun i bhfeidhm acu ba chóir do dul i ngleic le tionscadail phearsanta mhúinteoirí a chinntiú go mbeadh an agus le tascanna a dhearfadh an teacht céanna ag buachaillí agus ag múinteoir dó/di. Má tá an rath le cailíní ar dhéanamh ceoil. Ba chóir go bheith ar na tréimhsí oibre seo scartha dtabharfaidís aird ar na ceisteanna seo ón rang caithfidh an páiste foghlaim a leanas go háirithe: conas filleadh go réidh ar an ngrúpa nó ar an rang. Is féidir go mbainfeadh Amhránaíocht páiste den saghas seo leas as cabhair I scoileanna comhoideachais ba chóir saineolaí (mar shampla i mbunscoil nó go dtabharfaí cothrom na Féinne do in iar-bhunscoil sa chomharsanacht) spéiseanna buachaillí agus do chun go ndéanfaí a b(h)uanna a spéiseanna cailíní araon i gclár lánfhorbairt. cothrom amhránaíochta. Mar an gcéanna, ní mór go dtuigfeadh múinteoirí i scoileanna agus i ranganna aonghnéis go bhfuil gá le cothromas sa chnuasach amhrán a mhúinfí. Dáileadh uirlisí Ba chóir go mbeadh na deiseanna céanna ag buachaillí agus ag cailíní ar raon d’uirlisí a sheinm, mar shampla uirlisí ‘glóracha’ agus uirlisí ‘boga’, nó uirlisí ‘móra’ agus uirlisí ‘beaga’, mar shampla drumaí nó ceoláin Indiacha.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 43 Ceachtanna príobháideacha Pleanáil ceachta Ba chóir go mbeadh deis ag páistí a Agus ceacht á phleanáil, d’fhéadfadh fhoghlaimíonn uirlis go príobháideach an múinteoir cur chuig an tasc ar dhá ar rannpháirtíocht a ghlacadh i shlí trína fhiafraí de/di féin: ndéanamh ceoil sa seomra ranga. Ba • Cad ba mhaith liom go ndéanfadh chóir páistí a mbeadh scileanna acu ar na páistí i rith an cheachta? uirlisí mar an bpianó, an veidhlín nó an fhliúit a spreagadh leis an • Cad ba mhaith liom go mbainfeadh amhránaíocht agus an tseinm ranga a na páistí as an gceacht? thionlacan, chun go gcuirfí le clár an Tugann an chéad cheist gníomhaíocht ranga san éisteacht agus sa léiriú. neamhshainiúil le fios agus i roinnt cásanna gníomhaíocht Pleanáil aonaid oibre neamhcheolmhar fiú, mar shampla éisteacht le téip nó leathanach i Agus aonaid oibre dá rang á bpleanáil, leabhar saothair a líonadh. Tá baint beidh an múinteoir feasach ar an dul níos dlúithe ag an dara ceist le chun cinn atá déanta ag na páistí i cuspóirí teagaisc, agus cabhraíonn sí scileanna ceoil, ar na hamhráin a leis an múinteoir chun gníomhaíocht d’fhoghlaim siad roimhe sin, ar an neamhfhócasaithe agus cur amú ama a gceol lenar éist siad, agus ar na sheachaint. riachtanais speisialta atá ar chuid de na daltaí. D’fhéadfadh an múinteoir roghnú as measc na moltaí ábhair i Meastóireacht ngach snáithe, agus samplaí Ag deireadh ceachta nó sraithe comhchosúla iomchuí dá c(h)uid a ceachtanna, ba chóir don mhúinteoir chur lena rogha de réir mar ba ghá. an próiseas teagaisc agus foghlama sa Chun na céimeanna teagaisc a bheidh cheol a athbhreithniú. Is iomaí cuspóir i gceist a shoiléiriú mar ba cheart, a bheadh leis seo, agus ina measc d’áireofaí Roinn 4Roinn Pleanáil don cheol sa ranga seomra beidh gá le níos mó mionsonraí in achair ábhair áirithe seachas a chéile. • meastóireacht a dhéanamh ar Caithfidh an múinteoir machnamh a éifeacht an teagaisc dhéanamh chomh maith ar an gcur chuige teagaisc a d’fhéadfaí a úsáid • páistí a ghrúpáil le haghaidh idir na snáitheanna agus laistigh gníomhaíochtaí áirithe díobh, agus leis an gcaoi a bhféadfadh • pleanáil a threorú gníomhaíochtaí foghlama fianaise a • léargais nua ar iompraíocht sa cheol sholáthar ar dhul chun cinn na bpáistí a nochtadh in aimsiú cuspóirí an aonaid. Cuirfidh toradh an mheasúnaithe faisnéis • torthaí a fuarthas roimhe seo a thábhachtach ar fáil chun dheimhniú. gníomhaíochta iaroibre agus an obair a dhéanfar sa cheol as seo amach a phleanáil.

44 Is féidir go lorgódh an múinteoir Roinnt eiseamláirí pleanála aiseolas ó na páistí nó go n-iarrfadh Taispeántar sna heiseamláirí a seo a sé/sí ar chomhghleacaí cuidiú leis/léi leanas mar a comhcheanglaíodh roinnt sa phróiseas. snáithaonad ón gcuraclam chun plean samplach cuimsitheach a sholáthar don teagasc, don fhoghlaim agus don mheasúnú. Pleanáil an mhúinteoraan Pleanáil Cé go moltar leibhéil ranga áirithe, i ngach cás is féidir an t-aonad oibre a chur in oiriúint do riachtanais agus do chumas páistí, nó é a athchóiriú do pháistí ag leibhéil ranga atá níos airde nó níos ísle. I measc na n-eiseamláirí tá: • aonad oibre do rang 1 agus 2, ina léirítear comhtháthú na snáitheanna Éisteacht agus freagairt, Léiriú, agus Cumadóireacht • aonad oibre ar scileanna rithime as an snáithaonad ‘Litearthacht’ • aonad oibre ar scileanna séiseacha as an snáithaonad ‘Litearthacht’ • plean do cheacht ceoil.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 45 ranganna 1 ranganna agus 2 Sleachta ceoil Sleachta as Carnabhal na ‘Aquarium’ nAinmhithe le Saint-Saëns ‘La Mer’ (sliocht as) le Debussy de Rogha mharaí rabhcáin teagaisc Pointí gluaiseacht agus Lorgaíter gothaí nádúrtha mar spontáineacha fhreagairt don na cheol; spreagtar páistí leis sa na cheol codarsnachtaí a thaispeáint, idir agus glóracha míreanna boga, míreanna nó idir míreanna gníomhacha agus ciúine. míreanna teagaisc Pointí nó na de hamhráin an Múintear t-amhrán ag na spreagadh bpáistí le ghlanmheabhair, páirt a ghlacadh sa churfá éis tar an chéad chanta. an ina rang dhá Roinntear ghrúpa: buaileann grúpa amháin an buille le bualadh bos, buaileann an grúpa eile an rithim trí chniogadh. Tascanna a an dhearann múinteoir Tascanna ghluaiseacht a snámha dhéanamh nó seoltóireachta freagairt dóibh ar bhealaí éagsúla smaoineamh ar mé stoirmeacha le píosaí éagsúla de cheol beo nó de cheol taifeadta gceol. coitianta amhrán an buille a cothrom choimeád trí bhualadh bos agus ‘The big ship sails’ á chanadh aige/aici Forbairt le Éisteacht ceol agus freagairt dó Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • freagairt go samhlaíoch do phíosaí ceoil trí • is féidir leis an gluaiseacht bpáiste go saor nó gothaí • labhairt faoi phíosaí a ceoil, lua, tosaíochtaí agus • an tá ceol agus glórach scanrúil; sé cuireann ag • an buille a cothrom thaispeáint agus é/í ag éisteacht • máirseáil, cniogadh, bualadh bos in éineacht leis an Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • an buille a cothrom thaispeáint agus é/í ag léiriú • an difríocht idir buille agus rithim a thuiscint trí chnagadh coirp i agus mbeirteanna i ngrúpaí dhéanamh, ag ar tuairteáil an gcladach, ag slaparnach go bog ar an ngaineamh, faoileáin ag scréachach baint úsáide as agus uirlisí as saothraithe uirlisí a rinneadh sa bhaile agus a chanadh le ghutha smachta breis agus muiníne Téama: An mhuirTéama: Measúnú: an Dírbhreathnú mhúinteora Eiseamláir 3 Plean míosa a fhorbairt • fuaimeanna na fuaimeanna mara: gutha a chun tonnta • bealaí a iniúchadh chun fuaimeanna a dhéanamh, ag • éisc ag snámh sa mhuir: glissando ar na clingíní. barraí Snáitheanna agus snáithaonaid Éisteacht agus freagairt Iniúchadh fuaimeanna Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • bealaí éagsúla a aimsiú chun fuaimeanna a dhéanamh Léiriú Amhránaíocht Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • agus d’amhráin de shéiseanna forásach a raon aithint 46 rtar rtar ar ghrúpa difriúil an buille a cothrom adh. Déantar adh. deimhin Déantar de go bhfuil gach ag páiste Pointí teagaisc teagaisc Pointí amach Leagtar an gutha, tobchumadh i trí dtosach, na páistí a ina roinnt ngrúpaí, agus páirttugtar ar leith do gach guth. síos Leagtar buille de bhuille, cheithre le a fráma sholáthar Nuair do a na bhíonn cantaireachtaí. na páistí muiníneach as seo agus líofa ann, spreagtar gach grúpa le hobair a ag dhéanamh cumadh ina a aonar, féin. chantaireachta Ceisteanna le Ceisteanna cur ar na páistí: Conas ba chóir dúinn ‘Báidín Fhéilimí’ a chanadh, go nó glórach go bog? An mbeidh an láine gutha mar an gcéanna i rith an Ar amhráin? chóir go mbeadh an curfá difriúil? Iarobair: nóiméad roinnt Caitear ag tús an chéad cheacht cheoil eile ag dul siar ar an nó amhrán ar na a hamhráin foghlaimíodh, agus, cuí ag freisin, i tráthanna rith na chéad mhíosa eile. beaga sleachta Seinntear de de agus cheol fiafraítear taifeadta na páistí cén ceol a chuir na i sleachta gcuimhne dóibh. (cniogadh) sio ------rc!

(greadadh cos (greadadh ar an talamh) vvvv *********** ‘Croch-faidh mé ‘Croch-faidh na is seolta gabh-faidh mé siar ‘Croch-faidh mé ‘Croch-faidh na is seolta gabh-faidh mé siar’ mheabhrú agus a chumadh agus an guth, cnagadh coirp agus uirlisí ceoil a úsáid chuige bunaithe gutha tobchumadh ar agus cantaireachtaí éisc na m.sh. mara, ronnach ronnach, ronnach, ronnach, trosc, trosc, trosc, trosc muirín, mhara crosóg mhara, crosóg mhara, crosóg sio ------rc! • an dinimic is oiriúnaí a d’amhrán roghnú. Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • patrúin shimplí shéiseacha agus rithimeacha a buille: rithim: colláis mheán measctha ar shaol na mara focail agus nathanna chun cainte cur síos ar fhairsinge uisce, ar stoirmeacha, léiriú clocha, croitheadóirí, clingíní, barraí tambór, triantán, páirín fuaimeanna Déantar do na héisc bheaga agus don iasc Anois triail baintear as an iasc mór. mór a thaispeáint agus é sa ar tóir na héisc bheaga. An éiríonn leis ar breith aon cheann acu? thaispeáint fad is siad atá ag Iarrtar ar éisteacht. ghrúpa faoi eile aon deara. an deacrachta rithim a chniogadh. Tugtar ar na Breathnaítear páistí agus iad ag obair ina ngrúpaí chun a smaointe léiriú i bhfuaim nó féin chun a a chum gcantaireachtaí déanamh a c(h)ion d’obair na torthaí an breathnóireachta. ghrúpa. Cláraítear ar sháimhe, ar éisc, ar ar shnámh; sheoltóireacht, scríobh ar an ó téama thaithí agus miotais ina finscéalta phearsanta; (m.sh. Bhréanainn) bhfuil mara Iomramh téamaí agus ábhar simplí neamhfhicsin ar an muir. Amharcealaíona: Measúnú leis Éistear na páistí ag seinm an (nó amhráin codanna den ina amhrán) ngrúpaí, ina mbeirteanna agus Iar cuid acu ina n-aonair. Comhtháthú Teanga: Roghnaítear iad as raon d’amhráin ar iad d’amhráin théamaí mar as Roghnaítear raon mara, shampla • Mo ‘Óró Bháidín’ • Báid an Eilein Sgitheanaich’ ‘Amhrán • ‘The Big Ship Sails on the O’ Alley Alley • ‘Báidín Fhéilimí’ • ‘I Ships’. Three Saw Cumadóireacht Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • fuaimeanna a as roghnú foinsí éagsúla chun pearsa a

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 47

Z

Z Z

Z ti ti

agus

Z

ta

Ceacht 4 Bualadh bos mar mhacalla le Sos a thionscnamh sos éagsúla a Teaglamaí trína chleachtadh léamh ó spléach-chartaí Z

a ti ti á rá

agus de ti ti

ta

ti agus a chleachtadh a trí chleachtadh bhualadh bos mar mhacalla, agus

ta ti - sos

i iomlán dtéarma trí ábhar gach a ceachta shíneadh amach

Ceacht 3 Bualadh bos mar mhacalla agus patrúin de thionscnamh Máirseáil leis an mbuille agus an rithim á bualadh de bhosa ina mbeirteanna: na patrúin rithime a sheinm ar an mbloc adhmaid, agus an buille á choinneáil ar an tambór ta ti - ti ti - ti ta ta ta ta ti - ti ta agus aí níos oiriúnaí dá sé leibhéal i aoise gceist a go úsáid. Tá ta, ta, ti ti Dírbhreathnú an Dírbhreathnú mhúinteora a an dhearann múinteoir Tascanna Iarobair: de Leantar phatrúin Measúnú: á coitianta dtionlacan. agus amhráin cantaireachtaí Ceacht 2 ainmneacha a i rá bpatrúin rithime Seán, Aoi-fe, Mái-re, Cil- lian buillí fada agus buillí gearra agus grúpaí buillí a mhothú m.sh. máirseáil: a haon, a dó, nó máirseáil i a gceathaireanna: haon, a dó, a trí, a ceathair i ngrúpaí: grúpa amháin ag coinneáil an bhuille fad is grúpa atá eile ag cniogadh an phatrúin áirithe rithime ti ti agus ta Ceacht 1 buille grúpaí cothrom, buillí, patrúin rithime a choinneáil an buille a cothrom mhothú buillí fada agus buillí gearra trí ghluaiseacht, trí trí amhránaíocht, bhualadh bos, trí chniogadh ar thambór nó ar bhloc adhmaid an buille a thaispeáint i siombailí **** agus sos in coitianta. amhráin ta, ta, ti ti Eagar tosaithe Gníomhaíochtaí Forbairt scoir Gníomhaíochtaí Cantaireachtaí, rainn, amhráin, bualadh amhráin, bos rainn, le macalla Cantaireachtaí, Tuiscint do bhuille agus tuiscint do Tuiscint rithim a fhorbairt Unicorn’ Is féidir seo an de tsraith a mhioncheachtanna chur in oiriúint do pháistí ag leibhéal níos trí airde agus amhráin cantaireacht n-úsáidfí an t-aonad ar n-úsáidfí bhealach an solúbtha, t-aonad agus dá bharr seo d’fhéadfaí é a chríochnú i mí amháin, i sé dtréimhse nó seachtaine ar feadh coicíse nó trí Arís, seachtaine. sé braithfidh seo ar thaithí agus ar na riachtanais bpáistí. Eiseamláir 4 Aonad ar oibre scileanna rithime 1 ranganna agus 2 Slatnodaireacht a Slatnodaireacht úsáid chun na a píosaí thaifeadadh cumadóireachta Léiriú: Amhránaíocht patrúin ina n-úsáidtear Lorgaítear Nascadh rithime a Patrúin Cumadóireacht: thobchumadh ar uirlisí, ag úsáid • Éanaí’ ‘Ailiú Uirlisí bloic adhmaid tambór spléach-chártaí agus patrúin orthu Ábhair agus Amhráin cantaireachtaí • ‘I Had Nut a Tree’ Little • ‘The Lion and the Téama: tosaithe: Pointe

48 s œ ' l œ '' œ œœœœœ œ úsáid chun raon teoranta de úsáid teoranta chun raon agus nótaí de phatrúin shéiseacha a aithint agus a chanadh dddddddl –

Ceacht 4 Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • siombailí caighdeánacha a Má an thugtar chéad duit, nóta an féidir leat a cérbh rá iad na a-Courtin’? eile nótaí i Went ‘Frog páistí leis an bhfonn Tosaíonn a chanadh le lámhchomharthaí, agus an ag i múinteoir teacht gcabhair orthu de mar réir is gá. páistí Cuireann agus múinteoir na ar isteach nótaí chliath chúig líne. i iomlán dtéarma trí ábhar gach a ceachta os oiriúnaí dá sé leibhéal i aoise gceist a go úsáid. Tá chaighdeánach a aithint Ceacht 3 Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • cruth séiseanna i nodaireacht Agus amhráin Agus á amhráin bhfoghlaim ó acu, nodaireacht déanann páistí gach san a iarracht nóta amhrán leanúint, agus an áit a dtéann siad síos nó suas nó a bhfanann siad ag an chéanna tuinairde á rianú acu. Canann Went an ‘Frog múinteoir a-Courtin’ agus leanann na páistí an treo fhoinn sa nodaireacht, agus tugann siad an áit a dtéann an fonn faoi bhun an dó nóta go dtí dhá níos nóta ísle, soh íseal agus lah íseal, faoi deara. Agus iad ag canadh ‘Land of the Silver tugann Birch’ na páistí faoi go an deara dtosaíonn fonn le lah íseal. Dírbhreathnú an Dírbhreathnú mhúinteora a an dhearann múinteoir Tascanna , . d, s, d , in ionad Measúnú: Iarobair: de Leantar phatrúin de l, d s, agus m, de r, na nua, nótaí lah íseal agus soh íseal, a trí chleachtadh mar amhránaíocht mhacalla, ag canadh ó lámhchomharthaí agus trí nua nó amhráin aithnidiúla amhráin a chanadh. -d d-r-m ' d-s aithint agus a chanadh ar bhealaí éagsúla agus fiafraíonn agus cén fiafraíonn chuid de Jacques’ lena bhfuil ‘Frère sé cosúil. Canann páistí an rothlam, ag cur isteach ‘ding, ding, dong’. Canann an múinteoir Ceacht 2 Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • foinn shimplí choitianta a Canann páistí an fonn agus buille á cothrom choinneáil acu. Déanann an ceann múinteoir de thrí fhonn a choitianta chrónán, ainmníonn na páistí an fonn. Canann na páistí Suogân le lámhchomharthaí a thobchumadh ar uirlisí séiseacha, ar chanadh de ghlanmheabhair le gutha, smachta breis muiníne agus léiritheachta rothlaim choitianta, amhráin agus a tíre amhráin chanadh, ‘Frère m.sh., ‘Suogân’, Jacques’ mar agus rothlam Sé ‘Óró do Bheatha ’Bhaile.’ l, s, m, r, d l, s, m, r, Ceacht 1 Ba chóir go gcuirfí ar chumas an pháiste • a d’amhráin forásach stór , soh soh , , Tuiscint do a thuinairde fhorbairt, lah Tuiscint íseal agus soh íseal a ullmhú lámhchomharthaí amhráin, na l, d, nótaí s, a Cantaireachtaí, m, r, mar mhacalla patrúin chleachtadh, amhránaíochta ina bhfuil d, s, m, r, lah íseal agus soh íseal ) ) d, r, m d, r, l, s, m, r, d, lah l, íseal s, m, r, s, m, r, d, lah íseal s, m, r, s, m, r, d, lah íseal s, m, r, ) ) ‘Frère Jacques’ ‘Frère (nótaí: (nótaí: soh íseal íseal (nótaí: íseal (nótaí: (nótaí: (nótaí: n-úsáidfí an t-aonad ar n-úsáidfí bhealach an solúbtha, t-aonad agus dá bharr seo d’fhéadfaí é a chríochnú i mí amháin, i sé dtréimhse nó seachtaine shíneadh amach ar feadh coicíse nó ar feadh trí sé Arís, seachtaine. seo brathfaidh ar thaithí agus ar na riachtanais bpáistí. Is féidir seo an de tsraith a cheachtanna chur in oiriúint do pháistí ag leibhéal ní níos trí airde agus amhráin cantaireachtaí Eiseamláir 5 Aonad ar oibre scileanna séiseacha 3 ranganna agus 4 nós barraí nós clingíní barraí nó glockenspiel. Na a píosaí thaifeadadh, cumadóireachtaí ag baint úsáide as shimplí nodaireacht ar chliath thrí líne nó chúig líne. Nascadh: leis na Patrúin Cumadóireacht: nótaí • eile: Amhráin • Dul siar ar: ‘Suogân’ • ‘Land of the Silver Birch’ • a-Courtin’ Went ‘Frog Amhráin • ’Sé ‘Óró do Bheatha ’Bhaile’ Téama: tosaithe: Pointe

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 49 Plean do cheacht ceoil Dáta Príomhfhócas Rang Éisteacht agus freagairt Am Léiriú Acmhainní a bheidh ag teastáil Cumadóireacht

Eagrú an cheachta An snáithe nó na snáitheanna curaclaim ar a mbeidh an ceacht ag díriú (éisteacht agus freagairt, léiriú nó cumadóireacht); na spreagthaigh a úsáidfear chun tús a chur leis an gceacht (mar shampla uirlis, amhrán, dréacht le haghaidh éisteachta, pictiúr, dán, scéal, rud); mar a eagrófar na páistí; mar a eagrófar na hacmhainní laistigh den seomra ranga.

Tionscnamh Tasc faoi stiúir an mhúinteora chun an topaic a chur ar siúl, cumarsáid agus dinimic ghrúpa a bhunú; cluiche beochana nó amhrán atá bunaithe ar ghnéithe ceoil an cheachta nó a bhaineann leo.

Forbairt Príomhphointí teagaisc an cheachta m.sh. gnéithe áirithe le tabhairt faoi deara i rith na héisteachta, coincheapa nó scileanna nua amhránaíochta, seanma nó léimh (litearthacht an cheoil), uirlisí le roghnú nó le húsáid. Gníomhaíochtaí cumadóireachta, paraiméadair a leagan síos, comhdhéanamh agus cuspóir, eagrú na bpáistí ina ngrúpaí nó ina n-aonair; an próiseas a phlé, athoibriú agus taifeadadh, ag úsáid trealaimh leictreonaigh nó nodaireachta

Nascadh laistigh den cheol .i. mar a cheanglaítear an phríomhghníomhaíocht leis an éisteacht agus leis an bhfreagairt, leis an léiriú agus leis an gcumadóireacht

Deiseanna measúnaithe Dírbhreathnú an mhúinteora ar thascanna grúpaí nó ar thascanna páistí aonair, páirtíocht daltaí, éifeacht an chur chuige teagaisc agus aon deacrachta a dtagtar orthu; tascanna a dhearann an múinteoir, obair bhaile, tionscadal grúpa, rudaí le coinneáil lena gcur i mbailiúcháin, féinmheastóireacht daltaí.

Gníomhaíocht scoir agus iarobair Dul siar ar phríomhphointí an cheachta agus iad a achoimriú, chomh maith le gníomhaíocht scoir i ndéanamh ceoil, mar shampla éisteacht le ceol, nó píosa ceoil coitianta a aithint nó a léiriú. Tugtar comhtháthú le hábhair léinn eile agus impleachtaí do phleanáil oibre faoi deara.

50 Is féidir forbairt feasachta ar líne agus ar chruth a iniúchadh go héifeachtach trí mheán ceoil agus damhsa.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 51

Roinn 5

Cur chuige agus modhanna teagaisc Cur chuige agus modhanna teagaisc

Éagsúlacht sa chur chuige ranga. D’fhéadfaí leas a bhaint astu mar fhorlíonadh ar thaithí agus ar Sa roinn seo leagtar béim ar a shaineolas an mhúinteoir ranga chun thábhachtaí is atá sé go mbeadh torthaí den saghas céanna a bhaint éagsúlacht sa chur chuige a chleachtar amach. sna snáitheanna Éisteacht agus freagairt, Cur chuige sna Léiriú agus Cumadóireacht. Moltar Cibé cur chuige a nglactar leis i snáitheanna roinnt teicníochtaí teagaisc agus dteagasc an cheoil, ba chóir modhanna teagaisc cabhracha a • Éisteacht agus freagairt • go gcuirfeadh sé le taitneamh a chuireann leis na cuspóirí, leis na • Léiriú bhaint as déanamh ceoil haidhmeanna, leis na gnéithe • Cumadóireacht comhtháite ceoil agus leis na • go n-oirfeadh sé chun scileanna, heiseamláirí sa churaclam. Is féidir iad tuiscint, eolas agus dearcadh an seo a chur in oiriúint do pholasaí na pháiste a fhorbairt scoile aonair agus do riachtanais agus • go gcothódh sé forás ceoil agus do spéiseanna na bpáistí. Ní forbairt cruthaitheachta sa pháiste. chuimsítear gach uile shaghas cur chuige is féidir sa chur síos atá anseo agus, i gcoitinne, oireann na cinn a rianaítear do pháistí ag gach leibhéal Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc

Eispéireas an-tairbheach do pháistí é agus eispéireas ar féidir leis cur le ceol an tseomra ranga is ea páirtíocht i gcór scoile, in ensemble, i mbanna ceoil nó i gceolfhoireann.

54 Éisteacht agus freagairt

Sa churaclam ceoil is é aidhm an Mar sin is é ról an mhúinteora: raon tsnáithe Éisteacht agus freagairt leathan d’eispéiris éisteachta éagsúla a deiseanna a thabhairt do pháistí dul i sholáthar do na páistí, éisteacht dtaithí ar raon leathan de stíleanna, de ghníomhach a spreagadh trí cheistiú, thraidisiúin agus de chultúir cheoil. trí ghríosú agus trí mholtaí a • ábhair éisteachta Spreagtar páistí le héisteacht go dhéanamh, na dréachtaí a sheinm arís gníomhach agus lena n-aire a dhíriú ar agus arís eile, agus deiseanna a • ábhair éisteachta a roghnú

a mbíonn ag titim amach sa cheol trí sholáthar do na páistí ar fhreagairt freagairtÉisteachtagus • ceol taifeadta eispéiris thaitneamhacha éagsúla a don cheol ar bhealaí éagsúla. chur ar fáil dóibh. Cuid lárnach den • ceol Gaelach Eispéireas luachmhar ceoil is ea é churaclam ceoil ag gach leibhéal ranga éisteacht go gníomhach le léiriú beo. • ceol ó chultúir eile is ea an éisteacht ghníomhach agus tá Corraíonn agus spreagann an sé tábhachtach d’fhorbairt na bpáistí cháilíocht shuaithinseach, agus an sa cheol mar oirfidigh, mar chumadóirí móthú rannpháirtíochta neamh- agus mar bhaill de lucht éisteachta. mheánach a ghabhann leis na páistí. Téama eile a bhfuil dlúthbhaint aige Éiríonn an chumarsáid idir oirfideach leis an bhfócas gníomhach seo is ea an agus lucht éisteachta níos réadaí do na bhéim láidir a leagtar ar an raon de páistí de réir mar a théann siad i bhealaí éagsúla inar féidir le páistí dtaithí ar éisteacht ar bhealach freagairt don cheol lena n-éisteann díreach pearsanta. Ba chóir gach deis a siad—trí ghluaiseacht, trí labhairt, trí thapú ar an gceol beo a chur i láthair scríobh, trí dhamhsa, trí líníocht, trí páistí aon uair is féidir. amhránaíocht nó trí chumadóireacht. Tá an bhéim seo ar mhodhanna Ábhair éisteachta éagsúla freagartha bunaithe ar an Téama tábhachtach sa snáithe seo den tuiscint go gcuirtear leis an éisteacht churaclam is ea an bhéim a leagtar ar agus go mbíonn níos mó cuspóra léi raon leathan d’ábhair agus nuair a spreagtar bealaí éagsúla d’acmhainní éisteachta a bheith ar fáil freagartha. mar phointí tosaithe d’iniúchtaí ceoil. Is gné thábhachtach d’fhorbairt Agus athbhreithniú á dhéanamh acu ar samhlaíochta, léargais agus chumais na hacmhainní ceoil a bheadh ag chun fadhbanna a réiteach í éisteacht teastáil don chlár ceoil, ba chóir go le ceol arís agus arís eile. Sa chaoi sin, ndéanfadh scoileanna a seacht ní hamháin gur féidir ceol a úsáid mar ndícheall ar iad seo a leanas a chur san bhunús le foghlaim ceoil ach is féidir é áireamh: a úsáid le haghaidh foghlama in achair léinn eile chomh maith.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 55 • ceol taifeadta ar fhíseán, ar théip, ar • páiste sa rang a bheadh ag déanamh dhlúthcheirnín nó ar staidéir ar uirlis go príobháideach theicneolaíocht ceoil • uirlisí scoile eile, ar a n-áireofaí • cnaguirlisí tiúnta agus fliúit Shasanach, feadóg stáin, pianó neamhthiúnta nó giotár • rudaí as an imshaol, meascán de • ceoltóir ar an bhfoireann, i measc na rudaí mar mhiotal, adhmad nó dtuismitheoirí nó sa dúiche shnáithíní • grúpa, ensemble, grúpa cheoil, cór nó ceolfhoireann ar cuairt ar an scoil nó ar ionad eile.

Eiseamláir 6 ranganna naíonán

• Taispeánann an múinteoir dhá fhoinse • Deirtear leis na páistí a súile a dhúnadh, fuaime nó níos mó, mar shampla cupán déanann an múinteoir ceann de na agus leabhar. fuaimeanna arís, agus déanann na páistí iarrachtaí a aithint. • Cniogann an múinteoir gach ceann acu le rud miotail, mar shampla spúnóg nó Eascraíonn feasacht ar phatrúin fuaime buailteoir triantáin. (rithim) agus ar luas fuaime go nádúrtha as an gcineál seo gníomhaíochta. Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc Eiseamláir 7 rang 1 go dtí rang 4

• Deir an múinteoir leis na páistí a súile a • Níos faide anonn, d’fhéadfaidís foirm dhúnadh agus éisteacht go haireach leis ghrafach nodaireachta a chumadh chun na fuaimeanna is féidir leo a chloisteáil ar chuala siad a thaifeadadh. sa seomra, i gclós na scoile, amuigh ar Gníomhaíocht ghairid a chleachtar go an tsráid nó i gcéin uathu. minic í seo, ach is éifeachtach mar • Mar fhreagairt ar a gcuid éisteachta, ghníomhaíocht í chun scileanna éisteachta iarrtar ar na páistí cur síos ar ar chuala a fhorbairt i rith na bliana scoile. siad. Le himeacht aimsire, agus le treorú, forbrófar a stór focal agus a dtuiscint.

56 Ábhair éisteachta a roghnú • Ní mór an dréacht a roghnaítear a bheith gairid (fiche soicind i Cuirfidh gníomhaíochtaí agus cluichí dtosach) nó gur sliocht ábhartha as éisteachta gearra simplí leis an gclár taifeadadh níos faide é. Ar an éisteachta ar shlí atá taitneamhach ach mbealach sin éascaítear beartú na fós oiriúnach do pháistí. I measc na solúbthachta is gá chun eispéireas Ba chóir go mbeadh ngníomhaíochtaí seo chuimseofaí éisteachta taitneamhach, le dréachtaí éisteachta éisteacht le fuaimeanna ón imshaol, héagsúlacht ann, a phleanáil. • gearr iad a idirdhealú, agus cur síos a freagairtÉisteachtagus dhéanamh orthu maidir lena bhfoinse, • Is ceart gur dréacht a bhfuil clú • éagsúil a dtuinairde, a ndinimic, a ré agus a agus cáil air as a cháilíocht laistigh • ina samplaí maithe den luas. Ba chóir go gcuirfí na den stíl dá seasann sé a roghnaítear. genre. gníomhaíochtaí seo in oiriúint d’aois • Ní mór deiseanna a bheith ag páistí agus do thaithí na bpáistí. píosa taifeadta a chloisteáil arís agus Ba chóir go seinnfí iad arís eile i rith ceachta chun eolas Ceol taifeadta a roghnú maith a shealbhú ar a bhfuil ag titim • arís agus arís eile Agus ceol á roghnú aige/aici do pháistí amach sa cheol. ag leibhéal ranga ar leith, ba chóir don • ar threalamh den chéad • Nuair a éisteann páistí fad a bhíonn mhúinteoir an taithí éisteachta a bhí scoth. píosa ceoil á sheinm, nó nuair a ag na páistí roimhe sin a mheabhrú ghluaiseann nó nuair a chumann agus ba chóir gurbh é a c(h)uspóir siad, ní mór dóibh ina dhiaidh sin tógáil ar an taithí sin. Ba cheart go bheith in ann a gcuid oibre a chur i roghnódh an múinteoir roinnt gcomparáid leis an gceol agus an dréachtaí gearra ceoil a bhféadfadh na fáth atá lena ndearna siad féin a páistí éisteacht leo arís agus arís eile ar thabhairt. shlí go mbeadh deis acu dul i dtaithí ar an gceol trí phróiseas réidh spéisiúil • Is ceart don mhúinteoir cothroime a fionnachtana, i gcomhar le páistí eile lorg idir freagairt ina spreagtar ar uairibh. Moltar cur chuige bíseach coibhnis shamhlaíocha leis an gceol don éisteacht agus don fhreagairt, agus freagairt ina ndírítear ar chun go bhféadfaí filleadh sna ghnéithe struchtúrtha an cheoil. ranganna sinsearacha ar na dréachtaí • Beidh tionchar ag caighdeán an éisteachta agus ar na hiniúchtaí fuaime trealaimh sheinnte agus ag cáilíocht a cleachtadh i rith na mblianta tosaigh. an taifeadta ar an taitneamh a Cabhróidh a n-inmhe fhorásach ceoil bhainfidh na páistí as an gceol agus leis na páistí sinsearacha seo chun ar a bhfreagairt dó. léargas úr ar an gceol a fhorbairt. Ní mór na pointí seo a leanas a chur san áireamh freisin:

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 57 Ba chóir go gcuirfeadh clár éisteachta De ghnáth, seinnfidh an múinteoir na scoile ceol as raon leathan foinsí ar taifeadadh den cheol agus iarrfaidh fáil don pháiste i rith a t(h)réimhse sé/sí ar na páistí freagairt dó sula bunscolaíochta; chuimseofaí ceol as dtarraingeofar aird ar theideal an traidisiúin scríofa agus neamhscríofa, dréachta, ar roinnt eolais chúlra nó ar ceol clasaiceach agus ceol pobail, ceol chuspóirí an chumadóra. Ba chóir go Éireannach agus ceol ó thíortha eile, mbeadh ócáidí ann, áfach, nuair a ceol córúil agus ceol uirlise, ceol chuirfí ceol i láthair le héisteacht leis aonréadach agus ceol ensemble, agus gan aon phlé a dhéanamh air; ceol d’ócáidí agus do chuspóirí ar thabharfadh sé seo deis do na páistí an leith. Bainfidh na páistí taitneamh as dréacht a chloisteáil go hiomlánaíoch éisteacht arís le sleachta a chuala siad agus a léirmhíniú féin a dhéanamh air. níos túisce sa bhliain scoile agus i I gcoitinne, ba chóir seinm ceoil chúlra ranganna roimhe sin. Cuidíonn an cur fad a bheadh gníomhaíocht eile idir chuige seo le cothú an leanúnachais lámha ag an rang a sheachaint. agus le cothú an dul chun cinn, rudaí Beidh ceol diaga ina chuid den taithí ar gnéithe dílse den churaclam iad. ceoil a bheartófar do na páistí. Is féidir Moltar na huirlisí a thionscnamh leis iomainn nó carúil a chuimsiú sa chlár na páistí sna ranganna sóisearacha ceoil mar chuid den ghnáthstór ceann ar cheann agus de réir mar a éisteachta agus léirithe, agus is féidir Ba chóir go mbeadh ócáidí ann tharlaíonn siad go nádúrtha sa chlár iad a iniúchadh ar bhealaí éagsúla. freisin nuair a chuirfí ceol i éisteachta, seachas mórán teoirice a D’fhéadfadh na páistí éisteacht le láthair le héisteacht leis agus thabhairt dóibh ar fhinte d’uirlisí taifeadtaí den cheol diaga agus gnéithe gan plé a dhéanamh air. ceolfhoirneacha. an cheoil a iniúchadh nó teicníochtaí simplí ar bhain an cumadóir leas astu a aithint. D’fhéadfaidís gnéithe an cheoil a iniúchadh chomh maith: mar shampla, d’fhéadfaídís taithí ar

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc chomhdhéanamh a fháil sa chodarsnacht idir an t-aonréad agus an curfá in iomann. D’fhéadfadh na páistí a fhionnadh conas a théann luas iomainn i bhfeidhm ar mheon agus ar stíl a léirithe, chomh maith.

58 Éisteacht le ceol Éireannach Amhail ceol tíre i gcoitinne, oireann ceol na hÉireann do chóirithe éagsúla. Is féidir traidisiún na hÉireann mar Mar shampla, cé gur dóichí go náisiún de cheoltóirí a rianú ó na seinnfear téadcheathairéid Beethoven miotais agus ó na finscéalta luatha le téaduirlisí i gcónaí, is minic fonn anonn go dtí an saibhreas mór de traidisiúnta Gaelach ar nós ‘Róisín Uirlisí traidisiúnta cheoltóirí traidisiúnta agus de Dubh’ á chanadh go haonréadach nó Gaelacha chumadóirí, de chóiritheoirí agus le tionlacan, nó á sheinm le huirlisí • an fheadóg stáin d’oirfidigh nuacheoil an lae inniu. Ar freagairtÉisteachtagus éagsúla nó le teaglaim d’uirlisí de réir fhágáil na bunscoile dóibh, ba chóir go • an fhliúit Ghaelach (fliúit mar is mian leis na hoirfidigh. B’fhéidir mbeadh feasacht ar uirlisí traidisiúnta adhmaid) go mba mhaith le múinteoirí díriú ar na hÉireann agus léirthuiscint dóibh an saibhreas agus ar an éagsúlacht seo • an phíb uillinn ag páistí—an fheadóg stáin, an fhliúit mar cheann de na pointí tosaithe don Ghaelach, an phíb uillinn, an bodhrán, • an bodhrán éisteacht le ceol Gaelach. Is féidir leis an fhidil, an consairtín, an cairdín, na páistí an ghné seo den cheol • an chláirseach chomh maith leis an gcláirseach—agus Gaelach a iniúchadh trí léirithe • an fhidil ba chóir go n-éistfidís le raon de cheol éagsúla den fhonn céanna a chur i na hÉireann (ceol rince, bailéid, • an consairtín gcomparáid lena chéile. Tugtar roinnt suantraithe, amhráin oibre, srl.) agus le moltaí faoi seo san Aguisín. • an cairdín raon de cheoltóirí. Éisteacht le ceol cultúr eile Agus feasacht agus tuiscint ar chultúir eile á bhforbairt, agus taithí ceoil an pháiste á leathnú, ba chóir go mbeadh sé mar aidhm, freisin, roinnt samplaí de cheol ó thíortha eile a chuimsiú sa chlár ceoil. Ba chóir go ndéanfaí píosaí ceoil dá leithéid a thionscnamh mar léiriú ar shaol agus ar chultúr tíre eile agus a bhfuil brí ar leith ag baint leis do phobal na tíre sin. Ba chóir go ndéanfadh an múinteoir iarracht ar leithne agus doimhneacht mheon an cheoil a nochtadh do na páistí chomh maith le hiarracht a dhéanamh mothú údarachta a chruthú. I measc na moltaí a dhéantar maidir le ceol cultúr eile tá: • amhráin ó thíortha eile a fhoghlaim • damhsaí ó thíortha eile a fhoghlaim • foghlaim faoi ócáidí ar a seinntear ceol áirithe

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 59 • oirfidigh ó thíortha eile a theacht ar Freagairt do cheol ar bhealaí cuairt chuig an scoil éagsúla • uirlisí agus teicníochtaí a mhúnlú de Chomh maith le héisteacht le raon réir stíleanna ón iasacht d’fhuaimeanna ó fhoinsí éagsúla, • cáilíochtaí teicniúla nó spreagtar na páistí chun freagairt don lánléiritheacha an cheoil a phlé; cheol ar bhealaí éagsúla. Ina measc seo cosúlachtaí agus éagsúlachtaí a chur tá i gcomparáid, mar shampla drumaí • gluaiseacht agus damhsa leis an bongo agus bodhrán. gceol • an ceol a phlé, mar shampla cur síos a dhéanamh ar cad iad na mothúcháin nó cad iad na samhlaoidí a mhúsclaíonn sé iontu féin • éisteacht le haghaidh gnéithe áirithe ceoil • éisteacht le haghaidh uirlisí áirithe • gnéithe den cheol a léiriú trí líníocht nó trí phéinteáil • scór pictiúrtha den cheol a leanúint • freagairt don cheol trí scríbhneoireacht • ceol nua a chumadh (agus é comhchosúil leis an bpíosa lenar éisteadh ó thaobh téama, Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc ionstraimíochta nó comhdhéanamh, mar shampla) • canadh nó seinm in éineacht leis an gceol. Déantar imlíniú ar roinnt de na bealaí cur chuige seo sna leathanaigh a leanas agus tugtar eiseamláirí de cheachtanna chomh maith.

Pipa á seinm ag ceoltóir Síneach 60 Freagairt trí múinteoir a fheiceáil chomh maith agus a ghlac páistí le coincheap nua ghluaiseacht agus a thuig siad é. Cabhraíonn gluaiseacht le gach Is féidir an ghluaiseacht a úsáid chun foghlaimeoir chun taithí nua a an-chuid cáilíochtaí teicniúla agus Ba chóir páistí a spreagadh léirmhíniú. Baineann tairbhe le cáilíochtaí lánléiritheacha a fhorbairt. chun smaoineamh ar an gceol gluaiseacht le ceol toisc go dtugann sí Bíonn dlúthcheangal ag gníomhaíocht nó chun é a shamhlú agus iad taithí chinéistéiseach ar choincheapa mhatánach le gnéithe ceoil ar nós ghluaiseacht Freagairttrí ag gluaiseacht. ceoil. De réir mar a ghluaiseann páiste buille, luais, rithime agus dinimice. Is le luas áirithe, díríonn sé/sí a (h)aire féidir léi freagairt chruthaitheach trí agus a c(h)orp ar an tasc ceoil agus thobchumadh, trí léirmhíniú agus tríd sealbhaíonn sé/sí an coincheap ag an an tsamhlaíocht a éascú. Is féidir an am céanna. Is trí bhreathnú ar na chuid seo den churaclam a nascadh go gluaiseachtaí seo is féidir leis an rathúil leis an gclár damhsa chun eispéireas foghlama nua a sholáthar do na páistí. Ba chóir do ghluaiseachtaí • bheith á ndéanamh go nádúrtha ag na páistí • gné nó gnéithe ceoil a léiriú • gluaiseacht oll-luaileach (an corp iomlán) den chuid is mó, ach gluaiseacht mhínluaileach chomh maith, a chuimsiú • bheith dírithe ar chomhordú, chothromaíocht agus aclaíocht an pháiste a fhorbairt de réir a chéile • cothrom na Féinne a thabhairt do ghníomhaíocht fhuinniúil agus do ghníomhaíocht réidh • bheith taitneamhach.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 61 Eiseamláir 8 Gluaiseacht le ceol naíonáin go dtí rang 2

Cluichí agus gníomhaíochtaí ina mbíonn gluaiseacht le ceol Cuirtear luail eile leis Gníomhamhráin Seasann na páistí i gciorcal. Téann páiste Amhráin a chanadh le gníomharthaí, ar nós amháin isteach i lár baill, tosaíonn ag ‘Ceann, srón, béal, smig’ bogadh ball amháin dá c(h)orp le buille an cheoil, m.sh. a lámh a chroitheadh. Déanann ‘Buail do bhosa’ na páistí eile aithris ar an luail. Tar éis ‘Déan é seo gach aon duine (fonn: tamaillín téann páiste eile isteach i lár baill ‘Everybody do this just like me’) agus tosaíonn sé/sí ar luail dhifriúil a dhéanamh chomh maith. Cuireann gach aon ‘Hócaí, Pócaí’ duine an dara luail leis an gcéad cheann. Leantar den chluiche chomh fada agus is Damhsaí tíre féidir sular gá tosú arís. Féach an snáithe Damhsa sa chorpoideachas. Gluaiseacht i spás Téann na páistí ag siúl, ag léim agus ag Gluaiseacht leis an mbuille imeacht ar leathchos in éineacht leis an Cá gcuirfimid an buille? mbuille, agus iniúchann siad spás an Éisteann na páistí agus an múinteoir le ceol tseomra ar fad. a bhfuil buille láidir aige agus roghnaíonn siad ball amháin den chorp, mar shampla an Sa treo céanna ghlúin, chun freagairt don bhuille. Nuair a Gluaiseann na páistí ar fad i dtreo amháin, thugtar comhartha, athraíonn páistí go ball ag siúl leis an mbuille. Nuair a thugtar eile den chorp. comhartha, athraíonn siad go léir an treo agus gluaiseann siad siar, ar aghaidh, nó ar Leathnú leataobh. • Baill an choirp ag uainíocht ar a chéile i seicheamh dhá bhuille; taispeánann na Gluaiseacht mar chruth agus i spás páistí an chéad bhuille le luail de chaol Coimeádann páistí an buille agus iad ag na láimhe agus an dara buille le luail den gluaiseacht ina gciorcal féin. Nuair a thugtar ghualainn. comhartha, athraíonn siad an ciorcal ina chearnóg (agus iad ag gluaiseacht leis an • Marcáiltear an buille le dhá bhall dhifriúla mbuille fós), ansin athraíonn siad i den chos, mar shampla na sála agus na dtriantán, i bpeinteagán agus i muileata. barraicíní.

Iniúchadh líne Nuair a stopann an ceol Leanann grúpaí, ina bhfuil idir cúigear agus Gluaiseann na páistí leis an mbuille timpeall seachtar páistí, ceannaire an ghrúpa, ag an tseomra. Nuair a stopann an ceol iniúchadh líne i bpatrúin éagsúla, m.sh. na tadhlaíonn siad dhá bhall dhifriúla den cruthanna seo: ocht, fiarlán, tonnta, chorp, m.sh. uillinn agus cos. bíseanna, línte tiubha (cosa ar scaradh, lámha amach) agus línte tanaí (cosa le chéile, lámha leis na cliatháin). 62 Leathnú Bleachtaire an bhuille Nuair a stopann an ceol, téann na páistí ina Cuirtear páiste amháin, ‘bleachtaire an mbeirteanna agus cinneann cé hé A agus B. bhuille’, amach as an seomra ar fad. Ceaptar Ainmníonn an múinteoir (nó an ceannaire) páiste eile ansin mar ‘choimeádaí an bhuille’. dhá bhall dhifriúla den chorp, m.sh. Seasann coimeádaí an bhuille agus na páistí gualainn agus ceann. Tadhlaíonn A gualainn eile i gciorcal; bogann coimeádaí an bhuille B lena lámha agus tadhlaíonn B ceann A ball amháin dá c(h)orp le buille an cheoil, lena lámha. Gluaiseann siad thart faoin agus déanann gach aon duine aithris ar an seomra ar an tslí seo go dtí go dtosaíonn luail. Ó am go chéile athraíonn coimeádaí an ceol arís, agus ansin scarann siad lena an bhuille an luail. Tagann bleachtaire an chéile agus gluaiseann siad go saor leis an bhuille ar ais agus déanann sé/sí iarracht ar mbuille arís. choimeádaí an bhuille a aithint. Nuair a stadann an ceol, ceaptar coimeádaí buille nua agus tosaíonn an cluiche arís.

I spás rómhór, d’fhéadfadh sé bheith cabhrach líne chríche a mharcáil agus na gníomhaíochtaí a choinneáil laistigh de spás níos lú.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 63 Spás Cluichí amhránaíochta Bíonn go leor spáis ag teastáil ó pháistí Eascraíonn an-chuid gníomhartha go le haghaidh gníomhaíochta nádúrtha as amhráin agus gabhann gluaiseachta. Ba é an bharrshamhail é siad go nádúrtha leo. Forbraítear dá reáchtálfaí gach seisiún mothú ar an rithim trí ghluaiseachtaí gluaiseachta i halla ilfhóinteach nó i coirp i gcluichí amhránaíochta toisc go seomra mór a mbeadh spás go leor ann mbíonn an páiste gafa go hiomlán leo, do na páistí le haghaidh gluaiseachta. agus é/í ag baint taitnimh as na cluichí Murar féidir é seo a dhéanamh, agus ag léiriú na ngluaiseachtaí d’fhéadfaí an rang a roinnt ina ghrúpaí rithimeacha a mhúsclaíonn focail an chun uainíocht a dhéanamh ar a chéile amhráin. (Féach Eiseamláir 9) le haghaidh cleachtaí gluaiseachta agus, chomh maith, d’fhéadfadh páistí Gníomhamhráin gluaiseachtaí áirithe a chleachtadh in Tionscnamh mealltach taitneamhach aon spota amháin. I spásanna móra eile ar fhreagairt rithimeach don cheol d’fhéadfadh go mbeadh fadhb ann is ea amhráin ar féidir iad a chanadh smacht a choinneáil ar ghrúpaí, chomh agus a mbíonn luailí ag gabháil leo. maith le fadhbanna cloisteála. Nuair a Bíonn siad seo thar a bheith áisiúil bhíonn an spás rómhór, d’fhéadfadh sé nuair nach mbíonn go leor spáis ann bheith cabhrach líne chríche a toisc gur féidir an-chuid acu a léiriú i mharcáil agus na gníomhaíochtaí a spás an pháiste féin. Nuair a bhíonn na choinneáil laistigh de chuid den hamhráin de ghlanmheabhair ag na seomra. D’fhéadfaí roinnt bunrialacha páistí, is féidir focail nó nathanna cainte a leagan síos roimh thosú ar an a fhágáil ar lár agus leanúint ar aghaidh ngníomhaíocht. leis na luailí. Is bealach an-mhaith iad gníomhamhráin chun tuiscint do bhuille agus tuiscint do rithim a fhorbairt. (Féach Eiseamláir 10) Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc

Roinnt bunrialacha don ghluaiseacht • Ná tosaígí ag gluaiseacht ach amháin nuair a thugtar an comhartha nó nuair a thosaíonn fuaim áirithe. • Éistigí go haireach leis an gceol nó le foinse na fuaime agus sibh ag gluaiseacht. • Stadaigí i gcónaí nuair a stopann an fhuaim nó nuair a thugtar comhartha a socraíodh roimh ré, ar nós buille druma nó croitheadh tambóirín. • Ná bainigí le duine ar bith agus sibh ag gluaiseacht, murar cuid shonrach den ghníomhaíocht ghluaiseachta í.

64 Eiseamláir 9 Cluiche amhránaíochta naíonáin go dtí rang 2

‘Sheol mise litir’

Cluiche amhránaíochta traidisiúnta

2Sung:Canadhj & 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

SheolI sent mis-e a letlit - -ir ter chuigto mo my friendchar’ and is onar thean mbeal-ach way I dropped thit it.sí

& œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

Duin’One of a-gaibh you must-se havea pickedphioc suas it upí, andis chuirput sibh it in yourbhur pockbpóc’ - et. í.

CantaireachtChanted: . & ¿ Œ ¿ Œ ¿ Œ ¿ Œ .

Aon,One, two,dó, three....trí … deich!ten!

Canadh: ‘Sheol mise litir chuig mo char’ is ar an mbealach thit sí. Duin’ agaibhse a phioc suas í, is chuir sibh in bhur bpóc’ í.’ Cantaireacht: ‘Aon, dó, trí, ceathair, cúig, sé, seacht, ocht, naoi, deich!’

Baineann páisti óga taitneamh as an gcluiche seo, ina gcailltear rudaí agus ina dtagtar orthu, a imirt. Seasann na páistí i gciorcal agus páiste amháin ag siúl timpeall ar an taobh amuigh. Ag deireadh an amhráin, ligeann an páiste ar an taobh amuigh don litir titim ag cosa duine de na páistí agus tosaíonn sé/sí ag rith mórthimpeall an chiorcail. Bíonn ar an bpáiste ar fágadh an litir ag a c(h)osa iarracht a dhéanamh breith air/uirthi. Má éiríonn leis an dara páiste breith ar an gcéad pháiste fad a bhítear ag comhaireamh go dtí a deich, bíonn sé/sí féin ina c(h)eannaire agus imrítear an cluiche arís.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 65 Eiseamláir 10 Gníomhamhrán naíonáin go dtí rang 2

‘Buail do Bhosa’ # 6 œ œ j œ œ j œ œ œ œ ‰ & 8 J œ œ J œ œ J J œ. œ

Buail do bho - sa, BhuailBuail do bho - sa, Bo - sa bea - ga mí - ne. # œ œ j œ œ j œ œ œ œ œ ‰ & J œ œ J œ œ œ œ. œ

Buail do bho - sa, BhuailBuail do bho - sa, ’Sgheo- bhaidh tú féi - rín Dé hAoi - ne!

‘If You’re Happy’ b 2 & 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ¿ ¿ œ œ If you're hap - py and you know it clap your hands. (clap, clap) If you're

& b œ œ œ œ œ œ œ œ œ ¿ ¿œœ

hap - py and you know it clap your hands. (clap, clap) If you're

b œ œ œ œ œ œ & œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

hap - py and you know it then you sure - ly want to show it. If you're

b & œ œ œ œ œ œ œ œ œ ¿ ¿ hap - py and you know it clap your hands. (clap, clap)

Pé bualadh bos, cniogóga nó comharthaí cinn a úsáidfear chun na hamhráin seo a choinneáil ar siúl go rithimeach, tá sé riachtanach go mbeidh siad cruinn díreach ar an mbuille; is ceart, áfach, aon chleachtadh ar leith a dhéanfar ar na gníomhartha a bheith gairid, mar is ceart taitneamh a bhaint as na hamhráin ar a son féín.

66 Éisteacht agus gluaiseacht in éineacht leis na gnéithe ceoil Is maith an meán í an ghluaiseacht chun tuiscint na bpáistí ar roinnt mhaith de na gnéithe ceoil a fhorbairt. Is ceart na páistí a spreagadh chun pé gluaiseachtaí is maith leo féin a úsáid chun coincheapa éagsúla a chur in iúl, ach, ag an am céanna, d’fhéadfadh na moltaí a thugtar thíos bheith ina bpointí tosaithe fóinteacha.

Rithim • fuaimeanna fada tarraingt, coiscéimeanna móra á dtógáil, brú i dteannta le comhghleacaí, adhmad á ghearradh le sábh • fuaimeanna gearra coiscéimeanna beaga, casúireacht, preaba tapa • fuaimeanna cothroma ag rith, ag siúl, ag sleamhnú, ag luascadh • fuaimeanna míchothroma ag dul ar cosa in airde, ag déanamh leiprí • patrúin raon de luailí coirp mar fhreagairt ar rithim amhrán, ar rithim rann agus ar rithim cluichí amhránaíochta • béim, méadar luailí nó fuaimeanna simplí coirp chun aithris a dhéanamh ar bhuillí láidre agus ar bhuillí laga Séis • ard agus íseal ag dul ó ard go híseal, ó bheith ag seasamh go bheith ar ghogaide • cruth séiseach ag cromadh, ag dul suas agus ag dul síos, ag luascadh Luas • tapa ag rith, ag dul ar chosa in airde, ag déanamh leiprí • mall ag seasamh, ag léim • measartha tapa, measartha mall ag tabhairt truslóige, ag siúl • ag éirí níos tapúla, ag éirí athrú luais agus gluaiseachta de réir a chéile níos moille Dinimic • glórach, bog luailí troma/luailí éadroma, luailí láidre/luailí laga, luailí fuinniúla/luailí réidhe • leibhéil éagsúla de ghlór agus de leibhéil éagsúla de mheáchan nó de theannas matán, athrú teannais bhoige; ag éirí níos glóraí, ag de réir a chéile éirí níos boige • athruithe tobanna ó ghlórach athruithe tobanna teannais go bog Uigeacht • fuaimeanna aonair, fuaimeanna is féidir le páistí gluaiseacht ina n-aonar nó le chéile, nó is féidir le lena chéile grúpaí gluaiseacht mar ghrúpaí aonair nó mar ghrúpaí le chéile • crónán nó tionlacan luail a choinneáil ar siúl fad is a bhíonn duine eile ag léiriú luaile atá i gcodarsnacht léi Comhdhéanamh • véarsaí nó míreanna úsáideann páistí luailí difriúla mar thionlacan do gach véarsa nó do gach mír • tús agus críoch luailí tosaithe agus luailí scoir a léiriú • foirm AB nó foirm ABA léiríonn páistí luailí codarsnacha do A agus do B.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 67 Eiseamláir 11 Éisteacht le ceol Gaelach agus freagairt dó gach rang

De thoradh an raoin leathain fhorásaigh thaifeadtaí de cheol traidisiúnta na hÉireann atá ar fáil is féidir le múinteoirí an-chuid samplaí de scoth an cheoil sin (agus de cheol traidisiúnta atá faoi thionchar smaointe nua-aimseartha) a roghnú lena gcuimsiú sa chlár éisteachta. Is féidir freastal ar chuspóirí na héisteachta agus ar an raon éagsúil freagartha trí shamplaí de cheol Gaelach a úsáid.

An ceol a phlé D’fhéadfaí na ceisteanna seo a leanas a chur chun an plé a spreagadh:

• Cár chuala tú ceol mar seo roimhe seo? • Cad é a chuireann sé i gcuimhne duit? • Cad iad na mothúcháin a mhúsclaíonn sé ionat? • An bhfuil buille láidir ag an gceol? • An bhfuil an ceol tapa nó mall? • Cé mhéad seinnteoir is féidir leat a chloisteáil—duine, beirt nó níos mó ná beirt? • An féidir leat aon cheann de na huirlisí a chloiseann tú a ainmniú? • Conas a ghluaisfeá leis an gceol seo? • An féidir leat dordán na séise seo a dhéanamh? • An bhfuil míreanna ann a dhéantar arís agus arís? • An mbíonn an deireadh céanna ar na míreanna a athdhéantar?

Ar na taifeadtaí de cheol Gaelach faightear:

Buíonta ceoltóirí

mar shampla Banna Ceoil Bhuachaillí Ard Aidhin, bannaí céilí, na Chieftains, na Casaidigh, Altan, Planxty

Ionstraimithe

mar shampla Mary Bergin, Martin Hayes, Sharon Shannon, Willie Clancy, Eileen Ivers, Mícheál Ó Súilleabháin, Matt Cranitch

Amhránaithe

mar shampla Nóirín Ní Riain, Anúna, Dolores Keane, Paul Brady, Andy Irvine

Tionchar nua-aimseartha

mar shampla Clannad, Enya, Shaun Davey

Cumadóirí ceoil cheolchoirme

John Buckley, Marion Ingoldsby, Gerard Victory, Jane O’Leary

68 Eiseamláir 12 Éisteacht agus freagairt le pictiúir ranganna 3 go dtí 6

Cuireann an cur chuige seo deiseanna ar fáil chun raon d’fhuaimeanna éagsúla a thógtar as líon ar bith d’fhoinsí a iniúchadh. Is féidir leis an múinteoir uirlisí an tseomra ranga, uirlisí a rinneadh sa bhaile, rudaí as taispeántas sa seomra ranga nó, dar ndóigh, a g(h)uth féin a roghnú chun idéanna fuaime a chruthú. Cé go mbeidh an ceacht dírithe den chuid is mó de ar an snáithe Éisteacht agus freagairt, d’fhéadfaí é a chomhtháthú go rathúil leis an snáithaonad ‘Líníochtaí a dhéanamh’ sa snáithe Líníocht sa churaclam amharcealaíon.

Ábhair • Uirlisí líníochta mar chriáin, phinn luaidhe agus boga, phinn, ghualach, phastail • Páipéar, é roinnte ina shé bhosca • Suas le sé fhoinse fuaime nó uirlis a bhfuil tondath éagsúil acu nó a sheinntear ar bhealaí ‘Tírdhreach, é réabtha ag éagsúla ceonna agus néalta, ina Céim 1 bhfeicim fothraigh seancheall, A thúisce agus a bhíonn na hábhair dáilte, deir an múinteoir leis na páistí a súile a dhúnadh chomh maith le fothraigh agus éisteacht leis an gcéad fhoinse fuaime. Seinntear an fhuaim faoi dhó, agus spreagtar na teampall Gréagach—sin páistí le hé a léiriú ar pé bealach is mian leo sa chéad bhosca ar a bpáipéar. Geallann an Brahms.’ múinteoir do na páistí nach bhfuil aon bhealach ceart nó mícheart ann chun é seo a Edvard Grieg dhéanamh.

Céim 2 Nuair a bhíonn gach ceann de na fuaimeanna déanta, pléann na páistí a léaráidí agus cuireann siad i gcomparáid lena chéile iad ina mbeirteanna nó ina mbuíonta beaga. Seinntear na fuaimeanna arís agus insíonn na páistí na fáthanna ar léirígh siad fuaim ar leith ar bhealach áirithe.

Céim 3 Is féidir cur leis an gceacht éisteachta trí • seicheamh a dhéanamh le trí cinn de na fuaimeanna • leibhéal dinimice roinnt de na fuaimeanna a athrú.

Ag athrú na dinimice Déanann na páistí na torthaí a phlé agus a chur i gcomparáid arís.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 69 Eiseamláir 13 Éisteacht, cur i gcomparáid agus cur i gcodarsnacht ranganna 3 go dtí 6

Is féidir le píosaí ceoil a bhfuil teidil thuairisciúla orthu pointí tosaithe spreagúla a sholáthar don éisteacht le ceol. Cé gur chóir na dréachtaí ceoil a roghnú ar bhonn a gcáilíochtaí ceoil den chuid is mó de, is fiú dhá dhréacht chodarsnacha a lorg d’aon ghnó nuair is é an cuspóir an líon is mó is féidir de ghnéithe an cheoil a iniúchadh. Arís, is ceart go mbeadh go leor deiseanna ag páistí na dréachtaí a chloisteáil sula dtosaítear ar iad a phlé.

Céim 1: Éisteacht Seinneann an múinteoir an dá thaifeadadh ceoil ag tús an cheachta, gan tagairt a dhéanamh do na teidil. Sa chás seo is iad na dréachtaí a roghnaíodh ná ‘Eitilt na Bumbóige’ le Rimsky- Korsakov agus ‘An Fhuiseog ag Éirí’ (‘The Lark Ascending’) le Vaughan Williams.

Céim 2: Cur síos Pléitear na dréachtaí ceann ar cheann leis an aird ar na gnéithe ceoil. I gcás páistí óga, is féidir nach n-úsáidfeadh an múinteoir ach téarmaí tuairisciúla amháin, téarmaí ar nós tapa, mall, glórach, bog, mórán nótaí gearra srl. seachas téarmaí teicniúla mar luas, dinimic nó ré. Ní gá gach uile ghné den dréacht a iniúchadh ach b’fhéidir go mbeadh roinnt de na gnéithe seo a leanas le fáil sa chur síos a dhéanfadh na páistí. D’fhéadfaí iad a thaifeadadh ar an gclár dubh mar seo a leanas: Eitilt na Bumbóige Buille: buillí láidre cothroma Ré: nótaí gearra i bpatrún leanúnach reatha Luas: an-tapa Dinimic: measartha glórach Tuinairde: ar foluain thart ar roinnt nótaí ag meán-tuinairde, ag bogadh síos suas i gcéimeanna beaga Tondath: ar théaduirlisí den chuid is mó de, le roinnt gaothuirlisí adhmaid Comhdhéanamh: athdhéantar roinnt míreanna Meon: corraithe, gnóthach, bríomhar

70 An Fhuiseog ag Éirí Buille: gan mothú láidir buille ann Ré: meascán de nótaí fada agus nótaí gearra Luas: mall Dinimic: ciúin Tuinairde: tuinairde ó ard go híseal aige; sroichtear nótaí an-arda in áiteanna; bogtar síos suas go mín Tondath: ar théaduirlisí den chuid is mó de, le haonréad ar veidhlín Comhdhéanamh: níl na ranna ar leith an-soiléir agus níl mórán athdhéanaimh ann Meon: socair agus síochánta

Céim 3: Cur in iúl D’fhéadfadh an múinteoir a iarraidh ar na páistí cur síos a dhéanamh ar a gcuireann an ceol in iúl dóibh. Tar éis dó/di éisteacht lena gcuid freagraí agus iad a scríobh ar an gclár dubh, d’fhéadfadh sé/sí a mhíniú ansin do na páistí go gcuireann an ceol dhá fhoirm éagsúla eitilte atá sa dúlra in iúl; d’fhéadfadh sé/sí a iarraidh orthu ansin buille faoi thuairim a thabhairt cad iad na créatúir atá i gceist. Más gá, d’fhéadfadh sé/sí ainmneacha na gcréatúr a gcuirtear síos orthu agus teidil na ndréachtaí a insint do na páistí.

Céim 4: Leathnú Mar phíosa amháin eisínte, d’fhéadfadh an múinteoir iarraidh ar na páistí na teicníochtaí, dar leo féin, ar bhain na cumadóirí leas astu chun tuiscint gluaiseachta agus tuiscint eitilte a chur in iúl ina bpíosaí cumadóireachta a mhíniú. D’fhéadfaí tagairt a dhéanamh dóibh seo ní ba dhéanaí i seisiún cumadóireachta ar théama na heitilte. Níos faide anonn, d’fhéadfadh na páistí éisteacht le taifeadtaí eile leis na cumadóirí seo, mar shampla ‘The Wasps’ Overture’ le Vaughan Williams, agus iad a chur i gcomparáid le ceann amháin nó leis an dá cheann de na taifeadtaí roimhe sin.

Freagraí a chomhtháthú le hachair eile den churaclam D’fhéadfaí úsáid a bhaint as na taifeadtaí freisin • le haghaidh gluaiseacht le ceol sa snáithe Damhsa sa churaclam corpoideachais • chun patrúin agus rithim a iniúchadh sna hamharcealaíona • chun cónascadh a dhéanamh leis an snáithaonad ‘Plandaí agus ainmhithe’ san eolaíocht • mar spreagthach d’fhorbairt na teanga labhartha agus na teanga scríofa.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 71 Léiriú: amhránaíocht

Is é an guth an chéad uirlis a bhíonn Amhrán a mhúineadh ag gach duine. Is féarr é ná gach ceann eile ó thaobh bheith ar fáil de, bheith tríd an gcluas solúbtha, bheith so-iompair agus ó thaobh costais de. Dá bharr seo is é An guth a úsáid Tugann sé mothú leanúnachais eochair an oideachais cheoil sa seomra Is é seo an modh is fearr ar fad, mar tig agus sástachta amhráin a ranga é. leis an múinteoir mír nár airigh na foghlaimíodh sna blianta roimhe páistí i gceart a chanadh dóibh arís sin a chanadh Amhránaíocht gan cur isteach ar leanúnachas an Bealach an-mhaith í an amhránaíocht cheachta trí bheith ag atochras na chun grúpaí móra páistí a spreagadh téipe nó ag athsheinm na líne séise ar chun ceol as a mbainfidh siad uirlis. Is é an múinteoir ranga a taitneamh agus sásamh a dhéanamh. chanann lena rang féin an saineolaí, Ag gach leibhéal ranga tugann sé agus dá bharr seo is é guth an mothú leanúnachais agus sástachta do mhúinteora an guth is fearr. Tá sé pháistí amhráin a d’fhoghlaim siad sna áisiúil, áfach, nóta tosaithe a bheidh blianta roimhe sin a chanadh. Agus an oiriúnach do na páistí a aimsiú le amhránaíocht á múineadh ní mór, i huirlis tuinairde i dtosach báire. gcónaí, an bhéim a leagan ar lúcháir na hamhránaíochta agus ar na páistí a Taifeadadh a úsáid stiúradh chun a nguth a úsáid chun I gcoitinne, is fearr é má chanann an ceol binn a chruthú. Foghlaimíonn múinteoir féin le haghaidh na bpáistí. páistí an-óga amhráin tríd an gcluas Má úsáidtear téipthaifeadán, beidh sé (nó de ghlanmheabhair). Baineann an-tábhachtach go mbeidh páistí níos sine taitneamh as an téipáiritheoir air agus go mbeidh an bhfoghlaim tríd an gcluas a nascadh le fheidhm atochraiste ag obair i gceart. léamh an cheoil. Canann an múinteoir Mar an gcéanna, tá sé tábhachtach go an t-amhrán, nó seinneann sé/sí ar leanfaidh an múinteoir de lánpháirt a

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc cheirnín é, nó seinneann sé/sí an tséis ghlacadh sa cheacht agus go ar uirlis, agus canann na páistí ar ais é. n-úsáidfear an téipthaifeadáin mar Fiú amháin agus iad ag foghlaim tríd acmhainn seachas mar mhalairt ar an an gcluas, áfach, baineann páistí leas múinteoir. Ba chóir seinm na téipe mar as an gceol clóbhuailte a fheiceáil agus ‘chúlra’ i rith ceachtanna eile a iad ag canadh agus ag éisteacht, mar is sheachaint, más féidir. féidir go bhfoghlaimeoidh siad conas cruth agus treo an cheoil a leanúint. Ar an mbealach seo d’fhéadfadh an fhoghlaim tríd an gcluas scileanna éisteachta agus scileanna léitheoireachta a chomhlánú.

72 Roghnaítear amhrán toisc Uirlis shéiseach a úsáid Ullmhúchán • é bheith tarraingteach Cé gurb é guth an mhúinteora féin an Go hidéalach, ba chóir go mbeadh an • go mbaineann sé le genre ar chéad rogha, is féidir go n-éireoidh go t-amhrán curtha de ghlanmheabhair ag leith geal le huirlis shéiseach a sheinm chun an múinteoir agus nár ghá dó/di dul i amhráin a mhúineadh. Ní mór don muinín cóip den cheol go rómhinic. • na focail a bheith oiriúnach mhúinteoir deimhin a dhéanamh de, Caithfidh an rithim agus an tséis • raon oiriúnach nótaí a áfach, gur féidir leis/léi amhránaíocht bheith go cruinn aige/aici, mar tá bheith ann. na bpáistí a threorú fós, agus go cruinneas coincheap chomh gcluas an tríd mhúineadhAmhrán a mbeidh sé/sí in ann aire a dhíriú ar an tábhachtach céanna sa cheol le amhránaíocht seachas ar a c(h)uid cruinneas coincheap sa mhatamaitic. seanma féin. Ba cheart gach iarracht a dhéanamh tuiscint iomlán a fháil ar fhocail, ar Amhrán a roghnú chomhthéacs agus ar chuspóir an Agus amhrán á roghnú, ba chóir go amhráin ar mhaithe le bheith in ann a gcuimhneodh an múinteoir ar na chiall iomlán a chur in iúl do na páistí. critéir seo a leanas: Má tá sé/sí ag foghlaim an amhráin den chéad uair, b’fhiú don mhúinteoir • taitníonn an t-amhrán leis an aon deacracht a bhíonn aige/aici a múinteoir thabhairt faoi deara, mar gach seans • ceapann an múinteoir go go mbeidh na deacrachtaí céanna ag dtaitneoidh sé leis na páistí na páistí freisin. Bheadh sé cabhrach, freisin, cóip den cheol a mharcáil chun • baineann sé le ceann de na genres an t-análú a thaispeáint agus chun atá i scéim i mbliana athruithe dinimice a chur in iúl. Is • oireann na focail do leibhéal fearr focail agus ceol an amhráin a forbartha agus do thuiscint chur i láthair na bpáistí ar chlár nó ar mhaoithneach na bpáistí chairt, nó iad a theilgean ar scáileán, chun cuidiú leo a n-aird a dhíriú ar na • oireann an raon nótaí do ghuthanna gnéithe suntasacha. Cuireann sé seo le na bpáistí. dea-staidiúir san amhránaíocht freisin. Agus amhrán Gaeilge á roghnú, ba chóir go mbeadh tuiscint mhaith ag Nós imeachta múinteoirí ar na deacrachtaí a Agus amhrán á thionscnamh aige/aici, d’fhéadfadh bheith ag an rang le focail is féidir leis an múinteoir cur chuige ar neamhchoitianta nó le téamaí cheann de na bealaí seo a leanas: neamhchoitianta. Ba mhór an chabhair é aon obair ullmhúcháin a d’fhéadfaí a • an t-amhrán a chomhtháthú le dhéanamh mar chuid den chlár hachar eile curaclaim Gaeilge nó den chlár staire. • an t-amhrán a nascadh le scéal nó le dán • pictiúr oiriúnach a úsáid chun an suíomh a chruthú

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 73 • an scéal a chur i láthair gan mórán Raonta amhránaíochta plé nó gan plé ar bith, agus, ar an Agus an amhránaíocht á múineadh, ní tslí sin, caint neamhriachtanach a mór don mhúinteoir a mheabhrú go sheachaint agus ligean don amhrán gcaithfear aird agus aire a thabhairt do labhairt ar a shon féin. cháilíocht an toraidh. Braitheann sé Is cuma cé acu a chanann an seo go mór ar fheasacht an mhúinteora múinteoir an t-amhrán nó a ar raon an amhráin, ar raon gutha na sheinneann sé/sí ó thaifeadadh é, bá bpáistí agus ar a raon gutha féin. chóir dó/di freisin Tagraíonn ‘tessitura’ a dhéanamh ar an • nóta tosaithe oiriúnach a thabhairt raon amhránaíochta is mó a mbíonn ó uirlis thuinairde páiste nó duine fásta compordach leis (mar shampla, b’fhéidir go mbeadh • féachaint ar na páistí agus tessitura ard nó íseal ag amhránaí) nó, cumarsáid a bhunú leo mar an gcéanna, chun cur síos ar réim • rud áirithe le héisteacht faoina amhráin inar féidir formhór na nótaí a choinne a thabhairt dóibh chun a fháil. Go minic braitheann cumas Amhrán a mhúineadh n-aire a dhíriú. páistí ar chanadh i dtiúin ar • nóta tosaithe • an t-amhrán iomlán a chanadh tríd dheacracht an amhráin a bhíonn á síos, agus ina dhiaidh sin obair a chanadh acu agus cé acu an bhfuil • cumarsáid dhéanamh ar an gcéad véarsa raon an amhráin sin laistigh den raon • rud éigin le héisteacht amháin (agus ar an gcurfá, más cuí), gutha lena bhfuil siad féin faoina choinne ag díriú ar na focail, ar an mbuille, compordach nó nach bhfuil. Ba chóir don mhúinteoir amhráin a roghnú a • obair ar an gcéad véarsa ar an rithim, ar an tséis, ar an urlabhra, ar an stíl agus ar an oirfidh do raon gutha na bpáistí, agus • rud éigin le déanamh gach mothú, san ord sin de ghnáth iarracht a dhéanamh dea-thon a babhta bhaint amach, fiú le páistí óga. • téama nó teachtaireacht an amhráin • an téama a phlé a phlé go hachomair, ag soiléiriú

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc chiall nó fhuaimniú na bhfocal doiléire. Caithfidh na páistí éisteacht leis an amhrán go minic sula mbeidh siad in ann é a léiriú go neamhspleách. Le gach athéisteacht, áfach, ba chóir go dtabharfaí tasc difriúil dóibh chun a n-aird a dhíriú, mar shampla an rithim a bhualadh, cruth an fhoinn a thaispeáint trí ghothaí, an tséis a chanadh le ‘lá-lá’, na focail a rá i gcogar nó páirt a ghlacadh i gcurfá simplí.

74 Raon gutha & œ Nuair a bhíonn páistí i ranganna œ naíonán (páistí ceithre bliana agus fíor 1 cúig bliana d’aois), bíonn cúig nó sé cinn de nótaí sa raon gutha acu de œ ghnáth (fíor 1). Is beag duine acu a & mbeadh ar a c(h)umas amhrán a œ chanadh a chuimseodh ochtach. Ba gcluas an tríd mhúineadhAmhrán a chóir go roghnófaí gléasanna a oireann fíor 2 do na páistí seachas cinn a oireann don mhúinteoir nó do thionlacaí. bœnóorœ Má chaitear go cúramach leis bainfidh & raon gutha an ghnáthpháiste ochtach bœ amach faoi aois a seacht nó a hocht fíor 3 (fíor 2), agus faoi dheireadh rang 6, ba chóir go mbainfeadh formhór na bpáistí raon gutha amach a chuimseoidh thart ar ochtach go leith (fíor 3).

Is bealach an-mhaith iad gníomhamhráin chun tuiscint do bhuille agus tuiscint do rithim a fhorbairt.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 75 Amhránaíocht leis an • gothaí a úsáid. Nuair a bhíonn tuiscint do bhuille bhfócas ar na gnéithe sealbhaithe i gceart d’fhéadfaí ceoil cnagadh simplí a chur leis chun • an buille a choinneáil Buille • tondath a chur leis ‘Buille’ an focal a úsáidtear chun cur • na focail a léiriú síos a dhéanamh ar an mothúchán ‘cuisle’ i gceol, is é sin an ‘bualadh’ • spéis agus éagsúlacht a chur leis. bunúsach atá ann. Cé go mbíonn Uirlisí oiriúnacha iad clabhaí, drumaí, tuiscint mhaith do rithim ag formhór bloic adhmaid agus ciombail chun an na bpáistí bíonn sé deacair orthu an buille a choinneáil. Bíonn clingmaidí, Is féidir rainn chainte a buille a choinneáil cothrom de ghnáth. triantáin, cloigíní, maracas agus úsáid chun luas tapa agus Úsáid rithimeach an ghutha ar bhealach tambóiríní an-áisiúil nuair a bhíonn maisíochtaí fuaime á lorg. Ba chóir na luas mall a thaispeáint ar leith is ea cantaireacht agus tá sé gaolta leis an gcaint agus leis an gcanadh páistí a spreagadh chun uirlis a roghnú araon. Déanann bunóca go spontáineach agus chun an t-am a choinneáil fad a bheidís ag cantaireacht. Bualla bá báisín, í, ag athrá siollaí fánacha mar ‘dó-dó-da- da’ nó ‘mam-a mam-a mam-a’ arís agus Bualla bá báisín, arís. De réir mar a shealbhaíonn siad an Luas Is féidir le páistí luas tapa, luas mall Timpeall, is timpeall is chaint glacann páistí páirt i rainn choitianta, agus is minic dóibh tosú ag agus luas a bhíonn ag athrú a léiriú trí Timpeall go sásta. cantaireacht na bhfocal a dhéanann rím ghluaiseacht: mar shampla, le chéile. Is cabhair é seo chun feasacht d’fhéadfadh an múinteoir píosa rithime ar bhunbhuille ceoil a fhorbairt i bpáiste le luas áirithe a bhualadh de bhosa nó óg. a sheinm. Ba chóir na páistí a spreagadh leis an mbuille a choinneáil Is iomaí bealach inar féidir rainn ar bhealaí éagsúla, mar shampla pháistí agus cluichí clóis scoile agus • bualadh bos, smeachadh méar,

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc cluichí sráide a úsáid; bainfidh páistí níos sine taitneamh as bheith ag obair greadadh, cniogadh, máirseáil leis an le cantaireachtaí atá oiriúnach dá mbuille, srl. n-aois, nó le véarsa córúil nó as bheith • bheith ag obair i ngrúpa i gciorcal: ag cruthú a bhfoirmeacha féin trí ‘rap’, buaileann páistí atá in aice a chéile mar shampla. bosa a chéile Ba chóir go mbeadh na cinn seo a • bheith ag obair ina mbeirteanna: leanas ar na gníomhaíochtaí chun an bealaí nua chun an buille a buille a fhorbairt: choinneáil a aimsiú • cantaireacht a dhéanamh go • ag máirseáil, ag déanamh leiprí nó rithimeach ag rince leis an mbuille. • bualadh bos, máirseáil, cniogadh, Is féidir cnaguirlisí a úsáid chun luas bualadh na gceathrúna, luascadh rann cainte áirithe a léiriú freisin. Ar lámh nó bogadh leis an mbuille, na huirlisí a mholtar chuige sin tá agus na focail á gcantaireacht ag an maracas, clingmhaide, triantán agus am céanna bloc adhmaid. 76 Rithim Séis Sraith fhuaimeanna a bhíonn fada, Bíonn sé furasta go leor gnéithe gearr nó ar comhfhad (le sosanna inti rithimeacha amhráin a mhúineadh ach nó gan sosanna inti) is ea rithim. bíonn sé i bhfad níos deacra, go minic, B’fhéidir go gcuideodh na an tséis a fhoghlaim. Tá sé geall a bheith gníomhaíochtaí seo a leanas leis an do-dhéanta botúin séise a cheartú— múinteoir agus leis na páistí feasacht, rud a fhágann gur gá bheith an-aireach

cruinneas agus tuiscint ar phatrúin faoin gcaoi a bhfoghlaimíonn páistí an ceoil gnéithe na ar bhfócas an Amhránaíochtleis rithime a fhorbairt: fonn i dtosach báire. • míreanna na rithime a bhualadh de Beidh roinnt de na cleachtais seo a bhosa mar mhacalla (ag déanamh leanas ina gcabhair do pháistí chun aithrise ar bhualadh bos rithimeach séis a fhoghlaim i gceart: an mhúinteora) • Pointí tosaithe an-mhaithe iad • rithim na bhfocal a bhualadh de amhráin a bhfuil freagraí nó macallaí bhosa nó a chniogadh ina gcuid dhílis díobh (m.sh. ‘Cé Chuirfidh Tú Liom?’), toisc gur féidir • máirseáil leis an mbuille agus an leis na páistí páirt a ghlacadh trí rithim a bhualadh de bhosa mhíreanna a chanadh go • ag obair in dhá ghrúpa: cniogann neamhspleách agus gan mórán dua. grúpa amháin an buille fad a • Nuair a bhíonn véarsa agus curfá ag chniogann an grúpa eile an rithim amhrán, d’fhéadfadh an múinteoir • ag obair ina mbeirteanna: an rithim an curfá a mhúineadh i dtosach agus a chniogadh ar ghuaillí an ansin d’fhéadfadh na páistí an curfá chomhghleacaí a chanadh agus an múinteoir na • ag obair ina mbeirteanna: an rithim véarsaí a chanadh in uainíocht ar a a chniogadh ar ghuaillí an chéile. chomhghleacaí fad a chniogann • D’fhéadfadh na páistí aithris a sé/sí ar an gcoim dhéanamh go díreach • cniogann an múinteoir an rithim (amhránaíocht mhacalla) ar agus stopann: taispeánann páistí an mhíreanna séiseacha an amhráin, ar focal ar ar stad an múinteoir. na míreanna deacra go háirithe. Is féidir bunchoincheapa na dinimice, • Canann an múinteoir mír le ‘lá-lá’, an aicinn agus an mhírithe a déanann í a chrónán, í a fheadaíl, í a iniúchadh trí aithris a dhéanamh mar chanadh i sólfá tonach nó í a sheinm mhacalla ar phatrúin rithimeacha; ba ar uirlis, agus bíonn ar na páistí í a cheart go ndéanfadh na páistí aithint, trí fhocail nó trí uainíocht ar a chéile i ról an treoraí. nodaireacht. Mar chéim i dtreo na cumadóireachta, • Is féidir na páistí a spreagadh chun d’fhéadfadh na páistí freagairt ar na gnéithe céanna nó gnéithe phatrún áirithe ar bhealach a bheadh i éagsúla den tséis a lorg san amhrán gcodarsnacht leo. (míreanna a dhéantar arís, míreanna atá i gcodarsnacht lena chéile, srl.) agus ansin iad a chanadh.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 77 • Is féidir na páistí a spreagadh chun bhfaigheann an múinteoir an nóta ar teacht ar ranna san amhrán ina uirlis thuinairde agus go dtugann sé/sí ngluaiseann an tséis de chéimeanna, don rang é ina g(h)uth féin. Is ceart an de léimeanna nó de nótaí nóta tosaithe seo a thabhairt don rang athdhéanta, agus ansin iad seo a gach uair a léirítear an t-amhrán. thaispeáint leis na lámhchomharthaí cuí fad a bhíonn siad ag canadh. Modh éifeachtach chun an gléas a shocrú agus chun a dheimhniú go • Déanann an múinteoir cuid den dtosóidh na páistí ar an nóta ceart is amhrán a chrónán agus stopann: ea an t-amhrán a thionscnamh le ceol bíonn ar na páistí ansin an áit ar uirlise, mír dheireanach an amhráin nó stop sé/sí a aithint. ostinato gearr bunaithe ar chordaí an Cáilíochtaí lánléiritheacha amhráin a úsáid, mar shampla. Agus cáilíochtaí lánléiritheacha na D’fhéadfaí an luas a thabhairt tríd an hamhránaíochta á bhforbairt, is féidir luas ceart a chomhaireamh do na leis an múinteoir leas a bhaint as páistí ar na buillí cearta, nó d’fhéadfaí roinnt de ghnéithe an chláir éisteachta é a thaispeáint go briathartha, mar trí shampla ‘An bhfuil sibh ullamh?’ a • amhráin a bhfuil a stíleanna i chanadh leis an mbuille agus ar nóta gcodarsnacht lena chéile a chur i tosaigh an amhráin. Cuir i gcás, don gcomparáid lena chéile agus fhonn ‘A Shaighdiúirín, a Chroí’ taifeadtaí nó amhránaíocht an taispeántar an buille, ansin déantar trí tseomra ranga a úsáid chuige sin. bhuille a chomhaireamh toisc go Mar shampla, d’fhéadfaí fonn dtosaíonn an fonn seo ar an gceathrú máirseála agus suantraí a chur i buille sa bharra. gcomparáid ó thaobh luais, dinimice Más féidir leis an múinteoir uirlis a (glórach nó bog), mothuithe, sheinm d’fhéadfadh sé/sí í a úsáid i dtús cáilíochta toin de, agus na háite a bhfuil an buaicphointe. báire chun a c(h)uid amhránaíochta féin a thionlacan agus, níos faide anonn, Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc • iarraidh ar na páistí cinneadh a chun amhránaíocht na bpaistí a dhéanamh ar conas ba chóir na thionlacan. Ba chóir go mbeadh na hamhráin a léiriú gléasanna a roghnófaí don tseinm • iarraidh ar na páistí cur síos a oiriúnach do ghuth na bpáistí seachas dhéanamh ar a dtarlaíonn do fhonn don cheol clóbhuailte nó do chnuasach nuair a chantar é ar bhealach nach cordaí a mheasfadh an múinteoir a n-oireann do na focail nó don chiall. bheith furasta. Bíonn méarchláir leictreonacha a bhfuil feidhm gléasaistrithe orthu ag mórán scoileanna. Scileanna éifeachtacha Trí chnaipe a bhrú is féidir tuinairde amhránaíochta amhráin a ardú nó a ísliú, rud a ligean don mhúinteoir teacht go héasca ar Is ceart don mhúinteoir nóta tosaithe ghléas a bhíonn oiriúnach do na páistí lena bhfuil na páistí compordach a agus dá gcuid amhránaíochta. Chomh thabhairt dóibh i gcónaí agus iad a luath agus a bhíonn an ceol foghlamtha spreagadh le hé a chrónán; is fearr go

78 ag na páistí tig leis an múinteoir fliúit Stiúradh i luas 2 bhuille Shasanach nó uirlis eile a úsáid chun forshéis nó páirt armónach don amhránaíocht a chur ar fáil. 2 Nuair a bhíonn pianó ar fáil, ní mór a 1 mheabhrú go bhfuil sé riachtanach é a thiúnadh go rialta, go háirithe má bhogtar go minic é ó sheomra ranga go éifeachtachaamhránaíochtaScileanna seomra ranga nó go dtí an seomra ilfhóinteach agus ar ais. Ba chóir gan an iomarca úsáide a bhaint as an bpianó nó é a sheinm ag leibhéal a Is féidir feabhas mór a chur ar an mhúchfadh amhránaíocht na bpáistí. gcomhordú trí stiuradh a chleachtadh Ba chóir don mhúinteoir éisteacht le os comhair scátháin. hamhránaíocht na bpáistí i gcónaí agus iad a spreagadh chun éisteacht Ba chóir a mheabhrú go gciallaíonn leo féin agus leis an rang. buille anuas buille láidir, agus gur bhuille lag nó ‘as’ é buille aníos. Stiúradh Is féidir léiriú féinmhuiníneach a Stiúradh i luas 3 bhuille spreagadh agus a ghríosú le gothaí stiúrtha simplí áititheacha. I dtús báire, b’fhéidir nach mbeadh mórán béime ach ar na grúpaí amhránaithe a thosú 1 3 in éineacht lena chéile agus ar an amhrán a thabhairt chun deiridh le gotha soiléir. Ina dhiaidh sin 2 d’fhéadfadh go n-oibreodh an múinteoir leis na páistí ar bhuille Stiúradh i luas 4 bhuille cothrom a choinneáil i rith an amhráin. Ba chóir don mhúinteoir iarracht a dhéanamh gan an iomarca úsáide a bhaint as a (h)aghaidh, as a c(h)eann 1 nó as a c(h)osa féin. Go hidéalach, ba 4 chóir nach mbeadh i gceist ach gothaí lámh agus ba chóir go spreagfaí na 3 páistí le buille an mhúinteora a 2 leanúint an t-am ar fad. De ghnáth Is féidir leis an stiúrthóir an méid úsáidtear an deasóg chun an buille a fuaime atá ag teastáil a thaispeáint sa thabhairt agus an chiotóg chun cur le stiúradh: ba chóir gluaiseachtaí móra a cáilíocht an léirithe. Ba chóir don mhúinteoir iarracht a dhéanamh go úsáid le haghaidh fuaimeanna glóracha mbeadh na comharthaí go léir ag agus gluaiseachtaí beaga le haghaidh teacht lena chéile. fuaimeanna boga.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 79 Cur le cáilíocht an ghutha mbeidh staidiúir níos suaimhní acu ach go mbeidh siad díreach chomh hullamh Ba chóir go ndéanfaí gníomhaíochtaí céanna. nó teicníochtaí chun cur leis an amhránaíocht nó leis an tseinm a Cruth an bhéil chleachtadh go rialta agus ba chóir go Caithfidh an béal bheith ar oscailt mbeidís gairid agus taitneamhach. Ní chun an amhránaíocht a bheith go mór don mhúinteoir a mheabhrú gur maith, níos mó ná mar is gá don cleachtaí iad seo ar mhaithe leis an chaint. Sa léiriú, is féidir le fuaimniú léiriú a fheabhsú agus nach críoch áibhéalach cuidiú chun an urlabhra a iontu féin iad. shoiléiriú agus chun cur le teilgean Staidiúir agus le fuaim an ghutha. Tá sé riachtanach seasamh nó suí ar Rialú an análaithe bhealach ar féidir leis na scamhóga Ba chóir gurbh iad aidhmeanna dea- oibriú gan mhíchompord gan chúngú. rialú análaithe a fhorbairt ná na tréithe Is gá go mbíonn an múinteoir agus na análaithe seo a leanas a shealbhú: páistí araon réidh agus ullamh chun gnímh, ach ar a gcompord agus ar a • cumas na scamhóga a líonadh go suaimhneas freisin. Is féidir go minic hiomlán nach dea-thoradh in aon chor a bhíonn • cumas anáil mhaith a fháil go tapa ar a rá le páistí, ‘Seasaigí (nó suígí) suas • cumas scaoileadh na hanála a rialú. go díreach’; is féidir nach mbíonn de thoradh air ach iad a dhéanamh righin Ní maith an rud in aon chor é san míchompordach. Spreagadh níos áisiúla amhránaíocht iarracht a dhéanamh is ea é a rá, ‘Seasaigí (nó suígí) suas go anáil níos mó a fháil trí na guaillí a hard,’ toisc go gcinntíonn sé seo go ardú, toisc go dteannann sé seo an muineál agus matáin na teanga. Tá análú domhain riachtanach chun na scamhóga a líonadh sa chliabh ar nós balúin: síos agus amach. Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc Ba chóir go spreagfaí na páistí le cleachtaí a dhéanamh ar go leor aeir a thógáil isteach chun a nguth amhránaíochta a choinneáil ar siúl • trí ion-análú, agus ansin fuaim amhránaíochta, ‘á’ nó ‘nó’, a choinneáil ar siúl • trí chodanna den aibítir a rá le haon anáil amháin. Déanfaidh na cleachtaí sin a bhfeasacht ar thábhacht an análaithe san amhránaíocht a fhorbairt.

80 Is beag an mhaith é do pháistí óga, áfach, cleachtaí análaithe a dhéanamh ar leithligh. Tá sé níos úsáidí don mhúinteoir deimhin a dhéanamh de go n-éiríonn páistí cleachtach ar anáil dhomhain a thógáil sula gcanann siad, gan é a scaoileadh go róthapa, agus iad

a spreagadh le canadh le míreanna an éifeachtachaamhránaíochtaScileanna cheoil, is é sin, análacha a thógáil ag pointí ciallmhara.

Cleachtaí gutha simplí Cé gur le córamhránaíocht fhoirmiúil a shamhlaítear cleachtaí gutha de ghnáth, bíonn sé áisiúil don mhúinteoir agus do na páistí araon an guth a bheochan roimh amhránaíocht, go háirithe má bhíonn taifeadadh á úsáid mar acmhainn. Cuimsítear roinnt rialacha ginearálta sna moltaí seo a leanas: • Cleachtaí crónáin: míreanna ceoil a chuimsíonn fuaimeanna leathana gutaí, ar nós ‘ma’ nó ‘má,’ is fearr

& 4 . 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ˙ mm – – – – má má má má mmm – – – – – –

• Ba chóir go dtosófaí ar an gcrónán ag tuinairde atá ard ach compordach, agus ansin oibriú anuas, mar shampla an chéad mhír de ‘Aoibhneas don Domhan’ a chrónán nó a chanadh de réir ‘má’. & 4 œ.œ œ . j ‰ . 4 œ œ œ œ.œ mámaw––––––––––––––––––––––

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 81 • Ba chóir nótaí arda a chanadh go bog. Ba chóir go spreagfaí páistí leis an nguth cinn amháin (.i. ton milis feagach athshondach) a úsáid agus le diúltú ar fad do ghuth garbh scréachach grágach. & 4 . 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ˙ Nó nó nó nó Nó nó nó nó Nó nó nó nó Nó nó nó nó Nó

• Is iad fuaimeanna ghutaí na hIodáilise na fuaimeanna gutaí is coitianta a fhaightear san amhránaíocht. Is mar seo a fhuaimnítear iad sa Ghaeilge: Á ar nós tá É ar nós mé Í as nós mír Ó ar nós fód Ú ar nós úll. • Ba chóir áibhéal a dhéanamh ar thondath na ngutaí, chun go mbeidís go léir glinn agus glan. D’fhéadfadh gur chabhair é an cleachtadh seo a leanas: Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc 4 Ó . &4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ aeaeaeaeáé áé áé áéaeaeaeae áé áéá éáéae áé

Ardaítear an airde de réir a chéile, tosaítear ar D an chéad uair eile agus úsáidtear dhá ghuta eile.

82 • Ba chóir go mbeadh na consain glan freisin, ach gan bheith sáiteach, agus go bhfuaimneofaí iad go glinn agus go tapa. D’fhéadfadh an cleachtadh seo a leanas, ina n-úsáidtear rabhlóg choitianta, dúshlán na bpáistí a thabhairt, ach tá sé taitneamhach mar sin féin. Is féidir leis an Scileanna éifeachtachaamhránaíochtaScileanna múinteoir rabhlóga eile nó nathanna cainte as teangacha eile a úsáid in áit na rabhlóige a thugtar anseo thíos. 4 &4œ œ œ œ œ œ œ œœœ œ œ œ œ œœœ etc. Red leath - er yel- low leath- er, Red leath- er yel- low leath- er, Red leath- er

Rap an choirp Cosa ar an talamh ceann díreach ar aghaidh Crom na glúine beagán ar a laghad! Roll na cromáin, dírigh an droim Cliabhrach suas, in ionad síos! Guaillí siar siar arís Ceann san aer is ná bí duairc! Lámha síos le do thaobh Coinnigh ar do chasóg iad! Seo an chaoi a seasann tú Chun canadh amach go hard is go binn!

Aistriúchán bunaithe ar ‘Posture Rap’ le Kenneth H. Philips

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 83 Eiseamláir 14 Amhrán a mhúineadh ranganna 1 go dtí 6

Is cuma má chinneann an múinteoir ar na bpáistí ar ghné éagsúil gach babhta. Cé amhrán a mhúineadh tríd an gcluas nó trí gur ceacht amhránaíochta é seo, leagtar an mheascán de theagasc tríd an gcluas agus bhéim den chuid is mó ar éisteacht agus ar theagasc trí nodaireacht. Bunaítear an fhreagairt, chun taithí a thabhairt do na sampla seo a leanas ar amhrán agus páistí ar an amhrán. Bheadh tacar eile de úsáidtear é chun roinnt de na pointí phointí teagaisc ag teastáil dá mbeadh an teagaisc a rianaíodh sna leathanaigh roimhe t-amhrán á ullmhú le haghaidh léirithe. Rud seo a léiriú. Tá an cur chuige solúbtha agus eile nach mór a mheabhrú ná gur ceart is féidir é a chur in oiriúint d’amhráin éagsúlacht a shaothrú i gceachtanna éagsúla nó do stíleanna éagsúla teagaisc. amhránaíochta trí amhráin aithnidiúla a Léirítear mar is féidir fonn amháin a chur i chanadh ag tús nó ag deireadh an tseisiúin, láthair ar roinnt bealaí fad a dhírítear aird nó trí chuid d’amhrán eile a fhoghlaim. A Shaighdiúirín, a Chroí # 4 j œ œ œ j & 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ. œ

A shaigh - diúir - ín, a chroí, will you mar - ry mar - ry me? Le

# ‰ j & œœœ œœœ œœœ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

haigh, nó le hó,nó le bual - adh an drum. A chail- ín bhig mo chroí, con-as a

# j j œ œ œ œ œ œ œ j j j & œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ.œ œ

phós - fainn-se thú, A - gus gan fiú na bróg’a- gam a chuir- finn o- rm. Ach

# œ œ œ & œ œœœ œœœ œœœ œ œ œ œ œ œ œ œ

chuaigh mé chuig an ngreas-aí ab fhearr a bhí ann, A- gus chean-naigh mi- sebróg- a do mo # & œ œ œ œœœ œ œ œ œ œ œ œ

shaigh - diúir - ín ann; Is a shaigh - diúir - ín, a chroí, will you

# j œ œ œ œ œ. œœ ‰ & œ œ œœœ œœœ œ

mar-ry mar- ry me? Le haigh, nó le hó,nó le bual - adh an drum.

84 Déantar an t-amhrán seo a Pointí teagaisc • Sa chéad chanadh eile beidh na páistí stiúradh in am 4 bhuille agus • Is féidir leis an múinteoir an nóta D, an ullamh chun páirt a ghlacadh sa líne tosaíonn sé ar an gceathrú buille nóta tosaithe a thugtar sa cheol, a fháil athdhéanta ‘A shaighdiúirín, a chroí, will sa bharra: ar fheadóg stáin D (gach poll dúnta), ar you marry marry me,’ cé go bhféadfadh fheadóg thuinairde, ar mhéarchlár nó ar nár mhór iad a ghríosú chuige sin. uirlis eile thuinairde. • Ina dhiaidh sin, d’fhéadfadh an múinteoir ‘A …’ 1 4 • Deir an múinteoir leis na páistí go bhfuil cóip de na focail a thaispeáint, trí í a iad sé/sí chun amhrán ina n-insítear scéal a ar scáileán nó ar chairt bhalla, agus dhéanfadh sé/sí na páistí a spreagadh 3 chanadh (nó a sheinm ar 2 théipthaifeadán), agus go n-iarrfaidh leis an gcéad véarsa a chanadh in sé/sí orthu an scéal a insint ag an éineacht leis/léi féin. deireadh. • Le cabhair an mhúinteora, d’fhéadfadh na • Canann an múinteoir an t-amhrán (nó páistí uirlis nó dhá uirlis a mbeadh seinneann sé/sí taifeadadh de) agus é/í tondathanna i gcodarsnacht lena chéile ag féachaint ar na páistí i rith an ama acu (tambór agus bloc adhmaid agus i gcumarsáid leo. déthonach, mar shampla) a roghnú chun an chéad chanadh eile a thionlacan. • Ansin b’fhéidir go n-iarrfadh sé/sí ar na páistí scéal an amhráin a insint. • B’fhéidir go molfadh an múinteoir go gcoimeádfadh an tambór an buille agus • Sula gcanann sé/sí an chéad véarsa arís, go seinnfí patrún athdhéanta (nó b’fhéidir go n-iarrfadh an múinteoir ar na ostinato) leis an mbloc adhmaid sa páistí éisteacht chun a fháil amach cad tá chéad chanadh eile. á iarraidh ag an saighdiúir sa chéad véarsa. • D’fhéadfaí grúpaí beaga nó páistí aonair a roghnú chun an t-amhrán a léiriú, le • Ag an gcéad chanadh eile b’fhéidir go tionlacan agus gan tionlacan. ndéanfadh an múinteoir an fonn a chrónán, ag stopadh ag deireadh gach • Déanann an rang ar fad léiriú deiridh an míre (.i. ag na focail ‘drum’, ‘orm’, ‘ann’ amhráin. agus ‘drum’), chun iarraidh ar na páistí faire amach d’aon mhír atá cosúil nó éagsúil lena chéile (tá míreanna 1, 2 agus 4 cosúil lena chéile). • D’fhéadfadh an múinteoir na páistí a spreagadh leis an mbuille a choinneáil trí chniogadh go bog le pinn luaidhe i rith an chéad chanta eile.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 85 Páirtamhránaíocht a fhorbairt is féidir patrún atá i gcodarsnacht léi a Cuireann páirtamhránaíocht shimplí sholáthar mar ostinato, cosúil leis seo dath, doimhneacht agus an-chuid sástachta le gnáthamhránaíocht an tseomra ranga. Ach ní bhraitheann Z Z páirtamhránaíocht ar shaineolas amhránaithe ar leith a roghnaítear d’aon ghnó chun go n-éireoidh léi. Tarlaíonn an-chuid de na Dordáin gníomhaíochtaí a luaitear thíos mar Bíonn nótaí nó cordaí fada leathnú spontáineach agus loighiciúil ar marthanacha an-áisiúil i bhforbairt na an amhránaíocht aonghuthach (.i. gach páirtamhránaíochta freisin. Is féidir le páiste ag canadh na páirte céanna); mar múinteoirí an coincheap a sin, má choimeádtar na gnéithe ceoil i thionscnamh le páistí ag céim an-luath gcuimhne, is féidir go mbeadh trí lámhchomharthaí a úsáid. Mar páirtamhránaíocht shimplí inshroichte shampla, d’fhéadfadh an múinteoir agus is féidir leas a bhaint aisti. leath amháin den rang a stiúradh chun mi a chanadh, fad a bheadh an leath Sa churaclam ceoil, déantar an eile ag canadh lah, soh, mi. pháirtamhránaíocht a thionscnamh trí roinnt feistí a chur i láthair sa snáithe Léiriú—feistí a éiríonn níos deacra de Grúpa 1: réir a chéile. Ostinati (patrúin a athdhéantar arís is arís eile), dordáin, m - - - l - - - s - - - m - - - d - - - m rothlaim, amhráin le páirtí agus ______páirtamhráin iad seo. Grúpa 2: Ostinato m ------

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc Bíonn gníomhaíochtaí ar siúl ag gach leibhéal ar fud an churaclaim cheoil Mar an gcéanna, is féidir foinn ina gcuimsítear deiseanna chun pheinteatonacha a thionlacan le nótaí ostinati a úsáid. Fiú sna ranganna nó le cordaí marthanacha a bhunaítear naíonán, ullmhófar an páiste d’obair ar phatrúin séise san fhonn. I dtosach dhépháirteach níos faide anonn tríd báire d’fhéadfaí iad seo a sheinm ar an mbuille a choinneáil le bualadh bos bharra clingíní amháin nó ar dhá nó le máirseáil. Téann an páiste ar cheann chun go gcuirfí ar chumas na aghaidh ó bheith ag coinneáil buille bpáistí mothú ar armóin a bhrath. cothrom chuig feasacht a fháil ar an bpatrún rithime, agus ina dhiaidh sin chuig patrún rithime athléirithe nó ostinato. Bíonn an éifeacht is mó ag ostinato nuair a bhíonn sé i gcodarsnacht leis an gcuid eile den rithim nó den tséis. Mar shampla, más é seo rithim amhráin

86 Níos faide anonn d’fhéadfadh an • Nuair a bhíonn an méid seo go léir múinteoir an dara páirt a mhúineadh sealbhaithe ag an rang, is féidir leis go díreach nó d’fhéadfadh sé/sí na páistí triail a bhaint as ina dúshlán sa bhreis a thabhairt do na mbeirteanna nó ina dtriúir. páistí trí cheisteanna a chur ar nós ‘Cé Ba chóir na páistí a spreagadh chun a oibreoidh amach an fonn rúnda atá á rothlaim a léiriú go han-bhog, nó fiú trí sheinm ar na barraí clingíní?’ agus ‘Cé chrónán a dhéanamh, chun gurbh fhéidir a chanfaidh an fonn rúnda?’ leo éisteacht leis an gcaoi a bhfuil na Páirtamhránaíochtfhorbairt a Ó thús báire amach ní ceart ligean do páirteanna go léir fite fuaite ina chéile. Tá na páistí a gcluasa a dhúnadh mar, sa sé tábhachtach nach ndéantar comórtais pháirtamhránaíocht, ní mór do na béicíola agus luais de léirithe rothlam. Ba hamhránaithe éisteacht leis na chóir go ndéanfadh an múinteoir guthanna eile chun iad a chumasc le deimhin de go gcríochnófaí na míreanna chéile go binn. le chéile trí chomhartha stoptha a thabhairt do na páistí ag pointe áirithe Rothlaim a mhúineadh nó ag deireadh míre, chun go n-éistfidís Is féidir úsáid a bhaint as na leis na páirteanna eile. céimeanna teagaisc seo a leanas chun Is féidir léiriú rothlaim a leathnú trí rothlaim a mhúineadh ar bhealach sheinm uirlise a chumasc leis an líne stuchtúrtha: ghutha. D’fhéadfaí triail a bhaint as • Múineann an múinteoir an rothlam rothlaim a mbeadh miontonúlacht acu tríd an gcluas i dtosach (féach freisin. ‘Amhrán a mhúineadh tríd an gcluas’ ar lch 72). Is fearr roinnt seisiún a Amhráin le páirtí agus chaitheamh air seo chun deimhin a páirtamhráin dhéanamh de go bhfuil an fonn Ba chóir go leanfaí cur chuige sealbhaithe i gceart. comhchosúil leis na moltaí thuas chun • Nuair a bhíonn an fonn sealbhaithe amhráin le páirtí nó páirtamhráin a ag na páistí tagann an múinteoir mhúineadh. Arís, ba chóir go mbeadh isteach go bog mar an dara guth. na páistí in ann gach ceann de na Cuidíonn sé seo leis na páistí teacht hamhráin le páirtí a chanadh go isteach ar an armóin. muiníneach sula dtabharfaí aghaidh ar iad a chanadh le chéile. Nuair a • Tosaíonn an múinteoir an rothlam bhíonn an dara páirt agus í agus tugann sé comhartha do na neamhaithnidiúil á cur le fonn, os páistí nuair is ceart dóibh teacht cionn líne na séise nó faoina bun, isteach. d’fhéadfadh amhráin nó foinn a bhfuil • Roinntear an rang ina dhá leath. aithne mhaith ag na páistí orthu • Canann an dá ghrúpa agus cuireann cheana féin (mar shampla rainn pháistí an múinteoir an tríú guth leo. nó carúil Nollag) bonn docht daingean a chur ar fáil ar féidir an pháirt nua a • Roinntear an rang ina thrí ghrúpa. chur leis.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 87 Léirithe poiblí Cuireann ceolchoirm, geamaireacht, ceolchluiche nó oíche ealaíne fóram I rith na bliana scoile ar fad cuireann speisialta poiblí ar fáil do léiriú an tionóil scoile deiseanna iontacha ar cheoil. Amhail gníomhaíochtaí eile fáil le haghaidh raonta de ceoil, ba chóir go n-eascródh an léiriú theagmhálacha le ceol ar bhonn seo go nádúrtha as clár an ranga sa leathfhoirmiúil. Ina measc seo bíonn cheol agus sa drámaíocht, agus a deiseanna do pháistí a gcuid oibre féin mhalairt go cruinn. Ba chóir gur nó obair daoine eile a léiriú, nó bheith thaithí thaitneamhach é an léiriú do ar bhaill an lucht éisteachta. Má chách a mbeadh baint acu leis. bhíonn deis ag na hoirfidigh mothú don ócáid agus don lucht éisteachta a I mórán scoileanna, is féidir go mbeidh fhorbairt cuirfidh na himeachtaí seo saineolas ar léirithe cór, bannaí ceoil go mór le saol cultúrtha na scoile, fiú nó ceoil ar fáil go furasta i measc na más féidir leo bheith difriúil lena dtuismitheoirí nó sa phobal féin, agus chéile ó thaobh faid, stíle nó ábhair. ba chóir deiseanna a thapú chun tallanna a spreagadh agus chun tacú le tionscnaimh. Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc

Is féidir cur le gníomhaíochtaí an tseomra ranga trí léirithe scoile

88 Cóir agus bannaí ceoil Taithí an-tairbheach do pháistí is ea rannpháirtíocht a ghlacadh i gcór scoile, i ngrúpa ceoil, i mbanna ceoil nó i gceolfhoireann. Ba chóir go gcuirfeadh cuimsiú na páirtíochta seo sa churaclam le ceol an tseomra ranga Páirtamhránaíochtfhorbairt a agus nach nglacfadh sí a ionad. Ba chóir go dtacódh an príomhoide agus foireann iomlán na scoile go díograiseach leis an obair seo. Is iomaí tosca ar a mbraitheann sé cá háit, cathain agus cad é a sheinneann nó a chanann grúpa. I mórán cásanna, bíonn ról liotúirgeach ag cóir agus ag ionstramaithe scoile ar ocáidí speisialta. Tá an chomhsheasmhacht Cór Náisiúnta na bPáistí ag canadh sa Cheoláras Náisiúnta riachtanach, áfach, agus ní mór monatóireacht leantach agus deiseanna rialta léirithe a bheith ag ceoltóirí óga má tá an rath le bheith orthu. Stór amhrán ina bhfuil éagsúlacht maidir le stíl, le luas, le ré, le teanga, le mothú, le raon, le líon na bpáirteanna, le castacht, agus le héilimh theicniúla is fearr a cheapfaidh samhlaíocht na n-oirfideach agus na n-éisteoirí.

Grúpa ceoil ag seinm ar an bhfliúit Shasanach ag Córfhéile na Scoileanna

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 89 Sárú deacrachtaí san bogadh síos nó suas ar a seal ó thuinairde a shocraítear. amhránaíocht • Maidir le cásanna ina mbíonn an Ba chóir gur chuid dhílis de shaol an tuinairde ró-íseal, is féidir go tseomra ranga i rith na bliana scoile an bhfaighidh múinteoirí fireann amhránaíocht, ach uaireanta, de amach gur cruinne a bhfreagraíonn thoradh easpa cleachtaidh i rith páistí aonair do raon cuaiche an tréimhse saoire, tagann meath ar mhúinteora ná dá ghnáthraon cháilíocht ghuth na bpáistí. Is féidir teanóir-doird. déanamh ceoil ghutha a athnuachan i • Is féidir leis an múinteoir cuidiú leis rith seachtainí tosaigh téarma, áfach, an bpáiste a fháil amach gur crith í trí chleachtaí rialta fuinniúla an fhuaim (in uirlisí agus i nguth) taitneamhacha amhránaíochta. agus is féidir crónán a dhéanamh Uaireanta, tiocfaidh múinteoir ar chun go bhfaighidh sé/sí amach go pháistí aonair a bhfuil deacrachtaí san gcreathann beola, cordaí gutha, poill amhránaíocht acu. Déantar tagairt dá sróine agus cuas an chléibh nuair a leithéidí, ar uairibh, mar pháistí atá dhéantar fuaim. ‘tonbhodhar’, ach i ndáiríre is annamh a bhíonn páistí faoi oll-tonbhodhaire. De Obair le grúpaí nó leis an rang ghnáth, is é táirgeadh an ghutha an fhadhb agus ní deacrachtaí éisteachta a ar fad bhíonn i gceist. Is iomaí aicme de • Is féidir go mbeadh tuinairde ró- dheacrachtaí san amhránaíocht atá íseal nó tuinairde ró-ard ag roinnt ann; b’fhéidir go mbeadh na moltaí seo páistí agus iad ag iarraidh aithris a a leanas cabhrach do mhúinteoirí a dhéanamh ar na fuaimeanna a bheadh ag iarraidh fadhbanna páistí dhéantar ar uirlis, ar nós pianó nó aonair a fhuascailt: giotáir. Seans go bhfuasclófaí an fhadhb seo trí na páistí a spreagadh Obair le daoine aonair le haithris a dhéanamh ar ghuth an mhúinteora.

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc • Ba chóir an páiste a spreagadh le tabhairt faoi raon de fhreagraí gutha a • D’fhéadfaí an rang a athghrúpáil bheadh thar a g(h)náthshaothrú féin. don cheacht amhránaíochta chun go D’fhéadfaí cluichí gutha a úsáid mbeadh na hamhránaithe is laige os chuige sin—rudaí ar nós aithris ar comhair na n-amhránaithe maithe. ainmhithe nó ar éin, ar bhlas cainte Níor mhór an t-atheagrú seo a eachtrannach, ar ghuthanna carachtar dhéanamh go híogair ionas nach i gcartúin, nó aithris ar thormán innill mbraithfeadh aon pháiste é/í féin nó ar bhonnáin a bheadh i gceist. bheith uireasach ó thaobh an cheoil de. Dá mbraithfeadh shárófaí • Ba chóir an páiste a spreagadh lena cuspóir na hathghrúpála. raon tuinairde a leathnú trí bhogadh ar aghaidh de chéimeanna boga Mar ghníomhaíocht ranga d’fhéadfadh réidhe amach ón mbunraon a gach páiste a f(h)uaim féin a chrónán bheadh ar a c(h)umas. Is féidir leis agus ansin éisteacht leis na páistí eile na páistí é seo a thriail ina go dtí go mbeadh dordán gach duine mbeirteanna chomh maith: ag eile mar an gcéanna.

90 Litearthacht sa cheol: cur chuige

Ar fud an churaclaim is féidir le páistí Ba chóir go dtiocfadh an-chuid taithí, taitneamh a bhaint as raon leathan gan nodaireacht, ar éisteacht agus ar d’eispéiris sna snáitheanna Éisteacht fhreagairt, ar léiriú, agus ar agus freagairt, Léiriú agus Cumadóireacht chumadóireacht roimh léamh agus gan bacadh le léamh ná le scríobh an roimh scríobh an cheoil agus ina cheoil. Mar sin féin, cuireann eolas ar ndiaidh. Ba chóir go bhfaigheadh bhunghnéithe litearthacht an cheoil páistí ag gach leibhéal taithí shaibhir raon mór d’fhaisnéis, de scileanna agus thaitneamhach ar cheol ar fud Litearthacht sa cheol: cur chuige cur cheol: sa Litearthacht de thuiscint níos doimhne ar fáil. I shnáitheanna an churaclaim agus, le measc na mbuntáistí don pháiste a cabhair ón múinteoir, ba chóir go bhaineann le litearthacht sa cheol tá dtiocfaidís ar chártaí, ar phóstaeir nó an cumas ar leabhair le nodaireacht iontu. Dá thoradh sin, beidh fonn ar na páistí • ceol nua a iniúchadh go féin ceol a dhéanamh agus beidh a neamhspleách fhios acu gur féidir ceol a thaifeadadh • a c(h)eol féin a thaifeadadh lena ar bhealaí éagsúla. fháil ar ais nó lena leasú níos déanaí Braithfidh rath na litearthachta ceoil • a c(h)eol féin a roinnt ar dhaoine sa seomra ranga ar phleanáil eile agus a fhionnadh mar a fhadtéarmach, ar chomhordú agus ar léirmhíníonn agus a léiríonn daoine iarobair—gníomhaíochtaí ar chóir ról eile é lárnach a bheith ag polasaí na scoile • mar a chruthaigh cumadóir eile ceol iontu. Rianaítear roinnt teicníochtaí agus mar a d’aimsigh sé/sí roinnt áisiúla sna leathanaigh seo a leanas a maisíochtaí a thuiscint d’fhéadfaí a úsáid chun litearthacht sa cheol a mhúineadh ar bhealach • smaoineamh i bhfuaim, rud a comhtháite ceolmhar. Is féidir le chuireann leis an gceoltóireacht múinteoirí roghnú as a measc seo agus • dúil chun an ceol a fhoghlaim as modhanna eile chun cur chuige a amach anseo a fhorbairt. oirfidh dá riachtanais a fhorbairt. Cuimsíonn siad idir léiriú coincheap ceoil i bpictiúir (nodaireacht ghrafach) agus chur síos ar roinnt uirlisí a chuireann ar chumas an pháiste tuiscint a fháil ar choincheapa na rithime agus na tuinairde. Is iad seo na bunchlocha a threoróidh an páiste, de réir a chéile, chun ceol a léamh le tuiscint, le féinmhuinín agus le líofacht ón gcliath chúig líne ina hiomláine.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 91 Nodaireacht ghrafach pictiúir nó crutha is fearr a léireodh fuaim áirithe a phlé leis na páistí. Is breá le páistí de gach aois pictiúir Cothaíonn an múinteoir muinín na dá gcuid smaointe agus dá gcuid bpáistí as a gcumas taifeadta féin agus aireagán a tharraingt. Ar mhórán déanann sé/sí forbairt orthu trí bealaí bíonn dlúthcheangal idir ghlacadh lena dtuairimí. De réir mar a coincheap na nodaireachta grafaí agus athraítear foinsí na bhfuaimeanna, mar forbairt a dhéanamh ar chóras shampla ó fhuaim ghutha go cnagadh siombailí pearsanta an pháiste sna coirp, go huirlisí séiseacha nó go hamharcealaíona. Tacaíonn huirlisí neamhthiúnta, aithneoidh na tionscnamh na nodaireachta grafaí i páistí gur gá a siombailí bunaidh a ranganna naíonáin le forbairt chumas mhodhnú, agus is ar an mbealach seo an pháiste rudaí a chomhoiriúnú, a is féidir leis an múinteoir cuidiú leis na rangú, a chur in ord agus a páistí a rialacha taifeadta féin a chomhaireamh; ina theannta sin, fhorbairt. Ba chóir, i gcónaí, go ullmhaíonn sé an páiste don ndéanfadh na páistí fuaim a chanadh nodaireacht chomhghnásach nó nó a sheinm nó go n-éistfidís léi sula chaighdeánach níos faide anonn. ndéanfaidís aon mhachnamh uirthi i An t-am is fearr chun nodaireacht bhfoirm shiombaile. Is féidir cur le cheoil a thionscnamh ná nuair a tuiscint na bpáistí ar an bpróiseas léiríonn an páiste mian a p(h)íosaí ceoil taifeadta le cabhair gníomhaíochtaí nó a b(h)ailiúchán fuaimeanna féin a simplí; chuimseodh na gníomhaíochta thaifeadadh ar mhaithe le bheith in seo rudaí mar amhránaíocht mhacalla, ann iad a fháil ar ais ar ócáid eile. Is í mar bhualadh bos macalla, mar an chéad chéim sa léiriú pictiúrtha ná fhreagairt rithimeach nó shéiseach ar pictiúir shimplí a úsáid chun mhíreanna áirithe a thobchumadh, nó fuaimeanna nó amhráin a chur in iúl, mar ghníomhaíochtaí gluaiseachta: mar shampla pictiúr d’uan a úsáid chun mar shampla, thacódh ceol máirseála le ‘Bá, bá, a chaora dhubh’ a léiriú nó coincheap an bhuille chothroim, agus spreagfadh greadadh cos do bhuille Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc d’fhéileacán chun ‘Féileacáin’ a léiriú. glórach na páistí chun machnamh a Sa dara céim, léirítear coincheapa dhéanamh ar bhealaí chun an taithí simplí i bpictiúir nó i siombailí. Is sin a thaifeadadh. féidir leis an múinteoir an saghas

Cluiche chun an fonn a roghnú

‘Réiltín, réiltín’ ‘Bá, bá, a chaora dhubh’ ‘Féileacán’

Déanann an múinteoir dhá fhonn a chrónán agus roghnaíonn na páistí na pictiúir chuí.

92 Eiseamláir 15 Coincheapa a léiriú

suas suí suí sá sá síos

ard agus íseal patrún d’fhuaimeanna arda agus d’fhuaimeanna ísle, nó fonn simplí

fuaimeanna gutha uirlisí éagsúla

ag uainíocht ar a chéile

œœœœ buillí a thaispeáint san aer buille cothrom buillí glóracha agus buillí boga

œœ œ œœ buillí agus buillí ciúine (sosanna) buillí agus leathbhuillí (patrúin rithime)

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 93 Nodaireacht Rithim a nótáil chaighdeánach Den dá phríomhghné ceoil sin (rithim agus tuinairde) is í rithim an ceann ar Ní gá go nglacfaidh an nodaireacht fusa a scileanna a shealbhú. Ó chaighdeánach ionad na nodaireachta ranganna naíonán ar aghaidh bíonn Rithim a nótáil grafaí, ach is amhlaidh a thionscnófar í mórán deiseanna ag teastáil ó pháistí • siollaí rithime chun cur leis an bhfoirm ghrafach. Is é ar an mbuille sa cheol a mhothú agus an tslí is fusa chun tabhairt faoin • slatnodaireacht bíonn luail riachtanach chun gur féidir nodaireacht chaighdeánach ná leo an coincheap sin a thuiscint. Ní • luachanna caighdeánacha féinmhuinín i dtaifeadadh dhá cheann mór don pháiste bheith in ann an nótaí de phríomhghnéithe an cheoil—rithim buille a mhothú agus bheith in ann agus tuinairde—a shealbhú gluaiseacht in am leis sula n-éireoidh neamhspleách ar a chéile sula leis/léi nodaireacht rithime a léamh. dtabharfar faoina n-ionramháil le Amhail an nodaireacht ghrafach, is chéile. féidir an buille a léiriú ar roinnt bealaí Cé nach gcuirtear nodaireacht sna céimeanna luatha sula fhoirmiúil chaighdeánach i láthair dtaispeánfar mar shlat aonair é. Is páistí de ghnáth go dtí go mbíonn trí féidir leathbhuillí agus buillí tostacha a nó ceithre bliana caite acu sa thabhairt isteach láithreach bonn nach bhunscoil, is féidir ullmhú chun mór, gan aon deacracht don pháiste. Is coincheapa ceoil a fhorbairt níos faide féidir an-chuid breachnuithe a anonn trí amhráin shimplí a roghnú go chruthú leis na trí ghnéithe rithime cúramach. Mar shampla, is féidir seo (buille iomlán, leathbhuille agus amhráin choitianta a úsáid i ranganna sos buille iomláin); is féidir go leor sinsearacha chun béim a leagan ar cluichí ceoil a bhunú orthu chomh ghnéithe mar phatrúin rithime, chruth maith. na séiseanna, chomhdhéanamh, luas Siollaí rithime agus gléaschomharthaí. Mar an

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc Tá córas na siollaí (mar shampla ta, ti gcéanna, d’fhéadfadh páistí ti) an-chabhrach chun rithim a sinsearacha dul i dtaithí foirmeacha mhúineadh. Ligeann sé do pháistí ceoil nach bhféadfaidís a ‘anailísiú’ go patrún rithime a chantaireacht go dtí go mbeadh an dara leibhéal nó an cruinn—rud a bheadh dodhéanta dá tríú leibhéal bainte amach acu. Ag n-úsáidfidís luachainmneacha nótaí, gach céim, mar sin, cloiseann paistí mar atá ‘croisín’, ‘camán’, agus ‘minim’. fuaim agus faigheann siad taithí uirthi Ní ainmneacha iad na siollaí ach sula dtéann siad ar aghaidh chun léiriúcháin de ré. Fuaimnítear iad, agus tuiscint níos comhfhiosaí a shealbhú de ghnáth ní scríobhtar mar fhocail ar an gcoincheap ceoil trí ainmniú nó iad. Is é an tslatnodaireacht an trí nótáil. léiriúchán scríofa orthu.

94 Slatnodaireacht spléach-chártaí le slatnodaireacht Cineál luathscríbhneoireachta é an shimplí i dtosach agus níos faide tslatnodaireacht a éascaíonn agus a anonn le baill dhubha mar nótaí (‘na chuireann dlús le ceol a scríobh gan bróga ar na slata’). páipéar scóir. Murab ionann agus roinnt foirmeacha luathscríbhneoir- Luachanna nótaí eachta, is féidir í a úsáid chun an- Taispeánann an tábla seo thíos na

chuid rithimí casta a nótáil. Is éasca do luachanna éagsúla nótaí a d’fhéadfadh Nodaireachtchaighdeánach pháistí í a fhoghlaim agus is furasta a bheith i gclár bunscoile don leithéid de nodaireacht a chlaochlú go litearthacht sa cheol. Cé gur féidir go cliathnodaireacht ag céim níos faide mbeidh taithí ag múinteoirí ar anonn. ainmneacha nótaí mar ‘chroisín’ agus A thúisce agus a bhíonn taithí ar na ‘mhinim’, de bharr taithí a bheith acu hainmneacha rithime ag na páistí is ar uirlis (m.sh. pianó nó veidhlín a féidir iad a dhaingniú ar shlí fhoghlaim), is fusa a gheobhaidh páistí cheolmhar trí chluichí agus trí tuiscint ar luachanna nótaí nó ar ré ghníomhaíochtaí, nó is féidir iad a ach siollaí rithime a úsáid sna chónascadh le séiseanna coitianta céimeanna tosaigh. Is féidir leagan (gnéithe rithimeacha a aithint), nó is níos iomláine den tábla seo a fháil san féidir na patrúin a úsáid mar Aguisín. thionlacan le foinn choitianta (ostinato rithimeach). Is fearr iad a léiriú mar

Luach an nóta Ainm an nóta Siolla rithime Cliathnodaireacht Slatnodaireacht buille amháin croisín ta q leathbhuille camán ti ti-ti (dhá shiolla) e ( œ œ ) ( ) Œ sos buille amháin sos croisín (gotha) Z ˙ dhá bhuille minim ta-aa ˙ ww ceithre bhuille leathlán ta-aa-aa-aa trí bhuille minim poncaithe ta-aa-aa ˙. ˙. buille go leith croisín poncaithe ta-i q. . buille go leith agus croisín poncaithe, leathbhuille camán ta-i ti q. e . buille amháin agus croisín, leathbhuille camán ta ti q e

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 95 Nodaireacht rithime a fhoghlaim trí chluichí • Bualadh bos mar mhacalla Buaileann an múinteoir a bhosa Is féidir úsáid a bhaint as bualadh Ba chóir nodaireacht rithime a bos mar mhacalla chun patrúin fhoghlaim i gcomhthéacs cheoil a dhaingniú agus chun cinn amhrán agus séiseanna nua a ullmhú. Toisc gur Déanann an páiste aithris mar mhacalla coitianta i gcónaí. gníomhaíocht ghairid í, is féidir í a chur isteach i lá gnóthach scoile gan dua, is féidir í a úsáid mar mhalairt ar obair le peann is pár, nó is féidir í nó tugann sé/sí ‘mír fhreagartha’ a úsáid mar ghníomhaíocht bheochana do cheacht ceoil níos faide. Chomh maith le tuiscint do • Deachtú rithime bhuille agus do rithim a fhorbairt trí Gníomhaíocht thaitneamhach is ea na páistí a spreagadh le freagairt ar deachtú rithime, agus ní chuireann an toirt, is féidir leis an múinteoir í a sé aon strus ar na páistí í a úsáid chun deiseanna tobchumtha a láimhseáil. Amhail na chur ar fáil. Is féidir iarraidh ar gníomhaíochtaí eile, is féidir iad a pháistí aonair an rang a threorú le thionscnamh ag leibhéal deacrachta patrúin áirithe, mír fhreagartha a a oireann don rang agus is féidir iad thobchumadh nó ostinato simplí a leathnú de réir a chéile i rith na (patrúin a athdhéantar arís is arís scoilbhliana. Baineann páistí aonair eile) d’fhonn coitianta a mholadh. taitneamh as an deachtú a thabhairt • Léirmhínigh é freisin, agus is féidir leis an rang ar fad freagraí cearta a chleachtadh Baineann páistí taitneamh as nuair a agus a dhaingniú. thugtar a ndúshlán patrúin rithime a Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc oibriú amach. Is féidir leis an múinteoir roinnt patrún a chur i Cén barra ar sheinn mé? láthair páistí in amanna 2/4, 3/4 nó 4/4, ag brath ar a n-aois, ar a n- inmhe, agus ar thaithí an ranga, agus is féidir leis/léi a iarraidh orthu a fháil amach cé acu am atá á sheinm nó á chniogadh aige/aici. Is féidir leis na páistí freagairt, mar shampla, trí ‘Is é an dara barra é’ a rá agus trí aithris a dhéanamh ar an bpatrún ceart.

96 Eiseamláir 16 Seicheamh chun comhpháirt nua a mhúineadh

Dul ó bhuille iomlán atá ar eolas ag na páistí go dtí leathbhuillí nach bhfuil ar eolas acu:

ta ta ta ta ta ta ti - ti ta

ta ti - ti ti - ti ta ti - ti ti - ti ti - ti ta

Is féidir an dara comhpháirt nua, sos buille iomláin, a thionscnamh ar an mbealach céanna:

Z ta ta ta ta ta ta restsos ta

Z Z Z Z Z ta restsos restsos ta restsos restsos restsos ta

Is féidir na trí chomhpháirt a chomhnascadh ansin:

Z ta ti - ti ti - ti ta ta ti - ti restsos ta

Z Z Z ti - ti restsos ti - ti ta restsos ti - ti restsos ta

Is féidir patrúin eile a thionscnamh ar an mbealach céanna, in am 2/4, 3/4, 4/4 nó 6/8, ag brath ar thaithí na bpáistí ar rithim, de thoradh bheith ag éisteacht agus ag léiriú, agus ag brath ar a n-aois agus ar a leibhéal inmhe.

˙ taÐaa ti- ri- ti- ri ti - ti- ri ti- ri- ti syn- co - pa Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 97 Tuinairde a nótáil Sólfá tonach Amhail nodaireacht rithime, tiocfaidh Uirlis thairbheach agus ilchumasach é taithí neamhfhoirmiúil ar an sólfá tonach i sealbhú litearthachta sa amhránaíocht, ar éisteacht le ceol agus cheol. I gcóras an tsólfá thonaigh, is é ar fhreagairt dó roimh nodaireacht doh sna gléasanna móra agus lah sna thuinairde agus shéise. Beidh na páistí gléasanna beaga an ton baile nó an lár tar éis taitneamh a bhaint as bealaí a tonach, is cuma cén gléas é. Seasann lorg chun séis a thaifeadadh trí ainmneacha an tsólfá—doh, re, mi, fah, nodaireacht ghrafach a úsáid. soh, lah, ti, doh—do na hocht nóta i Eascróidh an gá le foirm mórscála. Is iad na buntáistí a chaighdeánach nodaireachta tuinairde bhaineann leis seo chun scileanna as an ngá míreanna agus séiseanna a litearthachta ceoil agus cumas ceol a Nodaireacht thuinairde thaifeadadh go cruinn chun go léamh ar a fheiceáil a mhúineadh ná • sólfá tonach bhféadfaidh daoine eile iad a léamh. Is gur féidir soh-mi, mar shampla, a chur i bhfeidhm ar aon phointe ar an gcliath • lámhchomharthaí féidir leas a bhaint as foinn dhá nóta agus as foinn trí nóta a foghlaimíodh i tar éis é a fhoghlaim i ngléas amháin. • ainmneacha dearbh-airde ranganna naíonán chun cur le Dé réir mar a mhéadaítear ar a • cliath mhéar tionscnamh na litearthachta sa cheol. c(h)umas amharcléitheoireachta Toisc go mbeidh eolas ag na páistí ar gluaiseann an páiste go chruth na bhfonn seo, beidh an gaol féinmhuiníneach ó bheith in ann dhá idir fhoirmeacha scríofa na nótaí líne a léamh go dtí na cúig cinn ar fad soiléir dóibh. Mar shampla, beifear tar atá sa chliathnodaireacht a léamh. De éis fonn ar nós ‘Suas Síos’ a chanadh, ghnáth scríobhtar ainmneacha sólfá sa gluaiseacht leis nó é a ‘tharraingt’ san luathscríbhneoireacht mar litreacha aer sula gcláraítear i nodaireacht é. beaga: d, r, m, f, s, l, t, d'. Lámhchomharthaí Is cabhair áisiuil iad lámhchomharthaí freisin i múineadh litearthachta ceoil Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc agus i múineadh idirchéimeanna, go háirithe; cuireann siad leis an tuiscint ar idirchéim go cinéistéiseach. Cuireann siad samhail spásúlach i láthair den ghaol ard-íseal atá idir na nótaí a bhíonn á gcanadh. (Féach an tAguisín.)

98 Ainmneacha dearbh-airde airde agus scríobhtar iad le De ghnáth, nuair a bhíonn uirlis ceannlitreacha. shéiseach á foghlaim bíonn ócaid ann Méarchliath le hainmneacha dearbh-airde a chur i Uirlis éifeachtach is ea an láthair. Is iad seo na hainmneacha mhéarchliath chun tuiscint ar an tuinairde seasta a thugtar ar nótaí. Mar gcliath chúig líne a léiriú ar bhealach shampla, léirítear mórscála C mar C D tadhlach. Seasann gach méar do líne E F G A B C. De ghnáth, déantar Nodaireachtchaighdeánach amháin den chliath. Leathnaíonn an ainmneacha dearbhairde a múinteoir nó an páiste méara láimhe thionscnamh nuair a bhíonn an páiste amháin, an bhos ar an taobh istigh, in ann sólfá tonach a úsáid go agus díríonn sé/sí méar ar na nótaí atá féinmhuiníneach ar chliath chúig líne, i gceist leis an lámh eile. Ansin is féidir agus nuair a thuigeann sé/sí leis an bpáiste an ceol a léamh nó a coincheap an doh inaistrithe. Agus chanadh ar a m(h)éarchliath féin agus amhránaíocht le hainmneacha dearbh sólfá tonach nó ainmneacha litreacha á airde á déanamh ba cheart, i gcónaí, n-úsáid aige/aici. Amhail leas a bhaint as uirlis thiúnta, mar lámhchomharthaí, tá bua ar leith ag an shampla gabhlóg thiúnta, feadóga méarchliath chun idirchéimeanna, go tuinairde, fliúit Shasanach den scoth, háirithe, a mhúineadh mar daingnítear pianó, nó méarchlár. Cuireann sé seo an tuiscint ar idirchéim go go mór le forbairt tuiscint ar ghléas cinéistéiseach. agus le léamh ceoil, mar baintear leas as fuaim an nóta agus as a shiombail araon chun a ainm a dhaingniú. Uaireanta úsáidtear ainmneacha litreacha mar ainmneacha dearbh-

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 99 Eiseamláir 17 Céimeanna nodaireachta tuinairde

1. Taispeánann focail foinn dhá nóta cruth na séise

suas‘Hey heresuas we is upsuas and is highsuas and is síos ho síosgo downsíos andis low’síos

2. Léirítear an fonn coitianta ar dhá líne, le ball dubh ag seasamh do gach nóta. œ œ œœœ œ œ œ œ œ œ œœœ

‘Hey, ho, here we go, Up and down and …’ ‘Suas, síos, suas is síos …’

3. Ansin, míníonn an múinteoir go dtugtar soh (s) ar an nóta uachtarach agus mi (m) ar an nóta íochtarach. Féadfaidh na baill dhubha ionad soh agus mi a thaispeáint.

s s s m m

4. Cuirtear na nótaí i láthair gan aon leid a thabhairt. œ œ œœœ

5. Fiú ag an gcéim luath seo, bíonn sé tábhachtach go dtuigeann na páistí gur féidir soh agus mi a bhogadh agus gur féidir iad a thaispeáint ag tuinairde níos airde nó níos ísle. Riail fhurasta le cur de ghlanmheabhair is ea í seo: ‘Nuair a bhíonn soh ar líne, bíonn mi ar líne. Nuair a bhíonn soh ar spás, bíonn mi ar spás.’ Céim an-tábhachtach i dtreo shealbhú na muiníne is gá chun ceol a léamh i ngléasanna éagsúla amach anseo is ea an riail shimplí seo a thuiscint agus a chur i bhfeidhm. s s m m

6. Úsáidtear fonn coitianta eile chun nóta nua, lah, a léiriú agus léitear agus cantar patrúin shéiseacha ag leibhéil éagsúla tuinairde. œ œ œl œœ œl œ œ œ œ œ œœœ

100 7 Cuirtear an chéadœ nóta nua eile, doh, i láthair agus bíonn líne eile ag teastáil chuige. œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

d d

8. Ar an mbealach céanna, tugtar isteach an cúigiú nóta, re, rud a shlánaíonn an scála pheinteatonachœ (a chiallaíonn ‘cúig nóta’). œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ r r

9. Faoi dheireadh, tugtar isteach an chliath chúig líne. Is féidir luachanna rithime a chur leis chomh maith. œ œ œ œ œ œ – œ œ œ œ œ

10. Taispeánann eochair na tribile cá bhfuil G, agus is féidir nótaí eile (ainmneacha dearbh- airde) agus gléaschomharthaí simplí eile a fhoghlaim.

& B A G

11. De réir mar a fhoghlaimítear na nótaí atá fágtha sa scála diatonach (fah agus ti), is féidir gléaschomharthaí simplí a iniúchadh.

# # & & # & b

G mór D mór F mór

Tá dlúthcheangal ag gach céim den litearthacht cheoil leis an gclár amhránaíochta.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 101 Ceol peinteatonach na hoiliúna agus na forbartha ceoil, toisc nach bhfuil aon leath-thon ann. I D’fhéadfadh ról tábhachtach a bheith ngeall ar an easpa leath-thon seo ag an gceol peinteatonach i bhforbairt bíonn sé i bhfad níos fusa an t-iontonú litearthachta sa cheol. Díorthaítear an a fheabhsú, toisc go bhfuil sé bunaithe téarma ‘peinteatonach’ ón bhfocal Ciallaíonn peinteatonach ‘cúig ar ‘phríomhthoin’, an chéad, an dara, Gréigise pente, cúig, chun cur síos a nóta’. an tríú, an cúigiú agus an séú céim de dhéanamh ar scála nach bhfuil ann mhórscála (d, r, m, s, l). Is iad nótaí an scála ach cúig nóta (ar nós eochracha dubha pheinteatonaigh ‘doh’ : an phianó nó nótaí eile a bhfuil an Toisc go bhfuil an scála saor ó coibhneas céanna acu i leith a chéile). chlonscairt ní mhaireann díchordaí • lah D’fhéadfaí smaoineamh ar scála ach meandar agus ní bhíonn siad • soh peinteatonach freisin mar mhórscála ar míthaitneamhach. Is féidir, áfach, nach •mi bith a bhfuil a cheathrú nóta agus a mbeadh cuid ar bith den eolas sheachtú nóta ar lár. Coimeádtar an teicniúil seo ag an bpáiste agus fós féin •re gléaschomhartha mór fós: mar go mbeadh sé/sí in ann úsáid a bhaint • doh shampla, más é C mór an as an scála mar bhonn le haghaidh gléaschomhartha ag amhrán agus nach tobchumtha, chun amhráin a mhaisiú bhfuil aon F-anna nó B-anna sa cheol, agus, níos faide anonn, chun séiseanna ansin is féidir a rá go bhfuil an tséis i a scríobh. C peinteatonach. Ar deireadh, forbróidh an páiste a Faightear ceol peinteatonach ar fud an oileadh ar cheol peinteatonach sna domhain ó chluichí amhránaíochta céimeanna luatha, gan tacaíocht ó páistí agus ó amhráin tíre chultúr phianó, cluas mhaith cheolmhar éagsúil go saothair chumadóirí. Moltar ghéarchúiseach. go hard é a úsáid i gcéimeanna luatha

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc Eiseamláir 18 Tá Dhá Ghabhairín Bhuí Agam # 2 œ œ œ & 4 œ œ œ œ œ œ œ œ œ Tá dhá ghabhair- ín bhuí a- gam is min- seach bhainn - e Tá samplaí de cheol peinteatonach ar fáil in an- # œ œ œ œ chuid amhrán tíre ar fud an & œ œ œ œ œ œ œ œ domhain. min - seach bhainn - e. Bris- eann siad mo chroí ion- am á # & œ œ œ œ œ œ œ

dtabhairt a - bhail - e ’dtabhairt a - bhaile.

102 Cloisteáil inmheánach • cuimhneamh ar mhíreanna a foglaimíodh roimhe sin: mar Gné an-tábhachtach d’fhorbairt sa shampla, déanann an múinteoir fonn cheol is ea an cumas fuaim a a chrónán gan na focail agus inmheánú. Nuair a thosaíonn an páiste déanann na páistí iarracht é a ar fhuaimeanna a inmheánú, aithint daingnítear idir a s(h)eilbh ar choincheapa ceoil agus a c(h)umas ar • míreanna fada laistigh d’amhrán a smaointeoireacht go neamhspleách ar chanadh go ciúin (sa cheann): mar Nodaireachtchaighdeánach cheol. Tarlaíonn sé go nádúrtha gur shampla, ar leid ón mhúinteoir féidir dréacht ceoil a chloisteáil sa stopann na páistí de ‘Istigh sa Zú ...’ cheann istigh má bhíonn an duine tar a chanadh ach leanann siad den éis éisteacht leis an gceol sách minic. fhonn ina gceann, ag teacht isteach Bíonn teagasc rianúil arís dóibh, le chéile agus i dtiúin, ag réamhbheartaithe de dhíth ar pháiste, pointe áirithe: ‘... Léim anois.’ áfach, chun an cumas a fhorbairt • tobchumadh ó mhíreanna a thugtar feáchaint ar nodaireacht nó ar uirlisí marbha ciúine agus ansin • cuimhneamh ar phíosaí a smaointeoireacht a dhéanamh i thobchumtar agus ar phíosaí bhfuaim. cumadóireachta lena nótáil níos faide anonn. Is féidir an cumas seo a shealbhú • tríd an meabhair ghearrthéarmach a fhorbairt • tríd an meabhair fhadthéarmach a fhorbairt • tríd an nguth a úsáid. Chun cuidiú leis an bhforbairt seo is féidir leas a bhaint as na moltaí seo a leanas, ina n-úsáidtear gnéithe rithimeacha agus gnéithe séiseacha: • aithris a dhéanamh ar an múinteoir ag canadh míreanna gearra nár chuala an páiste cheana

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 103 Eiseamláir 19 Nóta nua a thionscnamh

Is féidir an cur chuige a léirítear san eiseamláir seo a leanas a chur in oiriúint d’aois agus d’inmhe na bpáistí agus de réir na taithí a bhí acu roimhe seo. Sa chás seo, is iad na hamhrán a roghnaíodh chun úsáid an nóta re a thionscnamh ná amhrán Gaelach, ‘Ailiú Éanaí,’ agus fonn traidisiúnta Meireacánach, ‘Here Comes a Bluebird’:

‘Ailiú Éanaí’

## 4 œ œ œ œœœ œ. œ & 4 œ œ œ œ œ J

Ail - iúúéan - aí ail - iúéan - aí, Shiúl - as an drúcht ’sanean ## œ & œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ

ghrian ag éir - í, Ail - iúéan - aí, ail - iúéan - aí.

‘Here Comes a Bluebird’

2 œ œ œ œ œœœ œ & – 4 œ œ ˙

dohd Here comes a blue - bird, in through my win - dow, Hey,

Œ œ œ œ œ œ & œ œ œ œ œ œ œ œ did - dle dee - a day - day - day. Take a lit - tle part - ner,

œ Œ & œœ œ œ ˙ œ œ œ œ œ œ œ hop in the gar - den, Hey, did - dle dee - a day - day - day.

104 Níl sa chéad mhír agus sa tríú mír de patrún. Ba chóir go spreagfaí na páistí ‘Here Comes a Bluebird’ ach na nótaí le canadh ón doh deiridh agus an chéad s, m, l,—nótaí a bhfuil eolas maith ag nóta sa mhír dheiridh (mi) a fháil na páistí orthu—agus críochnaíonn an amach. Ansin ba chóir an mhír dheiridh dara mír agus an ceathrú mír le d-m-d, iomlán a chanadh, agus fuaim chrónáin atá ar eolas ag na páistí freisin. Chomh á húsáid in ionad an nóta anaithnid. maith leis seo tá patrúin bunaithe ar l, s, m, in ‘Ailiú Éanaí’. D’fhéadfaí an nóta Céim 4: An nóta nua a fháil nua a thabhairt isteach mar seo: amach Céim 1: An t-amhrán a chur de Ag an bpointe seo d’fhéadfadh an múinteoir an cheist a chur, an bhfuil ghlanmheabhair an nóta nua níos airde nó níos ísle ná Ba chóir don mhúinteoir an t-amhrán a doh? ná mi? Má éiríonn leis na páistí a chur de ghlanmheabhair gan tagairt a aireachtáil tríd an éisteacht go bhfuil dhéanamh don nodaireacht, ach na an nóta nua níos airde ná doh agus páistí a choinneáil gnóthach le níos ísle ná mi, d’fhéadfadh an gníomhartha agus le gluaiseachtaí, de múinteoir siolla sólfá an nóta, re, agus réir mar is cuí. a lámhchomhartha a thabhairt.

Céim 2: Dul siar ar phatrúin Céim 5: An nóta nua a aithint shéiseacha Má chuireann an múinteoir na Ba chóir dul siar ar na patrúin míreanna den amhrán atá ar eolas ar shéiseacha s-l-s-m agus d-m-d leis na an gclár dubh ansin, ar chliath thrí páistí, ag úsáid lámhchomharthaí. líne nó ar chliath chúig líne, is féidir D’fhéadfaí léamh ó chliath thrí líne nó leis na páistí, tar éis dóibh ionad re a chúig líne a chur san áireamh, ag brath bhrath le lámhchomharthaí, a ionad ar ar chéim forbartha na bpáistí i an gcliath a fháil amach go furasta litearthacht an cheoil. Tugtar faoi œ œ deara nach ndéantar tagairt do & – œ œ œ œ œ ghléaschomharthaí, .i. do ghéir ná do dohdsmdsmrd mhaoil. agus is féidir leo an riail a chur in iúl a Céim 3: Éisteacht go haireach deir leis an gceol Nuair a bhíonn doh ar líne, bíonn mi ar Ba chóir don mhúinteoir iarraidh ar na líne, agus bíonn re ar an spás eatarthu. páistí an chéad mhír agus an tríú mír a Nuair a bhíonn doh ar spás, bíonn mi ar chanadh i sólfá, lámhchomharthaí a spás, agus bíonn re ar an líne eatarthu. thaispeáint, agus an dara mír agus an ceathrú mír a chrónán. Ansin A thúisce agus a bheidh re foghlamtha, d’fhéadfadh sé/sí iarraidh orthu na is féidir é a chleachtadh i gcomhthéacs míreanna ‘day, day, day’ a iniúchadh roinnt amhrán tíre agus patrún agus a fháil amach gur doh-mi-doh an séiseach eile, mar shampla, ‘Ailiú Éanaí’.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 105 Léiriú: seinm uirlisí

Baineann gach páiste an-chuid Agus uirlisí á roghnú, ba chóir na taitnimh agus sástachta as uirlisí a pointí seo a leanas a chur san áireamh: sheinm. Cuireann seinm uirlisí go mór le foghlaim an cheoil toisc go Cáilíocht uirlisí bhfeiceann, go gcloiseann agus go Chuirfeadh an bhuaine agus an Uirlisí a roghnú mothaíonn an páiste na coibhneasa atá cháilíocht toin a bheadh ag líon beag • cáilíocht idir rithim agus tuinairde. Baintear d’uirlisí den scoth eispéiris cheoil níos aidhmeanna na snáitheanna • éagsúlacht tondatha fiúntaí agus níos taitneamhaí ar fáil do comhghaolmhara Éisteacht agus pháistí ná mar a chuirfeadh líon i • éagsúlacht sna teicníochtaí freagairt, Léiriú agus Cumadóireacht bhfad níos mó d’uirlisí lagmheasartha. seanma amach mar dírítear aird an pháiste ar éisteacht go haireach agus go criticiúil • líon na n-uirlisí lena c(h)uid tobchumtha agus a Éagsúlacht ó thaobh tondatha • insroichteacht c(h)uid cumadóireachta féin (agus agus ó thaobh teicníochtaí píosaí cumadóireachta le daoine eile) seanma de chomh maith le díriú ar iad a sheinm Ba chóir go mbeadh éagsúlacht ó faoi mar a shamhlaigh an cumadóir. thaobh tondatha agus ó thaobh teicníochtaí seanma de sa raon uirlisí a Cnaguirlisí a sheinm roghnófaí: mar shampla, dhéanfadh triantán, ciombail agus druma freastal Is féidir cnaguirlisí a úsáid ag gach ar na bunriachtanais ó thaobh leibhéal ranga agus ar go leor bealaí, tondatha agus ó thaobh teicníochtaí mar shampla chun éagsúla de. Os a choinne sin, dá • buille, rithim nó tuinairde a léiriú mbeadh foireann triantán de • buille, rithim nó tuinairde a mhéideanna éagsúla á ceannach níor thobchumadh mhór go mbeadh na triantáin ar aon tiús chun go bhféadfaí iad a sheinm i • mír nua a chur le léiriú ngrúpa ceoil. Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc • mír chodarsnach a chur le léiriú • cúlra a chruthú d’fhilíocht nó do Líon na n-uirlisí phrós. Is féidir cur leis an rogha bunaidh le huirlisí a dhéanfadh na páistí féin. Le Tá dhá phríomhaicme de chnaguirlisí himeacht aimsire, ba chóir go gcuirfí ann: uirlisí tiúnta agus uirlisí foireann uirlisí den scoth ar fáil don neamhthiúnta. Bíonn tuinairde rang. sheasta, ach neamhshainithe, ag uirlisí neamhthiúnta, mar shampla ag croitheadóir nó ag ciombal. Bíonn tuinairde sheasta shainiúil ag cnaguirlis tiúnta, ag glockenspiel nó ag xíleafón, mar shampla, agus is féidir leo séis a chruthú.

106 ‘... D’éirigh liom triail a bhaint Insroichteacht Sasanacha. Diaidh ar ndiaidh, de réir mar a thagann páistí in inmhe, is féidir as an bpíb mhór. B’ionann é Bíonn spásanna taispeána úsáideach leo taitneamh a bhaint as na dúshláin agus bheith ag iarraidh chun eispéiris fhiúntacha a spreagadh a thugann páirteanna uirlise ag ochtapas a shéideadh.’ agus, nuair a dhéantar monatóireacht leibhéil éagsúla deacrachta. James Galway cheart orthu, soláthraíonn siad deiseanna chun gníomhaíochtaí dea- rialaithe a chur ar fáil do pháistí Rudaí le cur san áireamh agus aonair nó do bheirteanna. uirlis don seomra ranga á uirlisí seinm Léiriú: roghnú Uirlisí a láimhsiú • Cáilíocht na huirlise, tiúnadh, ton D’fhéadfaí bunrialacha do na páistí ar agus buaine san áireamh nós na gcinn seo a leanas a chomhaontú roimh ré: • Simplíocht ó thaobh teicníochta de Uirlisí séiseacha • barraí clingíní • meas ar na huirlisí Saincheisteanna teagaisc • glockenspiel • teorainn leis an líon ceoltóirí in Má shocraíonn scoil ar uirlisí séiseacha aghaidh gach uirlise ag an am a thionscnamh, an fhliúit Shasanach • xíleafón céanna (duine nó beirt de ghnáth) nó an fheadóg stáin, mar shampla, ba • miotalafón • seinm bhog (gan seinm ghlórach a chóir go ndéanfaí leanúnachas • feadóg stáin úsáid ach go hannamh) teagaisc ar fud na scoile a phlé mar chuid den phleanáil. Go hidéalach, ba • fliúit Shasanach • guaim le linn seanma. chóir go mbeadh béim an chur chuige • méarchlár teagaisc agus foghlama ar bheith Uirlis shéiseach a ceolmhar seachas bheith meicniúil: is é • giotár sin, ba chóir don pháiste an tséis a • pianó fhoghlaim chanadh, an rithim a bhualadh de Tugann uirlisí séiseacha deiseanna do bhosa, gluaiseacht leis an gceol agus pháistí ceol le raon leathan nótaí agus an ceol a chloisteáil nó a mhothú go tondathanna a iniúchadh agus a hinmheánach roimh é a sheinm. Ba sheinm. Is féidir an coibhneas idir chóir go ndéanfadh an múinteoir gach nótaí éagsúla agus coincheap na séise iarracht na scileanna, na coincheapa a shealbhú go tapa trí bheith ag agus an tuiscint, a bheadh sealbhaithe breathnú ar uirlisí agus á láimhseáil. cheana féin i ngnéithe eile an Foghlaimíonn páistí ceann de churaclaim cheoil, a chomhtháthú leis Ba chóir don pháiste an tséis a bhunphrionsabal fuaime go han-luath: an gclár uirlise: is é sin, ba chóir gur chanadh, an rithim a bhualadh gineann uirlisí móra fuaimeanna níos amhráin a foghlaimíodh i ranganna de bhosa, gluaiseacht leis an ísle, agus cruthaíonn uirlisí beaga sóisearacha, agus séiseanna ar éisteadh gceol agus an ceol a chloisteáil fuaimeanna níos airde. Is féidir go leo sa snáithe Éisteacht agus freagairt, a nó a mhothú go hinmheánach bhfoghlaimíonn páistí ainmneacha bheadh sa mhór chuid de stór ceoil roimh sheinm. litreach na nótaí nó a n-ainmneacha uirlise, sna céimeanna tosaigh go dearbhairde go nádúrtha trí bheith ag háirithe. obair le huirlisí le barraí (glockenspiel, mar shampla) nó le fliúiteanna

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 107 An fhliúit Shasanach leanúint, is fusa agus is féinmhuiníní a dhéanfaidh sé/sí uirlis ar bith eile a Uirlis den chéad scoth don seomra fhoghlaim ina dhiaidh sin. ranga is ea an fhliúit Shasanach. Bíonn tuinairde shármhaith ag an bhfliúit Modh an-mhaith is ea seinm ar an Shasanach phlaisteach nua-aimseartha, bhfliúit Shasanach chun léiriú aonréid ach fós féin bíonn sí an-urrúnta. agus léiriú i ngrúpaí ceoil a Cumascann sí go maith le guthanna thionscnamh le rang. Tar éis roinnt páistí, agus le huirlisí eile. Bíonn sí bheag ceachtanna, fiú, beidh cuibheasach éasca í a fhoghlaim, agus máistreacht ag an bpáiste ar go leor is féidir le rang iomlán í a fhoghlaim le nótaí chun foinn tíre shimplí a sheinm chéile. Tá ceann de na réimsí ceoil is agus chun páirt a ghlacadh mar bhall saibhre agus is éagsúla dá bhfuil ag de ghrúpa i ndéanamh ceoil ar aon uirlis ag an bhfliúit Shasanach; bhealach taitneamhach. Bíonn na síneann sé anonn ón Meánaois, tríd an chéad nótaí a fhoghlaimítear ar an Athbheochan agus an ré bharócach go bhfliúit Shasanach—de ghnáth na dtí an ceol comhaimseartha. Níl a sárú chéad chúig nóta de scála G—ag le fáil mar réamhullmhú do sheinm tuinairde atá an-oiriúnach chun uirlisí eile. Úsáidtear méarú na fliúite páirteanna amhráin na bpáistí a Sasanaí le gaothuirlisí eile, mar an thionlacan agus chun patrúin shimplí bhfliúit agus an chláirinéid; de ostinato a chur ar fáil. thoradh na tuisceana do thuinairde agus do litearthacht cheoil a shealbhóidh an páiste trí chlár céimnithe ar an bhfliúit Shasanach a Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc

Cuireann an fhliúit Shasanach deiseanna ar fáil do pháistí taithí a fháil ar an taitneamh a bhaintear as bheith ag seinm i ngrúpa ceoil

108 Fliúit Shasanach a cheannach lena Aire a thabhairt don fhliúit húsáid sa seomra ranga Shasanach Moltar go gceannóidh gach páiste sa Ba chóir go múinfí do pháistí ón tús rang fliúit Shasanach den déanamh meas a bheith acu ar a n-uirlis, í a céanna, toisc go gcuirfidh sé seo leis théamh go bog roimh sheinm (téann sé an tondath agus leis an seo i bhfeidhm ar an tiúnadh), agus í a gcomhsheasmhacht toin nuair a thriomú agus a ghlanadh tar éis bheidh ceol á dhéanamh ag grúpa. Is úsáide. Agus an uirlis á seinm, beirtear uirlisí seinm Léiriú: fearr an fhliúit Shasanach a bhfuil trí greim bog uirthi leis na beola: ní gá alt uirthi, toisc gur féidir le páistí a greim fiacla a bhreith ar an mbarr. bhfuil lámha beaga acu an t-alt Cur chuige nó leabhar teagaisc a íochtarach a thiontú chuig ionad oiriúnach. Go hidéalach, ba chóir go roghnú mbeadh a (h)uirlis féin ag gach D’fhéadfadh an múinteoir na leabhair páiste—ar bhonn sláinteachais agus theagaisc éagsúla (téacsanna chun cleachtadh ar an uirlis a éascú. Is múinteoireachta) dá bhfuil ar fáil a fiú beagán airgid sa bhreis a iniúchadh agus an leabhar teagaisc ab chaitheamh agus uirlis de chuid fhearr, dar leis, a d’oirfeadh dá rang a déantóra creidiúnaigh a cheannach; roghnú; ba cheart rudaí ar nós glinne, beidh sé níos saoire i ndeireadh an lae leanúnachais, an rogha amhrán agus mar beidh an uirlis níos fearr agus níos luach ar airgead a chur san áireamh. iontaofa. Ós rud é go mbeidh an clár litearthachta comhtháite leis an Seinnteoirí ar ciotóga iad amhránaíocht agus leis an obair uirlise Moltar do sheinnteoir ar ciotóg é/í ón tús, b’fhéidir gur mhian leis an seinm sa chaoi thraidisiúnta, is é sin múinteoir gnéithe simplí rithimeacha leis an gciotóg ag barr na huirlise agus agus séiseacha a iniúchadh leis an leis an deasóg ag a bun. Mura bhfliúit Shasanach sula dtionscnódh ndéanfadh sé/sí é sin, bheadh sé sé/sí cur chuige ní ba fhoirmiúla nó ní deacair ar an bpáiste na ‘leathphoill’ ar ba chéimnithe. Mar shampla, an uirlis a chlúdach, mar dearadh don d’fhéadfadh an múinteoir patrúin seinnteoir deasógach iad. Chomh rithimeacha a iniúchadh ar nóta maith leis sin, bheadh fadhbanna ag an amháin, B, abair, an nóta is fusa le bpáiste nuair a rachadh sé/sí ar seinm: aghaidh chun an teanórfhliúit Shasanach a sheinm. Is féidir uirlisí a & œ œœœ œ cheannach a rinneadh go speisialta do chiotóga, ach bíonn siad daor agus ní bhíonn fáil orthu go forleathan.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 109 nó ar dhá nóta: & œ œ œ œ œ œ œ Œ œ œ

BA

nó ar thrí nóta, mar shampla B, A, G (m, r, d i sólfá tonach), ag seinm fonn simplí coitianta agus ag tobchumadh fonn nua: 4 & Q œ œ œ Œ œ œ œ œ ˙

Nuair a úsáidtear nodaireacht, is ceart i gcónaí na páistí a spreagadh chun an rithim a bhualadh de bhosa agus an tséis a chanadh i sólfá nó le focail sula seinntear iad. Cuidíonn sé seo leis na páistí chun an fhuaim a chloisteáil go hinmheánach agus cuireann sé leis an

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc léiriú a bheith níos ceolmhaire. Ba chóir go mbeadh a c(h)óip féin den cheol ag gach páiste, chun an cleachtadh a éascú agus chun taithí a thabhairt ar cheol clóbhuailte. Sáraíonn roinnt scoileanna an costas tosaigh a bhaineann leis an gcleachtas seo trí chóipeanna den cheol a chur ar fáil don staidéar áirithe ach iad a choimeád ansin lena n-úsáid le ranganna eile ina dhiaidh sin.

110 An fheadóg stáin mhúineadh, is fiú deimhin a dhéanamh de go n-úsáideann gach páiste feadóg Uirlis an-choitianta is ea an fheadóg den déanamh céanna chun go mbeidh stáin in an-chuid scoileanna. Is í an an ton comhoiriúnach. uirlis is saoire í dá bhfuil ann. I lámha saineolaí is féidir an-bhinneas agus ton Ba chóir go ndéanfadh an múinteoir lánléiritheach a bhaint aisti, ach, os a deimhin de go bhfuil an bhéalóg choinne sin, éireoidh go geal le páistí í a daingnithe i gceart roimh sheinm.

úsáid chun an ceol is ansa leo, idir Bíonn tionchar aige seo ar thiúnadh uirlisí seinm Léiriú: amhráin tíre, charúil Nollag agus phíosaí na huirlise. Chomh maith leis sin, ba clasaiceacha simplí, a athchruthú. chóir an uirlis a théamh, sa lámh nó trí shéideadh go mín tríthi. I dteannta leis an gcliathnodaireacht is é an sólfá tonach an modh is mó a De ghnáth is é an raon doh go soh ard a chleachtann seinnteoirí na feadóige bhíonn oiriúnach do sheinm ranga: stáin chun ceol a léamh. Is í an fheadóg # w stáin i ngléas D an ceann is iomchuí # lena húsáid sa bhunscoil, mar oireann & w an gléas seo lena chomhcheangal leis an gceacht amhránaíochta. Tá an fheadóg stáin i ngléas D soláimhsithe i Ar ndóigh, is féidir nótaí atá níos airde lámha páistí freisin. ná seo a chruthú, ach bíonn éagsúlachtaí móra idir sheinnteoirí Bíonn raon d’fheadóga stáin éagsúla ar aonair agus idir uirlisí aonair sna nótaí fáil i siopaí ceoil, cuid acu déanta as arda (nótaí a bhaintear amach trí prás, cuid acu as nicile. Bíonn an shéideadh go dian), agus bíonn fheadóg nicil beagán níos daoire. fadhbanna le díoscáin agus le Bíonn snas níos buaine uirthi, agus tuinairde neamhchruinn. maíonn roinnt seinnteoirí gur fearr an ton a bhíonn aici. Agus rang á Is féidir seachtráin (nótaí géaraithe nó maolaithe) a dhéanamh ar an bhfeadóig stáin, de ghnáth trí pholl a leathdhúnadh. Níl siad seo oiriúnach do sheinm grúpa, áfach, toisc go mbeidh tríocha iarracht éagsúil ar an ‘leathdhúnadh’ ag tríocha páiste éagsúil! Sa mhéid sin, is féidir nach bhfuil an uirlis chomh hildánach leis an bhfliúit Shasanach. Amhail seinm na fliúite Sasanaí, má mhúintear an fheadóg stáin do na páistí trí nodaireacht, is ceart iad a spreagadh leis an rithim a bhualadh de bhosa agus an tséis a chanadh i sólfá nó le focail roimh sheinm. Cuidíonn sé seo leo chun an fhuaim a chloisteáil go hinmheánach agus cuirfidh sé leis an léiriú a bheith níos ceolmhaire. Is nasc praiticiúil inshroichte le raon ollmhór de cheol Gaelach í an fheadóg stáin.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 111 Cumadóireacht

Cuid dhílis den phróiseas foghlama is teilifís nó ar an raidió (chomh maith le ea an chumadóireacht. Baineann sí den bheith ag éisteacht le gligíní agus le chuid is mó le forbairt a dhéanamh ar poirt aitheantais, le ceol pobail, le ceol chruthaitheacht na bpáistí laistigh de traidisiúnta, le ceol clasaiceach agus le fhráma a gcuid smaointeoireachta sa físeáin) agus le taifeadtaí éagsúla ceoil ‘Is iad fuaim agus ciúnas ábhar cheol. De réir mar a chumann siad ar chaiséid nó ar dhlúthdhioscaí. Beidh an cheoil. Iad seo a éiríonn siad níos feasaí ar na taithí ag an-chuid páistí ar sheinm ar chomhtháthú, sin an fuaimeanna a bhíonn á ndéanamh acu uirlisí simplí, ar nós xíleafóin, féin agus ar na fuaimeanna a dhéanann croitheadóirí nó drumaí, ag cruthú a chumadóireacht.’ daoine eile chomh maith. Sa mhéid seo, gceoil féin agus ag sealbhú spéise John Cage spreagann an próiseas cumadóireachta pearsanta dóibh féin i gceol. na páistí chun foghlama a mbíonn idir Imríonn páistí go nádúrtha le gnéithe chomhoibriú agus chomhar rithimeacha séiseacha agus iniúchann riachtanach chuici. Nuair a bhíonn siad iad go nádúrtha tríd an páistí gafa le dréacht ceoil a chruthú amhránaíocht agus trí uirlisí simplí a do chuspóir áirithe, bíonn siad ag úsáid, ag athrú an luais agus na gabháil d’eagrú, de chinnteoireacht dinimice gan smaoineamh air. Sa agus de réiteach fadhbanna, agus dá seomra ranga, tógtar ar an bhfonn thoradh sin bíonn gníomhaíocht i iniúchta seo i ngach snáithe den bhfad níos leithne ná déanamh patrún churaclam agus ag gach leibhéal ranga. rithimeach nó patrún séiseach ar siúl Sa snáithe Éisteacht agus freagairt tugtar acu. deiseanna struchtúrtha don pháiste Bíonn an-chuid taithí ar cheol ag chun fuaim a iniúchadh; sa snáithe formhór na bpáistí sula dtagann siad ar Léiriú tugtar deiseanna dó/di amhráin scoil in aon chor. Bíonn raon mór ceoil shimplí a chanadh agus uirlisí a mórthimpeall orthu gach lá; bíonn siad sheinm; agus sa snáithe Cumadóireacht ag éisteacht le ceol cúlra, le móibílí nó faigheann sé/sí deiseanna chun le bréagáin cheolmhara, le hamhráin a tobchumadh, plé, measúnú agus chantar dóibh, le cláir do pháistí ar an taifeadadh a dhéanamh. Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc

Meán an-mhaith do pháistí chun tástáil a dhéanamh le hidéanna ceoil ar bhealach atá neamh-mheánach agus spontáineach is ea tobchumadh.

112 Cumadóireacht le raon de • líne nó sliocht as téacs filíochta nó chuspóirí próis a léiriú, m.sh. Sa churaclam leagtar amach raon ‘Sruthán beag mé, sruthán beag mé forchéimnitheach de chuspóirí i Ó thaobh an chnoic a thagaim; Is bím ag léimneach is ag rith Cén fáth an ngníomhaíochtaí cumadóireachta, ach ní mór a aithint gur forbairt bhíseach Is am ar bith ní stadaim.’ chumadóireacht? seachas forbairt líneach a bheidh san De réir a chéile, agus de réir mar a Cumadóireacht • chun amhrán nó scéal a achar seo; b’fhéidir nach mbeadh sé fhaigheann siad taithí sa bhreis ar thionlacan indéanta an fhorbairt a tharlódh i theicníochtaí agus ar stíleanna ngach uile ghníomhaíocht a thuar nó, éagsúla, bainfidh páistí cur chuige atá • chun gnéithe ceoil a fiú, nach mbeadh sí follasach i rith na uathúil aonaránach amach dóibh féin iniúchadh gníomhaíochta fiú. Ar an raon cuspóirí sa chumadóireacht. Chuige sin, áfach, le haghaidh cumadóireachta sa cheol • chun tástáil a dhéanamh le beidh treoir agus tacaíocht de dhíth áirítear fuaim orthu ag gach leibhéal ranga, go • rann páistí, cantaireacht, amhrán nó háirithe sna céimeanna luatha. • chun pearsa, meon nó cluiche a thionlacan suíomh a léiriú • scéal nó dán a thionlacan, ag cruthú Gníomhaíochtaí • chun cur síos a dhéanamh ar maisíochtaí fuaime simplí cumadóireachta a eagrú eachtraí • gnéithe ceoil ar nós buille, rithime, De ghnáth cuirtear tús le tréimhse séise, dinimice, luais, • chun coincheap teibí a chur oibre cumadóireachta le gníomhaíocht comhdhéanaimh, tondatha agus in iúl beochana, mar shampla le cluiche uigeachta a iniúchadh simplí rithime, le tobchumadh gutha • ostinato (patrún athdhéanta) nó le comhrá amhránaíochta. De réir rithimeach nó séiseach a chruthú mar a théann an tobchumadh ar chun amhrán nó cantaireacht a aghaidh beidh cabhair an mhúinteora thionlacan de dhíth ar na páistí chun struchtúr • tástáil a dhéanamh le fuaim (ceol agus cruth a chur ar a gcuid oibre. Is í teagmhasach) an tslí is fusa chun struchtúr a thabhairt isteach ná socrú ar • pearsa a léiriú, m.sh. ‘drochdhuine’ leideanna soiléire tosaithe agus nó ‘sióg mhaith’ stoptha, agus ba chóir go spreagfaí na • meon a léiriú, m.sh. ceol ‘brónach’, páistí chun freagartha do na leideanna ceol ‘sona’ sin. Cé go mbeidh réimse mór d’ábhair dhéanta fuaime thart ar na páistí, • sraith eachtraí a léiriú, m.sh. fear an aráin sinséir ag éalú ón d’fhéadfadh go mba ghá don tseanbheainín, ón seanfhear, ón mhúinteoir teorainn a chur leis an mbuachaill, ón gcailín, ón gcat, srl. rogha fuaimeanna a bheadh ar fáil dóibh sna céimeanna luatha; mura • atmaisféar a chur in iúl, m.sh. an ndéanfaidh sé/sí sin, b’fhéidir go spás amuigh, an sorcas mbeidh easpa soiléireachta agus • coincheap teibí a chur in iúl, m.sh. crutha ar a gcuid cumadóireachta. ruaille buaille, ríméad, dúiseacht Chomh maith leis sin, d’fhéadfadh

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 113 nach dtiocfaidh ach rírá as tríocha Is féidir socrú ar theorainneacha ar páiste bheith ag tobchumadh san aon bhonn na dtosca seo am amháin sa seomra ranga! Tá sé • na huirlisí a bheidh ar fáil tábhachtach go n-éistfidh na páistí go grinn lena bhfuaimeanna de réir mar a • na gnéithe ceoil Is rud é a dhéantar lom dhéanann siad iad, agus go malartóidh • raon de chuspóirí ceoil. láithreach an tobchumadh ceoil, agus go modhnóidh siad iad de réir Is féidir iad a chónascadh agus a eagrú ach is féidir go gcuimseodh mar is gá. Dá bharr sin, beidh am agus ina n-aonair, ina ngrúpaí nó mar rang cumadóireacht níos mó tástála, spás ag teastáil ó na páistí, ina n-aonair nó ina ngrúpaí beaga, chun a iomlán. machnaimh agus gcuid fionnachtana a dhéanamh. Má smaointeoireachta. cheaptar roinnt bunrialacha i gcomhar Uirlisí a bheidh ar fáil leis na páistí, éascófar eagar réidh a Ina measc seo áirítear úsáid bhunú agus déanfar deimhin de go fuaimeanna gutha, cnagadh coirp, mbeidh taithí foghlama den scoth ag uirlisí a rinneadh sa bhaile nó gach aon duine. D’fhéadfaí na rudaí fuaimeanna a ‘dtagtar’ orthu, seo a leanas a chuimsiú cnaguirlisí tiúnta agus cnaguirlisí • leideanna tosaithe agus leideanna neamhthiúnta, uirlisí séiseacha simplí stoptha agus aon uirlis eile a bheidh ar fáil don scoil—pianó, giotár, méarchlár nó • láimhsiú na n-uirlisí cairdín—chomh maith leis an raon de • leibhéil fuaime theicníochtaí seanma is féidir a úsáid. • an méid ama a chaithfí le gach gníomhaíocht Gnéithe ceoil Cuimsítear na gnéithe ceoil sin a luaitear • gluaiseacht go dtí achar an cheoil sa churaclam (buille, ré, luas, tuinairde, agus ar ais uaidh dinimic, comhdhéanamh, tondath, • an líon is mó páistí a cheadófaí in uigeacht agus stíl) chomh maith le haon

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc achar an cheoil san aon am amháin. rud sa bhreis ar mhian leis an múinteoir béim a chur air. Is féidir iad a ionramháil Ba chóir don mhúinteoir aird na ceann ar cheann, mar shampla ‘An féidir bpáistí a dhíriú ar úsáid éifeachtach a leat patrún rithime a dhéanamh mar bhaint as líon beag smaointe seachas Bíonn múinteoir freagrach as fhreagra ar an gceann seo?’ nó is féidir an iomarca spreagtha a thabhairt iad a ionramháil i dteaglamaí, mar cuidiú le páistí ag gach leibhéal dóibh le raon rómhór d’ábhair dhéanta shampla ‘An féidir leat séis a dhéanamh a cumais chun cruth agus treo a ceoil. Baineann sé seo le páistí ag gach thosóidh go glórach agus a chríochnóidh chur ar a gcuid cumadóireachta. céim agus de gach leibhéal cumais. go bog?’ Sa chaoi seo is féidir na D’ainneoin gur féidir cuma mhúinteoir teorainneacha a bhíonn le hobair na lárnach a bheith air seo, is é a mhalairt bpáistí a leathnú de réir a chéile. atá i gceist: bíonn fócas cúng ag teastáil ó pháistí chun a gcumas Sna leathanigh seo a leanas tugtar smaointeoireachta éisréimní a roinnt eiseamlairí de shaghsanna cur mhúscailt. chuige a d’fhéadfaí a úsáid sa chumadóireacht.

114 Eiseamláir 20 Scéal, amhrán nó cluiche a thionlacan

Is féidir an ceacht seo a chur in oiriúint do Céim 3: Gnéithe a aithint pháistí d’aoiseanna éagsúla, ag brath ar a Is féidir gnéithe comhchoitianta na dtaithí roimhe seo. Cé go gcuireann úsáid bhfuaimeanna a phlé: an scéil ‘Na Leipreacháin agus an Gréasaí’ in iúl gur páistí óga atá i gceist, beidh scéal • an gréasaí ag obair atá chomh coitianta céanna leis, ach é níos • bean an ghréasaí ag obair casta, ag teastáil ó pháistí atá níos sine • na leipreacháin ag obair chun a gcéad iarrachtaí cumadóireachta a bhunú air. • fuaimeanna troma casúireachta Is le maisíochtaí fuaime chun scéal, amhrán • fuaimeanna éadroma casúireachta. nó cluiche a thionlacan agus leis na bealaí inar féidir iad seo a chur isteach sa Céim 4: Pearsana a léiriú reacaireacht a bheidh na páistí ag plé den Is féidir leis na páistí comhoibriú lena chéile chuid is mó sna céimeanna luatha. Díreofar ina ngrúpaí chun pearsana áirithe a léiriú. an tionlacan ar ghnéithe soiléire an scéil nó Tar éis dóibh na fuaimeanna iomchuí a an téacs, nó ar bhuaicphointe follasach, mar roghnú, b’fhéidir gur mhian leis na páistí iad shampla ‘... Shéid sé agus shéid sé agus a mhodhnú chun iad a dhéanamh níos shéid sé an teach!’ Níos faide anonn léirithí: déanfar na fuaimeanna a roghnófar a • an díomá atá ar an ngréasaí nuair a thaifeadadh le siombailí chun gur féidir le fhaigheann sé amach a laghad leathair daoine eile iad a léirmhíniú. atá fágtha (is féidir fonn an ghréasaí a sheinm go bog, é ag dul in éag de réir a Céim 1: An suíomh a leagan amach chéile) Léann an múinteoir an scéal do na páistí agus comhoibríonn siad lena chéile chun an • an t-iontas nuair a fhaigheann sé bróga príomhthéama, na príomheachtraí nó na agus iad déanta cheana féin (fonn an príomhphearsana a aithint: ghréasaí ag luas siúil, ansin ag stopadh go tobann i lár an fhoinn) • na leipreacháin • an scleondar agus iad ag fanacht lena • an gréasaí agus a bhean fheiceáil cé a bhí ag obair dóibh faoi • an leathar á ghearradh amach choim (foinn nó patrúin ón ngréasaí agus óna bhean, agus fuaimeanna éadroma • na leipreacháin ag casúireacht agus ag casúireachta na leipreachán á leanúint). fuáil • iad ag bailiú leo agus an obair déanta. Céim 5: An scéal a insint i bhfuaim Ag deireadh ba chóir an scéal a thaifeadadh Céim 2: Uirlisí a roghnú agus ba chóir go n-éistfeadh na páistí leis Spreagann an múinteoir na páistí le chun go bhféadfaidís machnamh agus smaoineamh ar fhoinsí déanta fuaime meastóireacht a dhéanamh ar a bpíosa (cnagadh coirp, fuaimeanna gutha agus cumadóireachta sula ndéanfaidís é a uirlisí an tseomra ranga) a d’fhéadfaí a úsáid athoibriú de réir mar ba ghá. chun gnéithe den scéal a léiriú.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 115 Eiseamláir 21 Dán a thionlacan

Amhail an ceacht roimhe seo, is féidir an cur chuige seo a chur in oiriúint do pháistí d’aoiseanna éagsúla, ag brath ar a dtaithí Chuala mé an Ghaoth roimhe seo. Chuala mé an ghaoth Is féidir gur fearr a d’oirfeadh an dán ‘The Leaves’ do pháistí Ag bualadh na bhfuinneog, óga, ach bhainfeadh páistí níos sine taitneamh as ‘Chuala Mé an Ghaoth’ (le Colm Mac Lochlainn) agus d’fhéadfaidís a gcuid Ag canadh ar na doirse, cumadóireachta a bhunú air. Ag séideadh na nduilleog. Chuala mé an ghaoth Céim 1: An dán a léamh Ag luascadh an chrainn, Tar éis dó/di dán a roghnú lena chur i láthair an ranga, ba chóir Ag leagan na slinnte don mhúinteoir é a léamh do na páistí agus an t-ábhar, na Anuas ón díon. samhlaoidí agus an meon a chuirfeadh an dán in iúl a phlé leo. D’fhéadfaí cóipeanna den dán a thabhairt do na páistí nó Chuala mé an ghaoth, d’fhéadfaí é a chur ar chairt nó a theilgean ar scáileán. Ba An oíche go léir, chóir aon fhocal nó nath cainte neamhchoitianta a mhíniú. Ag séideadh na fearthainne Tríd an aer. Céim 2: Fuaimeanna a roghnú Colm Mac Lochlainn Ba chóir go roghnófaí fuaimeanna as foinsí éagsúla chun línte éagsúla a léiriú—níor ghá gach líne a roghnú, mar seans go Céim 3: Léiriú agus taifeadadh mbeadh fonn ar na páistí díriú go speisialta ar mhír ar leith nó ar dhá mhír ar leith a thaitneodh leo. Níor mhór do na páistí Léirítear an dán ansin agus déantar é a thaifeadadh leis an fuaimeanna a roghnú a mhúsclódh samhlaoidí den fhómhar tionlacan gutha agus uirlise. Is féidir an tionlacan agus an dán agus d’aimsir fhuar, mar shampla rudaí nó uirlisí miotail á féin a thaifeadadh ceann ar cheann, chomh maith, agus na trí mbualadh le buailteoirí crua. leagan a chur i gcomparáid lena chéile. Cuirfidh an tionlacan le feasacht ar chiall focal agus nathanna cainte áirithe sa dán. Cuirfidh sé seo, ar a sheal, le tuiscint níos The Leaves doimhne ar an dán féin agus cuirfear i láthair ar bhealach níos The leaves had a wonderful frolic, lánléirithí é dá bharr sin; déanfaidh sé seo go léir obair sna hamharcealaíona agus i dteanga a chomhlánú. They danced to the wind’s loud song, They whirled, and they floated, and scampered, They circled and flew along. The moon saw the little leaves dancing, Each looked like a small brown bird. The man in the moon smiled and listened, And this is the song he heard. The North Wind is calling, is calling, And we must whirl round and round, And then when our dancing is ended We’ll make a warm quilt for the ground. Ní fios cé a chum

116 Eiseamláir 22 Gnéithe ceoil a úsáid

Is féidir meán an-áisiúil le haghaidh Céim 4: Comhdhéanamh a iniúchadh tobchumtha agus le haghaidh Míníonn an múinteoir mar is féidir cumadóireachta a chur ar fáil trí na gnéithe fuaimeanna éagsúla a eagrú, mar shampla ceoil a iniúchadh. Sa sampla a thugtar thíos fuaim Eoin (A), fuaim Shinéad (B), ansin déantar trí ghné a iniúchadh: dinimic fuaim Eoin arís (A), chun an patrún ABA a (glórach/bog), luas (tapa/mall) agus dhéanamh. Oibríonn na páistí ina comhdhéanamh simplí, cé gur féidir leis an mbeirteanna nó ina ngrúpaí, i gcomhar lena múinteoir é seo a leathnú trí ghnéithe eile a chéile, agus le cabhair an mhúinteora de réir chur leis—tondath agus uigeacht, mar mar is gá, chun píosa cumadóireachta níos shampla. Tá na hábhair a úsáidtear sa chás faide a dhéanamh trína bhfuaimeanna a seo ar fáil go forleathan, agus, arís, is féidir eagrú. go mbeartódh an múinteoir iad a mhalartú, ag brath ar chásanna aonair. Díríonn an Céim 5: Plé agus taifeadadh ghníomhaíocht chomh maith ar thábhacht Roghnaíonn gach páiste an leagan is fearr na héisteachta mar chuid den phróiseas leis/léi féin, taifeadann sé/sí ar téip é agus cruthaitheach i ndéanamh ceoil. cumann sé/sí nodaireacht ghrafach shimplí chun é a fháil ar ais ag céim níos faide Céim 1: Tobchumadh le hábhair Beidh am agus spás ag teastáil ó anonn. Is féidir teideal a thabhairt air Tugtar giota páipéir do gach páiste agus freisin, pháistí nuair a bheidh siad ag iarrtar air/uirthi tástáil (nó tobchumadh) tobchumadh agus is féidir go leis an ábhar seo chun fuaim a dhéanamh. mbeidh níos mó ná seisiún m.sh. amháin ag teastáil lena fháil Céim 2: Éisteacht le fuaimeanna agus amach cad é is fearr a n-éiríonn iad a léiriú leis. Éisteann an páiste leis an bhfuaim a ghintear, agus leis an bhfuaim a ghineann na Is féidir leis na páistí a bpíosaí a léiriú don páistí atá ina suí gar dó/di, de réir mar a rang ar a seal chomh maith. Is féidir léiríonn siad ar a seal. céimeanna comhchosúil leo seo a leanúint agus leas a bhaint as fuaimeanna éagsúla Céim 3: Na gnéithe ceoil a iniúchadh coirp, as rudaí ar nós miotail fuíll, adhmaid, I dtosach, athraíonn gach páiste luas a corda nó cnaguirlisí a cheannaítear. Is féidir f(h)uaime féin agus éisteann sé/sí ar a go gcuirfeadh na píosaí cumadóireachta s(h)eal le fuaimeanna na bpáistí eile. smaoineamh, maisíocht fuaime mar Ina dhiaidh sin, athraíonn gach páiste thionlacan do scéal nó an scéal féin in iúl. dinimic a f(h)uaime féin agus éisteann sé/sí leis na fuaimeanna eile.

msh.. Eoin: fuaim bhog thapa

Sinéad: fuaim ghlórach thapa

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 117 Eiseamláir 23 Cumadóireacht le gnéithe rithimeacha

Tá nasc nádúrtha ann idir na gnéithe rithimeacha agus an obair sa snáithaonad ‘Litearthacht’, cé nach gá don pháiste sna céimeanna luatha ach an patrún a chum sé/sí féin a léiriú de ghlanmheabhair. Ag céim níos faide anonn, agus ag brath ar riachtanais fhorbarthacha an pháiste, is féidir na gnéithe rithimeacha sainiúla a aithint agus a nótáil. Moltar tobchumadh gutha mar chuid den snáithaonad ‘Tobchumadh’ sa churaclam do rang 1 agus 2, ach is féidir é a chuimsiú go rathúil i ngníomhaíochtaí tobchumtha gach ranga, mar ghníomhaíocht beochana nó mar cheacht níos fairsinge. Is féidir téamaí le haghaidh tobchumtha ghutha a roghnú as líon an-mhór foinsí: mar shampla, ainmneacha páistí sa rang, logainmneacha áitiúla, sliabhraonta, ainmhithe, comhluachtaí déanta gluaisteán nó an bia is fearr le daoine.

Céim 1: Téama agus cuisle a roghnú A thúisce agus a bhíonn socrú déanta faoin téama, leagann an múinteoir buille cothrom síos a gcuirtear na fuaimeanna gutha leis. Comhdhéanamh ceithre bhuille an ceann is fusa chun tógáil air i dtosach báire, ach ba chóir breachnuithe le trí bhuille nó le cúig bhuille a iniúchadh freisin. Sa sampla seo, tá an téama bunaithe ar ainmneacha bailte móra.

Céim 2: Línte a thobchumadh D’fhéadfadh an múinteoir daoine aonair a roghnú chun páirt áirithe a léiriú nó d’fhéadfaí páirt a thabhairt do ghrúpa páistí. D’fhéadfaí gach líne a bhreachnú trí shosanna a chur leo, tríd an dinimic (glórach agus bog) nó raon an ghutha (guthanna arda agus ísle) a athrú, nó trí fhocail aonair a chomhcheangal lena chéile.

Grúpa 1 Bré Bré Bré Bré

Grúpa 2 Baile Munna (sos) Baile Munna (sos)

Grúpa 3 (sos) Muineachán (sos) Muineachán

Grúpa 4 Eochaill Eochaill Eochaill Eochaill

Céim 3: Plé agus taifeadadh Tar éis dóibh gach líne a thobchumadh ar roinnt bealaí, socraíonn na páistí ar an leagan is fearr leo, agus déantar é seo a thaifeadadh, ag baint úsáide as téiptaifeadán ranga nó as gléas oiriúnach eile. Éisteann na páistí leis an taifeadadh agus pléann siad roinnt leasuithe a d’fhéadfaí a chur air, de réir mar is gá. Ar ócáid eile, d’fhéadfadh an múinteoir an taifeadadh a athsheinm chun go bhféadfaí na gnéithe rithimeacha a aithint. D’fhéadfaí leagan nótáilte den tobchumadh thuas a thaifeadadh mar

Grúpa 1

Grúpa 2 Z Z

Grúpa 3 Z Z

Grúpa 4

118 Leathnú Is féidir an ghníomhaíocht thuas a leathnú ar roinnt bealaí; i dtosach báire d’fhéadfaí na páistí a spreagadh chun gach líne den rithim sa tobchumadh gutha a aistriú go cnaguirlis dhifriúil, agus sa dara háit d’fhéadfaí na focail aonair a úsáid mar phatrúin le haghaidh oibre malartaí sa chumadóireacht. Mar shampla, d’fhéadfadh go n-atheagródh páistí aonair na patrúin rithimeacha ar leith chun patrúin nua a chruthú, á léiriú ar uirlis a roghnódh an páiste féin: Rithim Áine (ar na drumaí)

Rithim Thomáis Z Z (ar na ceoláin Inidacha)

Rithim Sheáin (ar an triantán)

Rithim Chlíona (ar an tambóirín)

Is féidir na patrúin a chónascadh ar bhealaí éagsúla:

Rithim Áine

ansin rithim Sheáin

Z Z (sos(bar barra)rest) Z Z Ansin rithim Thomáis agus Chlíona (le chéile) (sos(bar barra)rest)

Léiríonn Seán ina aonar patrúin a chairde ar na ceoláin Indiacha

Z Z

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 119 Eiseamláir 24 Cumadóireacht le gnéithe séiseacha

Amhail na gnéithe rithimeacha, is ceart i gcónaí tosú ar shéiseanna a chumadh ó chomhdhéanamh ar leith. Ní hamháin go dtugann sé seo pointe dearfach tosaithe, ach déanann sé deimhin de gur fusa breathnóireacht agus monatóireacht a dhéanamh ar an dul chun cinn.

Comhráite canta Ag gach leibhéal ranga sa churaclam moltar comhráite canta mar mhodh áisiúil chun tús a chur le cumadóireacht shéiseach. Is féidir iad seo a bhunú ar phatrúin shimplí shéiseacha, ina mbíonn dhá nóta nó trí cinn, agus is féidir iad a léiriú le roinnt mhaith breachnuithe. Mar shampla, b’fhéidir go gcanfadh an múinteoir ceist ar nós, ‘An maith leat na barraí clingíní a sheinm?’ agus í bunaithe ar na nótaí l, s, m, agus chanfadh an páiste freagra uirthi, ag úsáid na nótaí céanna. Is féidir gné den litearthacht a chuimsiú trí lámhchomharthaí a úsáid: Canann an múinteoir

l l s s s m Déanann an páiste aithris air/uirthi le lámhchomharthaí Canann an múinteoir patrúin dhifriúla

l l l s s s s m Déanann an páiste aithris air/uirthi nó tugann sé/sí freagra nua Is féidir le páistí aonair ansin an rang nó an grúpa a threorú ar a seal, gach duine acu ag cumadh a c(h)uid patrún féin.

Patrúin choitianta rithimeacha a chónascadh le séis Is féidir gnéithe rithimeacha a ndearnadh iniúchadh orthu ag céim níos luaithe a chur leis na patrúin shéiseacha. Mar shampla, is féidir na focalphatrúin ó thobchumthaí gutha a chur le grúpaí nótaí nó le scálaí simplí a bhfuil cluasaithne ag na páistí orthu cheana féin.

s s s l l l l m m BoyleBré EochSliÐ - aillgo Tub- Bail -ber- e Muncur - ary EochSli - aillgo

Foinn pheinteatonacha Is féidir úsáid a bhaint as nótaí an scála pheinteatonaigh, d, r, m, s, l, chun séiseanna a chruthú atá ceolmhar agus éasca a sheinm nó a chanadh. Is breá le páistí bheith ag tástáil leis na nótaí seo ar mhéarchlár, ag úsáid na n-eochracha dubha. Is féidir píosaí tionlacain simplí, agus dordáin iontu, a chur leo go furasta agus go héifeachtach, agus is féidir na píosaí cumadóireachta a d’eascródh as seo a nótáil i sólfá.

120 ‘Saoramhránaíocht’ • An mbeidh mír ann a athdhéantar? Cé go bhfuil sé níos deacra comhráite • An gcanfaidh siad aon líne ag an am saoramhránaíochta a nótáil, cuireann céanna? siad modh níos éifeachtaí ar fáil chun Beidh an-chuid roghanna agus an- iniúchadh a dhéanamh ar shéis, ar chuid cinnteoireachta le déanamh dhinimic, ar mheon agus ar faoin gceol i dtionscadail den chineál chomhdhéanamh. Is naisc iad le seo agus, mar sin, is féidir go mbeidh struchtúir cheoldráma ar nós dísréid, Cumadóireacht go leor seisiún ag teastáil le haghaidh áiria agus reacaireachta. Chomh maith cumadóireachta. Ba chóir go ndéanfaí leis sin, is féidir iad a chomhtháthú le an próiseas fionnachtana agus hachair eile den churaclaim, mar cinnteoireachta a thaifeadadh in aon shampla ‘ag dul isteach sa phearsa’ mar slí ar féidir leis na páistí a láimhsiú, chuid d’aonad staire. Is féidir teacht ar agus idir fhocail na séise, nótaí an shampla de seo sa Ghorta Mór (feic fhoinn agus phatrún na rithime, Treoirlínte don Mhúinteoir: Stair), áit chomh maith lena gcuid smaointe féin ar féidir beirt tiarnaí talún, duine acu faoin tasc, á nótáil acu. D’fhéadfadh cásmhar agus an duine eile neamh- gur ghá go leor athdhréachta a fhreagrach, a chur i gcodarsnacht dhéanamh i rith an phróisis seo agus lena chéile. d’fhéadfaí é sin a chuimsiú mar chuid Ceisteanna nach mór do pháistí a de thionscadal léirithe fadaithe. Ba fhreagairt agus iad ag cumadh chóir go gcoimeádfaí taifeadadh ar séiseanna do na pearsana seo is ea iad gach céim den phróiseas i mbailiúchán seo thíos: chun athbhreithniú a dhéanamh air ina dhiaidh sin. Chuirfeadh úsáid gléis • Cén saghas guthanna a bheidh taifeadta mar théipthaifeadán nó acu—ard nó íseal? fhístaifeadán gné bhreise leis na • An gcanfaidh siad araon an fonn céimeanna dréachta agus céanna? athbhreithnithe. • An gcanfaidh siad araon ar an mbealach céanna nó an mbeidh duine amháin acu glórach garbh agus an duine eile níos boige agus níos séimhe? • An gcanfaidh siad go tapa nó go mall? • Cé mhéad líne ba chóir dóibh a chanadh? • Conas a bheidh an t-amhrán leagtha amach?

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 121 Cumadóireacht a phlé agus a air ag amanna éagsúla i rith an phróisis féin, ach am an-áisiúil is ea é thaifeadadh nuair a bhíonn a c(h)éad dréacht Gné thábhachtach de phróiseas na críochnaithe ag an bpáiste. B’fhéidir cumadóireachta is ea plé agus go n-eascródh smaointeoireacht Am áisiúil chun próiseas na machnamh a dhéanamh ar a rinneadh ardleibhéil, idir bhriathartha agus cumadóireachta a phlé nuair a sa cheacht cumadóireachta. Fad a neamhbhriathartha, as bheith ag bhíonn an múinteoir ag éascú agus ag bhíonn a c(h)éad dréacht éisteacht go hoibiachtúil lena phíosa cothú aireagáin agus fhionnachtain an críochnaithe ag an bpáiste. cumadóireachta taifeadta féin. pháiste, beidh sé/sí á spreagadh Cuirfidh imoibriú dírbhreathnú an chomh maith chun athbhreithniú a mhúinteora agus fhéinmheastóireacht dhéanamh ar a phíosa cumadóireachta an pháiste san achar seo go mór le lena chinntiú gur chuir sé/sí i gcrích a tuiscint an mhúinteora ar fhorás agus raibh faoi/fúithi a dhéanamh. Ar an ar fhorbairt an pháiste mar cheoltóir. mbealach céanna, ba chóir go Anuas air sin, beidh plé sa snáithe dtuigfeadh an páiste gur chuid dhílis Éisteacht agus freagairt, áit a gceadaítear den phróiseas cumadóireachta agus don pháiste a c(h)uid tosaíochtaí féin léirithe í an t-athbhreithniú, agus go agus na fáthanna leo a chur in iúl, mar mbíonn gach oirfeadach agus gach shampla den fhéinmheastóireacht sa cumadóir sa ‘saol mór’ ag chumadóireacht, ag céim níos faide athbhreithniú agus ag leasú a c(h)uid anonn. oibre féin de shíor. Is féidir an próiseas a phlé agus meastóireacht a dhéanamh Nótáil Ní gné riachtanach den chumadóireacht í an nodaireacht— bíodh sí caighdeánach nó cumtha; d’fhéadfadh, afách, gur chabhair sa phróiseas smaointeoireachta agus

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc pleanála é dá scríobhfadh páistí a smaointe ceoil nó dá ndéanfaidís iad a thaifeadadh. Sna céimeanna luatha, nuair a thosaíonn páistí ag cumadh ceoil, ní bhraithfidh siad aon ghá lena scríobh síos. Níos faide anonn, áfach, agus iad ag iarraidh cuimhneamh air, tuigfidh siad an gá atá le córas meabhrúcháin a chumadh ar féidir le daoine eile é a thuiscint. Má spreagtar na páistí lena gcuid smaointe ceoil a chur i láthair le siombailí nó le pictiúir phearsanta, agus, ina dhiaidh sin, iad a léirmhíniú do dhaoine eile, tuigfidh siad go bhfuil brí agus cuspóir le

122 nodaireacht sa cheol. Beidh níos mó Páirtíocht cumadóirí gairmiúla ábharthachta do na páistí ag na Is féidir an pháirtíocht a bhíonn ag scileanna a forbraíodh sa snáithe cumadóirí agus ag ceoltóirí gairmiúla ‘Litearthacht’ freisin. Chomh maith leis le scoileanna trí scéimeanna éagsúla sin, is féidir obair san achar seo a bheith ina spreagthach suntasach chomhtháthú go rathúil le hobair sa chun scileanna cumadóireachta agus mhatamaitic (picteagraim, cruthanna scileanna léirithe a chomhtháthú le

déthoiseacha), sna hamharcealaíona Cumadóireacht spreagadh cruthaitheach. D’fhéadfadh (líníocht, scéimre pearsanta a sé saol cumadóra óig a athrú ar fad fhorbairt) agus níos déanaí sa deis a bheith aige/aici ceoltóir nó tíreolaíocht (eochair léarscáile a grúpa ceoil gairmiúil a chloisteáil ag thuiscint). seinm a c(h)eoil féin nó ag seinm ceoil ó fhoinsí eile; is mór ar fad an tionchar a d’fhéadfadh a bheith ag canadh nó ag seinm i dteannta ceoltóirí dá leithéid sin ar oirfideach óg. Gineann a leithéidí sin d’ócaidí an-spéis go deo i measc páistí, i measc tuismitheoirí agus i measc múinteoirí.

Ba chóir go bhforbródh gach páiste cumas feidhmithe go ceolmhar sna traidisiúin scríofa agus neamhscríofa—trí bheith ag éisteacht agus ag freagairt, ag léiriú, ag léamh, ag scríobh, ag tobchumadh agus ag cumadh.

Ag tobchumadh le hanklungs Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 123 Teicneolaíocht an eolais agus na cumarsáide

Is féidir úsáid theicneolaíocht an Bíonn teachtaireachtaí téacs eolais agus na cumarsáide sa seomra sioncrónacha, go háirithe, an-áisiúil. ranga bheith an-spreagúil. Is mór ar Sioncrónaítear na teachtaireachtaí fad an acmhainn iad ábhair ilmheán, téacs seo le pointí roghnaithe sa go háirithe, i staidéar ar an gceol. Gan taifeadadh. Ní bhíonn aon ghá ag Is féidir úsáid a bhaint as ach ríomhaire ilmheán agus péire múinteoir le cumas ríomhchláraithe cláir ríomhaire chun cluasán acu, is féidir le páistí agus iad chun ceacht éisteachta ilmheánach a ag obair ina n-aonair, ina mbeirteanna cheapadh leis an saghas seo clár. Nuair • éisteacht le fuaimeanna nó ina ngrúpaí beaga éisteacht le ceol, a bhíonn anailís ar an gceol déanta, is uirlisí ceol a iniúchadh agus foghlaim faoi, féidir an chairt agus an téacs a chur le • éisteacht le dréachtaí ceoil scileanna a chleachtadh, ábhair a chéile sa mhéid ama a thógann sé • pictiúir d’uirlisí ceoil a thaighde agus smaointe a roinnt ar leathanach saothair a dhéanamh. fheiceáil dhaoine eile lasmuigh den seomra Ceann de na buntáistí is mó atá ag an ranga. gcóras seo ná an cumas athsheanma • uirlisí a fheiceáil á seinm atá ann trínar féidir mír ar leith ar an Bogearraí le haghaidh dlúthdhiosca a aimsiú go beacht am ar éisteachta bith. Chomh maith leis sin, is féidir léarscáileanna éisteachta Cuireann córais ilmheán ar chumas réamhdhéanta a úsáid mar eolaire do páiste pictiúir den chéad scoth d’uirlisí cheol a d’fhéadfadh bheith aonair a fheiceáil, agus éisteacht leis doshroichte murach sin. na huirlisí sin á seinm. Is féidir leis na páistí éisteacht le sleachta de phíosaí Córais teilgthe áirithe nó le léirithe iomlána. Chomh Is féidir na pictiúir agus an t-eolas ar maith leis sin, iatar ‘léarscáil chórais ilmheánacha a roinnt ar éisteachta’ réamhullmhaithe le pacáistí ghrúpaí móra páistí trí chóras teilgthe bogearraí áirithe, agus is féidir leo seo a úsáid. Cuireann sé seo ar chumas na cabhrú leis na páistí a threorú tríd an bpáistí go léir ábhar scáileán an dréacht éisteachta. Cuireann cláir eile ríomhaire a fheiceáil ar scáileán níos Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc ar chumas an mhúinteora foirmeacha a mó agus níos soiléire. I roinnt cásanna, leagan amach ar chairteacha ar is féidir gnáth-theilifíseán a úsáid i Ní bhíonn aon ghá ag múinteoir bhealach gur féidir teachtaireachtaí ngáthsholas seomra mar chóras le cumas ríomhchláraithe chun scríofa cuí a d’oirfeadh d’aon éifeachtach teilgthe. ceacht éisteachta ilmheánach a dlúthdhiosca a bheadh á úsáid a chur orthu. Is féidir leis an múinteoir áis chruthú nuair a bhíonn amhairc a d’oirfeadh do cheacht ‘léarscáileanna éisteachta’ á éisteachta ar bith a dhearadh leis na n-úsáid aige/aici. cláir seo. Ós rud é gurb é/í an múinteoir a scríobhann é, is féidir téacs a dhearadh d’aon aois nó d’aon leibhéal ranga, agus is féidir na ceachtanna a chur in oiriúint do riachtanais shainiúla an mhúinteora.

124 An t-idirlíon Cláir nodaireachta Láthair theagmhála ollmhór phoiblí is Tá fáil go forleathan ar roinnt mhaith ea an gréasán domhanda, gréasán a cláir nodaireachta ar féidir le páistí iad bhfuil acmhainní gan chuimse ann. Is a úsáid sa bhunscoil. Bíonn mórán eile iomaí bunscoil a bhunaíonn a láthair acu á leasú agus á nuashonrú i gcónaí Is féidir an t-idirlíon a ghréasáin féin chun eolas faoin scoil a agus is féidir iad a fháil ag láithreáin úsáid i gcomhair chur i láthair, eolas mar pholasaí na ghréasáin na ndáileoirí. Ligeann na • tionscadail cheoil scoile scoile, imeachtaí atá le teacht, obair cláir seo do na páistí a gceol féin—idir cumarsáideTeicneolaíochtna agus eolais an • naisc a bhunú idir pháistí agus ghníomhaíochtaí chanadh agus sheinm—a thaifeadadh i scoileanna curaclaim. D’fhéadfadh clár cinn nodaireacht chaighdeánach nó i bheith an-áisiúil i múineadh an cheoil nodaireacht ghrafach. Is féidir an • amhráin agus leathanaigh ar roinnt cúiseanna. D’fhéadfadh gur leagan clóbhuailte a shábháil ansin cheoil a thraschóipeáil mhian le scoil scoileanna eile a chur ar chun é a dháileadh, a léiriú, a an eolas faoi imeachtaí ceoil nó athbhreithniú nó a athchóiriú amach léirithe sa scoil, teagmháil a dhéanamh anseo. le scoileanna eile agus le heagraíochtaí eile ceoil, agus aiseolas a fháil uathu. Tá go leor de na méarchláir nua- aimseartha comhoiriúnach don MIDI (comhéadan digiteach uirlise ceoil). Trí na méarchláir seo a nascadh le ríomhaire scoile beidh ar chumas an pháiste a chuid ceoil a chur i dtaisce mar chomhad ríomhaire. Is féidir ceol ar líne a léiríonn páistí a chur ar fáil trí fhearas MIDI a úsáid. I ngeall ar a laghad, is meáin an-éifeachtach iad comhaid MIDI chun eolas a bhaineann le ceol a tharchur ar an idirlíon.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 125 Ag grinnbhreathnú ar obair páistí

Is féidir forbairt an pháiste sa cheol a Beidh gnéithe eile den obair sa cheol bhreathnú go grinn in an-chuid de na nach mbeidh chomh mór sin faoi stiúir suímh teagaisc a mholtar sa churaclam. an mhúinteora agus b’fhéidir go Cuirfidh dírbhreathnú an mhúinteora, mbeidh níos mó neamhspleáchais, tascanna a dhearann an múinteoir tionscnaimh agus cruthaitheachta á Ba chóir go mbeadh aon phlé ar agus úsáid bailiúchán ar chumas an n-éileamh ar an bpáiste. Sna cásanna obair na bpáistí dearfach. mhúinteora monatóireacht a seo seans nárbh fhurasta na torthaí dhéanamh ar a éifeachtaí agus ar a foghlama a thomhas agus, dá bharr thuisceanaí ar tugadh faoi seo, go mbeidh ar an múinteoir tacar ghníomhaíochtaí éagsúla. Déantar cur eile de cheisteanna a chur chun síos ar na huirlisí seo i ráiteas éifeacht a c(h)uid teagaisc a mheas. measúnaithe an churaclaim. Beidh ar an múinteoir bheith an-íogair nuair a bheidh obair chruthaitheach Agus é/í ag gabháil den ghnáth- na bpáistí á plé go hoscailte sa rang. theagasc, is féidir go bhfeicfidh an Beidh a mbród pearsanta féin ag na múinteoir obair chomhtháite na páistí as ar chruthaigh siad agus, cé bpáistí ar fud na dtrí shnáithe, nó i gur chóir iad a spreagadh le hobair a snáitheanna ar leith. Braithfidh sé seo chéile a phlé, ba chóir é a dhéanamh ar na torthaí foghlama a bhíonn go dearfach agus go flaithiúil. ceaptha ag an múinteoir le haghaidh an cheachta, laistigh den scéim oibre. Téann an saghas sin breathnóireachta i Mar shampla, agus uirlis cheoil á gcion ar an bpróiseas teagaisc agus múineadh aige/aici, d’fhéadfadh gurbh foghlama go díreach; tugann sé achair é príomhchuspóir an mhúinteora go ina bhfuil fadhbanna ag na páistí nó mbeidh na páistí in ann roinnt fonn ina bhfuil ag éirí go maith leo chun simplí a chanadh agus a sheinm agus suntais, agus cuireann sé eolas patrúin shéiseacha a thobchumadh ag suimitheach cabhrach ar fáil mar aon deireadh sraith ceachtanna. Laistigh le treoirlínte don phleanáil le haghaidh de cheacht amháin, áfach, b’fhéidir gur an am atá le teacht.

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc mhian leis an múinteoir breathnú ar Agus é/í ag breathnú ar obair na chumas an pháiste: greim ceart a bpáistí i ngach ceann de na trí bhreith ar an uirlis, éisteacht le shnáithe, tabharfaidh an múinteoir treoracha agus iad a leanúint, aire a forbairt na ngnéithe comhtháite ceoil dhíriú ar thasc áirithe, oibriú i faoi deara freisin, de réir mar a bhíonn gcomhar le páirtí, agus leanúint ar siad ag forás. aghaidh nuair a éiríonn cás áirithe an- dúshlánach.

126 Éisteacht agus freagairt • An bhfuil sé/sí ag díriú dáiríre ar fhoinse na héisteachta nó an bhfuil I rith ceachta ina ndíreofaí ar an spreagthaigh eile ag cur isteach snáithe Éisteacht agus freagairt an chuid air/uirthi? Má tá fadhb ag an is mó den am, b’fhéidir go gcuirfeadh bpáiste díriú ar an tasc an amhlaidh an múinteoir na ceisteanna seo a atá locht ar cháilíocht fuaime an leanas i dtaobh duine amháin nó níos léirithe nó an taifeadta, go bhfuil mó de na páistí:

easpa i gcumas cumarsáide an páistí obair grinnbhreathnúar Ag • An dtaitníonn an ceol leis an oirfidigh, nach bhfuil an ceol féin bpáiste? ábharthach don pháiste, nó an bhfuil deacracht éigin eile ann? • An bhfuil cuspóir an dréachta éisteachta (nó an léirithe) soiléir don pháiste? • Conas a ghluaiseann an páiste leis an gceol? Má spreagtar an páiste chun gluaiseacht leis an gceol an bhfuil na gluaiseachtaí sin nádúrtha nó faoi bhac? An féidir leis an bpáiste gluaiseacht in am le buille an cheoil? An féidir leis an bpáiste a c(h)osa agus a lámha a chomhordú, agus an buille agus an rithim a thaispeáint? An féidir leis an bpáiste cruth an fhoinn a thaispeáint, é ag bogadh ó ard go híseal, mar shampla? An dtaispeánann an páiste aon léirthuiscint ar mhíreanna nó do ranna lánléiritheacha? • Conas a thaifeadann nó a léiríonn an páiste a f(h)reagrairt don cheol? • An bhfuil aon tionchar ag an taithí éisteachta ar obair in achair eile an churaclaim cheoil (nascadh) nó in aon ábhair léinn eile (comhtháthú)?

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 127 Léiriú • Conas a dhéileálann an páiste leis na gnéithe ceoil? An bhfuil sé/sí in I rith ceachta ina ndíreofaí ar an ann buille cothrom a choinneáil? snáithe Léiriú an chuid is mó den am, rithim chruinn a choinneáil? an b’fhéidir go gcuirfidh an múinteoir na tuinairde cheart a choinneáil? ceisteanna seo a leanas i dtaobh duine cuimhneamh ar na focail agus é/í ag amháin nó níos mó de na páistí: canadh? an dinimic nó an luas a • An nglacann an páiste páirt sa athrú? ghníomhaíocht léirithe le flosc chun • An athraíonn cáilíocht oibre? Más beag an spéis a léiríonn amhránaíocht nó sheinm an pháiste an páiste sa cheol, an i ngeall ar an má bhíonn sé/sí ag léiriú leis/léi tslí a gcuirtear an ceol i láthair é, an féin nó le daoine eile? i ngeall ar úrnuacht nó seanchaiteacht na taithí é, an • An féidir leis an bpáiste déileáil leis amhlaidh atá an leibhéal deacrachta na héilimh theicniúla agus leis na mí-oiriúnach, nó an amhlaidh nach héilimh chomhordaithe a bhaineann bhfuil an ceol ábhartach don le cnaguirlis nó uirlis shéiseach a pháiste? sheinm? An bhfuil luas an ranga ró- thapa nó rómhall? An bhfuil an páiste ag dul chun cinn ag ráta cuí dá (h)aois? Má tá an páiste ag foghlaim uirlise lasmuigh den scoil, an bhfuil dúshlán a d(h)óthain dó/di sa ghníomhaíocht ranga? • An oibríonn an páiste go maith le daoine eile? An éisteann an páiste go haireach le treoracha agus an bhfreagraíonn sé/sí go hiomchuí do

Roinn 5Roinn Cur chuige agus modhanna teagaisc leideanna an stiúrthóra?

128 Cumadóireacht Seo thíos roinnt ceisteanna a d’fhéadfadh an múinteoir a chur Ós rud é gur obair ghrúpa an-chuid de air/uirthi féin nó ar an rang tar éis na tascanna cumadóireachta, beidh ar bheith ag éisteacht leis an toradh i an múinteoir dul go dtí gach grúpa ar gceacht cumadóireachta. a seal agus breathnú ar na páistí a fhad is a bhíonn siad ag obair. Soiléireofar • An raibh cuspóir ar leith leis an cion gach páiste don ghrúpa sa chaoi bpíosa—scéal a thionlacan, cur síos sin. ar rud éigin, siamsa a dhéanamh, páistí obair grinnbhreathnúar Ag daoine a scanrú, daoine a Ar uairibh, is féidir gur gá an leagan spreagadh? Ar bhain sé an cuspóir amach laistigh de ghrúpa a chothromú, seo amach? agus gur gá don mhúinteoir chinntiú go dtugtar tasc suntasach do gach • An raibh an dréacht rófhada, ró- páiste. Nuair a bhíonn gach grúpa tar ghearr nó díreach i geart? éis an píosa saothair a chum siad a • An raibh an chuma air go raibh na léiriú don rang, is féidir gur gá na hoirfidigh ag seinm gan aird, nó páistí a spreagadh chun obair a chéile arbh fhéidir eagar ginearálta a a phlé. Chomh maith leis sin, thabhairt faoi deara? d’fhéadfadh gach páiste tuairisc ghearr measúnaithe a scríobh ag cur siós ar • An raibh fuaimeanna i gcodarsnacht an gcion den obair a rinne sé/sí féin lena chéile sa cheol nó an raibh an mar aon le tuairim ar cháilíocht cheol chuma chéanna air tríd síos? An an ghrúpa. Is féidir leis an tasc seo raibh aon athdhéanamh sa dréacht? léargas tairbheach a thabhairt don An é seo a bhí i gceist ag na páistí? mhúinteoir ar phróiseas na • An raibh roinnt mhaith uirlisí in cumadóireachta. úsáid sa cheol nó ceann nó dhó? Ar úsáideadh teicníochtaí speisialta, mar shampla sleamhnú trasna cúpla nóta, preabadh de roinnt nótaí nó malartú go tapa idir dhá nóta nó níos mó? • An féidir leis na páistí a ndréacht féin a léiriú arís agus an fhuaim a choinneáil mar an gcéanna go bunúsach? • An féidir leis na páistí a mhíniú mar a bheartaigh agus mar a d’eagraigh siad a ndréacht? • Cad é a mhothaíonn na páistí féin faoin dréacht ceoil a chum siad? • Cad é freagra a bpáirtithe sa rang don cheol?

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 129 Baineann páistí an- taitneamh as fuaimeanna a thobchumadh agus a eagrú Roinn 6

Aguisín Uirlisí ceoil atá oiriúnach do bhunscoileanna

Uirlisí a dhéantar sa bhaile agus foinsí fuaime a dtagtar orthu Páipéar Miotal Plaisteach páipéar líníochta gabhdáin scragaill spúnóga páipéar síoda scragall airgid pinn ghráinbhioracha páipéar siúcra tráidirí bácála, stáin babhlaí páirín chácaí potaí planda gloinepháipéar cannaí tonnadóirí cláir éimir seilfeanna oighinn ráille cuirtín málaí páipéir sáspain iarainn theilgthe gabhdáin bhia ubhchartáin sceanra cupáin páipéar nuachtáin feadánra copair buidéil dí cairtpháipéar rocach uirlisí rialóirí cairtchlár teann fáiscíní páipéir potaí iógairt páipéar gréiscdhíonach lingeáin bréagáin sorcóirí tuáillí páipéir buicéid málaí iompair sorcóirí rolla leithris leicneáin cíora agus scuaba cellophane claibíní buidéil cnaipí agus spóil snátha tairní, scriúnna, boltaí cipíní itheacháin bréagáin teannaire rothair

Rubar Rudaí nádúrtha Fabraicí agus snáithíní tiúbanna boinn craobhóga veilbhit balúin buaircíní raifia bandaí rubair púróga tafata duilleoga triomaithe flocas cadáis Adhmad piseanna, pónairí, rís corda pinn luaidhe triomaithe Roinn 6Roinn Aguisín cipíní itheacháin gaineamh cláir mhionghearrtha faighneoga síolta cipíní líreacáin blaoscanna gallchnónna boscaí sliogáin mhara rialóirí ribí féir spúnóga adhmaid babhlaí Gloine, criadóireacht gearrthóga prócaí cré bláthanna cosa scuaibe buidéil ghloine mirlíní gloiní óil

132 Cnaguirlisí tiúnta barraí clingíní gach nóta glockenspiels gach nóta miotalfóin gach nóta xíleafóin gach nóta

(soprán, alt, dord) bhunscoileanna do atáoiriúnach ceoil Uirlisí

Cnaguirlisí neamhthiúnta ceoláin (m.sh. ceoláin bhó de mhéideanna éagsúla) clabhaí (péirí de mhéideanna éagsúla) ciombail (ciombal mór amháin ar sheastán san áireamh) drumaí (bongo, tambóir, tabla) ganganna ceoláin Indiacha clingmhaidí (clingchloig) maracas (adhmad agus plaisteach) sreangdhrumaí (cruthanna agus méideanna éagsúla) tambóiríní (cruthanna agus méideanna éagsúla) triantáin (ar aon tiús lena chéile ach de mhéideanna éagsúla) bloic adhmaid (bloc tiúilipe, bloic adhmaid dháthonacha)

Uirlisí séiseacha feadóg stáin in D le haghaidh úsáid ranga (ach d’fhéadfadh scoileanna raon a bhailiú le haghaidh úsáid aonair na bpáistí) rogha d’fheadóga stáin eile le haghaidh iniúchta fuaime agus le haghaidh cumadóireachta, m.sh. in G, F nó C fliúit Shasanach fhorshéiseach le haghaidh úsáid ranga teanóirfhliúiteanna Sasanacha, fliúiteanna Sasanacha sopráinín agus altfhliúiteanna Sasanacha d’obair le grúpaí ceoil méarchláir sintéiseoirí

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 133 Conas greim a choinneáil ar roinnt cnaguirlisí agus iad a sheinm

An triantán Le lámh amháin, coimeádtar greim ar an triantán agus é ar bogarnach ar chorda nó ar iall leathair atá ceangailte dá chúinne uachtarach. Beirtear ar an mbuailteoir leis an lámh eile agus is féidir an uirlis a bhualadh ar an taobh amuigh nó ar an taobh den bhonn. Ba chóir na buillí a bheith mín lingeach, faoi mar a bheadh liathróid á preabadh. D’fhéadfaí an buailteoir a bhualadh go tapa laistigh in aghaidh an bhoinn agus thaobh na huirlise chun fuaim thríligh nó thremolo a ghiniúint.

Ciombail agus ciombail mhéire Go traidisiúnta seinntear na ciombail trína hiallacha leathair a choinneáil, ceann i ngach lámh agus na ciombail a bhualadh ar a chéile. Is féidir ligean don fhuaim tonnchrith nó is féidir í a mhúchadh trí na ciombail a bhrú i gcoinne an choirp. Is mó a d’oirfeadh sé do pháistí óga ciombal amháin a chur ar bogarnach óna iall agus é a bhualadh le buailteoirí difriúla chun fuaimeanna éagsúla a ghiniúint. Chun fuaim mhín a ghiniúint is féidir ciombal amháin a bhualadh go bog ar fhaobhar cinn eile. Mionchiombail iad ciombail mhéire, a choinnitear idir na méara agus a bhuailtear ar a chéile chun ton soiléir ar nós ceoláin a dhéanamh. Is féidir iad a chur ar na méara le lúba leaistice chomh maith.

Ceoláin Indiacha Dhá dhiosca práis is ea an uirlis seo, iad ceangailte dá chéile le píosa corda. Ba chóir greim bog a choinneáil ar an gcorda i ngach lámh, agus an ceolán íochtarach a bhualadh leis an gceann uachtarach ar shlí go bpreabann faobhar diosca amháin in aghaidh dhromchla cothrom an chinn eile.

Ceolán bó Is féidir greim a bhreith ar an gceolán bó i gcuas láimhe amháin agus é a bhualadh Roinn 6Roinn Aguisín le buailteoir sa lámh eile. Is féidir an ceolán bó a chur ar bogarnach óna lúb uachtarach, agus é a bhualadh ar an taobh amuigh nó ar an taobh istigh.

Ceoláin mhiotail agogo Coimeádtar greim ar an uirlis seo ina lár agus buailtear le buailteoir í. Bíonn fuaim shoiléir cheoláin aige, agus bíonn ton difriúil ag an dá cheolán.

Clingmhaidí agus clingchloig Bíonn lámh adhmaid ag clingmhaide agus dhá cheolán nó níos mó feistithe den dá cheann. Is féidir é a sheinm trína chroitheadh nó, chun rithim níos géire a dhéanamh, trína chniogadh go gasta in aghaidh na láimhe. Uirlis cosúil le clingmhaide is ea sistrum ach go mbíonn níos mó ceolán air. Bíonn cruth leathchiorclach ar cheoláin chairr shleamhnáin agus is féidir iadsan a sheinm chomh maith trí ghreim a bhreith ar an lámh agus an uirlis a chroitheadh go réidh.

134 Cabasa Is féidir cabasa a sheinm trína chroitheadh. Os a choinne sin, agus is é seo an rud is gnáthaí, seinntear é trí na coirníní a imchasadh in aghaidh an tsorcóra lárnaigh mhiotalaigh chun fuaim dhíoscánach a dhéanamh.

Bloc adhmaid

Bloc dronuilleach d’adhmad crua is ea an bloc adhmaid aontonach. Coimeádtar sheinm a iad agus roinntcnaguirlisí ar choinneáil greima Conas greim air le lámh amháin agus buailtear le buailteoir é. É a sheinm le péire bataí drumaí an modh is éifeachtaí.

Bloc adhmaid déthonach Mar a thugann an t-ainm le fios, is féidir leis an uirlis seo dhá thon éagsúla a ghiniúint. Beirtear greim ar an lámh agus buailtear an dá thaobh le buailteoir adhmaid.

Bloc tiúilipe Cruth tiúilipe ar a bhfuil ceann cuasach a bhíonn ar bhloc tiúilipe. Coimeádtar i lámh amháin é agus seinntear é le maide a choimeádtar sa lámh eile. Is féidir fuaimeanna éagsúla a dhéanamh trí chodanna difriúla den cheann a bhualadh.

Guiro Uirlis ubhchruthach ar a bhfuil dromchla rocach is ea guiro. D’fhéadfadh poill mhéire a bheith ann mar chabhair chun greim a choinneáil air. Coimeádtar greim air i lámh amháin agus scríobtar é le maide sa lámh eile, chun fuaim dhíoscáin a chruthú. Déantar guironna as ábhair éagsúla, miotal agus adhmad ina measc. Is minic a bhíonn níos mó ná dromchla fiaclach amháin ar ghuironna miotalacha, agus dá bharr sin is féidir raon níos mó d’fhuaimeanna éagsúla a dhéanamh orthu.

Agogo adhmaid Is féidir an t-agogo adhmaid a bhualadh ar nós an bhloic adhmaid dhéthonaigh nó é a scríobadh ar nós an guiro.

Clabhaí Bataí d’adhmad crua iad seo. Is féidir iad a bheith éagsúil ó thaobh túis de. Coimeádtar maide amháin i gcuas láimhe amháin agus buailtear leis an maide eile é.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 135 Castainéid Is furasta greim a choinneáil ar chastainéid a bhfuil lámh adhmaid orthu agus gineann siad rithim shoiléir. Is féidir leis na páistí an uirlis a choinneáil i lámh amháin agus é a bhualadh ar bhos na láimhe eile. Uaireanta úsáidtear banda de leaistic láidir chun péire caistainéad a cheangal. Coimeádtar na huirlisí idir na méara, agus déantar iad a smeachadh le chéile de luail mhiotóige.

Maracaí Coimeádtar maracas sa dá lámh, agus croitear iad chun an toradh atá a theastáil a chruthú. Is leor maraca amháin an duine do pháistí óga. Is féidir maisíochtaí fuaime éagsúla a chruthú trí dhéine nó luas na croitheadóireachta a athrú.

Tambór Go bunúsach, is tambóirín gan gligíní é tambór. Is féidir an tambór a bhualadh leis an lámh, ach de ghnáth úsáidtear buailteoir bog feilte chuige. Oireann an tambór go han-mhaith lena úsáid in ionad druma agus tá na cinn mhóra, a chruthaíonn toin níos ísle, go han-mhaith chun buille aiceanta a sheinm.

Tambóirín Tá an tambóirín cosúil leis an tambór, ach amháin go mbíonn gligíní timpeall an chinn aige. Is féidir é a sheinm ar roinnt bealaí chun maisíochtaí fuaime difriúla a bhaint amach. Is féidir greim a choinneáil ar a fhaobhar agus é a chroitheadh chun fuaim ghligíneach tremolo a mbíonn déine agus luas athraíoch aici a chruthú. Is féidir greim a choinneáil air le lámh amháin freisin agus é a bhualadh nó a chniogadh leis an lámh eile, agus barra na méar, na hailt agus na bosa a úsáid chun leibhéil dhifriúla láine a chruthú. Tá go leor saghsanna éagsúla de thambóiríní ar fáil—le craiceann nó gan é agus ar chruthanna suimiúla, ar nós an tambóirín

Roinn 6Roinn Aguisín leathchiorcligh.

Drumaí bongo Drumaí décheannacha iad seo, a sheinntear leis na bosa oscailte, nó le barra na méar, ag brath ar cén mhaisíocht fuaime atá ag teastáil. De ghnáth coimeádtar iad idir na glúine, ach beidh sé níos fusa do pháistí óga iad a chur ar dhromchla bog (tuáille fillte), suí síos os comhair na huirlise amach agus seinm lena lámha. Is féidir drumaí níos daoire a chur ar sheastáin.

136 Glockenspiel, xíleafón agus miotalafón Uirlis is ea an glockenspiel ar a bhfuil eochracha cruach de mhéideanna éagsúla. Bíonn ton soiléir, cosúil le ceolán, aici agus bíonn athshondas maith aici. Bíonn na nótaí in eagar ar nós eagar nótaí an phianó agus buailtear iad le buailteoir nó le dhá bhuailteoir. Tá an xíleafón cosúil leis an nglockenspiel, ach amháin go bhfuil eochracha adhmaid air, agus iad ar bhosca athshondach. Bíonn ré níos giorra ag na nótaí ná mar a bhíonn ag notaí an glockenspiel agus bíonn tondath níos ‘tirime’ acu. Déantar barraí an mhiotalafóin as cóimhiotal alúmanaim, agus bíonn ré sheinm a iad agus roinntcnaguirlisí ar choinneáil greima Conas athshondais an-fhada acu.

Barraí clingíní Is féidir iad seo a cheannach ceann ar cheann agus bíonn a bhuailteoir féin ag gach ceann acu. Bíonn méideanna éagsúla ag na barraí agus de ghnáth bíonn lipéid lena gcliathainmneacha ar na nótaí; is é an leagan litreach a úsáidtear, m.sh. C, D, E, F, srl.

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 137 Lámhchomharthaí

doh'

ti

lah

soh

fa Roinn 6Roinn Aguisín

mi

re

doh

138 Seicheamh a mholtar i rithim

Luach an nóta Ainm an nóta Siolla rithime Cliathnodaireacht Slatnodair- Patrúin eacht rithime

buille amháin croisín ta q

leathbhuille camán ti œ œ ti-ti (do dhá cheann) e ( ) ( ) Seicheamh a mholtar i rithim mholtari a Seicheamh Œ Z sos buille amháin sos croisín (gotha) Z Z

leathbhuille - buille camán-croisín- syn-co-pa e q e - leathbhuille camán ˙ ˙ ˙ dhá bhuille minim ta-aa ˙ . ˙. ˙. ˙ Z trí bhuille minim poncaithe ta-aa-aa ˙. w ceithre bhuille leathlán ta-aa-aa-aa w w . . buille go leith croisín poncaithe ta-i q. . Z

Leathnú na rithime

ceathrú buille leathchamán ti-ri-ti-ri xxxx (i gceathaireanna agus i ndónna) camán agus dhá ti ti-ri e xx leathchamán ti-ri ti xxe

Cliathnodaireacht Slatnodaireacht2 Sampla Comharthaí 2 Q 2 bhuille croisín i mbarra 4 3 3 Q 3 bhuille croisín i mbarra 4 4 4 Q 4 bhuille croisín i mbarra 4 Z 6 6 E 6 bhuille camáin i mbarra 8 9 9 E 9 bhuille camáin i mbarra 8

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 139 Seicheamh a mholtar i séis

Tuinairde Idirchéimeanna Patrúin shéiseacha Dearbhairde (sólfá tonach: leagtar béim (i sólfá tonach) (ainmneacha litreach: leagtar ar airde inaistrithe) béim ar bhuanairde)

s, m s-m m-s (miontréach) s-m-s-s-m-m m-m-s-s m-s

l, s, m l-s s-l (déach mór) s-l-s-m s-s-l-l-s-s-m (le lámhchomharthaí l-m m-l (ceathrach foirfe) l-(s*)-m l-m l-l-m-m amháin) m-s-l m-(s)-l m-l

l, s, m / m, r, d m-d d-m (tréach mór) s-m-d d-m-s (lámhchomharthaí agus m-r r-m (déach mór) s-l-s-m d d-m-s-l-s cliath dhá líne nó thrí líne) r-d d-r (déach mór) m-r-d d-r-m d-d-r-r-m-r-d

l, s, m, r, d s-d d-s (cúigeach foirfe) s-m-d s-(m)-d s-d B, A, G (lámhchomharthaí agus l-r r-l (cúigeach foirfe) d-(m)-s d-s E cliath thrí líne) l-s-m-r-d l-(s)-m-r-d; l-(s-m) r l-r d-r-m-s-l r-(m-s)-l r-l

l, s, m, r, d d-l l-d (séach mór) D', C' (lámhchomharthaí, d-r-m-s-l d-(r-m-s)-l (ochtach os cionn C méarchliath agus cliath d-l mheánaigh) chúig líne) l-s-m-r-d l-(s-m-r) d l-d

d-l l -d (miontréach) d-l l -d F, D, C (meánach) ' ' ' ' l, s, f, m, r, d s íseal l íseal d-s s -d (ceathrach foirfe) m-r-d-l -d F# ' ' ' ' ' (léamhchomharthaí, m-l l -m (cúigeach foirfe) d-l -s d-(l )-s d-s ' ' ' ' ' ' ' méarchliath agus cliath m-s s -m (séach mór) m-r-d-l -s; ' ' ' chúig líne) m-(r-d)-l m-l ' ' gléaschomharthaí C, G l -(d-r)-m l -m ' ' mór m- (r-d-l )-s m-s Roinn 6Roinn Aguisín ' ' ' s - (l-d-r)-m s -m ' ' d', t, l, s, f, m, r, d (cliath r-s s -r (cúigeach foirfe) (m)-r-d-l -s E' ' ' ' ' chúig líne) r-l l -r (ceathrach foirfe) r-(d-l )-s r-s C#', Bb ' ' ' ' ' gléaschomharthaí: D agus s-s l- l (ochtach foirfe) s - (l -d)-r s -r ' ' ' ' ' F mór r-(d)-l r-l ' ' l -(d)-r l -r ' ' s-m-r-d-l -s ' ' s-(m-r-d-l )-s s-s Seasann d' do doh ard ' ' ' l-s-m-r-d-l Seasann s do soh íseal ' ' l-(s-m-r-d)-l l-l Seasann l do lah íseal ' ' ' d'-l-s-m-r-d d'-d (ochtach foirfe) d'-(l-s-m-r)-d d'-d

*Ní fhuaimnítear an d-t (leath-thon) d-t-d d-t-l-s nóta os ard ach f-m (leath-thon) s-f-m-r-d d-r-m-f-s cloistear go d'-t-l-s-f-m-r-d hinmheánach é. d-r-m-f-s-l-t-d'

140 Éisteacht le ceol: cnuasach samplaí

Ceol na hÉireann Dáileann Cló Iar-Chonnachta an-chuid de na taifeadtaí seo thíos

Grúpaí Altan, Blackwater

Na Casaidigh, Óró na Casaidigh samplaí cnuasach ceol: Éisteachtle Na Chieftains, The Chieftains Albums Clannad, In Concert Dónal Ring Céilí Band, Come to the Céilí

Oirfidigh aonair Derek Bell (cláirseoir), Ancient Music for the Irish Harp Mary Bergin (seinnteoir feadóige stáine), Feadóga Stáin Willie Clancy (píobaire), The Pipering of Willie Clancy, vol. 1 and 2 Martin Hayes (fidléir), The Lonesome Touch Matt Molloy (fliúiteadóir), Stony Steps Colm Murphy (seinnteoir bodhráin), An Bodhrán/The Irish Drum Eilín Ní Bheaglaoich (amhránaí), A Cloak of Many Colours Sharon Shannon (seinnteoir ar an gcairdín), Out the Gap, Each Little Thing

Díolamaí de cheol Gaelach Bringing It All Back Home (BBC) Ceiliúradh (Cló Iar-Chonnachta) River of Sound (RTÉ) Seoda Sean-Nóis as Tír Chonaill (oirfidigh éagsúla) Trad at Heart (Dara) Traditional Music of Clare and Kerry (RTÉ) Traditional Music of Galway and Limerick (RTÉ) Traditional Music of Ireland (HMV) Traditional Music of Ireland, vol. 1 and 2 (Cló Iar-Chonnachta)

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 141 Ceol Gaelach ar nós nua-aimseartha Anúna, Omnis Enya, Shepherd Moon Tadhg Mac Dhonnagáin, Raifteirí san Underground Nóirín Ní Riain, Soundings Colm Ó Foghlú, Echoing Mícheál Ó Súilleabháin, Cry of the Mountain, Between Worlds

Taifeadtaí de cheol ceolchoirme le cumadóirí Éireannacha comhaimseartha atá ar fáil ón Contemporary Music Centre John Buckley, Three Lullabies for Deirdre Patrick Cassidy, The Children of Lir Shaun Davey, The Brendan Voyage John Gibson, Reflections in the Water, Imaginaire Irlandais Ronan Hardiman, Lord of the Dance Bryan O’Reilly, The Children of Lir Seán Ó Riada, Mise Éire, Saoirse Bill Whelan, Riverdance, The Seville Suite

Díolamaí Contemporary Music from Ireland, vol. 1 Roinn 6Roinn Aguisín ina bhfuil ceol le Sweeny, Deane, Martin, Barry, O’Leary, Gardner, Kinsella, Boydell, Buckley Contemporary Music from Ireland, vol. 2 ina bhfuil ceol le Guilfoyle, J. Wilson, Hayes, I. Wilson, Bodley, Corcoran, Johnston, Farrell, Doyle Irish Fantasy ina bhfuil ceol le Ferguson, Esposito, T. C. Kelly, Stanford, Nelson Romantic Ireland ina bhfuil ceol le Victory, Potter, O’Connor, Larchet, Duff, Ó Riada Snagcheol Ronan Guilfoyle, Septet Music

142 Ceol ó réanna éagsúla Tá an-chuid de na teidil seo a leanas ar fáil go forleathan faoi lipéid éagsúla.

An ré bharócach (1600—1750) J. S. Bach, ‘Air’ (as Orchestral Suite No. 3 in D major), ‘Bandinerie’ (as Orchestral Suite No. 2 in B minor) Éisteacht le ceol: cnuasach samplaí cnuasach ceol: Éisteachtle G. F. Handel, Music for the Royal Fireworks A. Vivaldi, The Four Seasons

An ré chlasaiceach (175—1820) L. van Beethoven, The Pastoral Symphony (Symphony No. 6) agus Symphony No. 5 (an chéad ghluaiseacht) J. Haydn, The Surprise Symphony (Symphony No. 94 in G, an chéad ghluaiseacht) agus The Toy Symphony W. A. Mozart, ‘Ah, vous dirai-je, maman’ (breachnuithe ar ‘Twinkle, Twinkle, Little Star’) agus Eine Kleine Nachtmusik

An ré rómánsach (1820—1920) F. Mendelssohn, Hebrides Overture C. Saint-Saëns, Carnival of the Animals R. Strauss, Also Sprach Zarathustra (gluaiseacht thosaigh) R. Wagner, Ride of the Valkyries (Die Walküre, tús acht III)

An ré nua-aimseartha B. Britten, The Young Person’s Guide to the Orchestra C. Debussy, The Little Shepherd G. Holtz, The Planets I. Stravinsky, The Soldier’s Tale, The Rite of Spring agus The Firebird H. Villa-Lobos, Bachianas Brasileiras, No. 2 agus No. 5

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 143 Stíleanna éagsúla ceoil Samplaí de shaothar oirfideach difriúil Amhránaithe tíre: Simon and Garfunkel, Joni Mitchell, Bob Dylan Ceol ‘country and western’: Patsy Cline, Suzanne Prentice, Hank Williams Na gormacha: Billie Holliday, B. B. Kin, Bessie Smith, Ella Fitzgerald Snagcheol: Greatest Hits le Louis Armstrong, What is Jazz? le Leonard Bernstein Luasc-cheol: Duke Ellington, Count Basie, Glen Miller Anamcheol: Otis Redding, Tina Turner, Aretha Franklin Rock-cheol: Beatles, the Rolling Stones, the Beach Boys Ceol pobail: U2, Boyzone, the Cranberries, Oasis

Ceoldráma E. Humperdinck, ‘Evening Prayer’ (as Hansel and Gretel) W. A. Mozart, ‘The Bird Catcher Song’ (as Die Zauberflöte), Le Nozze di Figaro J. Offenbach, ‘Barcarolle’ (as The Tales of Hoffmann) G. Puccini, ‘Nessun Dorma’ (as Turandot), ‘The Humming Chorus’ (as Madame Butterfly) G. Verdi, ‘La Donna è Mobile’ (as Rigoletto)

Seónna ceoil agus mion-cheoldrámaí L. Bart, Oliver! Roinn 6Roinn Aguisín W. Gilbert agus A. Sullivan, HMS Pinafore, The Pirates of Penzance, The Mikado A. Lloyd Webber, The Phantom of the Opera, Joseph and the Amazing Technicolour Dreamcoat, Cats, Aspects of Love R. Rogers agus O. Hammerstein, The Sound of Music, South Pacific C. Michel Schönberg, Les Misérables C. Strouse, Annie

Ceol scannán J. Williams, amhráin téama as ET, Superman, Jaws E. Morricone, amhráin téama as The Mission, Cinema Paradiso

144 Dáileann Cló Iar-Chonnachta na teidil seo a leanas: Ceol cultúr eile J. agus C. Perri, El Condor Pasa H. agus G. Turkmenler, Songs and Dances from Turkey Adzido, Under African Skies

Chinese Classical Folk Music, The Chinese Flute samplaí cnuasach ceol: Éisteachtle Bushfire-Didgeridoo, Music of the Australian Aborigines

Ceol do chuspóirí éagsúla Ceol ina bhfuil mothú láidir buille J. Strauss, Radetzky March Ceol rince na hÉireann (poirt, coir, cornphíopaí éagsúla srl.) S. Moradi, ‘Savar-Bazi’ as The Music of Lovestan, Iran P. Simon, Graceland, Rhythm of the Saints Fleetwood Mac, Tusk

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 145 Ceol agus scéal ann The Beatles, Ob la di Mary Black, Sonny Chris de Burgh, A Spaceman Came Travelling P. Dukas, The Sorcerer’s Apprentice G. Kleinsinger, Tuby the Tuba Carole King, Smackwater Jack S. Prokofiev, Peter and the Wolf B. Smetana, The Moldau (Má Vlast)

Ceol a bhfuil teideal léiritheach aige L. Anderson, Typewriter, Sleigh Ride H. Blake, ‘Walking in the Air’ (ó The Snowman) C. Debussy, ‘Golliwog’s Cakewalk’ (as Children’s Corner Suite) G. Miller, Chatanooga Choo Choo L. Mozart, Sleigh Ride N. Rimsky-Korsakov, Flight of the Bumble Bee M. Mussorgsky, M. Ravel, ‘Ballet of the Unhatched Chicks’ (as Pictures at an Exhibition)

Ceol ina bhfuil séiseanna coitianta (m.sh. ón bhfógraíocht) Roinn 6Roinn Aguisín Goldman, Children’s March (ina bhfuil deich gcinn de rainn pháistí) I. Stravinsky, Greeting Prelude (ina bhfuil Happy Birthday) Carly Simon, Itsy Bitsy Spider R. Vaughan Williams, Fantasia on Greensleeves

Ceol bog Procul Harum, A Whiter Shade of Pale Enya, Orinoco Flow E. Grieg, Holbert Suite M. Ravel, ‘Petit Poucet and Prelude’ (as Mother Goose Suite)

146 G. Bizet, ‘Berceuse’ (as Jeux d’Enfants) Ceol d’ócáid shona B. Smetana, ‘Dance of the Comedians’ (as The Barted Bride) A. Dvor`´ák, Carnival Overture G. Bizet, ‘Galop’ (ó Jeux d’Enfants) Éisteacht le ceol: cnuasach samplaí cnuasach ceol: Éisteachtle Ceol spreagúil fuinniúil F. Grofé, Grand Canyon Suite L. Van Beethoven, Cariolan Overture S. Rachmaninov, Isle of the Dead

Máirseálacha, ceol maorga E. Elgar, Pomp and Circumstance Marches Nos. 1—4 F. Mendelssohn, ‘Wedding March’ (as A Midsummer Night’s Dream) R. Rogers, ‘March of the Siamese Children’ (as The King and I) G. Verdi, ‘Grand March’ (as Aïda) W. Walton, Crown Imperial March R. Wagner, Grand March’ (as Tannhäuser)

Ceol diaga Cantaireachtaí agus iomainn as Taizé Carúil Nollag: Scenes from an Irish Childhood, taifeadadh le Cór na nÓg G. F. Handel, ‘Hallelujah Chorus’ (as Messiah) Cantaireacht Ghreagórach: The Monks of Glenstal Abbey Taifeadtaí de chóir as séipéil agus as ardeaglaisí éagsúla Tibetan Monks of the Bon Religion A. Lloyd Webber, Requiem W. A. Mozart, Requiem

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 147 Foinsí faisnéise le haghaidh ábhar ceoil agus gníomhaíochtaí ceoil

An Áirc, Lárionad Cultúir na Leanaí Córfhéile na Scoileanna 11a Sráid Eustace Lárionad Oideachais Dhroim Conrach Baile Átha Cliath 2 Droim Conrach Uimhir Teileafóin: (01) 6707788 Baile Átha Cliath 9 Ríomhphost [email protected] Uimhir Teileafóin: (01) 8379799 http://www.ark.ie Cór na nÓg/The National Children’s An tOifigeach Oideachais agus Choir For-rochtana Colette Hussey An Ceoláras Náisiúnta 16 Rocwood Ardán Phort an Iarla Bóthar Bhré Baile Átha Cliath 2 Stigh Lorgan Uimhir Teileafóin: (01) 4751666 Co. Bhaile Átha Cliath Ríomhphost [email protected] Uimhir Teileafóin: (01) 2783283

The Contemporary Music Centre Cumann Cheol na hÉireann 95 Sráid Bhagóid Íochtarach f.ch. The Walton New School of Music Baile Átha Cliath 2 69 Mórshráid Sheoirse Theas Uimhir Teileafóin: (01) 6612105 Baile Átha Cliath 2 Ríomhphost [email protected] Uimhir Teileafóin: (01) 4785368 http://www.cmc.ie Cumann Náisiúnta na An Lárleabharlann Cheoil gCór/Association of Irish Choirs Lárionad ILAC Sráid Uí Dhraighneáin Sráid Anraí Corcaigh. Baile Átha Cliath 1 Uimhir Teileafóin: (021) 312296 Roinn 6Roinn Aguisín Uimhir Teileafóin: (01) 8734333 Ríomhphost [email protected] Ríomhphost [email protected] http://www.ireland.iol.ie/resource/dub Lárionad Ceoil Cruinne Éireann citylib/ Ollscoil Luimnigh Luimnigh Fuaim: An Cumann um Fhorbairt Uimhir Teileafóin: (061) 202590 Oideachais sa Cheol ag an Ríomhphost: [email protected] mBunleibhéal http://www.ul.ie/~iwmc/ Lárionad Oideachais Dhroim Conrach Baile Átha Cliath 9 Uimhir Teileafóin: (01) 8379799 Ríomhphost: [email protected] http://www.esatclear.ie/~fuaim

148 Cumann Cheol Tíre na hÉireann An Chomhairle Ealaíon 15 Sráid Henrietta 70 Cearnóg Mhuirfean Baile Átha Cliath 1 Baile Átha Cliath 2 Uimhir Teileafóin: (01) 8730093 Uimhir Teileafóin: (01) 6180200 Ríomhphost: [email protected] Ríomhphost: [email protected] http://www.artscouncil.ie Cumann Kodály na hÉireann Foinsí faisnéise le haghaidh ábhar ceoil agus gníomhaíochtaíceoil agus ceoil ábhar haghaidh Foinsíle faisnéise Bosca Poist 4569 Music Network Baile Átha Cliath 9 Teach an Chóiste Caisleán Bhaile Átha Cliath Lárionaid oideachais Baile Átha Cliath 2 (Féach an t-eolaire teileafóin le haghaidh Uimhir Teileafóin: (01) 6719429 Uimhir Teileafóin an lárionaid áitiúil.) Ríomhphost: [email protected]

Comhaltas Ceoltóirí Éireann Ceol 32 Cearnóg Belgrave ‘Tá an traidisiún beo’ Baile na Manach Margadh na Feirme (Smithfield) Co. Bhaile Átha Cliath Baile Átha Cliath 7 Uimhir Teileafóin: (01) 2800295 Uimhir Teileafóin: (01) 8173820 http:/www.ceol.ie Taisce Cheol Dúchais na hÉireann 63 Cearnóg Mhuirfean Baile Átha Cliath 2 Uimhir Teileafóin: (01) 6619699

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 149 150 Roinn 6 Aguisín na treoirlíntena do churaclamagus don tagartha Foinsí Herron, D.Herron, Gray,A. Glover,Ward,agus J., S. Frazee,J. 19874/3, Iml. Forrai,K. 1985Scrúduithe, agus ResponsiveUse: Music in ‘Music Effects and Implementation Its Fontes,P. Kellaghan,T.agus J., Farmer,B. M. Espeland, 1995 Elliott,D.J. Science and Education of Department 83/3, Iml. 1996 Choksy,L. MeasúnachtaCuraclaimagus NáisiúntaComhairle with AuralLessons ‘Enhancing Scrúduithe agus CuraclaimBord W.,Bird, Bennett,E. agus Baltzer,S. R. Addison, of Music Education in Irish Schools Irish in Education Music of Provision the on Report A Ears? Deaf Music Classicalto PopularGuide The School Primary Teachingthe in Music DiscoveringOrff Preschoolin Music Curriculum: School Primary New The Music for Springboards:Ideas Education Musical Journalof British in School’ Primary the Listeningin Music of Philosophy New A Matters: Music Curriculum National the in Music KodályThe Method ChuraclamBunscoile don TuarascáilAthbhreithnitheComhairle na Education in Arts The Time the all Music Educator’sJournal Programs’Multimedia in Music Ideas Bright Music Chomhairle Ealaíon, 1985Ealaíon, Chomhairle An Cliath, Átha Baile York,New 1993Lane, Birch 1994Cassell, London, York,New Schott,1987 1985Corvina, Budapest, Educational Cliath, Átha Baile 1988Nelson, Melbourne, York,New UniversityOxford Press, 1995HMSO, London, 1988Prentice-Hall,Englewood Cliffs, 1990CNCM, Cliath, Átha Baile CuraclaimBord Cliath, Átha Baile Chester,1988ChesterMusic, 1987Scholastic, LeamingtonSpa, Research1977Centre, Hinckley, P., agus Hinckley, M. Let’s Make Music London, Novello, 1992

Hong Kong Handbook for Music Teachers in Hong Kong, Education Education Department Primary Schools Department, 1993

McCarthy, M. ‘Irish Music Education and Irish Identity: Iml. 45, 1997 A Concept Revisited’ in Oideas Foinsí tagartha don churaclam agus do na treoirlíntena Foinsíchuraclamdo don agus tagartha

McNicol, R. Sound Inventions Oxford, Oxford University Press, 1992

Mills, J. Music in the Primary School Cambridge, Cambridge University Press, 1991

Ministry of Education, Music Education for Young Children Wellington, Learning Media, 1993 New Zealand

Northern Ireland Music: Guidance Materials NICC, 1992 Curriculum Council

O’Connor, N. Bringing It All Back Home London, BBC Books, 1991

Odam, G., Culp, C., Eisman, L., Silver Burdett Music London, Simon and Schuster, 1989 agus Hoffman, M.

Ó Riada, S. Our Musical Heritage Baile Átha Cliath, Dolmen Press, 1982

Paynter, J. Sound and Structure Cambridge, Cambridge University Press, 1992

Purdy, A., Rowe, S., Absolutely Basic Choral Directing Auckland, New Zealand agus McIntyre, S. Choral Federation, 1995

Roinn Oideachais Curaclam na Bunscoile, Cuid I Baile Átha Cliath, Roinn Oideachais, 1971

Roinn Oideachais, Tuairisc ar Theagasc an Cheoil sna Baile Átha Cliath, Roinn Aonad Curaclaim Bunscoileanna Oideachais, 1983

Scottish Office National Guidelines for Scottish Office Education Department Expressive Arts: 5—14 Education Department, 1992

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 151 152 Roinn 6 Aguisín Wills,P., Peter,agus M. Wheway,S. Thomson, D.,agus Vajda,C. Taylor,Andrews,G. agus R., Swanwick,K. Swanwick,K. 19974/4, Iml. Swanwick,K. D.Struthers, ‘TechniquesVocalin for Health’ Storr,A. A. Maddocks, agus Stocks,M., J. Spaeth, Music for All for Music Art through Music Explore KodályThe Way Music to School Primary the in Arts The Education Music Analysisand Intuition, Education and Mind Music, Education Music for Basis A Curriculum National the for Music about Teachers Know Primary Should What Mind the and Music Music with Growing Programme:Education Music Somerset Conference National TeachingEducator’sMusic Music, London, David Fulton,David1996 London, UniversityOxfordOxford, Press,1993 Hawkes,and 1981Boosey London, FalmerPress,London, 1993 Routledge,1994London, Routledge,1988London, Windsor,1979NFER, Stoughton,and 1994Hodder London, Harper-Collins,London, 1997 Harlow,1992Longman, Gluais

Glactar go coitianta leis na sainmhínithe laistíos mar shainmhínithe inoibrithe lena n-úsáid le curaclam na bunscoile agus leis na treoirlínte do mhúinteoirí. aiceann an bhéim ar bhuille nó buillí i mbarra ar leith armóin dhá fhuaim nó níos mó a sheinntear nó a chantar le chéile buille an chuisle chothrom leanúnach sa cheol cabasa cnaguirlis, cruth sorcóireach uirthi agus í clúdaithe le sreanganna de choirníní miotail a chasann gan bac ar a dromchla cuarach chun díoscán a dhéanamh Gluais comhartha ama an comhartha suite ag tús an cheoil a chuireann líon na mbuillí i ngach barra in iúl cliathnodaireacht nótaí scríofa ar chliath chúig líne cnagadh coirp úsáid a bhaint as codanna éagsúla an choirp chun fuaimeanna agus rithimí éagsúla a chruthú, m.sh. greadadh bos, satailt srl cnaguirlisí uirlisí a bhuailtear nó a chroitear, m.sh. tambóirín, triantán; tugtar nóta sonrach ag tuinairde cheolchoirme do chnaguirlisí tiúnta; ní thugtar nóta sonrach do chnaguirlisí neamhthiúnta comhdhéanamh plean iomlán píosa ceoil, m.sh. AB: dhá roinn i gcodarsnacht cuisle an ‘chuisle’ bhunúsach sa cheol diatonach bunaithe ar na nótaí d, r, m, f, s, l, t, d' dinimic glór nó boige píosa ceoil, m.sh. suantraí—bog (p), máirseáil—glórach (f) dordán nóta nó nótaí fada marthanacha & eochair na tribile nó G an buanchomhartha tuinairde ag tús na cleithe chun an tuinairde bhuan darb ainm G a aithint forshéis páirt bhreise taobh thuas de líne na séise in eochair na tribile gléaschomhartha ag tús píosa ceoil taispeánann sé suíomh doh idirchéim an fad idir dhá nóta atá éagsúíl ó thaobh tuinairde lámhchomharthaí gothaí a úsáidtear chun tuinairde i sólfá a chur in iúl luas luas na cuisle bunúsaí

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 153 méadar an bunchnuasach de bhuillí i ngach barra ceoil, mar a léirítear sa chomhartha ama mionscála scála bunaithe ar na nótaí l, t, d, r, m, f, si, l', ag tosú ar lah in ionad doh, agus an seachtú nóta géaraithe (si) mír roinn nádúrtha sa líne shéiseach; cosúil le habairt nó cuid d’abairt mórscála scála bunaithe ar na nótaí d, r, m, f, s, l, t, d' – ainm eile ar an scála diatonach mothúchán an cineál mothúcháin a chruthaítear trí cheol, m.sh. áthasach, brónach ochtach an fad idir nótaí den ainm céanna, ocht nóta níos airde nó níos ísle: m.sh. D, E, F, G, A, B, C, D ostinato patrún ceoil a athdhéantar go leantach—é rithimeach nó séiseach rithim réanna éagsúla fuaime, fada agus gearr rothlam séis amháin a ndéantar aithris bheacht uirthi ó thaobh tuinairde agus rithime líon ar bith de bhuillí níos déanaí; de ghnáth bíonn dhá mhír, trí mhír nó ceithre mhír inti agus athdhéantar í líon ar bith uaireanta. scála módúil scála bunaithe ar na nótaí den mhórscála ach ag tosú agus ag críochnú ar nóta seachas dóh; m.sh. mód ré: r, m, f, s, l, t, d', r' scála peinteatonach scála chúig nóta: d, r, m, s l, ata in úsáid go foirleathan i gceol tíre. Tig le scálaí peinteatonach tosnú ar nóta ar bith: m.sh. is iad na nótaí m, s, l, d, r, atá i scála Roinn 6Roinn Aguisín peinteatonach mi. Is féidir scála peinteatonach a sheinm ar nótaí dubha an phianó: m.sh. ag tosú ar F is iad na trí nótaí tosaigh le chéile ná d, r, m, agus an chéad dá nóta dubha eile ná s agus l siollaí rithime focail nó siollaí a úsáidtear chun ré a léiriú sa rithim sioncóipiú teagmhais aiceann nach bhfuiltear ag súil leo i gceol méadrach slatnodaireacht cineál luathscríbhneoireachta a úsáidtear chun rithim a bhreacadh síos go tapa agus go héasca; m.sh. léirítear croisín mar: | agus camán mar:

154 sólfá tonach ainmneacha tuinairde inaistrithe: d, r, m, f, s, l, t, d' sos easpa fuaime ar feadh achair shonraigh, de réir an chomhartha cheoil, m.sh. ∑ Ó Œ ‰

sos sos sos sos leathláin minim croisín camáin 4 bhuille 2 bhuille 1 bhuille leathbhuille stíl tagraíonn sí do theaglaim de luas, tondath agus

dinimic Gluais tondath an fhuaim shainiúil thréitheach a thugann uirlisí éagsúla ceoil, m.sh. trumpa, veidhlín tremoló athrá nóta amhaín nó iomlaoid dhá nóta go tapa tuinairde téarma a thagraíonn do cháilíocht airde-ísleachta d’fhuaim cheoil uigeacht tagraíonn sí do theaglamaí fuaimeanna: fuaimeanna singile nó fuaimeanna le chéile

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol 155 156 Roinn 6 Aguisín Oifigigh oideachais Oifigigh Baill an choiste an Baill Cathaoirligh Máire Uí Rinn Cumann MúinteoiríÉireann Cumann MúinteoiríÉireann Cumann WalshCatherine hÉireann na GinearáltaEaglais Shionad Oideachais Bord MhurchúNí Ríona GorettiThnúhail Uí Rinn Uí Máire MúinteoiríOllscoile na Éireannach Cónaidhm Eolaíochta agus RoinnOideachais ShepherdJoy PerdueGilllian Oideachais BainisteoireachtgColáistí na MúinteoiríOllscoile na Éireannach Cónaidhm PádraigRiain Br Ó Cléirigh Ó Colum Caitliceacha mBunscoileanna Bhainisteoirína Cumann Cillín RuairíÓ Ceallaigh Ó Noel MúinteoiríÉireann Cumann KayO’Brien Eolaíochta agus RoinnOideachais Aogáin PáilínNic Aogáin Nic Emer Siúracha/mBráithre Aontasna Teagaisc Bunscoileanna Mulkerrins Dympna MúinteoiríÉireann Cumann PádraigSitric Mac Lally-O’Donoghue Maureen Hyland Maria Sr Michelle Griffin Michelle SarahGormley Michael O’Reilly Cumann MúinteoiríÉireann Cumann MúinteoiríÉireann Cumann EvelynDunne-Lynch Ceannt de Eibhlín O’Reilly Michael KieranGriffin Ealaíon Oideachas don Curaclaim Choiste an Ballraíocht bhunaigh an Chomhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta.Curaclaimagus NáisiúntaChomhairle an bhunaigh a Ealaíon OideachasChoiste Curaclaimdon an stiúir treoirlíntefaoi na seo Ullmhaíodh (ó 1995)(ó (go 1993)(go (go 1996)(go (go 1995)(go (ó 1995)(ó (go 1995)(go (go 1995(go ) Comhairle Náisúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainsena Náisúnta Comhairle ) Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann na GinearáltaEaglais Shionad Oideachais Bord mBráithre/SiúrachaAontasna Teagaisc Bunscoileanna Eolaíochta agus RoinnOideachais Cumann MúinteoiríÉireannCumann Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainsena NáisiúntaComhairle Roinn Oideachais agus Eolaíochta agus RoinnOideachais Ballraíocht an Choiste Comhordaithe Bunscolaíochta 157 ) ó 1996 Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol Treoirlínte ), Dr ( Hussey Caroline go 1996 ) ) ó 1995 go 1995 ) ) ) Eaglais na hÉireann ) ) Caitliceacha ) ) ó1996 ó1995 ó 1995 ó 1995 ó 1995 go 1996 ó 1995 Albert Ó Ceallaigh Liam Ó hÉigearta( Oideachais Roinn agus Eolaíochta Tom Gilmore Tom Séadhna de Blán( Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eugene WallCaoimhe Máirtín ( ( Lucy Fallon-Byrne Cónaidhm Éireannach na Ollscoile Múinteoirí Peadar Ó Peadar MaoláinSíle Ní Núnáin( Cumann Éireann Múinteoirí Cumann Éireann Múinteoirí Ath Gearóid Mac Conmara( Cumann na Bhainisteoirí mBunscoileanna Fionnuala Fionnuala Kilfeather( Éamonn MacAonghusa – Comhairle Náisiúnta Bunbhrainse na dTuismitheoirí ( Oideachais Roinn agus Eolaíochta Dympna Glendenning( Cumann Éireann Múinteoirí Chun Chun obair na gCoistí a Curaclaim chomhordú is ea a bunaíodh an Coiste Comhordaithe Bunscolaíochta ag an gComhairle Náisiúnta agus Curaclaim Measúnachta. Ballraíocht Ballraíocht an Choiste Comhordaithe Bunscolaíochta Leas- Cathaoirligh na Comhairle: Dr Tom Murphy ( Murphy Cathaoirligh na Comhairle: Dr Tom Cathaoirleach Baill an choiste Comhordaitheoir Príomhfheidhmeannach phríomhfheidhmeannach 158 Roinn 6 Aguisín Buíochas Eagarthóir Nóirín Ní Nuadháin Ní Nóirín Coinghéallaigh Ó Breandán (Curaclam)Cúc Micheál Eagarthóir Comhordaitheoir Aistritheoir thógáil. grianghraifa chun thabhairt a chabhair agus chead trí seo tionscadal an leis chomhoibrigh a tíre na fud ar sin bunscoileanna sna páistí na leis múinteoiríagus na leis príomhoidí, bhainisteoireachta,boirdna na leis leis buíochas foilsitheoirí na Gabhann foilsitheoirí. na leis dhéanamh teagmháila gcuid dá ábhar aithníodh nár cóipchirt úinéir aon ar iarrtar sin, ábhar.Mar gcuid a as úsáid baineadh ar léir go cóipchirt húinéirí na leis ghabháil a buíochas dícheall gach foilsitheoirí na Rinne churaclamsa breise Líníochtaí breise Líníochtaí 89 88 Mhurchú Ní Ríona Leathanach O’Reilly Michael Scoileanna na Chórfhéile Grianghrafde AbsolutelyChoral asDirectingBasic nÓg na Náisiúnta Chór Grianghrafde Lochlainn Mac Colm Folens Let’s Sing, All Scoileanna na Córfhéile nÓg na Náisiúnta Cór ar bunaithe Aistriúchán 60 Zealand New 36ChoralFederation,Auckland, scolaíochta Ábhair pipa an ar seinm ag ComhchoisteRéamh-cheoltóirSíneach An Grianghrafde Cliath Átha Baile Leanaí, na Cultúir Lárionad Áirc, An Report BoydKerryDavidMusic as Grianghraf de Network,Cliath Music Átha Baile cóipchirt Uinéir thíos: seo leo buíochas foilsitheoirí na gabhann úsáid, a gcuid dá ábhair siad thug a gcead an ar ngeall I Marc Ó Fionnáin (Treoirlínte)Fionnáin Ó Marc 25 25 27, 13461, 80 99 138 ghrafach Nodaireacht bainbh agus Muc 145 coileáin agus Leon Lámhchomharthaí Cnaguirlisí Méarchliath bhfoilsitheoirí na agus Centre Music Contemporary caoinchead le Cheirníní Folens 5-6), (Rang 2, Bunscoile Dánta Ghaoth an mé Chuala (Purdy,RoweMcIntyre) and Bhosa do Buail PostureRap eKnehH hlis83 Phillips KennethH. le 116 66 ISBN 0-7076-6317-2

9 780707 6631 73