İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYil\1LARI .ı. To : 1622

·HELLE İSTİK E ROMA DEVRİ DE LİKYA

Prof. Dr. OKTAY AKŞİT

İstanbul - 1971 206510 HELLENİSTİK

VE

ROMA DEVRİNDE

LİKYA İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI No: 1622

HELLE İSTİK VE ROMA DEVRİ DE LİKYA

OKTAY AKŞİT

İstanbul - 1971

.!) - Dizgi, Tertip,

Baskı ve Cilt

L Ü. Edebiyat Fakültesi

Matbaası iSTANBUL 197 1 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ 7 BİBLİOGRAFY A 9

1. HELLENİSTİK DEVİRDE LİKYA

A. Antigonos Mqnophtalmos'un hakimiyetinde Likya 19

B. I. Ptolemaios'un Likya'yı zaptı 35 C. Likya Lysimakhos hakimiyetinde 39 D. Likya Seleukos idaresinde 45

E. Ptolemaios II. Philadelphos ve Mısır ege- menliği 47

F. Likya'nın Antiokhos III. tarafından işgali 51 G. Rhodos hakimiyetinde Likya 57

a. Likya'lıların Rhodos'a karşı isyanı ve I. savaş 60

b. Rbodos'la II. savaş 61

c. Rbodos'la III. savaş 63

H. Likya'nın Roma tarafından Rhodos'tan alınması 65 6

II. ROMA HİMAYESİ ALTINDA LİKYA 71

A. Likya Birliğinin ( TÔ Kolvov Twv /\u.dcuv ) teşekkülü 7 5

B. Mithradates VI. ile savaş ve Likya 87

C. Denizlerde korsanlık harekatı ve Likya 91

D. Dahili savaşlar ve Likya 93 E. Brutus ve Likya 99 F. M. Antonius ve Likya 109

G. Augustus ve Likya'lılar 1 13

III ROMA EYALETİ LİKY A 1 19

IV. ASKERİ, İDARİ ve SOSYAL DURUM (Roma Devri)

A. Askeri teşkilfit 131

B. Likya Birliğinin durumu 133

C. Birlik şehirlerinin durumu 137

D. Likya'da İmparator kültü 141 E. Müsabakalar 143

F. Diğer ilişkiler 145 INDEX 153 ÖNSÖZ

Nulla mansit ars qualis inventa est, nec intra initium stetit.

QUİNTİLİANUS

Treuber'in «Geschichte der Lykier»inin 1887 yılında neşrinden uzun yıllar geçtikten sonra, tarafımızdan ele alınan ve 1967 de bas­ kısı sona eren «Likya Tarihi», ilk zamanlardan İskender'in ölümüne kadarki devirleri içine almaktaydı. Bu kere, ifadeye çalıştığımız Hel­ lenistik ve Roma devirleri Likya'nın iikçağ'daki tarihini tamamlamak­ tadır. Bu devirlerin tarihi üzerinde, Treuber müstesna, şimdiye kadar etraflı bir eser verilmemiştir. Buna karşılık, son zamanlarda bir aray getirilen kitabelerin, meskukatın ve bazı araştırmaların kattığı bilgi­ ler, bölgenin mezkur tarihi devirlerinin de yazılmasını gerektirecek önem ve niteliktedir. Bu sebeple, tarafımızca tekrar açıklanmasına çalışılan Likya'nın Hellenistik ve Roma devirleri tarihinin küçümsen• meyecek derecedeki sonuçlara bağlanmasında bu çalışmaların faydası büyük olmuştur. Bunun yanında, antik yazarların nakilleri de, bu ba­ kımdan , ayrı bir görüş açısından incelenerek değerlendirilmiştir. Bu suretle, Anadolu'nun güney-batısındaki bu bölgenin ilkçağ'­ daki yeri ve önemi, bir bütün teşkil etmek üzere, sunulmuş bulunmak­ tadır. Kitabın baskısı sırasında yakından ilgilenen Sayın Nazım Tahaoğ­ lu ve Muhittin Ünan ile Sayın Osman Ergül, Şevki Bengin e Fethi Kutsal'a teşekkür ederim

Dr. Oktay Ak it BİBLİOGRAFY A ve KISALTMALAR

A. Antik Eserler. AMMİANUS MARCELLİNUS, Rerum Gestarum Libri, ed. Garthausen, Leipzig, 1874-5. APPİANOS, Historia Romana, ed. L. Mendelssohn, Lipsiae, 1879. ARRİANOS, Quae extant om11ia, ed. A. G. Roos, Lipsiae, 1887. CAESAR, Commentarii rerum in Gallia gestarum, ed. B. Kubler, Leipzig, 1893. CAESAR, De Belio Alexandrino, De Belio Africo, De Bello Hispaniensi, Loeb ed. London, 1955. CAESAR, Bellum Civile, Loeb ed., London, 1957. (Bel. Civ.). CASSİUS DİO, Historia Romana, ed. U.P. Boissevain, Berlin, 1895 - 1901. CİCERO, Epistuale ad Atticum, ed. L. C. Purser, London, 1953. (Epist. ad Att.). CİCERO, Epistulae ad familiares, ad Quintum fratrem, ad Brutum, ed. L. C. Purser, London, 1953. CİCERO, M. Tulli Ciceronis in Antonium, Loeb ed., London, 1954. CİCERO, Orationes Phi/ippicae Prima et Secundo, ed. J. D. Damniston, Oxford, 1926. CODEX THEODOSİANUS, ed. G. Hanel, Leipzig, 1837. CORNELİUS NEPOS, De viris illustribus, Loeb ed., London, 1929. Corpus Inscriptionum Graecarum, ed. A. Boeckhius, Berlin, 1853. (C.I.G.). Corpus Inscriptionum Latinarum, ed. The. Mommsen, O. Hirschfeld, A. Domaszewsltl, Berlin, 1902. (C.l.L.). CURTİUS RUFUS, Hütoria Alexandri Magni, ed. Nedicke, Leipzig, 1908. DEXİPPUS, Historiarum fragmenta, ed. L. Dindorf (Historici Graeci Minores), Leipzig, 1870. 10

Die Fragmente der Griechischen Historiker, ed. F. Jakoby, 5 cilt, Berlin, 1923 - 1930 ve Leiden 1940. (F.G.H.). PIODORUS SİCULUS, Bibliotheka Historika, ed. F. Vogel, Lipsiae, 1888. Epistolographi Graeci, ed. R. Hercher, Paris, 1873. EUSEBİUS, Opera, ed. G. Dindorf, 5 cilt, Leipzig, 1859 - 1862. EUSEBİUS, Chronica, ed. A. Schöne, 2 cilt, Bertin, 1875 - 6. EUTROPİUS, Breviarium ab urbe condita, ed. F. Ruehl, Leipzig, 1887. FLORUS, Epitoma de Tito Livio, ed. O. Rossbach, Leipzig, 1896. Fragmenta Historicorum Graecorum, ed. C. Müller, Paris, 1841 - 1870, (F.H.G.). Geographi Graeci Minores, ed. C. Mililer, Paris 1855 - 1861. (G.G.M.). GELLİUS, Noctium Atticarum, ed. H. M. Hornsby, New York, 1937. (Noc. Att.). HERODOTUS, Historiae, ed. M. Kallenberg, Lipsiae, 1890. HİERONYMUS, Opera, Yenice, 1766. Inscriptiones Graecae ad res Romanos pertinentes, ed. R.L.V. Cagnatt, 1906 - 1927 (I.G.R.). Inscriptiones Latinae Selectae, ed. H. Dessau, Berolini, 1892 - 1916. (Dessau, l.L.).

JOSEPHUS, Bellunı Judaecum, ed. S. A. Naber, Berlin, 1877. (Bel. Jud.). JULİANUS, Opera, ed. C. F. Herttein, Leipzig, 1875 - 6. JUSTİNUS, Historiae, ed. J. C. Th. von Otto, Jena, 1842. LİVİUS, Ab urbe condita libri, ed. Conway ve Walters, Oxonii, 1934. LUCANUS, Pharsalia, ed. Jakobitz, Leipzig, 1856. MELA, De Chorographia, ed. G. Parthey, Bertin, 1867. Notitia Dignitatum, ed. O. Seeck, Bertin, 1876. (Not. Dig.). Orientis Graeci Inscriptiones Selectae, I ve II, ed. W. Dittenberger, Lipsiae, 1903 - 1905 . (0.G.I.).

OROSİUS, Historiae adversos paganos, ed. C. Langemeister, Leipzig, 1887. PAUSANİAS, Descriptio Graeciae, ed. L. Dindorf, Paris, 1854. PLİNİUS, Natura/is Historia, ed. D. Detlefsen, Bertin, 1-866-82. (Nat. His.).

PLİNİUS, Naturalis Historiae Libri XXXVIT, ed. C. Mayhof, Lipsiae, I. cilt ,1906. II. cilt, 1909, ili. cilt, 1892, IV. cilt, 1897. POLYAENUS, Strategemata, ed. J. Mellar, Stuttgart, 1855.

POLYBİUS, Historiae, ed. L. Dindorf, Lipsiae, I. cilt, 1882, II. cilt, 1889, III. cilt 1893, IV. cilt, 1904, V. cilt, 1904.

SALLUSTİUS, Historiarum re/iquae, ed. B. Maurenbrecher, Lipsiae, 1904. H

Scriptores Historiae Augustae, ed. E. Hobi, Leipzig, 1927. (S.H.A.). SERVİUS, Commentarii in Aeneis, ed. G. Thilo ve H. Hagen, Leipzig, 1881-7. STEPHANUS BYZANTİUS, Etnicorunı quae supersunt, ed. A. Meineke, Berlin 1840. (Steph. Byz. s.v.). STRABON, Geographika, ed. A. Meineke, Berlin, 1853 - 1909. SUETONİUS, De vita caesarum libri VIII, ed. M. Ilım, Lipsiae, 1907. Sylloge Inscriptionum Graecarum, ed. G. Dittenberger, Hildesheim, 1960. (Sylloge). fACİTUS, Annales, ed. H. Furneaux, Oxford, 1896. (Annales). 'fACİTUS, Historiae, ed. W. A. Spooner, London, 1891. (Hist.). fituli Lyciae lingua Lycia conscripti, ed. Kalinka, Wien (T.A.M.l.), 1901. Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti, Wien, (T.A.M., II, 1), 1920; (T.A.M., il, II), 1930; (T.A.M., II, lll,) 1944. VELLEİUS PATERCULUS, Historia Romana, ed. C. Halın, Leipzig, 1876. XENOPHON, Opera omnia, ed. R. Hühner, Gothae, 1852. ZOSİMUS, Historia Nova, ed. L. Mendels~hon, Leipzig, 1887. B. Yeni Eserler.

Abbott, F. F. ve Johnson, A. C., Mıınicipal adıııinistration in the Roman Empire, Princeton, N. J., 1926. Akşit, O., Likya Tarihi, İstanbul, 1967. Akşit, O., Roma İmparatorluk Tarihi, İstanbul, 1970.

Arnold, W. T., Tlıe Roman System of Provincial Goverııment to the Accession of Constantine the Great, Oxford, 1906. Atlan, S., Side'nin M.Ö.V. re IV. yüzyıl sikkeleri üzerinde araştırmalar, Ankara, 196 . Baumbach, A., Kleinasien unter Alexander d. Grossen, Jena, 1911. Beloch, J., Griechische Geschichte, Strasburg ve Berlin, 1912 - 1927. (Griech. Gesch.). Benndorf - Niemann ve Petersen von Luschan, Reisen im Südwestlischen Kleinasien, I, II, Vienna, 1884 - 1889. (Reisen). Bevan, E. R., ve Mahaffy. J. P., A History of Egypt under the Pto/emaic Dynast}', London, 1927. Bevan, E. R., The house of Se/eucus, London, 1902. Bork, J., Ski::.ze des Liikischen, Leipzig, 1926.

Boscb, C., Die Kleinasiatisclıen Münzen der Römischen Kaiserzeit, II, 1, 1, tuttgart, 1935. Bouche - Leclerq, A., Histoire des Seleucides, Paris, 1913. Broughton, T.R.S., Economic sıırvey of ancient Rome, Baltimore 193 . 12

Bruns, C. G., Fontes luris Romani Antiqui, 2. ed, 1909. Bury, J. B., The Provincial List of Verona, JRS, XIII, 1923. Busolt, G., Griechische Geschichte, Strasburg ve Bertin, 1897 - 1904. Chapot, V., LA Province Romaine Proconsulflire d'Asie, Paris, 1904. Dessau, H., Geschichte der Römischen Kaiserzeit, I-II, Bertin, 1924 - 1930. Domaszewski, A., Geschichte der Römischen Kaiser, Leipzig, 1921. Droysen, J. H., Geschichte des He/lenismus, Gotha, 1877 - 78. Drumann, W - Groebe, Geschichte Roms, Berlin, 1899 - 1929. Fougeres, G., De Lyciorum Communi, Paris, 1898. Fraser, P. M., ve Bean, G. E., The Rhodian Peraea and lslands, Oxford, 1954. Friedrich, J., K/einasiatische Sprachdenkmiiler, Bertin, 1932. Gelzer, RE, X, 1, 937 v.d. Brutus.

Goetze, A., cT/ıe Linguistic Continuity of Anato/ia as shown by its proper names• (American School of Research) VIII, New-Haven, 1954. Goetze, A., Kleinasien, Kulturgeschichte des A/ten Orients, München, 1957. Grose, S. W., Catalogue of the Mc Lean Col/ection of Greek Coins, Cambridge, 1929.

Grueber, H. A., Coins of the Roman Republic in ıhe British Museum, London, 1910. Hardy, E. G., The provincial Concilia from Augustus to Dioc/etian, (Studies in Ro- man History, First Series, 2. baskı), London, 1910. Head, B. N., Historia Numorum, Oxford, 1911. (H N2). Heberdey, R., ve Kalinka, E., Bericht über zwei Reisen im Südwestlischen K/einaJien (Denkschr. d. Kais. Akad. d. Wiss. Wien), Philos - hist. kl.), 45, J, Wien, 1897. Hercher, R., Epistolographi Graeci, Paris, 1873. Hill, G. F., Catalogue of the Greek coins of Lycia, Pamphylia and Pisidia, London, 1897. (B.M.C. Lycia ete.). Holleaux, M., Sur /es assemblees ordinaires de la Ligue aitolienne, B.C.H., xxıx, 1905. Hommel, F., Etno/ogie und Geographi des a/ten Orient, München, 1926. Hünerwald, W., Forschungen zur Geschichte des Königs I Lysimachos von Thrakien, Zurich, 1900. fmhoof- Blumer, F., Kleinasiatische Münzen, 1 ve il, Wien, 1901 - 2. (Klein. Münz.). lmhoof - Blumer, F., Zur Griechische und Römische Münzkunde, Geneva, 1908. Imhoof - Blumer, F., Zur Münzkunde der Seleukiden, Num. Zeitsch., 1913, p. 171. Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, Oxford, 1937. (Cities). 13

Jones, A.H.M., The Greek City from Alexander to Justinian, Oxford 1940. (Gree City). Kaerst, J., Geschichte des H ellenismus, Leipzig, 1. cilt 1917, 11. cilt, 1926. Kiepert, H., Lehrbuch der alten Geographie, Berlin, 1878. Kiepert, H., Formae Orbis Antiqui, Berlin, 1908 - 1910. (F.0.A.). Kiepert, R., Karte von Kleinasien, Berlin, 1902 - 1906. Kluge, Th., Die Lykier. Ihre Geschichte und ihre lnschriften, (Der Alte Orient), il. Jahrgang, heft 2, Leipzig, 1910. Komemann, RE, Suppl. iV. 933, Koivov. König, F. W., Die Stele von Xanthos 1, Klotho Band 1, Wien, 1936. Larsen, J.A.O., Representative Government in the Panhellenic Leagues, il, C.P. XXI, 1926, p. 52.

Laum, B., Stiftwıgen in der Griechisclıen und Römischen Antike, Leipzig, 1914. Leake, W. M., Journal of a Tour in Asia Minor, London, 1824. Le Bas, Ph., ve Waddington, W. H., lnscriptions Grecques et Latines, ili. cilt, (Le Bas-Wadd.). ' Le Bas, Ph., Voyage Archeologique en Grece et en Asie Mineure pendant JR34 et 1844, III, Paris, 1870 - 1876. Liebenam, W., Stiidteverwaltung im Römischen Kaiserreiche, Leipzig, 1900.

lehmann - Haupt, C. F., Seleucus' Macedonian Kingdonı, Klio, V, 1905. Mc Donald, G., Catalogue of the Greek coins in the Hunterian Collection, Glasgow, 1899 - 1905.

Magie, D., Roman Rule in Asia Minor to the end of ıhe third century after Christ, 1 ve il, Princeton, 1950. (Magie). Mansel, A. M., Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1963.

Mattingly, H., --Sydenham, F. A., The Roman lnıperial Coinage, London, 1933 -1936. Mattingly, H., Roman Coins, London, 1928. Metzger, H., ve Coupe], P., Fouilles de Xanthos, il, Paris, 1963. Metzger, H., Anatolia il, First Millennium B.C. to the end of the Roman Period, (Archaeologia Mundi), Geneva, 1969. Meyer, Em., Die Grenzen der Rellenistischen Staaten in Kleinasien, Zurich/ Leipzig, 1925. (Grenzen). Meyer, Em., Zum Stammbaum der Atta/iden, Klio, XIX, 1925.

Mommsen, Th., Römische Geschichte, 1 - 111. ciltler, Bertin, 1856-7, (İngilizce çeviri, W. P. Dickson, New York, 1895.). 14

Mommsen, The., Römische Staatsrecht, I, II ve · III, Bedin, 1887-88.

Mommsen, Th., The Provinces of Roman Empire from Caesar to Diocletian, (İngi­ lizce çeviri, W. P. Dickson, 1886, düzeltmelerle yeni baskı, 1909, London.). Niese, B., Geschichte der Griechischen und Makedonischen Staaten, 1-III, Gotha, 1893 - 1903. Paully - Wissowa - Kroll, Real - Encyclopadie d. Class. Altertumwissenschaft, Stuttgart, 1893'den itibaren. (RE.) Ramsay, W. M., The Historical Geography of Asia Minor, London, 1906. (Türkçe çeviri, M. Pektaş, Anadolu'nun Tarihi Coğrafyası, İstanbul, 1961.). Ramsay, W. M., Studies in the History and Art of the Eastern Roman Provinces of the Roman Empire, London, 1906. Robert, L., Villes d'Asie Mineure., Paris, 1935.

Robert, L., Noms indigenes dans l'Asie Mineııre Greco-Romaine, Paris, 1963. Roscher, Ausführliches Lexicon der Griechischen und Römischen Mytho/ogie, Leipzig, 1886 - 1890. Rosenberg, A., Einleitung und Quel/enkunde zur römischen Geschichte, Bertin, 1921. Rostovtzeff, M., The Social and Economic History of the Hellenistic World, Oxford, 1941.

Rostovtzeff, M., The Social and Economic History of the Ronıan Empire, Oxford, 1926. Rostovtzeff, M., A History af Ancient Wor/d, II. cilt, Rome, Oxford, 1927.

Rott, H., Kleinasiatische Denkmiiler aus Pisidien, Pamph_vlien, Kappadokien ımd Lykien, Leipzig, 1908. Ruge, RE, cLykia•, XIII, 2, 2276 v.d. Seltman, C. T., A synopsis of the coins of Antigonus I and Demetrius Poliorcetes, Num. Chron., 1909, p. 214. • Six, J. P., Monnaies Lyciennes, Paris, 1887.

Spratt, T.A.B., ve Forbes, E., Traı· els in Lycia, M ilyas and the Cibyratis, London, 1847. Stevenson, G. H., The Roman Empire, London, 1930. Stuart Jones, H., The Roman Empire, B. C. 29 - A. D. 476., London, 1934.

Syme, R., cGalatia and Pamphylia ımder Augustus,» Klio, XXVII, 1934. Swoboda, H., cStudien zu den griechischen Bunden-, Klio, XII, 1912. fam, W. W., Antigonos Gonatas, Oxford, 1913. Taubler,E.,lmperium Romanum, I, Leipzig, 1913. 15

The Cambridge Ancient History, Cambridge. VII, 1928; X, 1934 ve XII, 1956. The Cambridge Medieval History, Cambridge, 1. 1924. Ten Cate, H., The Luwian Population Groups of Lycia and Cilicia Aspera During the Hellenistic Period, Leiden, 1961. Treuber, O., Geschichte der Lykier, Stuttgart, 1887. Waddington, W. H., Fastes des Provinces Asiatiques de I'Empire Romain, Paris, 1872. Walton, C. S., Journal of Roman Studies, XIX, 1929. Wendland, P., Die hellenistisch-römische Kultur, Tübingen, 1912. Wilhelm, A., Kleinasiatische Dynasten, Vienna, 1911. Wilhelm, A., Beitrö.ge zur Griechischen lnschriftenkunde, ete. Sonderschriften d Össterr. Arcbaol. Jnstitutes in Wien, Band 7, Wien, 1909.

1

Hellenistik Devrinde Likya

I. HELLENİSTİK DEVİRDE LİKYA

A. ANTİGONOS MONOPHTALMOS'UN HAKİMİYETİNDE LİKYA.

Büyük İskender Likya'da satr~p olarak Nearkhos'u bırakmıştı 1 • Fakat, İskender'in ölümü üzerine durum değişti. İskender, yerine ge­ çecek kimseyi göstermeden ve hesapta olmayan bir sırada ölmüştü. Bu sebepten taht için çatışmalar oldu; süvari alayları, İskender'in sar'alı gayrı meşru kardeşi Philippos Arrhidaios'u başa geçirdi. Fa­ kat, gerek bu şahsın hasta olması ve gerekse İskender'in ölümünden sonra Roxane'den olan oğlu İskender devleti idare edebilecek güçte olmadıklarından, İskender'in arkadaşları kumandanlar bu görevi Üzer• lerine aldılar. Hassa Alayı kumandanı Perdikkas, Diodoros'un açık­ 2 lamasına göre , kral ölürken yüzüğünü ona verdiği için, kral naibi olarak ilan edildi. Aynı zamanda, en önemli arkadaşlarının satraplık­ lara tayini ve bunların da Perdikkas'ın emri altında bulunmalarına karar verildi. Bununla beraber, diğer kaynaklardan anlaşıldığına göre, Perdikkas tek başına naib olmakla beraber, idari bölünmenin göster• diği gibi, kudreti Krateros'Ia paylaşmış ve kendisine Meleagros yar­ dımcı tayin olunmuştu 3 .

Arrianos, Anab., III, 6, 6; Bak. O. Abjit, Likya Tarihi, p. 126; Er. Meyer, Die Grenzen des Hellenistischen Staaten in Kleinasien, p. 10. 2 Diodoros, XVIII, 2, 2-4. 3 Dexippus, F. Gr. H, 100, 8, 4; Arrianos, F. Gr. H., 156, l, 1-3; Justinus, 13. 20

Perdikkas yüksek kudreti eline aldıktan sonra, kumandanları top­ layarak, Mısır'ı Lagos'un oğlu Ptolemaios'a, Suriye'yi Mitynele'li Laomedontos'a, Kilikya'yı Philotas'a ve Media'yı da Pithonas'a verdi. Paphlagonia'yı ve Kappadokia'yı Eumenes'e, Karia'yı Asandros'a, Ly­ dia'yı Menandros'a, Hellespontus Phyrigia'sını ise Leonnatos'a bırak­ mıştı. İşte bu bölünmede Likya, Pamphylia ve Büyük Phyrıgıa ile bir­ likte Antigonos'un hissesine düştü4 •

Diğer taraftan, Avrupa'da Lysimakhos Karadeniz kıyıları ile Trakya'nın; Antipatros ise Makedonya'nın idarecisi tayin edildiler5. 6 Doğu'daki satraplıklara da çeşitli idareciler getirildi • Bu şekilde İskender İmparatorluğunun birliği korunmak isten­ mişti. Fakat, gerçekte, her idareci ileride zamanın göstereceği gibi, biribirine karşı kendi üstünlüğünü gerçekleştirmek fırsatını kollamağa başlamıştı. Bu bakımdan, bu bölünme sadece şekil yönünden meydana getirilmiş addedilebilirdi. Hellenizm tarihinin bu devresi, kumandan­ larının kendilerini İskender'in helefleri saymalarından dolayı, 816:80Xoı « d i ad ok h 1 ar » yani «halefler» devri adını taşıyacaktır. İmparatorluğun bu durumu, çok geçmeden, M.Ö. 322 yılında Perdikkas kendisini büyük kral kabul ettirerek, İskender'in fetih po­ litikasını yürütmek amacıyla, bir kısmı yerli prens Aryarathes'in ha­ kimiyetinde bulunan Kappadokia'nın ele geçirilmesi işinde müşaviri ve Kappadokia satrapı Eumenes'e, Antigonos ile Leonatos'un yar­ dım etmelerini bildirince, karıştı. Zira, Antigonos ve Leonatos bu emre itaat etmediler. Perdikkas bizzat Anadolu'ya geçti. Aryarathes'i mağlup ederek, Eumenes'e bunun topraklarını da verdF. Sonra, An-

4 Dıodoros, XVIII, 3, 1-3. Satraplıkların bu tanzimi, sonrakiler müstesna ol­ mak suretiyle, Dexippus (F. Gr. H. 100, 8), Arrianos (F. Gr. H. 156, 1, 5-8) ve Curtius Rufus (10, 10, I-67 tarafından da teyid edilmektedir.

5 Arrianos, Anab., I, II, 3. Bu taksimde Antipatros ile Krateros'un da payı olduğu Dexippus tarafından nakledilmiştir (F. Gr. H. p. 8) : Cratero mandato, quod summum est apud Macedones dignitates culmen. 6 Diodoros, XVlll, 3, 3-4.; Justinus, 13, 4, 6.

7 Dıodoros, XVIII, 16. 21 tigonos'un itaatsizliğinin neden ileri geldiğini öğrenmek istediğinde. Antigonos, Antipatros'un yanına kaçtı. Antigonos'un, Perdikkas'ın emellerini Antipatros ve Krateros'a açıklaması üzerine, bunlar birleş­ tiler8. Diğer taraftan, Mısır satrabı Ptolemaios'u da kendi taraflarına çekmeğe muvaffak oldular. Perdikkas, Antigonos'la mücadeleye gi­ rişmeden önce, bunlarla birleşmiş bulunan ve Mısır'da adeta müsta• kil bir devlet kurmuş olan Ptolemaios'a karşı yürümek ve burayı kendi hakimiyetine sokmağa karar vererek, Eumenes'i de, kendi sat­ raplığına hudut olan Karia, Phyrigia, Likya ve Pamphylia'yı elege­ çirmesini ve Antipatros ile Krateros'un Anadolu'ya geçmelerini ön• 9 lemeleri görevini verdi • Fakat, Eumenes'in Krateros'u Anadolu'da mağlub etmesine kar­ şılık, Perdikkas'ın pianları yolunda gitmedi. Başarı elde edemeyen Perdikkas Mısır'da 321 de öldürüldü. Ordusu Ptolemaios ile birleşti. 10 Eumenes ve Perdikkas'ın bütün taraftarları ölüme mahkum edildi • 321 yılında Suriye'de Orontes nehri (Asi n.) üzerindeki Tripa­ radeisos'ta yapılan anlaşma ile imparatorluk idaresi yeniden tanzim edildi11 . Bu toplantıda naiblik görevi Antipatros'a verildi. Antipatros satraplıkları yeniden düzenledi. Ptolemaios Mısır satrabı olarak gös• terdiği yararlıktan dolayı, resmen tanındı. Mitylene'li Laomedontos'a Suriye, Philoxenos'a Kilikia bırakıldı. Mesopotamia ve Arbelitis, Amphi­ makhos'a, Babylonia Seleukos'a verildi. Persia, Peucestes'e, Parthia Philippos'a verildiler. Kappadokia, Nikanoros'un idaresine verildi. Bu arada, Büyük Phyrıgıa ve Likya önce olduğu gibi Antigonos'a bırakıl­ dı 12. Karia'yı Asandros, Lydia'yı Kleitos, Hellespontus Phyngıa'sını Arrhidaios aldılar. Antigonos, Asya' daki toprakların başkumandan-

8 Dıodoros, XVIII, 25, 3. 9 Justınus, XIII, 6. 10 Dıodoros, XVlll, 36, 5; 37, 2. 11 Dıodoros, :XVIII, 39, 5; Arr., Anab., 1, 34 v.d.; Beloch, Griechische Geschich­ te, 111, 2, p. 245. 12 Dıodoros, XVIII, 39, 6. Burada Antigonos'a önceki taksimdeki (XVllI, 3, 1-3) Pamphylia'mn dahil edilmediği göze çarpmaktadır: puyiav öz -r~v µtya• Xrıv Kaı AuKlav. Bak. Treuber, Gesch. d. Lykier, p. 141. 22

lığına tayin edilerek Eumenes ve Alketas'a karşı savaşı sonuçlandır­ mak görevi de ona verildi. Antigonos 320 Kışında hala Kappadokia'da bulunan Eumenes'e karşı, Asya kumandanı olarak savaş hazırlıklarına başladı. Euınenes' - le yapılan ilk çarpışmayı Antigonos kazandı. Eumenes Armenia'ya kaçarak, Toros'larda (muhtemelen Hasan Dağ civarında) Nora'daki 13 müstahkem mevkii işgal etti • Bu kale Antigonos'un kuvvetleri ta­ rafından kuşatıldı. Bu sırada, Antigonos, esas ordusu ile birlikte bü• tün Anadolu'da Perdikkas tarafını tutanları ortadan kaldırarak, ha­ kimiyetini genişletti. Eumenes'in satraplıklarını eline geçirerek büyük miktarda para ve ganimet elde etti. Artık bütün Küçük Asya'da onunla boy ölçüşebilecek kudrette hiç bir kuvvet kalmamıştı. An­ tipatros'a karşı durumunu daha da sağlamlaştırmak isteyen Antigo­ nos, Eumenes'e anlaşma teklif ettiyse de, bu teklif durumunun na­ 14 zikliğine rağmen Eumenes tarafından reddedildi • Eumenes, baş- larında «h a 1 e f 1 e r» tarihçisi Hieronymos'un da bulunduğu bir elçi he­ yetini Antipatros'a gönderdi ve teslimiyet şartlarını müzakere etmek is­ tedi. Eumenes'e göre, Makedonya'da bir çok haris kimse bulunmak­ ta ve bunlar fırsat kollamaktaydı. Kendisi g:bi harb san'atında usta bir şahıs Antipatros'un işine yarayabilirdi. Eumenes, 319 yılı kışını muhasara altında geçirdi. Diodoros, bu sürenin bir yıl olduğunu bil­ dirmekteyse de, Nepos bunun altı ay olduğunu nakletmektedir. Fa­ kat kuşatma, Antipatros'un ölüm haberi K. Asya'ya ulaştıktan sonra 15 kaldırıldığına göre, bu sürenin daha uzun olması mümkündür • İşte, . Eumenes, Antigonos'un kuşatmayı kaldırmaya karar vermesiyle, bu şekilde Nora'dan kurtulabilirdi. Tekrar, Kappadokia'da kuvvet top­ layarak eski arkadaşlarına kavuştu. Bu sırada, aşağı yukarı iki bin 16 askere malik bulunuyordu .

13 Dıodoros, XVIII, 40, 5; 41, 1-3; Plutarkhos, Ewnenes, 9-11; C. Nepos, Eume­ nes, 5, 3-7; Justinus, 14, 2, 1-4; Strabon, 12, 2, 6. 14 Dıodoros, XVlll, 41, 6-7. 15 Diodoros, XVIII, 53, 2-7; Nepos, Eumenes, 5, 6-7; Plutarkhos, Eıımenes , 12, ı. 16 Diodoros, XVIII, 53, 7. 23

319 da Antipatros ölmüş bunun yerine Antipatros tarafından daha önce saltanat naibi tayin edilmiş olan Polyperhon geçmişti. Polyperhon, Eumenes'le ilişki kurarak, onu ordularına baş kuman­ dan tayin etti ve Kilikia'daki bir kalede muhafaza edilen hazine de emrine verildi. Ayrıca, İskender'in annesi Olympia'dan Eumenes'e kendisine ve krallara yardımını rica eden bir mektup geldi. Eumenes­ in emrine girmeleri için üç bin gümüş kalkanlı Makedonyalıya emir verildi. Eumenes, Antigonos'a itaat etmektense, İskender'in yardımına muhtaç oğluna ve krallara sadık kalmağa karar verdi. Polyperhon, Yunanistan için bir bağımsızlık buyrultusu neşretti ve bu suretle Yu­ nanlıları kazandı. Buna karşılık, Antigonos, Kasandros, Lysimakhos 17 ve Ptolemaios ikinci bir birlik teşkil ettiler • Bunun üzerine Eumenes 318 de Kappadokia'dan 5000 süvari ve 2000 piyade ile derhal ayrılarak, Toros'lar üzerinden Kilikia'ya girdi. "Gümüş kalkanlı» Makedonyalılar . aldıkları emir gereğince , burada 18 Eumenes'in emri altına girdiler • Eumenes, arkadaşları arasından en en kudretlilerini seçerek ve bunlara büyük para vererek bunların bu yerlerde ücretli asker temin etmeleri için gönderdi. Bunlardan ba­ zıları derhal Pisidia, Lycia ve buralara yakın yerlere gittiler ve bü• yük bir gayretle bu işe sarıldılar, ordu toplamağa başladılar. Bir kısmı Kilikia, diğerleri de Suriye Coele ve Phoenicia'ya ve Kıbrıs'a gittiler. Paranın çokluğunu duyan Yunanlılar dahi bu kampanyaya katıldı­ 19 lar ve kısa zamanda onbin piyade ile iki bin süvari temin edildi • Görüldüğü gibi, Likya'lıların da Eumenes'e ücretli asker ver­ meleri, anlaşılması güç bir durum teşkil etmektedir. Zira, Antigo­ nos'un hakimiyet sahalarından, hasmı tarafından asker temin edilmek­ tedir. Treuber, bu durumu Antigonos'un bu sırada daha önemli böl• gelerde bulunduğuna, kendisinin bu bölgelerde olmayışına bağlamak­ tadır20. Zira, Antigonos o sırada Byzantium'da Polyperchon'un şehri

17 Diodoros, XVIII, 58, 1-3. 18 Diodoros, XVIII, 59, 1-3; Plutarkhos, Eumenes, 13, 2-3; Justinus, 14, 2. 19 Dıodoros, XVIII, 61, 4-5. 20 Treuber, o. 1., p. 143. 24

kuşatmak ıçın bütün filo ile bıraktığı amirali Kleitos ile bizzat sa­ vaşmak üzere ve hatta bir Likya gemisinde bulunuyordu. Treuber bu görüşünde gerçekten haklıdır. Çünkü, bu deniz savaşı 318 yazında vuku bulmuş ve Kleitos, Antigonos'un düşmanı olan ve Cianoi (Cius) şehri askerleriyle kaçmış bulunan Arrhida!os'u da kendi yanına al­ mıştı. Kleitos Hellespontus'a gelerek, Propontis'deki şehirlerle anlaş­ ma yapmış ve Arrhidaios ve Munychia kumandanı Nicanor'un ordu­ larıyla birleşmişti. Kassandros Nicanor'u tekmil filosu ile bu bölgeye göndermişti. Nicanor, Antigonos'un yüzden fazla gemisini ele geçir• mişti21. Byzantium yakınında yapılan deniz savaşında Kleitos galip gelmiş 17 düşman gemisini batırmış ve kırktan fazlasını da zaptetmiş­ ti. Fakat, diğerleri Chalcedon limanına kaçmıştı22 • İşte, Kleitos bu zaferi üzerine artık uzun süre düşmanın bir deniz çarpışmasını göze alamayacağını zannettiği sırada, Antigonos bu kötü haberi alır al­ maz gece vakti Byzantium'dan yardımcı bir filo temin etmiş, bun­ ları okçular, sapancılar ve diğer hafif silahlı erlerle doldurarak karşı sahile nakletmişti. Bunlar şafak sökmeden Kleitos'un kuvvetlerine baskın yaparak, panik meydana getirmişler, korku içindeki bu kala­ balık gemilere kaçmak istediklerinde de, çok sayıdaki mahpus ve yükleri sebebiyle büyük bir bozguna uğramışlardı. İşte bu anda An­ tigonos hazırladığı savaş gemileriyle hücuma geçmiş ve büyük bir zafer kazanmıştı. Nicanor gece!eyin denize açılmıştı, şafak vakti as­ kerleri birdenbire düşmanla karşılaşmış ve derhal kaçmağa başlamış­ lardı. Bunların da bir kısmı bertaraf edilmiş, diğer~eri de esir alın­ mıştı. Kleitos sahile kaçarak gemisini terketmiş ve Makedonya'ya git- . meğe karar vermişti , fakat Lysimakhos'un askerlerinin eline düşerek öldürüldü23 . İşte bu zafer üzerine askeri dehasını bir kere daha isbat eden Antigonos, K. Asya'nın denizden kontrolunu da elde etmiş ve Eume­ nes ile karşılaşmağa daha hazırlıklı bir duruma gelmişti. K. Asya'da

21 Polyaenus, iV, 6, 8 de bu sayı 130 olarak gösterilir.

22 Dıodoros, XVlll, 72. 23 Diodoros, XVIll, 72, 5-9. 25 hakimiyetini tam manasiyle emniyete almak üzere 20.000 piyade ve 4000 süvari toplayan Antigonos, Eumenes daha kuvvetli bir ordu toplamadan önce onu mahvedebileceğini ümid ederek Kilikia'ya doğ­ ru yola çıktı. Antigonos'un hareketini haber alan Eumenes, Ptolemaios tarafından haksızca işgale uğrayan Phoenicia krallarından yardım bulmayı düşündü. Fakat, tahminleri çıkmadı. Çünkü Suriye Coele' - den ordusuyla ilerlemekte iken, Tigris (Dicle) yakınında, yerliler ta­ rafından gece baskınına uğradı ve askerlerinin bir kısmını kaybetme­ sine sebep oldu. Aynı şekilde Babylonia'da Seleukos, Euphrates (Fırat) yakınında hücuma uğradı ve hemen bütün ordusunun mahvı tehlike­ siyle karşılaştı. Fakat strateji bilgisi sayesinde bundan kurtulabildi. Bu sırada emrinde 15000 piyade ile 3300 süvari bulunmaktaydı. Or­ dusunu tekrar tanzim ettikten sonra yukarıdaki satraplara ve kuman­ danlara haber göndererek asker ve para yardımı ricasında bulundu24 . Eumenes'in bu isteği, Triparadeisos'taki ikinci satraplık taksiminde Babylonia satrabı olan Seleukos ve Media satrabı Pithonos tarafın­ 5 dan reddedildi2 • Buna karşılık Persia'dan kabul gördü. Peucestes, Eumenes ile birleşti.

317 yılı Haziran sonlarında Antigonos ordugah kurduğu Me­ sopotamia'dan ilerleyerek Susa'ya geldi. Seleukos'u buraya satrap ta­ yin etti. 317 Temmuzunda Coprates nehri üzerinde karşılaşan Antigo­ nos ile Eumenes arasındaki savaş , Eumenes'in galibiyeti ile sonuçlan• dı. Bunu takiben, Paraetacene'de yapılan esas savaşta, her iki taraf­ ta iyice hazırlanmış, bulunuyordu. Diodoros'un açıklamasına göre, Eumenes'in ordusunda 35000 piyade 6100 süvari, 114 fil yer al­ mıştı26. Antigonos ise, 28000 ağır piyade, 10600 süvari ve 65 file sahip bulunuyordu27 . Bu ordu içinde dikkati çeken husus, 3000 Lycia'lı ve Pamphylia'lımn da yer almasıdır. Daha önce, Eumenes'in ücretli olarak bunlar arasından asker temin etmesine karşılık, bu defa.

24 Diodoros, XVIII, 73, 1-4. 25 Diodoros, xıx, 12, 2; 13, 1-2. 26 Diodoros, XIX, 28, 4. 27 Diodoros, XIX, 27, I; 29, 1-7. 26

Lycia'lıların Antigonos'a hizmet etmeleri şayanı dikkattir. Zira, gö• rüldüğü gibi, Likya'lılar herhangi bir taraf tutmaksızın, emri altına girdiği kimse için savaşa gitmektedir. Bu durum, daha önce Troia savaşlarında Troia'lılara ve Libya'lılara yardıma hazan ücret karşı­ lığında da gitmiş oldukları hususundaki iddiamızı bir kere daha doğ­ rulamaktadır28. Zira, Eumenes'in bunları ücret karşılığı tuttuğu açık­ tır. Antigonos'un ordusunda ise, ücretli olarak değil, fakat Antigonos hakimiyetinde oldukları için yer almışlardır. Gerçi, Diodoros'un açık­ lamasında bir «ol Çtvoı », yani «Ücretli askerler» kelimesi bulun­ maktaysa da bu, Treuber'in haklı olarak işaret ettiği gibi, Likya'lı­ ların sözü geçtiği ara cümlecikten ayrı ve ondan öncedir29 . Esasen, yukarıda belirttiğimiz gibi, böyle bir durum olmaması da gerekmek­ tedir. Tıpkı, Aka'lılarla müttefik olarak Mısır'lılara hücum eden Lik­ ya'lılar, nasıl Troıa'lılarla birlikte bu defa Aka'lara karşı savaşmışlar· sa, aradan geçen uzun yüzyıllar sonra, yine aynı şekilde, Eumenes'le birlikte ve ona karşı da olmaktadırlar. Bu da, Likya'lıların an'aneleri­ ne bağlı kalarak savaşmayı adeta bir meslek haline getirdiklerini gös• termektedir. İşte Likyalıların da yer aldığını öğrendiğimiz bu savaş, Antigo­ nos'un daha fazla kayıp vermesiyle sonuçlanmış ve fakat gece vakti­ ne kadar devam etmesine rağmen kesin bir netice vermemiştir. An­ tigonos, kuvvetlerini tazelemek ve askerlerini dinlendirmek üzere Media'ya, Gamarga'ya (muhtemelen Gadamala), Eumenes de Gabene'­ ye çekilmiştir3°. Ve, her ikisi de bu bölgelerde 317 /6 kışını geçir• mişlerdir. Antigonos'un Doğu'da bulunduğu bu sırada, Karia satrabı Asandros'un diğer Küçük Asya bölgeleri için olduğu gibi, Likya'da da idareyi yürütmesi kararlaştırılmıştır 31 •

28 Bak. O. Akşit, Likya Tarihi, p. p. 77-79. 29 Diodoros, XIX, 29, 3; Treuber, o 1., p. 144, not, 2.

30 Diodoros, XIX, 32. 2; 34, 7; krşl. XIX, 37, I (Gadamala), Bak. Russel, M. Geer, Diodoros of Sicily, p. 319, not. 1; Polyaenus, 4, 6, 10.

31 Treuber. o. 1., p. 144; krşl. Droysen, Gesch. d. Heli. 2, II, ı, 32 c, II, 2, 6; Er. Meyer, o. 1., p. 19. 27

Antigonos, ordusunun düşmana nisbetle zayıf olduğunu anla­ dığından, kışladığı esnada yeni kuvvetlerle takviye yoluna gitti. Eu­ menes ise, bulunduğu bölgedeki köylere askerlerini yayarak din­ lenmeye geçti. Kısa süre sonra, her iki ordu savaş hazırlıklarını ta­ mamlayıp, tekrar karşı karşıya geldiler. Bu sırada, Eumenes, otuzaltı bin yedi yüz piyade, altı bin süvari ve yüz on dört file sahip bulu­ nuyordu32. Eumenes'in yanında, Pers'lerden Ariobarzanes'in oğlu Mithradates, Antigonos'un ise oğlu Demetrios yer almıştı. Gabene yakınında tuzlu çöl arazide meydana gelen savaş, toz sebebiyle biri­ birlerini görmedikleri için Antigonos'un baş vurduğu hile tesirini gös• tererek, Persia satrabı Peucestes'in paniğe kapılmasına ve kaçmasına sebep olmuştu. Diğer taraftan, Antigonos'un süvarileri de başarı ka­ zanınca, Eumenes'in savaşa devam etmek isteğine kumandanları kar­ şı geldiler. Makedonya'lılar, gizlice Antigonos'la temasa geçtiler. Eu­ menes'i yakalayıp teslim ett:ıer 33 . Eumenes'in bütün ordusunun kendisine karşı olduğunu, bekle­ mediği bir anda gören Antigonos, «gümüş kalkanlı}>ların kumandanı, Antigenes'i bir çukura atıp orada diri diri yaktı. Fillere kumanda eden Eudamos'u öldürttü. Eumenes'i ise muhafaza altına aldı, fakat Ma­ kedonyalıların onu da cezalandırmaları hususundaki ısrarları üze• rine, öldürttü. Cesedini yakarak, akrabalarına göndertti. Yaralılar arasında Kardia'lı tarihçi H!eronymos da bulunmaktaydı34 • Antigonos, bütün ordusunu Media'ya çektikten sonra, kışın geri kalan kısmını Ekbatana yakınında bir köyde geçirdi. Peucestes'i sat-

32 Diodoros, XIX, 40, 4; krşl. Plutarkhos, Ewnenes, 15; 16, 4.

33 Diodoros, XIX, 43, 8-9; krşl. Plutarkhos, aynı yer, 17-19; Justinus, 14, 3-4. Plutarkhos'a göre, daha savaş başlamadan önce Eumenes'in kumandanları ona karşt bir suikast haz1rlam1şlardı.

34 Diodoros, XIX, 44, 2-4. Tarihçi Hieronymos, Eumenes'in dostu ve hemşehrisi idi. Diodoros'un bütün bütüne olmamakla beraber, bu bahislerde başlıca kay­ nağı idi. Eserinin tamamı kaybolmuş olmasına rağmen, bazt fragmanları (F. Gr. H. no. 154) kalmıştır, ki bu fragmanların bir kısmı Diodoro 'un eseriyle tam bir bağlantı kurmaktadır. Hieronymos, Eumenes öldükten onra, Antigonos, Demetrios ve Gonatos ile dost olmuştur. 28 raplıktan uzaklaştırdı ve kendi adamları arasında yeni satraplıkların taksimini yaptı. Susa ve Media'dan büyük yükun tutan para ve gani­ met elde etti.

315 yılında35 , beraberindeki hazine ile Seleukos'un satraplığın1 yaptığı Babylon'a giden Antigonos, ondan şerefine uygun muamele gördü, fakat Seleukos'un yıllık varidatının hesabını sorması aralarının bozulmasına ve Seleukos'un korkarak, Mısır'a, Ptolemaios'a kaç• masına sebep oldu36. Seleukos, Mısır'da Ptolemaios'tan hüsnü ka­ bul gördü ve Antigonos'u şiddetle suçlayarak, onun İskender'in bü• tün satraplıklarını ortadan kaldırmağa niyetli olduğunu, birçok suç• suz kimseyi mahvettiğini, bütün Makedonya imparatorluğunu ele ge­ çirme planı kurduğunu söyledi. Ptolemaios'u bu çeşit delillerle savaş hazırlığına başlatınca, bazı dostlarını da Avrupa'ya göndererek, aynı surette Kassandros ve Lysimakhos'u da Antigonos aleyhine çevir• meğe çalıştı. Böylece, büyük savaşların tohumları gelişmeğe baş­ ladı37.

Antigonos, Seleukos'un çevirdiği işlerin farkına varınca, Ptole· maios, Lysimakhos ve Kassandros'a elçiler göndererek, ordusunu dağıttığını ve kendisinin Kilikia'ya gideceğini , eski dostluklarının de­ vam etmesini istedi. Ve, Kilikia'ya, Pyramos nehri üzerindeki Mallos şehrine giderek, yerleşti. (316 Kasımı). Burada iken Antigonos'a Ptolemaios, Lysimakhos ve Kassandros' - tan elçiler geldi. Bunlar bir konsil teşkil ettiklerinde, Kappadokia, ve Lycia'nın Kassandros'a; Hellespontus Phrygia'sının Lysimakhos'a; bü• tün Suriye'nin Ptolemaios'a; Babylonia'nın da Seleukos'a verilmesini taleb ettiler. Ayrıca, Eumenes ile yaptığı savaştan sonra ele geçirdiği hazineyi de taksim etmesini istediler. İsteklerinin yerine getirilmemesi halinde, hepsinin kendisine karşı savaşmak için birleşeceklerini bil­ dirdiler. Antigonos bunlara sert bir şekilde, savaşa hazırlanmaları ce-

35 Beloch, Griech. Gesch. 2, 4, 2, 240. 36 Diodoros, XIX, 55, 1-5. 37 lJiodoros, XIX, 56. 1-4. 29

vabını verdi. Bunun üzerine, Ptolemaios Lysimakhos, Kassandros birleşerek, ordularını topladılar 38 • Durumun vahametini gören Antigonos, kendisine yeni müttefi - ler aradı39 • Tyros'ta yeni gemiler inşa ettirmek ve burayı kuşatmak için ordugah kurdu. Phoenicia'da Tripolis, Byblos ve Sidon'da üç tersane inşa ettirdi. Kilikia'da da bir bir dördüncüsü meydana getiril­ 40 di. Rhodos'ta diğer bir tersane inşa edildi . Denizlerdeki harekat sırasında, Seleukos'un Kypros (Kıbrıs) tan gönderdiği amirali Polykleitos, Pamphylia'dan K!likiadaki Aphrodi­ sias'a doğru sahilden ilerlerken, Antigonos'un amirali Theodotos un emri altındaki içinde Karia'Jı tayfaların bulunduğu Rhodos gemileri­ nin, Lycia'da Patara'dan denize açıldığını haber alınca, bunları ka­ radan destekleyen Perilaos'un askerlerine karaya çıkardığı erleri ile baskın yaparak mahvetmiş ve sonra da gemilerini zaptederek mağ- · lub etmiş ve bizzat Theodotos'u da yaralı olarak ele geçirmişti. Polykleitos bu zaferinden sonra, önce Kıbrıs'a, oradan da Pelusium'a giderek Ptolemaios tarafından törenle karşılanmış ve armağanlarla 41 taltif edilmiş ti • Antigonos'un, Makedönya'da balen mevkuf bulunan Roxane ile İskender IV. üzerinde kendisini naib ilan ederek, Kassandros'u gayrı meşru sayması üzerine, Kassandros ile aralarında kaçınılmaz bir sa­ vaşın belirtileri görünmeğe başladı. Antigonos'un Avrupa'da hakimi­ yet sağlama planına karşılık, Kassandros da Küçük Asya üzerinde 42 hak talebinde bulundu • Antigonos bunu öğrenince, oğlu De­ metrios'u Suriye'de bırakarak Mısır'dan Ptolemaios'un buraya yap­ 43 ması muhtemel bir hücumunu beklemekle görevlendirdi • De­ metrios'un emrine verilen ordu içerisinde, Diodoros'tan öğrendiğimize göre, onbin ücretli askeri teşkil eden iki bin Makedonya'lı, dört yüz

38 Diodoros, XIX, 57, 1-2; Appianos, Syriaca, 53; Ju tinu , 1 , I. 39 Diodoros, XIX, 57, 3-.5. 40 Diodoros, XIX, 58, 1-4. 41 Diodoros, XIX, 64, 4-8. 42 Diodoros, XIX, 66-68. 43 Diodoros, XIX, 69, I; Plutarkhos, Demetrios, 5, 2; Appiano Syriaca, 54. 30

Pers okçu ve sapancısı , beş bin süvari arasında, beş yüz Likya'lı ve Pamphylia'lı da bulunmaktaydı44 • Demetrios'a müşavir olarak, Girit'li Nearkhos, Pithonas, Andronikos ve Philippos gibi İskender'e hizmet etmiş değerli kumandanlar verilmişti , zira Demetrios bu sırada yirmi iki yaşında bir gençti. Ordunun geri kalan kısmı , Antigonos'la Phyrigia' - da, 314/13 kışını geçirdi. Bu sırada, Karia satrabı Asandros. Antigonos'la temasa geçe• rek, savaşlardan çok ızdırap çektiğini bu sebeple bütün askerlerinin kendisine verilmesini, Grek şehirlerini terk etmesini ve otonomilerini vermesini istedi. Bunu gerçekleştirmek üzere, Ptolemaios ve Seleukos' - tan da yardım talebinde bulundu. Bunun üzerine Antigonos, kara­ dan ve denizden hücuma geçerek, kumandanları Milesia'lıları hür• riyete kavuştururken , bizzat kendisi de Tralles'i (Aydın) kuşattı, son­ ra da Kaunos'u zaptetti. Bu suretle Karia'daki bu şehirler Antigonos'a bağlandı45 • Bu arada, şüphesiz, Likya üzerindeki Asandros'un geçici idareciliği de kalkmıştır. (M.Ö. 313). Kassandros'un K. Asya'ya geçmesine mani olmak için Hel­ lespontus'ta yığınak yapan Antigonos, Byzantium şehrinin tarafsız kalması üzerine ilk önce fazla bir şey yapamadıysa da, amiralleri, 46 Kassandros'un gemilerine ağır kayıp verdirdiler • Antigonos'un pla­ nını anlayan Kassandros, Euboea ' yı terk ederek Makedonya'ya geç• ti. Bu arada, Theb'liler ve Boeotia'lılarla da anlaşma yaptı. Bunun üzerine Antigonos geçişten vazgeçerek, askerlerini dağıttı ve 313/12 47 kışını burada geçirdi . Suriye Coele'de bulunan, Antigonos'un oğlu Demetrios, Mısır' - dan gelecek tehlikeyi karşılamak üzere beklemekteyken, bu haber­ leri alınca, yerine Pithon'u bırakarak, Kilikia'ya geçmiş ve yardımda bulunmak istemişti. Fakat, düşmanın uzaklaşmış olduğunu görünce, atlarının çoğunu kaybetmiş olarak derhal geri dönmüştü.

44 Diodoros, aynı yer. 45 Diodoros, XIX, 75 , 1-5 ; Treuber, o. 1., p. 145; Er. Meyer, o. 1., p. 21. 46 Diodoros, XIX, 75, 6-8. 4 7 Diodoros, XIX, 77, 1-7. 31

Mısır'a dönmüş bulunan Ptolemaios, çok geçmeden Antigonos·a düşman olan Seleukos tarafından tahrik edilerek, Suriye Coele'ye Demetrios'un ordusuna karşı bir sefer açması için ikna edildi. Bu­ nun üzerine her taraftan ordu toplayan Ptolemaios, İskenderiye ' den Pelusium'a doğru 18000 piyade 4000 süvari ile yola çıktı. Ordusun­ da Makedonya'lılar ve ücretli askerler bulunmakla beraber, çoğun­ luğu Mısır'lılar teşkil ediyordu. Bu ordu, düşmanı beklemek üzere eski Gaza'da ordugah kurdu48 (313/12 Kışı). Demetrios, kumandanlarının böyle üstün kudrette bir general karşısında kendisini tehlikeye atmaması yolundaki ikazlarına aldır­ madı. Demetrios, böylesine büyük bir savaş için çok genç ve tecrübe• 49 sizdi, bu sırada yirmi üç yaşlarında bulunuyordu . Buna karşılık Ptolemaiqs ve Seleukos, zamanın en iyi kumandanlarıydı. Demetrios ordusunu hediye ve ganaim vaad ~ eriyle ikna ederek savaş meydanına sevk etti. Bu savaşta Demetrios 15000 süvari 11000 piyadeye sahih bulu­ nuyordu ki, bunlar arasında 1000 piyadeyi Likya'lılar ve Pamphylia' - 50 lılar teşkil ediyordu • Buradaki Likya'lı ve Pamphylia'lı erlerin, üc• retli asker olmadıkları anlaşılmaktadır. Zira, Diodoros'un zikronulan pasajındaki ifadesinden, bu onbir bin kişinin , iki binini Makedonya'­ lılar, sekiz binini ücretli askerler teşkil etmekte, Likya ve Pamphylia'­ lılar ise, bunlardan ayrı olarak bin kişilik bir kuvveti meydana getir­ mekteydiler. Bu durumda Likya'lıların ancak beşyüz kişilik ufak bir kuvvetle bu savaşta yer aldıkları anlaşılmaktadır. M.Ö. 312 de Gaza'da yapılan savaşta , Demetrios mağlubiyete uğrayarak, Azotos'a kaçtı51 • Bu savaşta, birçok tanınmış kumandan arasında Pithon da ölmüştü. Muharebe meydanında ise, aşağı yukarı

48 Diodoros, XIX, 80, 1-5 ; Strabon, 16, 2, 30; Arrianos, Anab., 2, 26-27; Treuber, o. 1., p. 145. 49 Justinus, 15, 1, 6-9; Plutark.hos, Demetrios, 5. 50 Diodoros, XIX, 82, 4: Toı'.İTc.:ıv ÔE ~aav McxKtô.:lvtc; µf:v ôıaxi>.ıoı Aı'.iKto t ÔE Kai ncxTTUAIOl xlXıoı, µtCJcf>opoı ô'oKTCXKlC1XlAl01, 51 Savaşın seyri için bak. Diodoros, XIX, 83 , 84, 85 . Bu pasajlarda bu önemli savaş bütün detayı ile verilmektedir. 32

5000 kişi telef olmuştu52 • Bunların çoğu süvari idi, ayrıca 8000 kişi de esir edildi. Ptolemaios, Gaza ile birlikte, Sidon, Tyros'u ele ge­ çirdi ve hakimiyetini bütün bölgede yaydı 53 . Ptolemaios esir alınan as­ kerleri Mısır'a göndererek, eyaletlere dağıttı ki, bunlar arasında Lik­ 54 ya'lıların da bulunması muhtemeldir . Demetrios, Kilikia'daki ve diğer şehirleri ve kaleleri muhafaza altında tutan askerlerini toplayarak, tekrar kuzey Suriye'ye hareket etti. Treuber, bu kuvvet arasında Likya'lıların da yer aldığını söyle· 55 mektedir • Fakat, bunu kesin olarak belirtecek bir kayıt yoktur. An­ cak, Diodoros'un buradaki ifadesinden, Antigonos'un hakimiyeti al­ tındaki yerlerde kuvvet bulundurduğu anlaşılmaktadır. Demetrios'un kuzey Suriye'ye geldiğini öğrenen Ptlolemaios, Makedonya'lı Killes'i bir ordu ile birlikte Demetrios'a karşı göndererek, onu bu bölgeden 56 atmakla görevlendirdi • Fakat, Suriye'de Myos'ta yapılan çarpışmada Demetrios, kumandanı ve ordusunu esir alarak, zaferini bir mektupla babasına bildirdi, ve onun ordusuyla kuzey Suriye'ye gelmesini istedi. Genç oğlunun bu başarısına sevinen Antigonos, Phrygia'dan ayrıla­ rak, Toros'lar üzerinden geçerek Demetrios'la buluştu 57 • Bu durum üzerine, ne yapılması gerektiğini müşavirleriyle görüşen Ptolemaios, onların böyle namağlup bir kumandan ve büyük ordu ile Suriye'de karşılaşmaması ve Mısır'da böyle bir şeye teşebbüsün daha yerinde bir hareket olacağını · belirtmeleri üzerine, Suriye'yi terk ederek Phoenicia'da Ahe, Suriye.de de Ioppe, Samaria ve Gaça şehirlerini 58 tahrib edip, götürebildiği kadar ganimetle Mısır'a döndü .

52 Plutarkhos, Demetrios, 5, 2; Diodoros'a göre (XIX, 85, 3) kayıp 5000'in üstündedir.

53 Diodoros, XIX, 85, 4; krşl. Treuber, o. l., p. 145-6. 54 Diodoros, XIX, 86, 1-5.

55 Treuber, o. l., p. 146; krşl. Diodoros, XIX, 85, 4.

56 Plutarkhos, Demetrios, 6, 1-2; Diodoros, XIX, 93, 1-3; krşl. Pausanias, 1, 6, 5. 57 Diodoros, XIX, 93, 3-4. 58 Diodoros, XIX, 93, 5-7; Pausanias, 1, 6, 5. 33

Böylece Antigonos, hiç savaşmadan kuzey Suriye'de ve Phoeni­ 59 cia'da hakimiyetini tekrar elde etti • Bu durum üzerine, M.Ö. 311 tarihinde Kassandros, Ptolemaios ve Lysimakhos, Antigonos'la müzakereye girişerek, anlaşmaya var­ dılar. Buna göre, Kassandros Roxane'nin oğlu Alexandros (İskender) büyüyüp idareyi eline alıncaya kadar, Avrupa'da onun yerine hüküm sürecek, Lysimakhos Trakya'da kalacak, Ptolemaios ise kendisine yakın Libya ve Arabia'nın şehirleriyle birlikte Mısır'ın hakimi ola­ cak, Antigonos ise bütün Küçük Asya'daki egemenliğini kabul et­ tirmiş olacaktı. Bu arada, şüphesiz, Likya yine Antigonos'un hakimi­ yet sahası içinde kalmıştı. Bu anlaşma gereğince, Diodoros'un belirt­ tiğine göre, Grek şehirleri otonomiye sahib olacaklardı ki, bu husus Grek şehirlerinin tekmil hürriyetlerini kaybetmediklerini göstermesi 60 bakımından, önemlidir • Bununla beraber, bu anlaşmaya tam olarak riayet edilmedi, zira Kassandros, öriündeki engeli ortadan kaldırarak tek başına kalmak için, derhal Roxane ve oğlunu öldürttü. Seleukos ise, Babylonia'dan sonra, Susiana ve Media'yı da topraklarına ilhak etmiş olduğundan, müttefiklerinden ayrılmış kabUl ediliyordu.

59 Diodoros, XIX, 94, I. 60 Diodoros, XIX, 105, 1, aynı durum için bak. XX, 19, 3.; iXEu0E:paç

ô:qıticr0cXL 'TCxÇ CE).).qviSac; ttoXtıc;. Bak. Er. Meyer, o.l., p. 22; Treuber, o.ı., p. )46,

B. PTOLEMAİOS'UN LİKYA'YI ZAPTI.

M.Ö. 31 O yılında Ptolemaios, Antigonos'un bazı şehir ve garni­ zonları işgal ettiğini bahane ederek kumandanı Leonides'i, Antigo­ nos'a bağlı bulunan Kilikia Trakhea şehirlerine hücum ettirdi. Fa­ 61 kat, Demetrios bu şehirleri tekrar geri almağa muvaffak oldu • Fa­ kat, kumandanlarının Kilikia şehirlerini kaybettiğini öğrenen Ptole­ maios, M.Ö. 309 da bir filo ve ordu ile birlikte Phaselis'i zaptetti. Sonra, Likya'ya geçerek, diyor D~odoros, Antigonos'un garnizonu bulunan müstahkem Xanthos'u da ele geçirdi. Daha sonra da Kau­ nos ve Kos aynı akıbete uğradı62 • Bu ifadeden, Phaselis'in Likya'dan ayrı addedildiği anlaşılmaktadır ki, bunun izahı, bizce, Phaselis'in daha önce de63 belirtmeğe çalıştığımız gibi, bu şehrin Grek unsuru ihtiva etmesi bakımından olmalıdır. Bu şekilde, önceki görüşümüz de, bir bakıma, doğrulanmaktadır. Ayrıca, Xanthos'un artık eski kud­ retini muhafaza etmediği de görülmektedir. Ptolemaios muhtemelen, buraya filosu ile girmiş ve karadan da destek görmüş olmalıdır. Xanthos'un zaptı, diğer Likya şehirlerinin de aynı akıbete uğramış olmalarını gerektirmektedir. Nitekim, Kaunos ve Kos'a kadar zaptın uzanması bu durumu ifade etmektedir. Böylece, hiç olmazsa, Pha­ selis'ten Kaunos'a kadar sahil şehirlerinin Ptolemaios'un hakimiyeti­ ne girdiği kabUl edilmelidir. Likya'da Mısır egemenliği kısa bir süre devam etti. Zira, De­ metrios bu sıralarda Yunanistan'da ve Kıbrıs'ta başarılar kazandı .

61 Diodoros, XX, 19, 3-5. 62 Diodoros, XX, 27, 1-2; Plutarkhos, Demetrios, 7; Beloch, III, ı , p. 148, A. 2; Er. Meyer, o.l., p. 24. 63 Bak. O. Akşit, Likya Tarihi, p. p. 95-98; 100, 109, 110, 115, 117. 36

Antigonos ise kuzey Suriye'de bulunmaktaydı. Demetrios Polierketes, Kıbrıs'ta Ptolemaios'un donanmasını mağltlb. ettikten sonra, adayı ele geçirmiş ve bu başarıları üzerine babası tarafından krallara has diadem ile taltif edilmişti 64 . (M.Ö. 307). Ptolemaios'un Likya'yı elinde tutması uzun süre devam etmedi. Çünkü, Demetrios, M.Ö. 305/4 de Rhodos'u kuşattığı sırada, Rho­ dos'luların am:rali Menedemos Patara'da Demetrios'un bir gemisini karada kızakta bularak yakmıştı. Buradan anlaşıldığı üzere, bu sırada Mısır hakimiyeti, hiç olmazsa, bu sahillerde sona ermiş bulunuyordu. Treuber, Demetrios'un Rhodos seferinde Likya'lıların da yer aldığını iddia etmekte ise de, bu hususta kesin bir belge bulunmamaktadır 65 . Zira, Treuber'i böyle bir ihtimale sevk eden sebep, bu sefere katılan «korsan ve diğerleri» ifadesidir66 . Gerçekten, Demetrios'un gemileri ve askerleri öylesine çoktu ki, Diodoros bunu «Rhodos ile karşı sahil arasında her yer gemilerle dolmuştu» diye zikretmektedir67 . Fakat bu «korsan ve diğerleri»nin kimler oldukları bilinmiyor, ancak böy• le bir ihtimal ihtiyatla kabfil edilebilir. Çünkü, Diodoros, Likya'lılar ve Pamphylia'lıları savaşa katıldıklarında ayrıca zikretmek adetinde olduğu görülmektedir. Oysa, burada müphem bir bir ifade kullan­ mıştır. M.Ö. 304 yılında, Yunan şehirleri Demetrios'un Rhodos'lular­ la barış yapması teklifiyle elçiler gönderdilerse de, o bunları dinle­ medi68. Fakat, daha sonra Antigonos'un, uzayan kuşatma karşısında Demetrios'a, uygun fırsat bulunca barış yoluna gitmesini bildiren bir mektup göndermesi üzerine, böyle bir durumu beklemeğe baş­ ladı. Ptolemaios'un da Rhodos'lulara aynı mealde haber göndermesi ve Aetolia Birliğinin bu defa aracı olması üzerine, M.Ö. 304 tari­ hinde Rhodos'lularla Demetrios arasında barış yapıldı. Buna göre

64 Diodoros, XX, 52, 1-6, 53, 1-4. 65 Treuber, o.1., p. 146; Beloch, o.l., III, 2, p. 263; Er. Meyer, o.1., p. 24. 66 Diodoros, XX, 83, 1 ve 3; 97, 5. 67 Diodoros, XX, 83, 1. 68 Di'.odoros, XX, 98, 1-2. 37

şehir otonomisini muhafaza edecek ve garnizonunu kaldıracak, Ptolemaios'a karşı olmamak şartı ile, Antigonos'un müttefiki olacak­ tı. Ayrıca, Demetrios'a kendisinin seçeceği yüz rehine de verecek­ lerdi69.

Bu şekilde, bir yıl süren kuşatma ve savaş sona erdi.

M.Ö. 302 tarihinde Antigonos'un Makedonya üzerindeki baskı­ sı artınca, Antigonos'a karşı Lysimakhos, Kassandros ve Ptolemaios birleştiler70 • Lysimakhos beraberindeki büyük ordu ile kuzeyden ge­ lerek, batı Anadolu şehirlerini ve özellikle Ephesos'u kendi tarafına çekti, Teos ve Kolophon'u ele geçirdi, Sardes'i de, akropolisi müs• tesna, kontrolu altına aldı71 • Diğer taraftan, doğudan Seleukos'un kendisine yaklaşmasını beklemekteydi. Bu durumu haber alan ve Antigonia'da oyunlarla meşgul bulunan Antigonos, derhal Suriye' - den hareket ederek Kilikia'da Tarsus'a geldi. Demetrios'a, Yunanis­ 72 tan'a haber göndererek kendisine yardıma gelmesini bildirdi • Bu arada, Ptolemaios da Suriye Coele'de bazı yerleri işgal etti. Bu savaşa hazırlık safhasında, Diodoros, Lysimakhos'un ordusundan bazı asker­ lerin kışlaklarını terkederek, Antigonos'a geldiklerini bildirmektedir. Bunlar arasında, ikibin Autariat'lı ile sekiz yüz Likya ve Pamphylia'lı da bulunmaktaydı 73 • Er. Meyer, Diodoros'un bu ifadesinden, bu sıra­ da Likya ve Pamphylia'nın Lysimakhos tarafından zaptedilmiş ol· duğu sonucunu çıkaran Niese'nin görüşüne itiraz etmekte ve bunun 74 muhtemel olmadığını söylemektedir • Meyer'e göre bu tamamen özel bir durumdur, bu gurup sadece yardımcı bir topluluğu göstermekte• dir. Gerçekten, Meyer; bu iddiasında haklı görünmektedir. Zira, bu kadar az bir kuvvetin Antigonos'a gelmesi, bunların zapt altındaki

69 Diodoros, XX, 99, 1-3; Plutarkhos, Demetrios, 22, 4. 70 Diodoros, XX, 106, 4-5. 71 Diodoros, XX, 107, 5. 72 Diodoros, :XX, 108, 1-2; 109, 4-5. 73 Diodoros, XX, 113, 3. 74 Er. Meyer, o.l., p. 25, not. 2: Niese'nin fikri için bak. cGeschiechte der Griehischen und makedon. Staatem, Gotha, 1893 - 1903, 1, p. 342. 38 bir yerden kaçtıklarını göstermekten uzaktır. Nitekim, Diodoros'un bunu zikrettiği pasajda, Antigonos'un bunları müşfik bir şekilde ka­ bfıl ettiği ve onları hediyelerle taltif ettiği de kaydedilmiştir, ki, bu durum, bizce, bu grubun ücretli asker olduklarını ve yine aynı mak­ satla ve daha fazla ücret almak için Antigonos'a geldiklerini ifade etmektedir. Esasen, zapta uğrayan bir yerin askerlerinin kendisine geldikleri için hediyelerle taltif edilmeleri garip olurdu. C. LİKY A LYSİMAKHOS HAKİMİYETİNDE. Likya, ancak M.Ö. 301 de, Ipsos muharebesinde Antigonos'un maktul düşerek, Lysimakhos'a mağlup olmasından sonra, Lysimak­ hos'un hakimiyetine girmiştir. Bu savaşta Demetrios, ancak denizde hakim bulunan filosuna kaçmak suretiyle kurtulabilmiştir75 • M.Ö. 302 de Demetrios Yunanistanda «Hellen Birliği»ni yeniden kurduk­ tan sonra, Kassandros aleyhine bir de ittifak kurmuştu. Kassandros'un uzlaşma teklifini Antigonos'un reddetmesi üzerine, Ptolemaios Lysi­ makhos ve Kassandros ve Seleukos'la birlikte bir koalisyon kurmuş­ lardı. Phyrigia'daki Ipsos'ta yapılan meydan muharebesine, Antigo­ nos, başkenti Antigoneia'dan hareket ederek, Kilikia üzerinden katıl­ dı. 81 yaşındaki Antigonos bizzat çarpışırken bu muharebede öldü. lpsos muharebesi sonunda, Antigonos'un toprakları galipler arasın­ da paylaşıldı: Trakya'dan başka Toros'lara kadar Anadolu Lysima - hos'a; Doğu'daki yerlerden ayrı olarak Mesopotamia ve Suriye Se­ leukos'a; Makedonya ise Kassandros'a bırakıldı. Ptolemaios, bu sa­ vaşa katılmadığından bir şey almadı76 • Bu şekilde, Likya, Lysimakhos'un hakimiyeti altına girmiş oldu. Ipsos muharebesinden sonra Ephesos'a kaçan Demetrios, filosunun kudreti sayesinde denizlere hakim olduğundan, sahillerde Tyros, Si­ don gibi şehirlere ve K. Asya'da Ephesos ile Miletos'a da sahip bu-

75 Treuber, o.1., p. 147; Er. Meyer, o.l., p. 27 (burada, İp os'un Sultandağ kuzeyinde, Afyonkarabisar'ın doğusunda İshaklı yakınında bulunduğu zikredilmektedir). Bu yer, A. M. Mansel tarafından (Ege ve Yunan Tarihi, p. 434) Şuhut yöresi olarak kab(il edilmektedir.; Bak. Droysen, Geschiechte des He/lenismus, II, 2, p. 227. 76 A. M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, p. 434. 40 lunuyordu. Ayrıca, Yunanistan'da Termophylai güneyine de hakim­ di. Atina da müttefiki idi. Bu durumdan faydalanarak yeniden bir devlet kurabileceğini düşünen Demetrios, bazı haraketlerden sonra, Trakya'yı yağına ederek büyük bir ganimet elde etti ve ücretli bir ordu teşkiline muvaffak oldu. Diğer taraftan, Ptolemaios'un, Antigo­ nos'a karşı savaşta kazandığı güney Suriye'yi Seleukos'a vermek is­ temeyişi ve bu yüzden Lysimakhos ile birleşmesi karşısında, De­ metrios'un da Seleukos'la anlaşma zemini bulmasına yardım etti. Aynı zamanda, Ipsos muharebesinden sonra Kilikia'da bir devlet kurmuş olan Kassandros'un kardeşi Pleistarkhos'un topraklarını ele geçirdi. M.Ö. 299 yılında Demetrios'un Kilikia'da hakimiyet kurması sıra­ sında, babasının toprakları olan yerleri tekrar ele geçirmek istemiş 77 olması muhtemeldir • Bu arada, onun Karia'yı da zeptetmiş olması gerektiğini ileri süren Meyer, bu mıntakanın Demetrios tarafından ele geçirilmiş olmasını da, Ptolemaios'un 295 de Kaunos'u zapt etmesine bağlamaktadır78 • Ayrıca, Meyer, Ptolemaios'un Kaunos ile birlikte muhtemelen Likya'yı da zaptetmiş olması ihtimalini kabul etmek­ tedir ki, bu durum, ona göre, ancak Demetrios'un Likya'yı da ele geçirmiş olmasını ve Ptolemaios'un burayı Lysimakhos'tan almamış olmasını gerektirmektedir. Fakat, bizce bu ihtimal yerinde değildir, zira Ptolemaios'un bu tarihte Likya'yı zaptettiğini gösterecek belge bulunmamaktadır. Lysimakhos M.Ö. 294'den önce, Karia'nın en az batı kısmını zaptetmiştir 79 , ki 287 de bu bölge Lysimakhos'a ait 80 görünmektedir • M.Ö. 297 de Kassandros'un ölmesi üzerine Makedonya'da mey­ dana gelen karışıklıklardan yararlanmasını bilen Demetrios, kendisini Makedonya kralı ilan ettirmeğe ve gerek Makedonya ve gerekse Theselya'ya hakim olmağa muvaffak oldu. (M.Ö. 294). Fakat, De­ metrios'un İskender imparatorluğunu canlandırmak yolundaki teşeb-

77 Plutarkhos, Demetrios, 31; 32; Beloch, o.l., III, ı, p. 22 ı, A. 5; Niese., o.l., I, p. 355, A 4; Er. Meyer, o.l., p. 32. 78 Er. Meyer, o.1., p. 32; Beloch, III, 2, p. 506; k.rşl. Polyaenus, IV, 7, 4. 79 Plutarkhos, Demetrios, 35. 80 Plutarkhos, Demetrios, 46, 4; Beloch, III, 2, p. 506; Er. Meyer, o.I., p. 39. 41

büsleri, Lysimakhos, Seleukos ve Ptolemaios ile birlikte Epeiros kralı Pyrrhos'un birleşmesi sonucunu verdi. M.Ö. 288 de bu ittifak sa­ hipleri her taraftan Demetrios'a karşı harekete geçtiler. Demetrios or­ dusunun isyanı karşısında Yunanistan'ı terk etmek zorunda kaldı; Pyrrhos'la yapılan anlaşma gereğince, Teselya'da oğlu Antigonos Go­ notas'ı kral olarak bırakarak , M.Ö. 287 yılında 10000 kişilik ücretli ordusu ve donanması ile Küçük Asya sahilinde göründü. Miletos'u 81 işgal ederek, Sardes'e kadar ilerlemeğe muvaffak oldu • Bazı şehir­ lerle birlikte, Lysimakhos'un bazı kumandanları da onun tarafına geç• tiler. Demetrios'un bu planındaki amacı Küçük Asya'mn bu parçasını zapt etmekti. Fakat, Demetrios, M.Ö. 286 da Lysimakhos'un oğlu Agatokles'in önünde duramayarak ilk önce Phyrigia'ya çekildi, son- ' ra da Armenia üzerinden Media'ya girerek, Seleukos'un toprakları­ 82 na saldırmak yolunu seçti • Fakat, Kappadokia'da iken ordusunda başgösteren veba, askerlerini kırdı. Bu yüzden, doğuya ilerleyemeye­ rek, kışlamak üzere Toroslardan K~lik.ia'ya girdi, ve orada Seleukos'un rehine karşılığı iki ay kalab i leceği müsaadesi de onu öfkelendirdi ve 83 Kilikia'yı talan etti • Askerlerinin bir kısmının Seleukos tarafına geç· mesine rağmen, 285 te, Suriye'ye girmeyi başardı. Seleukos'a yaptığı hücumda muvaffak olamayarak, ona teslime mecbur kaldı. Seleukos tarafından krallığına yakışır muamele görerek, Orontes (Asi n.) ke­ narındaki Apameia'da ki sarayda ikamet etti. Demetrios bu duruma tahammül edemeyerek içki sonunda hastalandı ve M.Ö. 283 de 55 84 yaşında öldü •

Likya'nın bu devredeki durumu hakkında kesin bir t e r m i n u s ant e q u em' e sahih bulunmadığımızı belirten Meyer, Likya'nın ismen 295 te Lysimakhos'a düşmüş olduğunu ve sonra 285 de Kau-

81 Plutarkhos, Demetrios, 46; Er. Meyer, o.l., p. p. 37-38; Bak. Polyaenus, V, 19; Niese, o.l., I, 363, A. 4; Beloch, III, I, p. 226, A I; W. Hünerwald, Forschungen zur Geschiechte des Königs l Lysimachos von Thrakien, p. 68. 82 Plutarkhos, Demetrios, 47, 1-2. 83 Plutarkhos, Demetrios, 48, 3-4.

84 Plutarkhos, aynı yer, 52, 3-4. 42 nos ile birlikte Ptolemaios tarafından işgal edildiğini ileri sürmekte, kuvvetli bir donanma ile ancak sahillerde hakimiyet kurulabileceğini 85 ifade etmektedir • Diğer taraftan, Belocb, Lysimakhos'uıı ülkeyi so­ 86 nuııa kadar hakimiyetinde tuttuğunu iddia etmektedir • Buna kar­ şılık, Meyer, Kaunos'un bir muharebe sonunda ele geçirilmesinin ke­ sin olduğunu, Likya'nın bundan dolayı ayrı bırakılmasının doğru ol· 87 madığını iddia etmektedir • Bizce, bu iki fikir arasında olayların akı­ şına göre, daha uygun olanı Likya'nın Lysimakhos'ta devamlı olarak kalmış olmasıdır. Zira, 301 de Lysimakhos'a düşen Likya'nın Kau­ nos ile birlikte Ptolemaios tarafından zaptedilmiş olduğunu göstere• cek belge olmadığı gibi, bunun aksini isbat eden bir kayıt mevcuttur. Zira, Plutarkhos, Demetrios'un Asya'daki topraklarının Lysimakhos 88 tarafından 294 de ele geçirildiğini belirtmemektedir •

Lysimakbos, 287 de Makedonya'yı Pyrrhos ile paylaştıktan son­ ra, 284 de Hellenizm krallarının en kudretlisi haline gelmişti. Dev­ leti, kuzeyde ve güneyde, bazı kısımlar müstesna, bütün Küçük Asya, Trakya ve Makedonya'yı içine almaktaydı89 • Çeşitli bölgelerde darp haneleri bulunmaktaydı. Lysimakhos sert bir idareci idi. Hakimiyeti altındaki Grek şehir­ leri otonomilerini muhafaza etmekte, başlarında tiran adı altında ida­ reciler bulunmaktaydı. Ayrıca, İyonya Birliğinde olduğu gibi, kuman­ 90 danlar ( cnp:nrıy6ç ) da yer almakta idi • Lysimakhos, Küçük As­ ya' da şehir kurmadı. Kurduğu en önemli şehir Lysimakheia'dır. Bu­ nunla beraber, Troas ve Ilium'u genişletmiş, Smyrna'yı (İzmir) ta­ mamlamıştır. Antigonos'un kurduğu Antigoneia şehrini, ilk kansının adına izafeten Nicaea olarak değiştirmiştir91 .

85 Er. Meyer, o.l., p. 34-5. 86 Beloch, o.l., III, 2, p. 265 v.d.; 507 . 87 Er. Meyer, o.l., p. 35. 88 Plutarkbos, aynı yer, 35, 3; krşl. Er. Meyer, o.l., p. 35. 89 Er. Meyer, o.l., p. 35. 90 O. G. I. S. 223; F. Gr. H., III, 531, 532; Syll., l, 368. 91 Strabon, XII, 4, 7; XIII, J, 33; 47; Er. Meyer, o.l., p. 36.; W. W. Tam, Camb. Anc. Hist., VII, p. 92. 43

Lysimakhos'un bu kudretli devleti ailesi içinde meydana gelen taht kavgası sonunda parçalandı ve son buldu. Lysimakhos M.Ö. 299 yılında evlendiği Ptolemaios I. Soter'in kızı Arsinoe'den çocuk sahibi olmuştu. Arsinoe devlete kendi büyük oğlunu naib yapmak istedi. Oysa, Lysimakhos'un ilk evliliğinden doğmuş olan Agatokles iyi bir kumandan olarak ün yapmış, askerlere kendini sevdirmişti. Fakat, Arsinoe, M.Ö. 284 tarihinde Agatokles'i vatana ihanet yüzünden hap­ se attırmağa ve onu orada öldürtmeğe muvaffak oldu. Agatokles'in karısı Lysandra çocuklarıyla Seleukos'a kaçtı92 • Arsinoe, Agatokles'in taraftarlarını da ortadan kaldırtmağa başlayınca, kumandanları , Lysi­ makhos'tan uzaklaşarak, Seleukos'tan yardım istediler. Seleukos, eı.a­ sen arası iyi olmayan Lysimakhos'a karşı bunu fırsat bilerek Sardes'e kadar Küçük Asya şehirlerini zapt etti. İki ordu Magnesia (Magnesia ad Sipulum-Manisa) kuzeyinde Kurupedion ovasında, M.Ö. 281 de karşılaştı. Seleukos savaşı kazandı, Lysimakhos ise öldü. Bütün or­ dusu Seleukos tarafına geçti. Arsinoe, çocuklarıyla Ephesos'tan Kas­ sandreia'ya kaçtı. Bu suretle, Bosphorus ve Herakleia ile Bithynia dışta kalmak üzere, bütün Küçük Asyanın ve dolayısıyle Likya'nın 93 hakimi Seleukos oldu • Bu savaşta Likyalıların tutumunu, kaynak­ naklarımızda bilgi bulunmadığından, bilmiyoruz. Herhalde, herhangi bir tarafa meyletmeyen bir durum almışlardır.

92 W. W. Tam, o.l., p. 97 v.d. 93 Polyaenus, IV, 9, 4; Beloch, III, I, p, 252 v.d.; III, 2, p. 384 v.d.; W. W. Tam, o.l., p. 98. D. LİKYA SELEUKOS İDARESİNDE.

Seleukos'un Likya üzerindeki egemenliği uzun sürmedi. Seleukos, Makedonya'yı ele geçirmek için Çanakkale boğazını geçmiş, fakat M.ö. 280 Şubatında, Ptolemaios Keraunos'un entrikası sonunda öl- dürülmüştü. Ptolemaios Keraunos, Ptolemaios I. Soter'in Antipatros'un kızı Euridike'den olan oğluydu. Ptolemaios, Euridike'den ayrıldıktan sonra Berenike ile evlenmiş ve Ptolemaios Keraunos verasetten mah­ rum bırakılmıştı. Bunun üzerine Keraunos, Lysimakhos'un yanına kaçmıştı. Ptolemaios I. Seter ise, .285 te tahtı Berenike'den oğlu Ptolemaios II. Philadelphos'a bırakarak çekilmiş ve 283'de de öl• müştü. İşte bu durumda, Keraunos, Lysimakhos'un intikamcısı ola­ rak ortaya çıkarak, Seleukos'u öldürtmüş ve ordusu tarafından kral ilan edilerek Makedonya'yı ele geçirmişti94 • Bu sırada Likya, M.Ö. 279 ile 278 yılları arasında, Seleukos'un oğlu Antiokhos I. nin idaresinde kaldı. Ptolemaios Keraunos'un Ma­ kedonya ve Trakya'da hakimiyetinin tanınmasına karşılık , Seleukos'un Küçük Asya'daki yerleri tamamiyle oğlunun emri altına girmişti. An­ tiokhos 1., Bithynia'da Nikomedes ve Antigonos Gonotas ile savaş yaptığı yıllarda, Likya'nın onun hakimiyeti altında kalmış olması gerekmektedir.

Likya'da Seleukos sülalesinin egemenliği kısa sürdü. Treuber'in belirttiği üzere, Likya M.Ö. 276 dan önce Ptolemaios II. Philadelp­ 95 hos'un idaresine geçti . Fakat, daha yeni ve kesin belgelere göre, Treuber'in bu fikri değişikliğe ihtiyaç göstermektedir. Zira. bu hu-

94 W. -W. Tam, o.l., p. 98 v.d.; Treuber, o.l., p. 147. 95 Treuber, aynı yer; bak. Droysen, o.1. , 2, III, p. 196 vd. 46 susta kat'i bir tarihlemeye malik olmamız imkanı doğmuştur. Çünkü, batı Likya'da Lissa'da bulunmuş olan iki kitabeden birincisinde, Ptolemaios II. nin Likya'da onun sekizinci, ikincisinde ise onbirinci saltanat yılında hakim bulunduğunu öğrenmekteyiz. Yani, M.Ö. 278/7 ve 275/4 yıllarında Mısır egemenliği Likya'da hüküm sürmekte• dir96. O halde, Likya, M.Ö. 278/7 yılında Ptolemaios II. Philadelp­ hos'un emri altındadır.

96 T.A.M., il, 158 ve 159 = O.GJ. 57 ve 58 (M.Ö. 278); T.A.M., il, 161 = O.G.I., 57 (M.Ö. 277). E. PTOLEMAİOS il. PHİLADELPHOS VE MISIR EGEMENLİÖİ.

Philadelphos'un Likya üzerindeki egemenliği Theokritos tara­ fından da doğrulanınaktadır97 • Likya ile birlikte Karia'nın da Phila­ delphos'a geçtiği Adulis kitabesinden ( M onum en t um Ad u l i­ t a n u m) anlaşılmaktadır98 • Mısır hakimiyetinin devamını gösteren diğer kitabeler de mevcut bulunmaktadır99 • Xanthos ve Telmessos'a ait olan bu kitabeler, Mısır'ın sadece batı Likya'da değil, fakat aynı zamanda merkezi Likya'da da varlıklarını isbat etmektedir, aynı za­ manda, Ptolemaios'un, Patara'yı karısı ve kızkardeşi Arsinoe'nin adı­ na değiştirmesi, Patara'da da aynı durumun mevcudiyetini göstermek• tedir100. Philadelphos zamanına ait diğer bir kitabeden Araxa ve Xanthos'ta arhonların bulunduğu bir meclisten ( Kupia EKKf..11crıa) bahsedilmektedir ki, kitabeler M.Ö. 265 ve 257 yıllarına tarihlen­ mektedir. Ayrıca, Ptolemaios III. Teos Euergetes zamanına ait kita­ beler de mevcut bulunmaktadır 101 . Bunlardan anlaşıldığına göre, Mısırlıların Likya üzerindeki egemenlikleri aralıksız devam etmiş­ tir. Bu hususta, diğer bir belge de, Meyer'in işaret ettiği gibi, Kau-

97 Theokritos, XVII, 88 v.d.; Treuber'in tarihlemesi (p. 148, not l) Fr. Koepp'in incelemesine bağlıdır. 98 C.I.G., 5127; bak. Er. Meyer, o.l., p. 45; Treuber, o.l., p. 148, not l. 99 Telmessos'tan bir kitabedeki karar (M.Ö. 265/4 ve 257 /6) ile Xanthos'tan bir karar (M.Ö. 256) yıllarına tarihlenmektedir: Bak. T.A.M., 11, 262. 100 Strabon, XIV, 3, 6, 666; Kitabeler için bak. T.A.M., 11, 259; Ann. Scuol. Atene, VIII-IX, 1925-6, p. 313 v.d., no. l. 101 T.AM., II, 161 (M.Ö. 245); bak. Beloch, III, 2, p. 265; Er. Meyer, o.L, p. 46; Ayrıca Lissa'dan bir karar (T.A.M. II, 160 = O.G.I. 727) ve Telmes~ sos'tan bir karar (T.A.M. ll, I = O.G.I. 54 ve 55) M.Ö. 245 ve 240 yıl­ larına tarihlenmektedir. 48 nos'lu Zenon'un bir papirus üzerindeki kayıtlarıdır 102 • Buradan, bir Likya şehri olan Kalynda'nın Ptolemaios'a ait olduğu anlaşılmaktadır. Daha sonraki tarihte, Xanthos'un, Ptolemaios V. Epiphanes'e (M.Ö. 204-181) aidiyetini gösteren bir kitabe Mısır kudretinin bala deva­ 103 mını ispatlıyan bir belge teşkil etmektedir • Bu arada, M. Ö. 218/7 yıllarına tarihlenen iki vergi kaydı, Mısırlıların Likya'dan vergi tahsil 104 ettiklerini göstermektedir • Mısır hakimiyetinde Telmessos'un ken­ disine has bir durum olduğunu belirten Meyer, bu şehrin vergi öde• mekle beraber, bu şehirde bir Mısır yerleşmesinden söz edilmediğini 105 ilave etmektedir • Gerçekten, M.Ö. 189'de Antiokhos III. ile yapı­ lan Apameia anlaşmasında , Livius, Telmessos'un ayrı durumunu işa­ 106 ret etmektedir • Burada zikredilen Telmessos'lu Ptolemaios'un Eu­ ergetes'in kardeşinin oğlu olab:leceği yine Meyer tarafından ileri sü• rülmektedir. Telmessos'un bu durumu hakikaten ilgi çekicidir, ve bize M.Ö. IV. yüzyıldaki durumlarını devam ettirdikleri kanısını bir kere daha doğrulamaktadır. Nitekim, o sırada Telmessos'lular Attika Tribut listelerinde, Likya'lılardan ayrıdırlar 107 • Ancak. M.Ö. IV. yüzyıl ortalarında Likya'ya prens Perikles tarafından katılmıştır. Mı­ sır hakimiyeti sırasında da, Telmessos'un ayrı bir durum alınış ol­ ması, bu bakımdan, bizce de, muhtemel görülmektedir. Bununla be­ raber, Telmessos'un meyve-ağaçları , mer'alar ve çeşitli hububat ve 108 sebzeler için vergi ödediğini bilmekteyiz • O halde, Telmessos, Mı­ sır'a bağlı, fakat işgfil altında bulunmayan kendine has bir şehir ola-

102 Er. Meyer, o.l., p. 46. 103 T.A.M., il, 263. 104 D. Magie, Roman rule in Asia Minor, il, p. 1379, not 29; Par. Tebtunis, I, 8 = Mitteis-Wilcken, Grundzüge und Chrestomathie, 12. p. 7 v.d., nr. 2.; Er. Meyer, o.l., p. 47 ; krşl. Beloch, III, 2, p. 278, A. ı. 105 Er. Meyer, o.1., p. 47 ve not. I. 106 Livius, XXXVII, 56, 4 : Telmessum item nominatim et castra Telmessium, praeter agrum, qui Ptolemaei Telmessii fuisset.

107 O. Akşit, Likya Tarihi, p. p. 47-48 ve notlar. 108 T.A.M., II, I = 0 .G.I. 55 . 49 rak görünmektedir. Nitekim, Apamea barışında bu istisnai durumu 109 belirtilmiştir • Phaselis ise, sikkelerin belirttiği gibi, Mısır hakimiyetindedir. 110 Ptolemaios IV. ve Arsinoe'yi (?) gösteren sikkeleri vardır •

Meskukatın doğruladığı üzere, doğudan (Phaselis), batıya (Tel­ messos v.s.) kadar Likya'da Ptolemaios'ların mevcudiyeti görülmek• tedir. Mısır hakimiyeti hakkında en son belgeler, Ptolemaios V Epipha­ 111 nes adına Xanthos'ta Artemis tapınağı bina edilmesidir • Bu tapı­ 112 nağın M.Ö. 204 den önceye tarihlenmesi kabfıl edilmektedir •

Ptolemaios'ların Likya'daki genişlemeleri Milyas bölgesinden ile­ ri geçmemiştir. Zira bu bölgeler için bir Mısır zaptından söz edilme­ 113 mektedir • O halde, kuzeyde bu bölgenin hudut teşkil ettiği kabftl edilebilir. Mısır'lıların Likya'da egemenliklerinin muhtelif şehirlerle an­ laşmalar sistemine dayanmakta olduğu anlaşılmaktadır 114 • Bölgeden para, belirli vergiler veya monopollerin toplanması mümessilleri va­ sıtasiyle mültezime verilmişti ve tabii kralın hazinesine gidiyordu. Şehirler kararnameler çıkartabiliyorlardı. Bunu, önce zikrettiğimiz kitabeler doğrulamaktadır. Hellenizmin uygulanması yönünden, Lik­ ya'lılar kendi dillerini bırakmak, bunun yerine Grekçeyi kabUl et­ mek zorunda kalmışlardır 115 • Bu hususu, bu devirde artık Likçe ki­ tabelerin bulunmaması göstermektedir. Bununla beraber, Likya'lılar yerli karakterlerini tamamen unutmamışlar, kendi geleneklerine bağlı

109 Head, Historia Numorum, p. 692 ve 698'de Ptolemaios I. e ait Telmessos'ta basılmış bronz bir sikke vardır. 110 Hill, Cat. of Greek Coins of Lycia ete., p.p. 66-68; H. N2., p. 697. 111 T.A.M., II, 263 = O.G.I., 91. 112 D. Magie, o.l., II, p. 1380, not. 30; p. 750, not. 42. 113 Polybios, V, 77, I; bak. Er. Meyer, o.l., 48. 114 D. Magie, o.1., 1, p. 523 v.d. 115 A.H.M. Jones, The Cities of the Eastern Roman Provinces, p. 99 v.d.; A.H.M. Jones, The Greek City /rom Alexander to Justinian, p. p. 22 ve 45. 50 kalmışlardır. Hatta, Roma'lılar zamanında bile, Grekçenin yaygınlaş­ masına rağmen, Opramaos gibi milli isimlerini kullanmaktan çekin• memişlerdir. Bununla beraber, Cicero, Likyalılar için «G r a e c i h o­ m ine s» (Grekleşmiş kişiler) sözlinü şaka ile söylemiştir 116 • Özellik• le, M.Ö. N. asırda Hellenizmin etkisi altında Likya'lı prensler grek isimleri almağa başlıyorlar. Hatta, kitabelerde de grekçe, bu devirden 117 itibaren, Likçe'nin yerini alıyor •

116 Cicero, Verr. iV, 21. 117 Sundwall, Die einheimischen Namen der Lykier nebst einem Verzeichnisse kleinasiatischer Namenstamme, Klio, 1913; Ten Cate, o.l., aynı yer; Ro­ bert. L., Nomes indigenes ... , 545-6. F. LİKYA'NIN ANTİOKHOS III. TARAFINDAN İŞGALİ.

Mısır'ın Likya üzerindeki egemenliği bir asıra yakın sürece de­ vam etti. Fakat, bu durum, Ptolemaios IV. Philopator zamanında sür'atle etkisini kaybetmeğe başladı. Zira, M.Ö. 221 de Euergetes'in ölümüyle yerine geçen oğlu Philopator eğlence ve edebiyatla meş­ gul olmasına karşılık, devlet işlerine kayıtsız bir kişiydi. Diğer taraf­ tan, bu sırada Seleukos'lar sülalesinin başında c Büyük» ünvanını ala­ bilecek yaradılışta olan Antiokhos III. (M.Ö. 223-187) bulunuyor­ du. Mısır'lıların durumunu fırsat bilen Antiokhos III. Suriye Coele'yi elde etmek için, Mısır'a karşı savaş açtı. İlk önceleri başarı sağlayan Suriye kralı, Medya kralı Molon ile (M.Ö. 223 - 220) meşgul oldu­ ğundan, savaşı yarıda bıraktı. M.Ö. 217 de ise, Mısır savaşa hazır­ lanmış olduğundan, yapılan çarpışmalarda Antiokhos III. Suriye Coele'den vazgeçmek zorunda kaldı. Fakat, M.Ö. 204 de Ptolemaios IV. Philopator ölünce, yerine geçen Ptolemaios V. Epiphanes he­ nüz çocuk olduğundan, Antiokhos eski planını gerçekleştirmek üzere tekrar harekete geçti. Bu defa, Philippos V. (221-179) ile anlaşma yaptı. Antiokhos, M.Ö. 198 de Ürdün nehri yakınında yapılan sa­ vaşta Mısırlıları mağlub ederek, Suriye Coele'yi işgal etti. Fakat, bu sırada Yunanistanda meydana gelen olaylara kayıtsız kalamadığın­ dan, Ptolemaios V. Epiphanes ile barış yaptı, ve hatta kızı Kleopat­ 118 ra'yı ona vermeğe söz verdi • M.Ö. 197 İlkbaharında, yeniden ha­ 119 rekete geçerek, kumandanları Ardys ve Mithradates'i , Küçük As-

118 Treuber, o.1., p. 150 v.d.; D. Magie, o.l., I, p. 524. 119 Treuber'in (o.l., p. 151 de) Antiokhos'un oğullan olarak zikrettiği Ardys Mithradates'in gerçekte oğullan olmayıp, generalleri oldukları Holleaux ta­ rafından gösterilmiştir. Bak. D. Magie, o.1., II, p. 754, not. 49. 52 ya'nın fethi içhı Sardes'e doğru yolladı, bizzat kendisi de büyük bir filo ile birlikte Kilikia, Likya ve Karia sahillerine hücum etti. An­ tiokhos III. Likya'da Andriake, Limyra, Patara ve Xanthos şehir­ 120 lerini güçlük çekmeden zaptetti • Xanthos, kuşatılmakla beraber, Antiokhos'un kendi sülalesi için bu şehirdeki Leto, Apollo ve Arte­ mis tapınağından dolayı takdis edildiği için, bağımsızlığını ko­ 121 rumasına müsaade edildi • Zira, Antiokhos, Seleukoslar sülalesi• nin Apollo'dan geldikleri inancının yayılmasını istiyordu. Gerçekten, bu sırada Xanthos'da bir Artemis tapınağı bulunmaktaydı. M.Ö. II. asra ait şehrin sikkeleri arasında Apollo başını tasvir eden paralar yer almaktaydı 122 • Bunun sebebi, bu şehirde bu tanrıların başta gel­ diği idi. Nitekim, Xanthos'un aşağı yukarı 6 km. güney-batısında Leto tapınağında bunu doğrulayan kitabe bulunmuştur 123 •

Antiokhos III. Korakesion'a vasıl olduğu zaman, Rlıodos'lula­ rın göndermiş olduğu elçilerle karşılaştı. Bunlar, Antiokhos'un Lik­ ya'nın güney-doğusundaki Khelidonia adalarından öteye geçmesini, Philippos'a yardım edeceği anlamına geldiği için, protesto ediyor­ lardı 124. Antiokhos, henüz Roma'ya karşı açık bir düşmanlık gös• termek istemediğinden, Roma'ya dostluğunu ifade ederek, bu hare­ ketinden ne Rlıodos'lulara ve ne de onun müttefiklerine bir zarar gelmeyeceğini elçilerle bildirdi. Bu sırada, Roma'nın Philippos V. ye karşı başarısı haberleri geldi. Antiokhos, Likya sahillerini terkederek, Kaunos, Myndos, Halikarnassos ve Samos adasını ele geçirmek iste­ 125 diyse de, Rlıodos'luların müdahelesi buna imkan vermedi • Bunun-

· 120 Hieronymos, Comm. in Daniel. XI, 15 (V, p. 589 Migne) = Porphyrius, Frg. 46; F. Gr. H. II, 1224.; Li:vius (XXXIII, 19, 9 v.d.) bu şehirlerin isimlerini belirtmemektedir. Hieronymos ise muhtemelen Polybios'tan almıştır. Bak. Polybios, XVIII, 39, 3. 121 T.A.M., II, 266 = O.G.I., 746. 122 B.M. Cat., Lycia ete. p. 92; Coll. Wadd. 3201. 123 T.A.M., II, 496 = I.G.R., III, 605; Kült için bak. Strabon, XIV, 665; T.A.M., II, 181; O. Akşit, o.1., p. p. 86-91. 124 Livius, XXXIII, 20. 125 Llvius, XXXIII, 20, il v.d. 53

126 la beraber, Ephesos'u zaptetti ve ertesi kışı orada geçirdi • M.Ö. 196 yılı baharında Antiokhos, Seleukos'lar imparatorluğunu kurmak mak­ sadıyla, Avrupa'ya geçerek Hellespontus'u kontrolu altına aldı. Roma elçi heyeti Antiokhos'a geri çekilmesini bildirdi, fakat Antiokhos bun­ ları dinlemedi. M.Ö. 195 de Hannibal kendisine sığındığı zaman, An­ tiokhos'un Roma'ya karşı tutumu ortaya çıktı. Hannibal'ın de teş­ vikiyle, Yunanistan'da giriştiği hareketler, Antiokhos'un aleyhine so­ nuçlandı. M.Ö. 191 de Thermophylai'da Suriye ordusu Romalılar ve 127 müttefiklerine mağlup oldu •

Roma ile Antiokhos arasında meydana gelen bu durum karşı­ sında, M.Ö. 190 yılında, Roma'nın Likya'ya karşı bir deniz harekatı­ na girişmesinin zaruri olduğu neticesine varıldı. Bu vazife ile de Rho­ dos'lu kumandan Epikrates görevlendirildi. Epikrates bulunduğu Ep­ hesos'tan ayrılarak, Likya'ya bir filo göndermenin ve Patara'nın ele geçirilerek onlarla anlaşma yoluna gitmenin uygun olacağına karar 128 verdi • Bu iki bakımdan önemli görünüyordu: Birincisi, Antiokhos'a karşı bir savaşta, Rhodos'lular adalarının karşısındaki toprakların emniyet altına alınmasını istemekteydi. İkinci olarak da, Kilikia'da Antiokhos'un amirali Polyxenidemes emrinde toplanmış olan filoyla bağlantısına engel olmaktı. Bu maksatla, Romalı amiral Gaius Livius iki Roma, dört Rhodos ve iki Samos gemisiyle birlikte Smyrna'dan 129 Likya'ya gönderildi • Livius, önce Rhodos'a uğrayarak bütün pla­ nı onlara anlatacaktı. Bu sefer sırasında Miletos, Myndos, Halikar-

126 Livius, XXXIII, 38, I; Polybios, XVIII, 41 A, 2; Appianos, Syriake, I. 127 Livius, XXXV, 23, 10; 39; 50; Polybios, XXI, 20, 9. 128 Livius'un açıklamasına göre (XXXVII, 15, 6: et Patara, caput gentis) Pa­ tara (Kelemiş) ülkenin baş sehri olarak gösterilmektedir. Fakat, bu yan­ lış bir anlama olsa gerektir. Zira, Patara değil, Xanthos Likya'nın en bü• yük şehridir. Bununla beraber, Treuber'in belirttiği gibi (p. 152, not. f) Pa­ tara'nın ülkenin politik değil, fakat denizdeki askeri durumu dolayısile bu şekilde bahsedildiği fikri kablil edilebilir. Bununla beraber, Patara daha sonraları liman durumunu kaybetmiş ve içeride kalmıştır. Bak. O. Akşit, o.l., p. 43. 129 Livius, XXXVII, 16, T v.d. 54

nassos, Knıdos ve Kos onun emirlerine isteyerek rıza gösterdiler. Rhodos'a gelerek, onların tavsiyelerini de alan Livius, buradan da üç gemi alarak Patara'ya doğru yola çıktı. Fakat, rüzgar ve dalgalar sebebiyle buraya yanaşamıyan Romalılar 3 Km. ötedeki Phoinikos limanına sığınmak istediler. Fakat, Livius burada, kralın mevcut garnizonu ile birleşen yerli halk tarafından mukavemet görerek, çekilmek zorunda kaldı. Hatta, Lucius Apustius adlı kumandanları da çarpışmada öldü. Ancak, yardımcı kuvvetler geyirmek suretiyle Likya'lıları ricate ve burada galebe elde ederek gemilerine dönmeğe 130 imkan bulabildiler • Görüldüğü üzere, Likya'lılar burada Antiokhos'a bağlı kalmışlardır, ve topraklarını Romalılara karşı savunmayı başa­ rabilmişlerdir. Hatta, Romalılar galip durumlarına rağmen burada bir köprü başı elde etmeğe muvaffak olamamışlardı. Nitekim, amiral Livius buradan Telmessos körfezine dönmüş ve Rhodos'luları mem­ leketlerine göndermiş, Patara'ya daha sonra yapılacak harekat ıçın Scipio'larla görüşmek üzere Yunanistan'a geçmiştir. Tarihçi Livius'un buradaki açıklaması önemli bir hususu işaret etmektedir. Çünkü, Telmessos körfezinin (Fethiye k.) bir taraftan Karia'da, diğer ta­ 131 rafının ise Likya'da bulunduğunu ifade etmektedir • Bu bakımdan, Telmessos ise, bundan sonraki hudut şehri mevkiinde kalmaktadır. Bu durum ise, bundan sonraki tarihi yönünden göz önünde tutul­ duğunda önem kazandığı anlaşılmaktadır.

Bu sırada, Livius'un Likya'daki başarısız seferini öğrenen Romalı amiral Aemilius Regillus, fırtına sebebiyle Ephesos'tan kaçıp sığın­ dığı Samos adasından sefere çıkarak, Livius'un başaramadığı işi ken­ disinin bütün filosu ile elde etmesinin yerinde olacağına karar vererek, 132 harekete geçti • Yolu üzerinde, Antiokhos'un garnizonu bulunan Iasos şehrini kuşatarak bazı yerleri tahrib etti, buraya bir praetor vazifelen­ direrek yoluna devam etti. Ve, filo, Rhodos karşısındaki Loryma'da

130 Livius, XXXVII, 16, 6-12. 131 Livius, XXXVII, 14, 13: inde Telmessicum profecti sinum, q11i latere ımo Cariam altero Lyciam contingit. 132 Livius, XXXVII, 17, 1-2. 55 demir attı. Fakat, buradaki görüşmeler sırasında, Ephesos'taki donan­ manın düşman karşısında geri çekildiğini öğrenen Aemilius, Patara'ya yapılacak harekat için Rhodos'lularla yaptığı müzakerede onların buna olumsuz cevap vermeleri üzerine, bu seferden vazgeçerek gemileriyle birlikte Samos'a dönmek mecburiyetinde kaldı133 • Buradan da anla­ şıldığı gibi, Patara'nın bu sırada kuvvetli bir şehir olduğu ve bu sebeple Livius'un onu «likya'nın başı» (c a put gen ti s) gösterdiği, ka­ naatımızca, kabul edilmelidir.

Bu deniz harekatı esnasında Likya sahillerine pek yakın bir ada olan Megiste'nin (Meis) Rhodos'lular tarafından bir ikmal limanı ola­ rak kullanıldığı anlaşılmaktadır 134 • Rhodos'lular Hannibal'e karşı de­ niz savaşında da buradan faydalanmışlardır. Roma ve müttefiklerinin, Suriye kralının emrine girmiş olan Hannibal'e karşı, Side önlerinde giriştikleri deniz harekatı, Hannibal'in mağlubiyetiyle sonuçlanınca, ar­ tık Hannibal kurduğu hayallerden de uzaklaşmış ve Ege denizinde Ro­ 135 malıların gerisinde bir mevki almak planı da suya dlışmüş oluyordu • (M.Ö. 190). Roma ve müttefiklerinin esas herkatı M.Ö. 190 güz'ünde baş­ ladı. Roma ordusu P. Comelius Scipio Africanus ve L. Comelius Scipio 36 kardeşlerin emri altında Hellespontus'u geçti1 • Bir kaç hafta sonra iki tarafın orduları, Magnesia ad Sipulum'un (Manisa) kuzeyinde kar­ şılaştı. Bu savaşta Likyalıların da yer aldığı anlaşılmaktadır. Livius dörtbin «kalkanlı-savaşçı» (c a et r a e) arasında, Pisidia'lı, Pamphylia'­ 137 lı ve Likya'lıyı zikretmektedir • Appianos ise, bu savaşçıların taş-atıcı­ lar, okçular, mızrakcılar ve kalkanlı-savaşçılardan müteşekkil olduğunu ve bunları Phrygia, Lycia, Pamphylia, Pisidia, Crete (Girit), Tralles

133 Livius, XXXVII, 17, 3-10; bak. Treuber, o.1., p. p. 152-4. 134 Livius, XXXVII, 22, 5; 45, 2: Rhodiarum navium, quae ad Megisten erant. 135 Livius, XXXVII, 22-24.; Hannibal hakkında en yeni bilgi için bak. AM. Mansel, c:Hannibal'in mezarı•, Belleten, XXXII, 128, p. p. 527-551. 136 Livius, XXXVII, 33, 4 ve 37, 4 v.d. 137 Livius, XXXVII, 40, 14: quattuor milia caetratorum: Pisidae erant et Pamphylii et Lycii. 56

138 (Aydın) ve Cilicia'lıların meydana getirdiğini söylemektedir • Bu sa­ vaşta, Roma müttefiki Bergama kralı Eumenes II müttefiklerine yar­ dım ederek, savaşın kazanılmasında önemli rol oynadı. Antiokhos mağ­ lub olarak kaçtı, böylece Se1eukos'ların imparatorluk hülyası da sona 139 ermiş oldu • Bu savaşa katılma cezasını Likyalılar M.Ö. 186 de gördüler. Ro­ malı amiral Quintus Fabius Labeo, Patara'ya gelerek orada bulunan kralın gemilerini yakma emrini aldığı zaman, Ephesos'tan hareket 140 ederek, buradaki 50 gemiyi yakarak bunları tahrib etti • Bunlar arasında, şüphesiz Likya gemileri de vardı. Barış anlaşmasının ön müzakereleri M.Ö. 189 da Roma'da biz­ zat Eumenes'in bulunduğu toplantıda yapılmıştı. M.Ö. 188 de Eu­ menes, Romalı senatörlerle Küçük Asya'ya döndü ve Phyrigia'daki Apamea'da barış şartian tesbit olunan şekilde imzalandı. Apamea sul­ hune göre, Antiolchos Toros'ların kuzeyindeki bütün yerlerinden vaz­ geçmekte, Halys (Kızıl ırmak) nehrinin ortasına kadar topraklarını bırakmakta idi. Roma kendisine hiç bir toprak almayarak, kendisine yardım etmiş olan Eumenes ile Rhodos'Jular arasında bir paylaştırma yapıyordu. Buna göre, en büyük hisseyi Eumenes aldı: Krallığı Bithynia hudutlarından Menderes nehrine. Phrygia, Lykaonia ve Pisidia ile Milyas'ı ve Telmessos şehrini içine alıyordu. İşte bu arada, Likya da. 41 Telmessos hariç, Rhodos'a verildi1 • Apamea anlaşması sırasında, Likya'nın Rhodos'a verilmesi ile, Likya için yeni bir safha başlamış oldu.

138 Appianos, Syr., 32: no>.u fü: Kat &A>.o n>.~eoç ~v >.ıeo~o>.wv n: Kal To~o'T&v Kat CxKOY'Tl<1T€>Y KCxı 1TtATacn€>v, 11 Kelt naµd>uAc.lV Kclı nıaıö&>v Kprrr&v TE: KCxl Tpa>.>.ıavC:,v K6ı KıAlKWV •.• Bak. Treuber, o.l., p. 154 ve not. 3. Burada, Treuber, Likyalılann 1000 üzerinde bir kuvvet bulundurduğunu kabfü etmekte ise de, bunu belirtecek husus yoktur. 139 Livius, XXXVII, 39 v.d.,; Appianos, Syr., 31 v.d.; 33-36. 140 Livius, XXXVIII, 39; Polybios, XXI, 32, 23 ve 30, 43. 141 Polybios XXI, 45, 8-9: µE:Ta ÖE 'TCXU'TCX Poôloıç EXPl']µOTtO"CXV, öıö.:>vnç J\uKıav Kelı Kaplexv 'fCx µixpı Mcxıcxvôpou ıroTaµou µ>-.~v Tt>.µtaaou Livius, XXXVIII, 39; XXXVII, 56, 4-5. G. RHODOS HAKİMİYETİNDE LİKYA.

Apamea anlaşmasıyla Rhodos'a verilen Likya ile birlikte diğer şe­ hirlere tatbik edilmesine karar verilen şekiller de bulunmaktaydı. Apamea'da Roma proconsul'u Lucius Manlius ile birlikte çalışan «on­ lar komisyonu», şehirlerin iç meseleleri hakkında da kararlara var­ mışlardı142: Daha önce, Antiokhos'a vergi ödeyen ve şimdi Roma'ya sadık kalan bütün otonom şehirler vergiden muaf tutulacaktı. Attalos'a para ödeyenlerin hepsi aynı miktarı, Eumenes'e vereceklerdi. Bu sa­ vaşta Roma ile ittifaktan ayrılıp Antiokhos'a bağlı kalanlar, Antiok­ hos'un bunlara bağlanmış olduğu aynı miktar vergiyi Eumenes'e öde• yeceklerdi. Likya'dan ayrı tutulan Telmessos, anlaşıldığı üzere, bu şartlar al­ tında, Eumenes'e bağlı kalıyordu 143 . Telmessos'un Eumenes'e verilme­ si sebebini Bergama ile Rhodos arasında bir limana sahip olma iste­ ğine bağlayan Treuber bunda haklı olmalıdır 144 . Mezkur komisyon Asya işlerini düzenlerken, Likya'lılarla Rho-

142 Polybios, XXI, 45, 1-3; Livius, XXXVlll, 39, 7-9; XXXVII, 55. 143 Livius, XXXVII, 56, 1-5; Polybios, XXI, 45, 8-10. 144 Telınessos, M.Ö. 224 de Mısır'a aitti (T.A.M. II, 42), fakat 197 /6 da An­ tiokhos 111. tarafından Likya sahilleri ile birlikte ele geçirildi. Bu durum, şehrin, Seleukos'lar tipinde bir Apollo tasvirini Omphalos üzerinde gös• teren sikkeyle teyid edilmektedir (B.M. Cat. Lycia ete., p. XLIX ve p. 86, no. 1). M.Ö. 188 de ise Romalılara geçerek bir harb ganimeti kabftl edil­ di (Livius, XXXVllI, 39, 3). Bak. D. Magie, o.l., il, 7, not 56, p. 758-764. Burada, Telmessos'lu Ptolemaios'un kimliği üzerinde uzun açıklamalar yer almaktadır. Genellikle kabfıl edilen görüşe göre, Livius'un zikrettiği Ptolemaios'un M.Ö. 188 de Delos tapınağına bir ( <ı>ıcX.>.rı ) armağan eden Lysimakhos'un oğlu olmalıdır. Treuber'in fikri için bak. o.l., p. 156. 58 dos'lular arasında anlaşmazlık çıktı. Zira, Rhodos'tan gelen elçi Theade­ tos ve Philophron, Likya ve Karia'nın Antiokhos'la yapılan savaşta ona yardım ve sadakatlerinden dolayı Rhodos'a verilmesini taleb ederken, aynı zamanda İlium halkının gönderdiği Hipparkhos ve Satyros isimli iki elçi İlium ve Roma arasındaki iyi münasebetler sebebiyle, Likyalı­ ların kusurlarının bağışlanmasını rica ettiler. Onlar komisyonu her iki elçi heyetini dinledikten sonra, her iki tarafın ricasını da mümkün mertebe karşılamağa gayret gösterdi. Ilium halkını memnun etmek için Likya'lılara karşı şiddet kullanmamağa, fakat Rhodos'lulara IUtuf olmak üzere de Likya'yı bunlara armağan olarak vermeyi kararlaştır­ dılar. Bu karar sebebiyle, Likya'lılar ve Rlıodoslular arasında görüş ayrılığı meydana çıktı. Çünkü, İlium'lu temsilciler Likya şehirlerini ziyaret ederek, bunların Roma'lıların öfkesinden ve hürriyetlerinin bir filet gibi kullanmalarından şiddetle şikayetçi olduklarını öğrendiler. Diğer taraftan, Tlıeaedetos ve meslektaşı Rhodos'ta bir haber yayarak Likya ve Karia'nın Menderes güneyine kadar, Rhodos'lulara Romalı­ lar tarafından armağan edildiğini bildirdiler. Bundan sonra, elçiler Lik­ ya'dan Rhodos'a anlaşma zemini bulmak için geldiler, fakat Rhodos'­ lular bazı vatandaşlarını Likya ve Karia şehirlerine giderek neler olup bittiğini öğrenerek genel bilgiler vermek üzere görevlendirdiler. Her iki tarafın fikirleri biribiriyle fazlasıyla aykırı olmasına rağmen, yine de herbiri için farklı durum pek açık kesin bir noktada belirmemişti. Fakat, Likya'lılar Rhodos kongresine gelip, muahede hakkında ko­ nuşmağa başladıkları zaman ve Rhodos'lu prytanist Pothion her iki görüşten dolayı Likya'lıları tekdir ettikten sonra, Likya'lılar, Rhodos' - luların emirlerine itaat etmektense herşeye katlanacaklarını söyledi• for145. Polybios'un bu açıklamasında dikkati çeken husus, mezkfrr an­ laşmanın, yani Likya'nın Rhodos'a verilmesinin daha önce olmasıdır. 146 Gerçekten, Treuber'in işaret ettiği gibi , bu durum anlaşılması güç bir mesele ortaya çıkarmaktadır. Fakat, kanaatimizce, Polybios'un burada Rhodos'a ilhak meselesini zikri, «onlar komisyonu»nun daha

145 Polybios, XXII, 5-10, (Xlll, 3-10). 146 Treuber, o.l., p. 156, not. 4 ve p. 157. 59 sonraki şehir işlerini tanzimi esnasında meydana gelen hadiseyi açık­ lamak maksadıyla olsa gerektir. Zira, beliren anlaşmazlığın esası bu taksim işinden doğmaktadır. Bununla beraber, Polybios, bize Likya ve Likya'lılar hakkında pek değerli bilgi vermiştir bu pasajda. Çünkü, Likya'lıları tutan Ilium'un bunu ne maksatla yaptıkları gerçekten ilgi çekicidir. Bizce, Likya'lıların iyi politikacı oldukları kadar, Ilium hal­ kını kendi taraflarına çekmiş olmaları, Troia savaşlarına kadar uzan· maktadır. Nitekim, Troia savaşlarında, Likya'lılar onların müttefik• leridir. Prensleri Sarpedon idaresinde o kadar uzaklara yardıma koş­ muşlardır 147. O halde, bu an'ane bozulmamış ve Likyalılar yüzyıllar sonra dahi Ilium halkından yardım görmüşlerdir. Romalıların, Ilium' - lulara karşı müsbet tutumları ise, aralarındaki münasebetler dolayı­ siyla olduğu kadar, Roma ve Romalıların bu yer ile olan menşe birliği bakımındandır. Zira, Roma'nın kurucusu Aeneas Troia'lıdır 148 . Diğer taraftan, Likya şehirlerinin galiplere karşı tutumu da ilgi çekicidir. Anlaşılıyor ki, Likya'lılar hürriyet ve bağımsızlıklarına, Pers'ler zamanında olduğu kuvvetle hala bağlıdırlar 149 . Özellikle, Rho­ dos kongresinde Likya'lıların Rhodos'lulara itaat etmektense herşeye katlanacaklarını bildirmeleri ( /\UKtOIÇ... rrav yap UTTOµEVEIV €q>:ı:ao:v µ(x""ov fj rroı~cr~ıv cPo5ı6ıç TÔ rrpoaT:cTT6µc:vov) bunun en açık delili­ dir150. Burada bilhassa göze çarpan husus, Likya'lıların gururlarına son derece bağlı bir millet olmalarıdır. Zira, daha önce, gerek İskender ve gerekse Antiokhos hakimiyeti altında iken böyle bir davranışlarını bil-

147 Bak. O. Akşit, o.l., p.p. 77-79.

148 Livius, XXXVIII, 39, 10: non tam recentia ulla merita quam orıgınıunı memoria; Livius, burada orijin meselesinin rolünü belirtmesine rağmen , Polybios'un zikrettiği olayları nakletmemiştir. Bak. O. Akşit, Aeneas 1, (Vergilius'tan çeviri), Önsöz, p. VII v.d.; Aeneas, il, p. iV v.d. Yukarıda gösterilen bölümlerde, Aeneas ile Troia arasındaki bağlantı ve Roma'lıların Roma'nın kuruluşu ile ilgili tradisyon!arı incelenmektedir. Vergilius, Aeneas'ın destanını anlatan eserinde, başlıca Aeneas'ın nasıl Roma'yı kurduğunu, kendine has şiiri ile aksettirmektedir.

149 Bak. O. Akşit, o.l., p. 112 v.d. 150 Polybios, XXII, 5, 10. 60 mediğimiz halde, bir eşya gibi armağan edilmeleri karşısında isyan et­ mişlerdir. Nitekim, Xanthos'un Harpagos tarafından zaptında da, ce­ saret ve gururlarının örneğini vererek, karıları ve çocuklarıyla ölüme atılmışlardı 151 •

a. Likyalılann Rhodos'a karşı isyanı ve 1. Savaş:

Ilium'luların ricalarma rağmen, Likya'nın Onlar Komisyonu ta­ rafından Rhodos'a hediye ( €v 8cupe:a ) edilmesi üzerine, Likya'lılar Rhodos'a müttefik yapılacakları umudunu kaybedince, böyle bir tabiye­ te marfiz bırakılmağa tahammül edemediler, bunu reddettiler. Bunun üzerine, Likya ile Rhodos arasında vuku bulacak üç savaştan birincisi 152 patlak verdi • M.Ö. 164 yılında Roma'da senato'da Rhodos'lu elçi Astymedes, Rhodos'un uğradığı kayıplardan bahsederken, Likyalılara karşı üç savaşa ( TplTTOUÇTTOAEµouç avayrna6EVTEÇ TTOAEµ~lv ) katlan- mak zorunda kaldıklarını, şimdi ise Roma'nın kendilerini böyle bir 153 gelir kaynağından mahrum bıraktığını, sözlerine eklemişti • Astyme­ des aynı konuşmada, Rhodos'un Kaunos ve Stratonikeia şehirlerinden yıllık 120 talent vergi aldıklarını da belirtmektedir: ( Kal rrapa rou­ Twv Twv rr6Ascuv ) (yani Kaunos ve Strantonikeia) ô:µqıorEpov EKaTov K::xl c:IKoaı Ta\avTa T4> 8Dµcp rrp6ao8oç trrlrrTE Ko:6'ho:aTôv hoç. Anlaşıldığına göre, bu ölçü bir kıyaslama olarak göz önünde tutu­ lunca, Likya'lılar ağır bir baskı altında kalmışlardır. Rhodos'lula­ nn böyle bir gelirden mahrum kalmaları ve elçilerinin Roma'dan bu varidat menbaını geri istemeleri bunu açıkca göstermektedir. Nitekim, Astymedes Likya ve Karia'dan başlangıçtanberi önemli bir yekfin ge­ lir elde ettiklerini ( Etç DV tÇô:px~ç µE:v E:8arravrıao:v xprıµarnv IKavov rrA~6oç ) belirterek söze başlamıştı. Bu duruma tahammül edemeyen Likya'lıların da hem hürriyet ve hem de otonomileri için savaşa atıl­ maktan başka çareleri kalmadığı görülmektedir. Likya'lılarla Rhodos' -

151 Treuber, o.l., p. 158 v.d.; Megie, o.l., il, p. 953, not. 63. 152 Polybios, XXX, 31, 4. 153 Polybios, XXX, 31, 4. 61 lular arasındaki ilk savaş, M.Ö. 187 yılında başladı ve pek fazla sür• medi1 54. Bu savaşta, Eumenes'in Rhodos'lulara yardımda bulunduğu hakkında Polybios'un verdiği bilgiye bakarsak Likya'lıların Rhodos için önemli bir düşman teşkil ettiğini kabul etmemiz gerekmektedir155. Bu savaş sonunda Likya'nın Rhodos'a tabi kaldığı anlaşıldığından, M.Ö. 186 da Likya'lıların başarısızlığa uğradıkları neticesi çıkmak­ tadır.

b. Rhodos'la il. savaş:

M.Ö. 181 de ikinci savaşın çıkmasına kadar her iki tarafın da sessiz kaldığı ve hazırlıkta bulunduğu sonucu çıkıyor 156 . Bu ikinci sa­ vaşta Xanthos şehrinin önemli bir rol oynadığı görülmektedir. Zira, M.Ö. 177 de Xanthos'luların Roma'ya elçi heyeti gönderdikleri ve bu sırada savaşta bulundukları kaydedilmiştir 157 . Xanthos'lular, Nikostra­ tos başkanlığında Roma'ya ve Achaea'ya -bir elçi heyeti göndermiş­ lerdi. Achaea'ya da elçi gönderilmesi Likya'lıların bu Birlik'ten hiç olmazsa moral yönden takviye gördüklerine bağl~nabilir 158 . Nikostra­ tos, Roma senatosunda Rhodos'luların baskısını yermiş ve durumu senatorların gözleri önüne sermiş, kaçınılmaz tehlikeyi de belirtmiş­ ti159. En nihayet, senatoyu Rhodos'a bir elçi heyeti göndermesi, du­ rumu tetkik etmeleri ve Asya'da «Onlar komisyonu»nun işleri düzen• lerken Likya'nın Rhodos'a bir hediye olarak değil, fakat dost ve müt• tefik olmak üzere verildiğinin bunlara bildirilmesi hususunda ikna et-

154 Treuber, o.l., p. 159. 155 Polybios, XXV, 5, 13. 156 Treuber, o.l., p. 160. 157 Polybios, XXV, 4 v.d. Polybios, bu tarihi M.Ö. 177 olarak göstermektedir. Fakat, Livius annalistik bir kaynaktan bunun bir yıl önce, yani 178 de vuku bulduğunu kaydetmiştir, ki Polybios'un tarihlemesi doğrudur. Zira, Senato elçi heyetini geç kabul etmiştir ve bir heyet 178 de Roma'ya gitmiş olmak­ la beraber konuşmalar 177 de olmuştur. Bak, Treuber, o.1., p. 160, not, 3 ve Magie, ll, p. 953, not. 64. 158 Treuber, o.l., 160, not 2. 159 Polybios, XXV, 4. 62

meğe muvaffak oldu. Meselenin bu şekilde ortaya atılması Rhodos'lu­ lann hoşuna gitmedi. Çünkü, onlar Roma' nın Likya ile kendileri ara­ sında bir hakem rolü oynamasını ve Rhodos'un elinden böyle bir ha­ zine ve mülkün alınmasını da doğru bulmadılar. Roma'dan gönderilen elçiler Rbodos'a vardıkları ve Senato'nun kararını onlara bildirdikleri zaman, orada büyük bir gürültü koptu ve 160 politik çevrelerde kargaşalığa sebep oldu . Bunlar özellikle Likya' - nın kendilerine tabi değil , fakat müttefik adı altında verilmesini ka­ bul edemiyorlardı. Zira, Likya'da işleri tam yoluna koymuşken, yeni güçlüklerin başlıyacağını da düşünüyorlardı. Nitekim, Likya'lılar, Ro­ ma'lılar ~hodos'a gelir gelmez yeniden hürriyetleri için mücadeleye hazırlanmışlardı. Rhodos'lular, Roma ' lıların Likya'lılar tarafında ol­ duğunu görünce, senatoyu aydınlatmak üzere Lykophron başkanlı­ ğında bir elçi heyetini Roma'ya göndermeğe karar verdiler. Bunun üzerine Likya'lılar tekrar isyana hazırlandılar. Rhodos'lu heyet Ro­ 161 ma'ya gelince, Senato bunları dinledi, fakat cevaplarını tehir etti • Polybios'un bu tasviri yanında Livius'un açıklaması, Likya'lıların durumunu bize daha belirli bir şekilde aksettirmektedir. Livius, mer­ hamete layık bir elçi heyetinin Likya'dan geldiğini ve bunların Rho­ dos'luların zalimliğinden ( c r u d e 1 i t a t e m R h o d i o r u m) şi­ kayet ettiklerini ifade ettikten sonra, bunların Antiokhos hakimiyeti al­ tındaki durumlarıyla şimdiki mukayese edildiğinde, Antiokhos'un devri­ nin muhteşem bir hürriyet sayılabileceğini söylediklerini nakletmekte­ dir162. Likya'lılar sadece devlet olarak baskı görmediklerini, fakat aynı zamanda özel vatandaşların da açıkca köleliğe indirildiğini ve ızdırap çektiğini söyleyerek, karılarının ve çocukların dahi tecavüze uğradı­ ğını, zulmün bedenlerinden de öc aldığını , şereflerinin lekelenip, iti­ barlarının kalmadığını ve açıkca nefret uyandıran hareketlerin kuv­ vet zoru ile tecavüze vardığını ve para ile satın alınan kölelerle ara­ larında fark kalmadığını sözlerine eklediler. Bunun üzerine Roma se-

160 Polybios, XXV, 5 v.d. 161 Polybios, XXV, 6. 162 Livhıs, XLI, 6, 8 v.d. 63 natosu, harekete geçti ve Likya'lılara Rhodos'lular için bir mektup tevdi ederek, burada Rhodos'luların Likya'lıları köle gibi kullanmalarının ne onların, ne de başkalarının vazifesi olmadığını , Likya'lıların Rhodos'un idari kontrol ve himayesine Roma halkının müttefik devletlere tanıdığı aynı şartlar altında (L y c i o s i t a s u b R h o d i o r u m s i m u 1 imperio et tutela ut in dicione populi Rom an i c iv it ate s s o c i a e s i n t) verildiğini bildirdi. Görüldüğü gibi, Polybios ve Livius arasında , Likya'lıların Rho­ dos idaresinden çok ızdırap çektikleri hususunda mutabakat vardır. Köle seviyesine indirilen Likya'lıların, bütün hürriyetlerini kaybettik­ leri ve bunun için tekrar isyan ettikleri anlaşılıyor. Diğer taraftan, «On­ lar Komisyonu» nun kararının Roma senatosu tarafından benımsen­ ıneyip, Likya'lliarın hediye değil, fakat müttefik devlet sayılması da dikkat çekicidir. Likya'lıların Roma'dan böyle bir anlayış bulmaları iyi bir talih esericjir. Likya'lıları kendileriyle i~ttifakta bulunan devletlerle eşit tutmaları Roma diplomasisinin iyi bir örneğini teşkil etmektedir. Diğer taraftan, Likya elçi heyetinin diplomatik başarısı da, Likya' - lıların politik alanda sözlerini geçirebildiklerini göstermektedir. Poly­ bios'un kaydındaki, Roma senatosunun uzun süre, Rhodos'lulara ce­ vap vermemesi de alınacak bilgiye göre karara varmak istediklerini ifade etmekte olmalıdır 163 • Fakat, Likya'lıların ağır bir zulüm altında ezildikleri ve buna karşı hürriyet ( €Aw9:::piaç ) ve otonomileri ( aurovoµl:xç ) ıçın savaşı göze aldıkları , esarete katlanamadıklarını açıkca göstermektedir.

c. Rhodos'la Ill. savaş:

M.Ö. 177'deki bu görüşmeler kesin bir sonuç vermemiş ve Lik­ Ya'lılar isteklerine tam manasiyle kavuşmamış olmalıdırlar ki, üç yıl sonra, 174 de Likya'lıların Rhodos'a karşı tekrar isyan ettiği ve bunun Üçüncü bir savaşa yol açtığı anlaşılmaktadır. Livius, bu savaşın de­ tayını vermemekle beraber, Rhodos'lularla bu sırada savaş yapılmak­ ta olduğunu (L y c i i q u oq u e p e r i d e m t e m p u s a d R h o-

163 Polybios, XXV, 6. 64

164 d i is be 11 o ve x aban tur) söylemektedir • Livius'un bu sa­ vaşı nakletmeyişi, aradaki olaylar hakkında bilgisi bulunmadığına bağ­ lanabilir. Yalnız, bu savaşta dikkati çeken nokta, önceki savaşta Rho­ dos'lulara yardım eden Eumenes'in bu defa buna katılmamasıdır. Zira, Eumenes, anlaşıldığına göre, Rhodoslular tarafından şüpheyle karşılan­ 65 makta idi1 • Çünkü, Eumenes Likya'lıları Rhodos'a karşı tahrik etmiş ve hatta Rhodos Peraea'sında, M.Ö. 172 de bir kalenin alınmasında yardımda bulunmuştu 166 • Bu sırada, Eumenes'in Asya ülkelerinde du­ 167 rumu Antiokhos'dan daha tesirli bir hal almıştı • Bu üçüncü savaşta , Likya'lıların bir müdafaa taktiği takip ettikleri ve maksatlarının bir birleşme değil, fakat daha ziyade otonomilerinin mücadelesini yaptık­ 168 ları Treuber tarafından kabul edilmektedir • Fakat savaş yine Rho­ dos'un bu bölgede hakimiyetini devam ettirmesi neticesi ile kapan­ mıştır.

164 Livius, XLI, 25 , 8. 165 Livius, XLII, 14, 7. 166 Livius, XLII, 14, 8: quod Lyciorum gentem adversus Rhodios concitasset graviorque. Krşl. Polybios, XXVII, 7, 6. 167 Appianos, Maced., XI, 3; burada Rhodos'lu elçilerin Eumenes'le yüzyüze

gelmek istemedikleri belirtilmektedir. Bak; Polybios, XXVII, 71 6. 168 Treuber, o.l., p. 163. H. LİKYA'NIN ROMA TARAFINDAN RHODOS'TAN ALINMASI.

Likya'lıların bu durumdan uzun süre kurtulamıyacakları ve is­ tiklallerini elde edemeyecekleri anlaşılıyordu. Fakat, Roma'nın siya­ seti Makedonyalı Perseus ile yapılan savaşlardan sonra değişip, Ak­ deniz ülkelerine önem vermesi üzerine, Likya'nın kaderi de değişti. Roma giriştiği savaşlar sebebiyle gerek para bakımından yeni kaynak­ lar bulma ve gerekse nüfuz sahasını genişletmek ihtiyacından doğu Akdeniz havzası ile ilgisini geliştirmek lüzumunu hissetti. Diğer taraf­ tan, Rhodos'hıların kibir ve azameti de, '".eski mütevazi durumlarına nazaran, artmıştı. Aynı zamanda, Roma'nm Rhodos'lulardan şüphelen­ mesine yol açacak bazı olaylar da meydana gelmeğe başlamıştı. Gerçi, M.ö. 171 de Rhodos'lular Perseus'un elçilerinin iyi niyet teşebbüs­ leri karşısında Roma aleyhinde hiçbir şey yapmamışlar, hatta savaş çıktığı sırada Roma'lılara savaş gemileri de vermişlerdi 169 • Fakat, Rho­ dos'ta Perseus'a yakınlık duyan ve Roma'dan uzaklaşmak isteyen bir grup vardı 170 • M.Ö. 169 da Makedonya'daki Roma generali Marcius Philippus'a Rhodos'lu elçiler geldiler, fakat bunlar Philippus tarafın­ 171 dan Senato'ya gönderildiler • M.Ö. 168 de ise, Perseus, Rhodos'lu­ 172 ları, Roma' ya karşı kendisiyle birleşmeleri için iknaa uğraştı • Bu­ nun üzerine, Rhodos'lular barış akdi hus~sunda Roma'ya ve Perseus'a 173 elçiler gönderdiler • Bununla beraber, bu heyet 167 ye kadar Ro­ ma'ya gidemedi. Böylece, Perseus ile yapılan savaşta Rhodos'lular-

169 Polybios, XXVII, 4, 3 v.d.; Livius, XLII, 56, 6. 170 Polybios, XXVII, 7, 10 v.d.; XXVIII, 2, 3 v.d.; 16, I; 17, 12. 171 Polybios, XXVIII, 16 v.d.; Appianos, Maced; 17. 172 Polybios, XXIX, 3, 7 v.d., 4, 7 v.d.; Livius, XLIV, 23, 4 v.d., 9. 173 Polybios, XXIX, 10 v.d.; Livius, XLIV, 29, 7 v.d. 66 dan Roma'nın şüphelenmesi ve diğer hususlar, Likya'nın Rhodos'tan geri alınmasına sebep teşkil etti. Özellikle, Rhodos'a karşı uyanan iti­ matsızlık bunda önemli rol oynadı. Zira, bu savaşta Romalılar, Rho­ dos'luların Perseus ile gizli planlar tertipleyerek Roma'ya karşı bir 174 tutum aldıklarını artık öğrenmişti • M.Ö. 167 de Makedonyalı Perseus ile savaş sona erdi. Asya ve Yunanistan'dan bunu . tebrike gelen elçiler arasında Rhodoslular da 175 bulunuyordu • Rhodos'lular ilk defa beyaz elbiselerle tebriklerini sunmak üzere - gelmişlerdi. Konsul Marcus Junius elçileri toplantı sa­ lonunda kablll ettikten, eğlenceler bittikten sonra, konsul Senato bi­ nasından gelerek zaferlerini kutlayan Rhodos'lulara hitaben onların bu savaşta dost ve müttefike yakışmayacak şekilde hareket ettiklerini söyledi. Bunu işiten Rhodos'lular kendilerini yerlere atmışlar ve kon­ sul ile hazır bulunanlardan Rhodos'lular hakkında yanlış karara yar­ mamalarını rica ederek yalvarmağa başladılar. Praetor Manius Juventius Thalna halkı Rhodos'lulara karşı sa­ 176 vaşa teşvik etti • Fakat bu praetor'un şahsi arzusuydu. Savaş için Senato ve konsüllere danışılmamıştı. Fakat, Thalna'nın teşebbüsü ba­ 177 §l!fl kazanamadı ve gönderdiği heyet tekdir edilerek geri gönderildi • Bu arada, Rhodos'lular, Theaedetos'u elçi ve amiral tayin ederek, ve tanrıça Roma'ya ithaf edilmek üzere onbin altından yapılmış bir tacı da beraberinde Roma'ya göndererek1 anlaşma ve barış tesis etmek için teşebbüse geçtiler. Roma'nın şüphe ve menfi tutumunu düzeltmeğe . uğraştılar. Theaedetos'un Rhodos'a dönmesinden az sonra Kaunos is­ yan etti ve Mylasa halkı Euromos'daki şehirleri ele geçirdi. Aynı za­ manda Senato, Antiokhos ile savaş sırasında Rhodos'a · verilmiş olan bütün Likya ve Karia topraklarına hürriyetlerinin verildiği hakkında

174 Livius, XLIV, 15, I v.d. Roma ' nın daha önceki şüpheleri için bak. Livius, XLII, 30, 5-6.; Polybios, XXVIII, 16. 175 Livius, XLV, 20, 4-10. 176 Livius, XLV, 21, 2. 177 Polybios, XXX, 4 v.d.,; Livius, XLV, 20, 4 v.d.; Diodoros, XXXI, 5, 3; Cassius Dio, frg. 68, 2 v.d.,; Gellius, VI, 3, 7 v.d. (Cato'nun konuşması). 67

178 kararını neşretti • Bu karar Claudius Quadrigarius tarafından Rho­ dos'lulara bildirildi. Rhodos'lular bu kararı öğrenince telaşa ve kor­ kuya kapıldılar. Gerek gönderdikleri altın tacın boşuna gittiğinden ve gerekse barış ümitlerine de gölge düştüğünden kendilerini tehlike 179 içinde hissettiler • Likya'lılar, şükranlarını ifade etmek üzere Roma'­ da Capitolinus tepesinde Juppiter için bir anıt diktiler ve Likya Bir­ 180 liği ( Koıv6v ) adına bir de kitabe ilave ettiler •

178 Polybios, XXX, 5, 12: KCX1'Cx ÔE 1'0\ıl CXU1'0\I KCXlpov ~ auyKAl'\1'0Ç E~E~CXA& s )yµcx Slo1'l SEi Kô:pcxç KCxl AUKloUÇ EAEU0tpouı; dvcxı 1rCX\11'CXÇ, oaouç npoaiVEıµE 'PoSlolç µE1'Cx TO\I AV1'l0XlKO\I ıro>.tµov. Livius, XLIV, 15, I; XLV, 25, 6: quo Caras et Lycios liberos esse iuberet populus Romanus, Livius'un bu •hürriyet• kaydı iki yıl önceye tarihlerunektedir. Appianos, Syr., 44; Mith., 62. 179 Polybios, XXX, 5, 16. 180 C.I.L., 12, 725 = VI, 30920 = I.G., XIV, 986 I.G.R., 1, 61 O.G.I., Ş51 = Pessau, 31.

il

Roma Himayesi Altında Likya

II. ROMA HİMAYESİ ALTINDA LİKYA

Likya bu şekilde Rhodos'tan alındı, fakat Roma'lılar tarafından serbest bırakıldıktan sonra nasıl bir idare şekline sahib olduğu mü• nakaşa konusu olmuştur. Mommsen, özellikle, Senatonun M.Ö. 167 deki kararı ile sadece Ukya'daki Rhodos garnizonunun geri çekildi• ğini, fakat Likya'nın gerçekten hür devlet (c i v i t a s 1 i b e r a) duru­ munu ancak Sulla zamanında alabildiğini iddia etmiştir 181 • Mommsen ve Hülsen'e göre, Roma'ya ithaf edilen abide ve kitabe de yine Sutla 182 183 zamanında dikilmiştir • Fougeres ve Treuber de bu fikirdedirler • Diğer taraftan, Pontus kralı Mithradates Philopator Philadelphos tara­ fından Karia'da Tabae demos'unda dikilen ve Romalıların «dostu ve müttefiki» ( 1q>O.,oç Kal] aLıµµcxxoç) olduklarını belirten abide ile yine Roma'lıların «dostu vem üt tefi ki» ibraeli yazıt da aynı zamana 184 tarihleiımektedir • Bunların iddiasına göre, burada sözü geçen kral Mithradates Eupator'un varsayılan oğludur. Fakat, Reinach tarafın­ dan isbat edildiği üzere, bu kral Mithradates IV. dır 185 • Ve bu kral, M.Ö. 159 ila 156 yılları arasında Pontus tahtında bulunmuştur. Bu durumda, Likya Birliğinin ( Koıv6v ) ithaf ettiği abidenin M.Ö. 167 de serbest bırakılma durumundan çok sonraya tarihlenmesi doğru de-

181 Mommsen, Gesch. Schr. iV. p. 71 v.d. 182 C.1.L., 12, p. 534; C.l.G., 5880, C.l.L., I, 589. 183 Fougeres, De Lyciorum Communi, p. 18 ; Treuber, o.L, p. 167, v.d. not, l. 184 C.l.L., 12, 730 a ve b = lV, 30922 a ve b = l.G.R., 1, 62 ve 63 = Dessau, 30 = O.G.1., 375. 185 Reinach, L'Hist. par !es Monnaies, p. 129. 72

ğildir 186 . Bunun için Tabae kitabesinin de bu tarihe, yam Ükya ve Karia'nın serbestliğe kavuşması sırasına tarihlenmesi ve bundan do­ layı şehrin Roma'ya şükranlarına bildirmiş olması, gerekmektedir. Bu kitabeden başka, Esquilinum tepesindeki abidelerde, yine Roma hal­ kına minnet duygularını arzeden yazılar ihtiva eden kitabeler bulun­ muştur187. Bunda, Roma halkına «dostluk ve arkadaşlık» (c o g na­ t u m a m i c u m s o c i u [m]) duygulan «Likya birliğinin minneti» (bene fi c i um erg a L u c i o s in c om mu [ne] bildirilmek­ tedir. Buradaki «bene fi c i u m» (minnet), Magie'nin de işaret ettiği gibi188, şüphesiz hürriyete kavuşmanın ifadesidir. Lik­ ya'lılann 167 den sonra bu kitabeleri yazdıkları kablll edilirse, aynı abidede bulunan ve Ephesos'lularla Laodiceia halkına ait iki kitabe de, ki bunlar da Mommsen ve Hülsen tarafından Sulla zamanına tarihlenmektedir, böylece değişik bir tarihlemeye hak kazan­ maktadır. Zira, Mommsen ve Hülsen'in bu kitabeleri de aynı zamana tarihlemelerine sebep, Roma'nın bunları Pontus kralı Mithradates Eu­ pator'dan kurtarması ve şükranlarını ifade için de bu şehirlerin Roma halkına bu yazıtlarla duygularını belirtmeleridir. Fakat, Ephesos'un M.Ö. 131 de bağımsızlığa kavuştuğu ve Aristonikos'a karşı Roma'ya bir filo ile yardımcı olduğu ve Senato'ya bir elçi heyeti göndererek hürriyetini M.Ö. 2. asrın ortalarından önce elde ettiği ve Laodiceia'nın da aynı zamanda aynı lutfa mazhar olduğu, Magie tarafından 189 açık .. ça ispatlanmış olduğundan, bu görüşler makbul sayılamaz. Diğer taraftan, yakın zamanlarda Araxa'da (ören) bulunan bir kitabe, Mommsen, Treuber ve diğerlerinin fikirlerini yerinde bulma­ mamızı gerçekten gerektirmektedir. Zira, bu kitabeden anlaşıldığına

186 D. Magie, II, p. 954 v.d., not. 67. (C.l.G. 5880'e Franz'ın notu). Roma'ya ithaf edilen Latince ve Grekçe bu bilungui kitabede şöyle denilmektedir (C.l.L., I2, 534 = C.I.G. 5880) : [Ab Co] muni restitutei in maiorum leiber [tatem Luceı1 Roma[m] Jovei Capitolino et pop/o Romano v[irtutis], be­ nevolentiae beneficique carısa erga Lucios ab Comuni. 187 C.I.L., I2 726 = VI, 30927 = Dessau, 32. 188 D. Magie, o.!., II, p. 955. 189 D. Magie, Anat. Stud Buckler, p. 176, not. I,; Strabon, XIV, p. 642. 73 göre, M.Ö. 2. asrın ortalarından az sonra Likya'da iki Roma komis­ yonu bulunmaktaydı 190 • Ve, Cibyra tiranı Moagetes'in (Molcestes) Bu­ bon ile birlikte Araxa'ya hücum etmesi ve sonra buna karşılık Likya federasyonunun bunu protesto için elçi heyeti göndermeleri, Araxa'da Roma bayramının kutlanması sırasına rastladığından bu kitabe de M.ö. 167 den sonraya tarihlenebilmektedir. Bununla beraber, Likya'- nın tam anlamıyla bağımsızlığa kavuşamadığı, bunu ancak Sulla za­ nıanında M.Ö. 81 de elde ettiği, yukarda zikrettiğimiz kitabeden de anlaşılmaktadır. M.Ö. 167 den sonra da Roma'lıların Likya'da bulun­ nıaları, Roma'nın egemenliğini devam ettirdiğini göstermektedir. Treuber'in de işaret ettiği gibi, Libera Civitas (hür devlet) durumu Sul- ta tarafından verilmiştir 191 • Bununla beraber, Likya'nın M.Ö. 167-81 arasında Roma ile aralarında bir anlaşma (foedus) bulunmamakla be­ raber anlaşma yapılmış devlet (civitas foederetae) muamelesi gör• düğü kabul edilebilir. Likya'nın Roma'ya vergi ödeyerek onun yasa­ larına uyduğu, parasını muhafaza edebildiği, fakat Roma'nın ihtiyaç duyduğunda askeri yönden, asker ve gemi verdiği de anlaşılmaktadır. Nitekim, Roma'nın, Mithradates ile savaşında, gösterdiği bağlılık se­ bebiyle gerçek bağımsızlığını elde etmiştir 192 • M.Ö. 167 den sonra bağımsız şehir devletleri Ege kıyılarındaki otonom Grek şehirlerinin haklarına sahip oldular.

190 Bak. Magie, o.l., p. 1122, not. 30. MezkOr kitabe G.E. Bean tarafından bulunmuştur. 191 Treuber, o.l., p.p., 168-9. 192 Appianos, Mith., 61.

A. LiKYA BİRLİÖİNİN ( TO KOtVOV TWV ;\UKIWV) TEŞEKKÜLÜ:

Likya şehirleri Birliği veya Federasyonunun M.Ö. III. yüzyıl -bo­ yunca teşekkül ettiği anlaşılmaktadır. Mısır hakimiyetinin zayıflamağa yüz tuttuğu bu devre Likya'lıların bir araya gelerek birleşme arzusu duy­ dukları ve yabancı devletlerin baskısından kurtulmak için çareler aradıkları meydana çıkmaktadır. Fougeres'e göre, Likya Birliğinin doğ­ ması Mısır'ın hakimiyet yılları olan M.Ö. 276-204 arasında olmalı­ dır193. Zira, Likya bu sırada çok ızdırap çekmiştir. Bununla beraber, bu birliğin varlığını göstermesi, ancak, M.Ö. 188 de Likya'lıların Rhodos'a elçi heyeti göndermesi zamanına rastlamaktadır194 • Zira, Ilium'lu temsilciler, Likya şehirlerini ziyaret ettiklerinde, onların hür• riyetlerini elde etmek için hazırlandıklarını görmüşler ( rrapahıoı yc.­ Y6vaaıv aurnlç Tfıç EAEvfü:plaç ) Rhodos'luların buna karşı çıkmaları üzerine de Likya'lı elçiler, Rhodos'lulara itaat etmektense her şeye katlanacaklarını (rrô:v yap urroµfr~ıv f:qnaav ·. raAAOV ~ TTOl~O"EIV ( Po- ôioıç To rrpoarnTT6µc:vov ) söylemişlerdi. Burada, görüldüğü gibi, Likya'lıların artık bir arada hareket etmekte oldukları ve bunun neti­ cesinde bütün Likya'lıların hürriyetleri için birleştikleri anlaşılmak­ tadır. Böyle bir birleşmenin de, bir birlik içinde gerçekleşebileceği ŞÜP­ hesizdir~ Bütün Likya'lıların müşterek amaçları uğruna savaşmak için bu sırada gerçekten bir birliğe ihtiyaçları vardı. Fakat, birliğin önemi­ nin artması ve genişlemesi, Likya'nın Rhodos'tan alınıp , hürriyete ka­ vuşmasından sonra olmuştur.

193 Fougeres, De Lyciorunı Communi, p. 15 v.d.; krşl. Treuber, o.l., p.p. 148-9 ve 169. 194 Polybios, XXII, 5, 6-10. 76

Bu tarihten sonra, bu Birliğin yapısı ve fonksiyonu hakkında, bil­ giye sahip bulunmaktayız. Likya Birliği'nin ( /\uKic.vv To Koıvov = Lucei ab Comunı) veya ( TO Koıv6v TWV AuKlc.vv· Lucios ab Comunf) teşekkül etmiş olduğunu ve aldığı kararlar hakkındaki ilk bilgileri M.Ö. il. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen kitabelerden öğrenmekte­ yiz195. İyi bir şekilde organize edilmiş bu kuvvetli Birlik hakkında Strabon'un Artemidorus'tan (aşağı-yukarı M.Ö. 104-100) naklen ver­ diği bilgiden öğrendiğimize göre, Birliğe dahil 23 şehir, ayrıldıkları 196 gruba göre, oy hakkına sabipti • Bunlar arasında 6 şehir, baş-şehir durumundaydı: Tlos, Xanthos, Pinara, Patara, Myra, ve Olympus. Bunların ilk dördünün M.Ö. IV. yüzyılda da en önemli şehirler olduğu 197 kitabelerden bilinmektedir • Strabon, bu altı şehrin 3 er reye sahip olduğunu ve birinci sınıf şehirleri meydana getirdiğini, bunlardan ayrı olarak diğer şehirlerin ikinci ve üçüncü sınıf diye gruplandıklarını, ikinci sınıfa dahil olanların ikişer, üçüncü sınıftakilerin ise birer oy hakkı bulunduğunu bildirmektedir. İkinci ve üçüncü sınıf şehirlerin hangileri olduğunu ayırmamıza imkan bulunmamaktadır. Strabon, Likya Birliğine 23 şehrin dahil olduğunu bildirmekte­ dir 198. Fakat, bu şehirler sadece oy verme hakkına sahip olanlar mı­ dır, yoksa daha fazla şehir mevcut mu idi?. Veyahutta hepsi 23 adet olup, oy verme hakkına da hepsi mi sahipti? Bu soruların cevabını verebilmek için ilk önce Birliğe dahil şehirlerin adedini tesbit etmeğe çalışalım: Strabon, altı şehrin adını vermektedirı99: Xanthos, Patara, Pinara, Olympos, Myra ve Tlos. Bunlardan ayn olarak da, sikkelerden öğrendiğimize göre, Likya Birlik tipi olarak sınıflandırılan ve çok• kere ( l\u ) kısaltması veya ( /\uKicvv) kelimesini ve Apollon başını

195 C.l.L., 12, 725 = VI, 30920 = l.G. XIV, 986 = 1.G.R., 1, 61 = O.G.I., 551 = Dessau, 31; Mommsen, Zeitschrift für Nümism. XV, p. 212. 196 Strabon, XIV, 3, 3, p. 664: Ei'aı ôi TpEİç Kat Ei'Koaı no>.Eıç A.H.M. Jones, Citie.s, p. 104; Kalinka, Fest.schrift für Kiepert, p. 168 v.d. 197 T.A.M., 1, 45; T.A.M., II, p. 204; T.A.M., II, p. 94 v.d.; T.A.M., II, p. 141 v.d. 198 Strabon, XIV, 3, 1, 665. 199 Strabon, XIV, 3, 2, 665. 77 ihtiva eden şu şehirlerde bu birliğe dahil idiler: Antiphellus, Aperlae, Arycanda, Cadyanda (veya Candyba), Cyaneae, Gagae, Limyra, Phel­ lus, Rhodiapolis, Sidyma, Telmessus200 . Ayrıca, Araxa'ya ait bir bronz Birlik tipi sikke de mevcuttur201 . Muhtemelen Podalia ve Apollonia, Trebenda202, Tymena (veya Tybenissus), Bubon şehri de Birlik tipi sikke basmışlardır203 . Oenoanda ise, kitabelerde Birlik üyesi olarak zikredilmektedir, o halde onu da Strabon'un listesine ilave etmek ge­ rekir204. Nitekim, Olympus şehri, sikkeleri ( /\uK 1c.>v ) kelimesini ihti­ va etmediği halde, Artemidoros tarafından Birlik üyesi olarak zikredil­ diği için, Birlik şehirleri arasına alınmaktadır. Aynı şekilde, Phaselis, Birliğin ilk devirlerinde, ( /\uKlc.>v ) kelimesi bulunmayan Birlik tipi sikkeler basmıştır 205 . Phaselis'in bu durumu, orijin bakımınqan Dor şehri . olmasına bağlanabilir. Ayrıca, Dias'a ait olması muhtemel Bir­ lik tipinde sikkeler de mevcut bulunmaktadır206 . Phaselis, diğer taraftan, daha muhte~elen Artemidoros'un za­ nıanında Birliğe dahil değildi ve bu sebepten ismi Birlik şehirleri içinde zikredilmemişti, fakat daha sonra, Likya halkının bir üyesi ola­ rak kitabelerde rastlanmıştır 207 . Birlik tipi sikkeleri M.Ö. II. yüzyıla ait olduğundan, ilk zamanlarda Birlik üyesi olmasına ve fakat Ar­ temidoros zamanında bundan ayrılmış olmasına bağlanabilir. Aym Şekilde, Olympos şehri de Birlik ismini asla taşımamakta, fakat yine

200 B.M.C. Lycia, p.p., L (Sidyma) ve 41 v.d.; Coll. Wadd. 3015 v.d. 201 B.M.C. Lycia, p.p. XLVl-VII. Bak. Wadd., As. Min. p.p. 113, 114; Fougeres (o.l., p. 35) bu sikkeleri Bibliotheca Parisiensi'de gördüğünü zikreder. 202 B.M.C. Lycia, p.p. LVIIl-LIX ve LXII-LXIII; LXVlII-LXIX. Bak. Head. HN2, p. 694 (Apollonia'ya ait Birlik tipi); p. 698; Magie, o.l., p.p. 1380-81 not. 33. 203 B.M.C. Lycia, p. LXIX; Head, HN2, p. 695. 204 B.M.C. Lycia, p.p. LXIX-LXX. 205 B.M.C. Lycia, p.p. LXVII-LXIII; Head, HN2, p. 697. 206 B.M.C. Lycia, p. LVIll; Head, HN2, p. 695; Bak. Step. Byzantius, s.v. Bu sikkenin Xanthus'un bir idareci'sinin adını taşıdığı E.S.G. Robinson (J.H.S. XXXIV, 1914, p. 42, no. 46) tarafından iddia edilmektedir. Bak. Imhoof­ Blumer, Ki. Mün. p. 304; Syll, Num. Grae. p. 74. 207 C.l.G. rn, 4332 : ult'ocı>uXcx~ac; Tou AuKl<.>11 f011ouc; 78

de Birlik üyeleri arasında sayılmaktadır, zira Likya ırkından (menşe bakımından) bir şehir değildir 208 . Bu şekilde, yukarıda saydığımız gibi, Birliğe dahil 26 şehir tesbit edilebilmektedir. Fougeres, 25 olarak kablll ettiği şehir sayısı arasına Kragos ve Massikytos'u da birer şehir diye dahil etmiştir ki, bu ha­ 209 talıdır , zira bu iki isim şehir değil, iki bölgeyi ifade etmektedir • Bu­ nunla beraber, 26 şehir sayısı yeterli görülmemektedir. Çünkü, İsken­ :.ier zamanında, yalnız Kragos bölgesinde 36 «kasaba köy:. (oppidum) 210 mevcut olduğu Plinius tarafından bildirilmektedir • Massikytos böl• gesinde de buna yakın şehir bulunduğu kablll edilirse, toplam olarak 70 in üstünde bir rakkama ulaşmak icab eder. Ayrıca, Strabo~1'un naklettiği 23 sayısından fazlasının varlığı kesin olarak bilinmektedir: O halde, Strabon'un ifadesinden oy sahibi olmayan şehirlerin de bu­ lunduğu veyahutta oy sahibi şehirlerin bazan birkaç tanesinin birle­ şerek teşkil ettiği bir «grup» halinde zikredilmiş olduğu neticesine varmalç gerekmektedir. Nitekim, Roma devrinde, kitabelerden anladığı­ mıza göre, böyle sympolitik birlikler bulunmaktaydı. Bu çeşit sistem Boeotia Birliğinin kuruluşunda da vardı. Jones'un işaret ettiği gibi, 21 ufak şehirler bir grup halinde oy hakkına sahip olabilmekteydiler '. Boeotia Birliğindeki gibi, Likya'da da sympolik şehirler bulunduğunu doğrulayacak hususlar bulunmaktadır: Nitekim, Aperlae şehri, Apol­ lonia, Isında ve Simena ile212; Acalissus ise Idebessus ve Cormus ile213;

·· 208 R. Kiepert (F.O.A. VIII Text 9 q, Z 74) ve Kalinka'ya göre (Festsch. f. Kiepert, p. 167 ve 175) Olympos Hellenistik kuruluşa sahipti, krşl. Ruge, RE. XVIII, I, 315-320. 209 Fougeres, o.1., p. 35; Massikytos ve Kragos için bak. O. Akşit o.l., p.p. 20, 25, 26, 27, 35, 40, 45-6, 102, 103, 105. 210 Plinius, Nat. Hist. V, 101. Daha önceleri 70, kendi zamanında 36 şehir olduğunu zikreder. Step. Byz. s.v. ise, 64 şehirden bahseder. 211 A.H.M. Jones, Cities, p.p. 94-110. 212 I.G.R., III, 692 ve 693 ; Reisen, II, p. 51 , no. 90-92; Denkschr. Wien. Akad. XLV (1897), I, p. 17 v.d., no. 56 ve 58 ve p. 31 v.d. no. 36, 37 = B.C.H. XVIII, 1894, p. 547 ve 40.

213 T.A.M., II, 830, 833, 836 ( = l.G.R., 111, 646, 647 ve 653), 8371 846, 847, 849, 852, 854, 859, 867, 870 ve 875, 79

Anieae da diğer topluluklarla ·sympoliteia kurmuştur 214 • Ayrıca, Stra­ bon'un naklettiği Üzere, Bubon, Balbura ve Oenoanda bir tetrapolis'in 215 üyeleri idiler • Bu kayıtta dikkati çeken husus, bu şehirlerden her birinin bir oya sahip olmaları (µlav EKaaTrıç qs~q>ov txouarıç ) buna karşılık, «Kibyra'nın iki oy hakkı olduğu»nun söylendiği yerde, bu hakka 3000 piyade ve 2000 süvari gönderebilmesine haglanmasıdır. Çünkü, bu ifadeden, «oy hakk~na sahip olabilme» şartlarından birisini öğren~ekteyfz, kanaatindeyiz, ki, bu son derece önemlidir: Demek ki, az kuvvete sahip olanlar veya dalı~ ai miktarda müşterek görevlere katılanlar, oy hakkına da buna uygun olarak sahip bulunuyorlardı. Ger­ çi, bu tetrapolisi teşkil eden şehirle~ ancak Murena tarafından Likya'ya dahil edilmişlerdir216 , fakat, yine de bize oy hakki hususunda fikir ver­ mekten Üzak değiidir. o halde, pek az kuvveti bulunan veya geliri, vergi ödeme gücü az olan ufak şehirlerin oy hakkı bulunmadığı, aıicak birleş­ tikleri zaman bu imkana nialik oldukları mümkün görülebilir. Bu duru­ ma göre, Strabon'un. Artemidoros'tan iktibas · ettiği - kayıtta zikredilen 23 Şehir sayısı bütün Likya şehirlerini. içine almamaktadır. Muhtemelen bu adet çeşitli şehirlerin «oy verme» hakkına sahip olan «gruplarımı ve­ Yahutta sadece- «oy verme durumundaki»leri ifade etmekte olmalıdır. Zira, şehir sayısının bundan fazla olduğu muhakkaktır. Fakat, bu şehirler, Artemidoros zamanında yalnız Birlik içinde bulunanlar ola­ rak düşünülürse bu kayıt yine de doğru kabul edilmelidir. Çünkü, Birlik daha sonra genişlemiş ve Artemidoros'un miktarını · aşmış ol­ malıdır. Nitekim, Roma eyalet ve Bizans devirlerinde bu sayı çok artmıştır. Bu sebeple, şehirlerin zaman zaman değişen · sayısını tes-

214 T.A.M., il, 765 ve 766 = I.G.R., III, 640 ve 642 ve T.A.M., U1 767 = Rott, K/einas. Denkmiiler, p. -380, no. 106; L. Robe~t, Villes, p. 55· v.d.; A.H.M. Jones, Cities, p. 108 ve not. 18 ve 20. 215 Strabon, XIII, p. 631: ~ovj3iovoç, j3cx>.j3oupwv, Oiv6avôwv, TtTpatroAıç TO O'UıJ'T~µ'.X EKA~9ıı . Spratt ve Forbes, Trave/s in ,Lycia, · İ, p. 182 ve . il, p. 277 de Rhodiapolis'e ait bir kitabede, bu şehirle Gagae ve Korydalla şehirlerinin bir sympoliteia teşkil ettikleri kaydından bahsederler. Bak. L. Robert, Villes, p.p. 55-6, 57-8. 216 Strabon, XIII, 631. 80 pit etmek güç olmaktadır. Daha sonraki bahislerde yeni ilave olan şehirlerden tekrar bahsedilecektir. Varılan sonuç, Strabon'un naklet­ tiği şehir sayısının gerçek adedi vermeyip, ancak o sırada «oy sahibi> şehirleri, sympoliteia çerçevesi içinde belirmekte olmasıdır. Likya Birliğinin bir «Meclis»i, Synedrion'u ( 1:uviôe:ıov - Sena­ tus) bulunmaktaydı. Bütün Likya şehirlerinin mümessilleri her yıl Sonbahar'da burada toplanmakta meclisin genel işlerini görüşmekte idiler, bu husus kitabelerle tesbit edilmiştir. Zira, kitabelerdeki ~ Koıv~ f3ovA~ (ôoÇE TrJ Kotvfj ToO AVKtc.>v Eevouç f3ouA~ veya. Evv6µ f3ovAfj 217 ve hatta Koivo f3c.uAıov 218 gibi ifadeler bunu açıkça belirt­ mektedir. Bu senato'da kaç kişi bulunduğunu bilmemekteyiz. Senatorlara BouAEVTal adı verilmekteydi. Senato muayyen zamanlarda topla­ nıyordu, kitabelerde f3ouM (senato) şeklinde tarif ediliyordu. Özel• likle Eylül, Ekim ve Kasım ayları toplantı aylarıydı219 • Meclisin mas­ rafları oy nisbetine göre şehirler arasında paylaşılıyordu 2 zo Birliğin en 217 · T.A.M., II, 905, cc. 12, 15, 17, 20-23, 25-27. 218 Reisen, II, p. 122; Opramoas kitabesi, VI, E, 3. 219 Kitabelerden anlaşıldığına göre bu aylar şu şekilde zikrediliyordu: 1 Artemissi (Temmuz) - Sert. Hartel, I, 20. 21 Panemi (EylOl), Opr. XVI, B.k. -XVIII, A 2. 26 Panerni (Eylul), Opr. XVIII, C, 5. 12 Loi (Ekim), Opr. VI, F. 13. 16 Gorpi'aei (Kasım), Opr. XXIII, B, 5. Bu hususta bak. Fougeres, o.l., p. 96, not. 3. 220 Ruge, RE, XIII, 2, 2276 v.d.; Magie, o.l., 1, p. 524 v.d.,; Treuber o.l., p. 171 v.d.; Fougeres, o.l., p. 15 v.d.; Kornemann, RE., Suppl. iV, 927 v.d.; A.H.M. Jones, Cities, p. 101 v.d. ve Greek City, p. 45. Strabon'un (XIV, 664) bahsettiği Synedrion ( -co Ko"lvov cruviôplov) dan kitabelerde söz edilmediğinden, fakat yalnız bir Konsil ve Cemiyetten bahis olduğunu belirten Jones (Cities, p. 102) bu meclisin varlığım şüp­ heli görmektedir. Fakat, Likya Birliğinin kararları daha sonraki devirde, yani Likya Roma eyaleti olduğunda, kitabelerde rastlanan ivvoµoc; ~ouM ve c:XpxalpEcrlaK~ EKKAl'}CJ'lcX gibi terimler daha geniş bir meclisin varlığım isbatlamaktadır. Bunların üyeleri ise Bou>.EuTal ve c:XpxocrTaTal adım al­ mışlardı: 1.G.R., III, 473, 474, 492, 704 III B-C ve 739 = T.A.M., il, 905, c. c. 12, 15, 17, 20-23, 25, 27, 30. Ayrıca, Kalinka ve Larsen tarafın· 81

önemli masrafı ordu ve deniz kuvvetlerinin ihtiyaçları idi. Şehirler­ den toplanan para, Birliğin genel hazinesinin kontrolu altına girmek­ te idi221. Birlik meclisinin ilk zamanlarda başlıca fonksiyonu üye şe­ hirlerin problemlerini ortaya koymak, bunların tartışmasını yapmak ve gerektiğinde savaşa veya anlaşmalara karar vermekti. Birlik mec­ lisinde ( T6 Koıvov auvtô;:ııov ) ilk önce bir Lykiarkhes ( "uKıapXrıç -Likya Başkanı) seçilirdi. Bundan sonra en önemli mevki Başrahip­ lik ( iEp::uç ToO KoıvoO) görevi idi ki, her ikisi de her yıl seçimle iş başına gelirlerdi. Lykiarkhes meclis toplantılarında başkanlık eder ve kararların icrasından sorumlu tutulurdu ve birliğin başkanı addolunur­ du222. Lykiarkhes'ten sonra gelen Başrahip aynı zamanda Sekreterlik vazifesini de görürdü ki, buna nufuzlu ve yüksek seviyedeki kimse­ ler seçilirdi. Daha sonra diğer memuriyetlerin seçimine geçilirdi. Gö• rüldüğü gibi, Likya'da bir «başkan»ın mevcudiyeti, bir kral veya ti­ randan söz edilmeyişi ve başkanın seçimle 'vazifeye atanması, burada bugünkü anlayışla demokratik bir düzenin bulunduğunu ifade etmek­ tedir. Şehirlerin değişik oy hakkına sahip olması da, kanaatimizce, bunu bozmamaktadır. Zira, ancak büyük şehirler daha fazla oy hak­ kına malikti, ki bu da tabiatiyle, bu şehirlerdeki halkın diğerlerine

dan (C.P. XXXVIII, p. 246 v.d. ve XL, p. 93 v.d.) M.Ö. I. yüzyıla ta­ rihlenen kitabelerde [Bou )>.EUTCXİÇ KCxl CxPX0<7T.>.cxc; AElToupylac;. M.Ö. 1. yüzyıla ait kitabelerde bir TCXµıEuacxc; TOU Koıvou (Birlik hazmesi) ne rastlanmaktadır. T.A.M. II 583 = l.G.R. III. 563 = O.G.I. 556. Ten Cate, o.l., p.p. 93-94 ve 96, 99; T.A.M. 1, 57, 88, 89, 150. 222 Strabon, aynı yer; Ruge, RE, XIII, 2276 v.d.; Magie, o.l., I, p. 525, II, p. 1383, not. 37. Bağımsızlık devrine ait bilinen tek Lykiarkhes (T.A.M., II, 583) görevde bulunduğu sırada üç toplantıya başkanlık etmiştir : AuKıcxpx~acxc; TOV t:9vouc; TCx<; Tpic; auvayc.>yac; TOu Koıvou. Strabon, (XIV, 3, 3) Romalılar zamanında artık meclisin savaş ve barışa karar vermediğini, bunun Romalıların insiatifinde kaldığını , ancak Ro­ malıların buna müsaade ettiklerİnİ' kaydetmektedir, ki bu da tabiidir. ~ 82 nisbetle fazlalığından meydana gelmekteydi. Likya'daki demokratik anlayışa bir örnek de, Lykiarkhes'lik makamına kadınların da seçile• bilmesidir. Nitekim, Lykiarkhissa, yani «kadın Likya başkanı» kay­ dının mevcudiyeti bunu isbatlamaktadır. Buradaki Lykiarkhissa, Lyki­ arkhes'in karısını ifade etmekte olduğu akla gelebilirse de, kayıtta < iEpb Twv :Le:f3::xaTwv ) ifadesindeki feminen « ic:pO: » (kutsal ka­ dın) sıfatı, gramerce, « a,JXi :x » yı tamamlayarak, birlikte alınmasını gerektirdiğinden «Lykiarkhissa» kelimesi bir kadını işaret etmekte görülmektedir223. Esasen, Likya'da aile düzeni matrialkal olduğu göz önünde tutulunca böyle bir «kadın Başkanın» mevcudiyeti yadırgan­ mamalıdır224. Likya Birliği Meclisi'nde hakimler ( 8ıKaaTaı ) ve idareciler ( apXOVTEÇ ) de yine aynı şekilde, şehirlerin temsilcilerinin oylarına göre seçiliyordu225. Fougeres'e göre Achaea Birliğindeki mahkeme­ lere benzerliği bakımından, «dikasteria»lar (mahkemeler) sadece Bir­ lik ile şehir veya şehirler arasındaki anlaşmazlıkları incelemekle kal­ mayıp, ufak bir topluluğun davalarına da bakmakta idi226. Davalar, muhtemelen, Likya şehirlerinin genel meseleleri için konulan kanun­ lar çerçevesi içinde idare edilmekte idi. Bu hususu doğrulayan bir belge, "voµoyp::xqıTıcraç /..uKİoıç" (Likya'lı kanun vazıı) kaydının bu­ lunmasıdır227. Bu durum Likya'lıların hukuk alanında ileri bir sevi­ yede olduklarını göstermesi bakımından ilgi çekicidir. Bu Birlik mah­ kemelerinden ayrı olarak, kitabelerde rastlanan diğer bir mahkeme

223 T.A.M., II, 70, nr. 188 ( J\uKlapxıaaa ); T.A.M. ll, nr. 15 ( apxlEpEıa 'TWV .IE~aaTc:'>v); Bak. O. Akşit, o.l., p.p. 89-91. 224 O. Akşit, o.1., p. 89 v.d. 225 Strabon, XIV, 3, 3. Freeman, History of Federal Goverment, p.p. 208-216; Wischer, Kleine cuncti singularum urbium cives, Achaeorum more, conveniebant. Bak. Freeman, History of Federal Goverment, p.p. 208-216; Wischer Kleine Schrıften, I, p. 534; Gilbert, Griech. Staatsaltertiimer, II, p. 184; J.H.S. X, p. 77 : Kal voµoypaq>~aaVTa J\u:<ıolç (Patara'dan). Bak. C.I.G., 3046 ; Polybios, XIII, ı (Aetolia'lıların). 227 T.A.M., 11, 420 = I.G.R., III, 680. 83 hey'eti de mevcuttu; buna "'µnam:µrrTa ôıKacn~pıa ... yanı, «celbedi­ len mahkeme» heyeti deniliyordu ve başlarında bir «mahkeme reisi» ( lrrıcnm~oaç) bulunuyordu, ki gerçekten ayrı bir karaktere sahip­ ti228. Bu mahkemelerin Likya'lılardan teşekkül etmiş daimi mahke­ meler olduğu, fakat şehirler arasındaki anlaşmazlıklar üzerinde kaza hakkına sahip bulunmadıkları, ancak herhangi bir Birlik şehri tara­ fından kanunların muhafazası için celbedilebildikleri kablll edilmek­ tedir229. Bu durumda, bu bir yüksek mahkeme yerinde idi. Bu­ nunla beraber, Asia Minor'un, mesela Ionia, Ly?ia, Karla gibi böl• gelerinde bu terim çok sık olarak adi suç davalarına bakan mahke­ meler için kullanılmaktadır. Fakat, Likya'da ayrı bir durum olduğu ve değişik anlamda alındığı intibaı daha kuvvetlidir. Zira, kitabeler­ den anl~ıldığı üzere, Likya'da diğer bir mahkeme bulunduğu, buna tayin edilen «reis»ten ortaya çıkmaktadır230 • Ayrıca, Pinara'dan bir kitabede rastlanan « Çe:voKplrnı » (komşu hakim) tabiri, Likya'da mahkemelerde yabancı hakimlerden faydalanma usulünün tatbik edil­ 231 diğini göstermektedir • «Komşu hakimler»in ihdas edilmiş olması, davalarda herhangi bir şüpheyi ortadan kaldırmak istenmesi bakı­ mından, çok adil ve isabetli tutumlarını meydana koymaktadır. Bu sebeple, Strabon'un Likyalılar hakkında «çok medeni ve basiretli bir hayat yaşadıkları» ( /..uKloı ô'o'.h(..) rro/..mKc':lç Kat O"(..)q>p6vc.>ç S(..)VTEÇ) şeklinde övücü ifadesi gerçekten çok yerındedir232.

Birliğin deniz kuvvetlerine emreden bir amirale ve kumandana sahip bulunduğu da biljnmektedir. Hatta, M.Ö. I. yüzyılda Aekhmon adındaki Likya amiralinin deniz ve kara zaferlerinden kitabeler

228 T.A.M., II, 583 = l.G.R., III, 563 = O.G.I., 556 (M.Ö. I. yüzyıl); T.A.M., II, 420 = I.G.R., III, 680 (Tiberius zamanı ve sonrası); T.A.M., II, 915 = l.G.R., III, 736 (M.S. il. yüzyıl). Bu kitabeler, Tlos, Patara ve Rhodiapo­ lis'te bulunmuştur. 229 Kalinka, T.A.M.,· ye notlar, II, 420 ve 583; Dittenberger, O.G.I. 556, not. 6: Magie, o.l., II, p. 1382, not. 36. 230 Magie, o.1., II, p.p. 1382-3, not. 36. 231 T.A.M., II, 580 = I.G.R., III, 681. (Pinara'dan). 232 Strabon, XIV, 3, 2. 84 bahsetmektedir233 . Aynca, süvari birlikleri kumandanının mevcudi­ yeti de yine kitabelerle doğrulanmaktadır234 . Görüldüğü gibi, Likya'- lılar bu bağımsızlık devrinde bir orduya, deniz kuvvetlerine ve süvari birliklerine sahip bulunuyorlardı. Likya Birliğinin baş tanrısı Apollon idi. Esasen, Apollon Likya' - da en eski devirlerden beri, çeşitli şekilde, önde gelen tanrı idi235. Apollon,un portresini ihtiva eden, M.Ö. II. ve I. asra ait çeşitli şe­ hirlerin sikkeleri bunu açıkca göstermektedir236. Hatta, Roma devrin­ de, «tanrının rahibi» federal memuriyetler arasında kabfıl edilmek­ tedir237. Bununla beraber, Likya birliğinin Ionia ve Troas bölgelerinde• kinden ayrı olarak, ibadet için muayyen bir merkeze sahip bulunma-

233 T.A.M., II, 264, 265, ve 319 = I.G.R., III, 607 A ve B ve 620 = O.G.I., 552-554. Aekhmon'un başarıları üzerine yazılan iki kitabe Xanthos'ta bulunmuştur. Burada Aekhmon vcxuapx~acxc; KcxTex ıro>.tµov EK navTwv A u K 1 c.>v cbütün Likya'lıların amirali» olarak geçmektedir. «Düşmanı» K.helidoniai (Beş adalar) civarındaki deniz savaşında ve sonra da karada üç zafer kazanarak mağlub etmiştir. Burada Aekhmon'un bütün Likya Birliğinin amirali olduğu açıkca görülmektedir. Brutus'un M.Ö. 42'de Likya'ya saldırması sırasında da Likya Birliğinin bir ordusu ( TO KOl vov Tc..>v AuKlc..:ıv aTpaTtuµcx ) bulunduğu Cassius Dio (XLVII, 34, I) tarafın­ dan zikredilmiştir. 234 Likya'nın bağımsızlık devrine tarihlenen kitabelerde iırncxpx~a[ cx]c; Kal O'Tp­ [ cx ]T1JY[ ~acxc;] yani, csüvari ve ordu kumanlarının» ve i rrncxpxrıc; TOU i: 0 v[ ouç] chalkın, yam Likya'lıların süvari kumanlarına» rastlanmaktadır; T.A.M., II, 261 a ve 575; T.A.M., II, 508 = I.G.R., JII, 681; T.A.M., II, 420 = I.G.R., III, 680. 235 Bak. O. Akşit, o.1., p.p. 86-91. 236 B.M.C. Lycia, p.p. L ve 41; Coll. Wadd. 3015 v.d. Antiphellus, Aperlae, Arycanda, Kadyanda, Kyaneae, Gagae, Limyra, Myra, Patara, Phellus, Pinara, Rhodiapolis, Sidyma, Telmessus, Tlos ve Xanthus'a ait bu sikke­ lerde Apollon'un başı ile Au veya AuKlc.>v kelimesi bulunmaktadır, ki Bir­ liği işaret etmektedir. Bu sikkeler genellikle gümüş ve bakır drahrnilerdir. Bak. G. Mc Donald, Cat. of Greek Coins in the Hunter. Coll., p. 500. 237 Magie, o.l., 1, p. 526; I.G.R., III, 473, 488 = O.G.I., 565 ve 739; T.A.M., II, 915. Burada Apollon ltpEuc; (tEpCXO'CXµEvoc;) TOV KO!YOU 0tou n~XT- pwou 'A rr iA>.c.uvoc; şeklinde geçmektedir. 85

(Baba «baş» tanrılar) olarak zikredilen tanrılardır 241 . Burada eski bir kültün bulunduğu anlaşılmaktadır242 • Apollon'un Patara'da da bir kült merkezine sahip olduğu ve orada bir kehanet ocağı bulunduğu, bay­ ramlar tertiplendiği de bilinmektedir243 . Bundan başka, Apollonia'da kültü bulunmaktadır 244 .

Likya'nın Roma'lılar tarafından Rhodos'tan ayrılmasından son­ ra, gerek Likya Birliği ve gerekse münferid zümreler tarafından tan-

238 Xanthos yakınındaki Letoon'daki kalıntılar arasında altı heykel kaidesi bulunmuştur, ki bunlar şeref kitabelerini de ihtiva etmektedir: T.A.M., II, 492 ve 495-497 = (l.G.R., ili, 600 ve 603-605), 498 ve 499. Bunlardan yalnız bir tanesi (no. 497) Birlik tarafından, diğerleri ise Xanthos şehri tarafından dikilmiştir. Bak. Magie, o.l., II, p. 1384, not. 39. 239 T.A.M., il, 263 = O.G.I., 91. 240 Coll. Wadd. 3201; B.M.C. Lycia, p. 92. 241 T.A.M., II, 496 = I.G.R., lll, 605.

242 O. Akşit, o.1., p.p. 86-91.

~43 Herodotos, I, 182; Mela, 1, 82; Strabon, XIV, 666; Servius, Comm. in Aeneis, iV, 143. Kitabelerde: I.G.R., Ill, 680 (= T.A.M., II, 420), 704 il B ve 739 ( = T.A.M., il, 905) c.c. 53, 59 ve 63. 244 Denkschr. Wien. Akad. XLV (1897) 1, p. 18, no. 58.; Fougeres'e göre (p. 33) Apollon'un başka şehirde tapınağı bulunduğu kitabelerde zikredil­ memiştir: Alia quoque nonnullis in urbibus Patroi Apollinis templa existisse testantur tituli. 86 rıça Roma için bir kült tesis edilmiştir245 • Bu kültün tesis edilmesi se­ bebi, şüphesiz, Likya'nın Roma'lılarca serbestliğe kavuşturulmasıdır. Likya'lılar, Roma'lılara şükranlarını ifade etmek için bu tanrıçanın kültünü ülkelerine sokmuşlardır.

245 M.Ö. 167 den sonraya tarihlenen bir kitabede Birlik tarafından Araxa'da (Ören) Roma için ilk defa bir bayramın kutlandığı an!aşılmaktadır. Bak. Magie, o.l., II, p. 1122, not. 30. M.Ö. I. yüzyıla ait şu kitabelerde de bu kült zikredilmektedir: T.A.M., II, 583 = I.G.R., III 563 = O.G.I., 556 (Tlos­ tan); M.S. II. yüzyıla ait şu kitabelerde de geçmektedir: T.A.M., II, 223 = I.G.R., III, 595 (Sidyma) : I.G.R., III, 474 (Balbura) ve 490 (Termessus Minor). B. MİTRADATES VI. İLE SAVAŞ VE LİKYA.

Likya Birliği, Roma ile Bergama tahtına varis çıkan Aristonikos arasında meydana gelen savaşlarda tarafsız kalmaya ve politik bir davranışla bu mücadeleye katılmamaya muvaffak oldu. M.Ö. 131 - 29 yılları arasında, Attalos III. nün ölümüyle Bergama devletini Ro­ ma'ya vasiyet yolu ile bırakması sonunda, kendisini Eumenes il. nin gayrı meşru oğlu ve Attalos III. kardeşi olduğunu iddia eden Aris­ tonikos ile savaşmak zorunda kalan Roma, M.Ö. 131 de konsul P. Licinius Crassus'un mağlubiyeti ile neticelenen birinci savaştan son­ ra, ertesi yıl Marcius Perperna idaresindeki ordu ile Aristonikos'u bertaraf etmeyi başardı. Bu suretle, M.Ö. 129 da Bergama, Anadolu'­ da ilk Roma eyaleti ( P r o v i n c i a A s i a ) olarak Roma'ya katıl­ dı. Bu mücadeleler esnasında Likya'lılar bir zarara uğramadılar, ka­ rışıklıklardan uzak kaldılar. Fakat, I. Mithradates savaşında durum değişti. Likya'lılar Pontus kralı Mithradates'in Batı Anadolu'yu isti­ lası karşısında, Roma'nın yanında yer aldılar ve ona sadakatlerini isbat ettiler. M.Ö. 88 yılında, Phrygia'yı istiHl ederek kendisini Bü• yük İskender gibi gören Mithradates, daha sonra Phrygia'nın diğer kısımlarını ve Mysia'yı da istila ederek, kumandanlarını Likya ve 246 Pamphylia'ya göndererek, buraları da zaptetti . Appianos'un bu ifadesinde açıklık bulunmakta ise de, bütün Likya ve Pamphylia'yı değil, fakat ancak her iki bölgenin bir kısmını istila etmiş olduğu an-

246 Appianos, Mithr., 20: Kal f.ç Ta 1TEf loıKa m:pmiµm.>v unrıyciyETO, AuKlav 1'E Kal naµqıv>.lav Kal 'fa µ(xpı lc.>viaç ve 21 'de : AuKtOIÇ hı &nixouO'ı ôıex ,.c:,v crTpaT:']yc:'lv (rro>.iµEı. Bu ifadeden, Likya'lıların kendisine hala karşı oldukları ve kumandanları vasıtasiyle onlarla savaştığı anlaşılmaktadır. 88 laşılmaktadır. Çünkü, Likya'ya gönderilmiş olan ordular, ancak dağ­ lık bölgeye yaklaşmış olmalıdırlar, fakat sahillere kadar ilerleyemem.iş­ lerdir. Zira, bir sahil şehri olan Telmessus ve Likyalılar, Mithradates'e karşı savaşan Rhodos'a yardım göndermiştir247 • Bizzat kral Mithrada­ tes, ancak senenin sonuna doğru Patara'yı muhasara etmiştir. Mithra­ dates, Likya'lılardan da yardım gören Rhodos'u zaptetmek için M.Ö. 88 güzünde harekata başlamış, fakat başarı kazanamayınca ve kış yaklaştığından, Patara'yı kuşatmıştı. Burada iken, Leto'ya takdis edil­ miş bir koruluğu da kendi savaş makinelerini imal için kestirmeğe başlamıştı, fakat rüyasında kutsal ağaçları kesmemesi ikaz edilince bundan vazgeçti. Pelopidas adındaki kumandanını Likya'lılarla sa­ 248 vaşmak için bırakarak, kendisi Stratonikeia'ya çekildi • Mithradates'in kumandanları ise bu güney bölgelerini asla zaptedemediler. Görül• düğü gibi, Likya'nın gerek doğu ve gerekse güney kısımlarında Mithra­ dates başarı kazanamamıştır. Bu da Likya'lıların mukavemetinin kuv­ vetli olduğunu ve birleşik bir orduya sahip bulunduklarını ifade etmek­ tedir. Diğer taraftan, Pontus ordularının kuzey Likya'da ve Pam­ phylia'da nereye kadar ilerlemiş olduğunu kesinlikle bilemiyoruz. Fa­ kat, Termessos topraklarının Pamphylia ovasını çevreleyen dağlık bölgeye kadar Pontus kuvvetlerinin istil3. ettiği ve buradaki bazı yerli halkı esir ettiği anlaşılmaktadır249 •

247 Appianos, Mithr., 24: Kal 'TtvEç aihoic; TE>.µıau.>v TE Kaı /\uKic.>v auviµaxov. Burada, Telmessus Likya'lılardan ayn gösterilmiştir, zira bu şehrin eski­ denberi. durumu itibariyle, ayn tutulduğu anlaşılmaktadır. Bak. yuk. p.p. 54 ve 57. 248 Appianos, Mithr., 27. Bak. Magie, 1, p. 218 v.d., II, p. 1102, not. 30. Treuber, o.l., p. 185 v.d. 249 Magie, o.l., ll, p. 1102, not. 30. Bu sonuca özellikle, Ormerod'un (C.A.H., IX, p. 241) deki yazısı ile varılmaktadır, ki Lex Antonia de Termessibııs diye isi'mlendirilen (C.l.L. ı, 589 = Dessau, 38 = Bruns, Fontes, no. 14 = Abbott ve Johnson, Mımicip. Administratiorı, no. 19) kayda dayanmak­ tadır. Çünkü burada, Termessos'Iuların Mithradates ile savaşından ve esir edilmelerinden (/eiberos servosve bel/o Mithridatis ameiserunt) söz edil­ mektedir. 89

Hatta Pamphylia ovasının dahi istilaya uğramış olması muhte­ meldir, fakat böyle olduysa bile, bu kısa bir süre devam etmiş ol­ malıdır. Zira, M.Ö. 86 güzünde Lucullus'a bazı sahil şehirleri gemi vermişlerdir 250 • M.Ö. 84 de Dardanos'ta Roma ile Mithradates ara­ 251 sında barış yapıldıktan sonra , Sulla'nın batı Anadolu'yu yeniden tanzimi sırasında, Likya da diğer Roma tarafını tutan şehirlerle bir­ likte, bağımsızlıklarının tanınması suretiyle mükafatlandırıldı252. Lik­ ya'lılar bu kararla, Roma'nın dostları (

250 Appianos, Mithr., 33 ve 56; Plutarkhos, Lucullus, 2, 2 v.d. 251 Appianos, Mithr., 56-58; Plutarkhos, Sulla, 24; Strabon, XIII, 595 : iv0cxu9o. (Dardanos) ô( cruv~Mov, Iu>..>..cxç TE Kopv~>.ıoç ô Tc:lv 'Pwµ• cxic.>v ~yEµwv, KCXl Mı0pıÔaTT)Ç ô KAT)0ElÇ EurrcXTc.>;>. KCXl cruvj3ııaav npiç aX>..ıl>.ouç ElTl KCXTcx>.uaEı TOU no>.iµou. ; Velleius Paterculus, il, 23, 6; Eutropius, V, 7, 2. 252 Appianos, Mithr., 61 : Aıhılv ci Tqv 'Aaiav Kae~aTaµEvoç, IA.ıiaç µE:v Kcxi Xiouç Kcxi Au:douç Kcxi cpoôiouç Kcxi Mcxyvrıaiav Kaı Tıvcxç &>.A· ouç, ij auµµcxxicxç aµEı~oµEVOÇ, ~ W\I ôicx npo0uµicxv ElTElTOV0Eaav ou EvEKa, t>.wetpouç ~iEı Kaı Pwµcxic.>v avEypaqıE 4>1>..ouç. T.A.M., 11, 899'daki bir fragmanda Sulla'nın adı ile birlikte Senatus Con­ sultum (Senato kararı) bu durum ile ilgili görülmektedir. Bak. bu konuda: Magie, o.l., il, p. 1385, not. 42. 253 Strabon, XIII, 631 : Erri MocxyiTou ô ~ Tu,)avviç TEAOÇ icrxE KCXTCXAUJ- cxvToç auTT)V Moupııva Kai AuKıouç npoaopıavuToç Ta j3cx>..~ou)cx Kat T"IV j3ou~&ıvcx . Oenoanda zikredilmemekle beraber, çok daha güneyde ka!dığından, onun da dahfl olması gerekmektedir.

C. DENİZLERDE KORSANLIK HAREKATI VE LİKYA.

Likya'nın, Mithradates'in istilası üzerine karşılaştığı güç durum­ dan sonra, Kilikia korsanlarının denizleri tehdit etmesi yeni problem­ lere yol açtı. Likya'lıların bu «utanç verici kazanç» ( .:x lcrxpoü KE,)Ôouc;;) ta, deniz-haydutlarıyla birleşmediği anlaşılmaktadır254 • Fakat, bu teh­ likeye karşı Rhodos'lulara yardımda bulunup bulunmadıkları da bi­ linmemektedir. Fakat, Olympos'un korsan reisi Zeniketes tarafından zapt ve işgal edilmesinden sonra durum değişti. M.Ö. 79 yılında kor­ sanları ortadan kaldırma görevini üzerine alan Publius Servilius Vatia, M.ö. 78 de, Tarentum'dan hareket etti ve dört yıl süreyle bunlarla uğraştı. Roma'lı kumandan, daha önce kendisine Kilikia valisi Dola­ bella ve Verres tarafından bırakılmış olan gemileri bir araya toplaya­ rak, bütün doğu Likya'da hakimiyet sağlamış olan Zeniketes'e karşı bir zafer kazandı255 • Kilikia'lı korsanlara karşı Likya'Jıların da amiral­ leri Aekhmon başkanlığında savaştıkları ve Aekhmon'un Khelidonia adaları dolaylarında bunlara karşı üç zafer kazandığı anlaşılmakta­ dır. Bu deniz savaşlarından sonra Aekbmon karada da harekatına devam etmiştir 256 • Servili us Isauricus, 78 yılını hazırlıkla geçirdiğin-

254 Strabon, XIV, 664.

255 Strabon, XIV, 665; Florus, I, 41, 4'de bu olay kısaca anlatılmakta, Stra­ bon ise Servilius'un Isaura'yı da yakıp yıktığını kaydetmektedir.

256 Xanthos'ta bulunan ıki kitabede (T.A.M., II, 264 ve 265 = I.G.R. III, 607 A ve B = O.G.I., 552 ve 553) ve (T.A.M., II, 319 = I.G.R., III, 620 = O.G.I., 554) Aekhmon'un zaferleri ve amiralliği anlatılmakta, Likya halkının şük ­ ranları ifade edilmektedir. Treuber, o.l., p. 185, not. l'de Aekhmon'un za­ ferlerini M. Antonius'un 103 yılındaki seferine veya Isauricus'un savaşına bağlamaktadır. Fakat, Benndorf (Festschrift f. O. Hirschfeld, Berlin, 92 den, korsanlarla savaşların M.Ö. 77 - 75 yılları arasında vuku bul­ duğu sonuçu çıkmaktadır. Zeniketes, Pamphylia körfezinin batı sa­ hillerinde elde ettiği hakimiyet sırasında, Olympos'ta kalede karargah kurmuş, Korykos ve Phaselis'i de kendisine tabi kılmıştı 257 • Bu arada bir çok Pamphylia şehirlerini de ele geçirmişti. Fakat Servilius Isauri­ cus bunların hepsini geri almıştır. Isauricus, Zeniketes'i Olympos' - ta kuşatmış ve Zeniketes'i kendisiyle birlikte bütün ikametgahını da yakmıştı258 • Zeniketes ile ittifak yapmış olan Phaselis de kuzeye iler­ 259 leyen Servilius tarafından zaptedildi • Aynı zamanda Likya Korykos'u 260 da ele geçirildi • Bu şehirlerin hazinelerine el konuldu, toprakları Roma eyaletine ilhak edilerek a g e r p u b 1 i c u s haline getiril­ di. Bu suretle Antalya körfezinin batı kıyıları, Attaleia ile birlikte kendi eyaleti Kilikiaya katıldı. Böylece, Olympos, Phaselis ve Korykos, Zeniketes'e tabiyetlerinin ve ittifaklarının cezasını Likya Birliğinden çıkarılmakla gördüler ve tekrar bu Birliğe alınmadılar ve bu tarihten sonra federal sikkeler basmadılar261 .

1903, p. 75 v.d.) tarafından Aekhmon'un Zeniketes'e karşı savaştığı ileri sürülmüş ve bu görüş Dittenberger (0.G.I. 552, not. 4) ve Ormerod (C.A.H., IX, p. 354) tarafından kabUI edilmiştir . Bak. Magie. o.1., II, p.p. 1167-8. not. 18. 257 Strabon, XIV, 671. 258 Strabon, aynı yer. 259 Cicero, Act. in Verr. II, IV, 21; Sallustius, 1, 129; Florus, I, 41, 5. Aynca, Cicero (de Leg. Agr , 1, 5 ve II, 50) Phaselis ve Olympos'un ilhakını zikret­ mektedir. 260 Eutropius, VI, 3; Orosius, V, 23, 22. 261 B.M.C. Lycia, p.p. LXVI-LXVlll; Head, H N2, p. 697, Syll. Numm. Grae. p. 125 (Pbaselis); B.M.C. Lycia, p.p. LXV-LXVI; Head, H N2, p. 696 ; Syll. Numm. Grae., p. III (Olympos). D. DAHİLİ SAV AŞLAR VE LİKY A.

Roma devletini karışıklıklara sürükleyen dahili savaşlar, Likya'­ lılar için de ızdırap ve kayıplara sebep oldu. Likya'lıların Caesar ve Pompeius arasındaki mücadelelerde hangi tarafı tuttuğu hak­ kında kesin bir kayıt yoktur. Fakat, Caesar'ın İskenderiye se­ ferinde, filosunda beş Likya gemisi bulunduğu gözönünde tu­ tulursa, Likya'lıların Caesar'a yakınlık duyduğu neticesi çıkabilir2 62 • Buna karşılık, Treuber, Likya'lıların Pompeius'a da para, gemi ve 263 erzak tedarikinde bulundukları kanısına varıyorsa da , bu hususta 264 öne sürdüğü kaynakta kesin bir ifade yoktur • Zira, mezkftr pa­ ragrafta, Pompeius'un yardım aldığı yerler arasında Likya zikredil­ meyip, buraya en yakın yer olarak Kilikia'dan bahis olunmaktadır. Gerçekten, Pompeius büyük bir filo toplamış, çok miktarda hububat temin etmişti265 • Fakat, topladığı askerleri de (özellikle ücretli asker lejyonu) Kilikia'dan elde etmişti2 66 . Görüldüğü gibi, iki kere Kilikia söz konusu olmakta, fakat Likya'dan bahis olmamaktadır. Treuber, Lucanus'un bir kaydında267 , Pompeius'un kaçışı sırasında Phaselis'te

262 Caesar, Beli. Alex., 13,; Caesar Rlıodıas navis VIII habebat-nam decenı missis una in cursıı litore Aegyptio defecerat-Ponticas VIII, Lycias V, ex Asia XII. 263 Treuber, o.l., p. 189, not. 3.

264 Caesar, Beli. Civ., ili, 3: Pompeius... nıagnam ex Asia Cycladibusque insulis, Corcyra, Athenis, Ponto, Bithynia, Syrıa, Cilicia, Phoenice, Aegypto classem coegerat. 265 Caesar, o.1., ili, 5. 266 Caesar, o.I., III, 4: Legiones efjecerat civium Romanorum Vlll: V ex ltalia, quas traduxerat,· unam ex Cilicia veteranam. 267 Lucanus, VIII, 251. Bak. Treuber, o.1., p. 189. not. 3. 94 kısa bir süre durakladığını misal gösteriyorsa da, bu Likya'lıların ona mutlaka yardımda bulunmuş olduklarını ifade etmeyebilir; ayrıca, bu sırada Phaselis, Olympos ve Korykos'la birlikte Zeniketes'e yar­ dımları dolayisıyla, Birlikten çıkarılnnş ve Kilikia'ya bağlanmış bu­ lunuyordu. Bu sebeple yukarıda Kilikia'dan bahis edilen yerlerde Likya şehirleri anlaşılsa dahi, bunlar ancak Phaselis ve Olympos ola­ bilir, kanaatindeyiz. Nitekim, Pompeius Kilikia'ya gelmiş ve buradan Cyprus'a (Kıbrıs) geçmiştir 268 . Bu sırada Rhodos'un iki taraflı bir politika takibettiği anlaşılmaktadır. Zira, Rhodos'lular, Pompeius'u takib eden ve adaya beraberindekilerle gelen ex-konsul L. Lentulus'u kabftl etmek istememişlerdir 269 . Fakat, buna karşılık Caesar'ın Rho­ dos'la iyi münasebetlerde bulunduğu ve onlardan yardım gördüğü hususunda Appianos'ta kayıtlar bulunmaktadır270 . Daha önemli bir kayıt ise, Cassius Dio'nun Likya'lılara Caesar tarafından evvelce iyi muamele edilmiş olduğunu belirten açıklama­ dır271. Buradan, Likya'lıların Caesar'ı tuttuğu açıkça meydana çık­ maktadır. Ayrıca, Appianos Pharsalos muharebesinden sonra, Pom­ peius'u takib eden Caesar'ın Hellespontus'u geçtikten sonra, Küçük Asya'da Ionia'lıları ve Aeolia'lıları bağışladığını ve aşağı Küçük As­ ya'nın bütün halklarının da ona elçiler gönderdiklerini zikretmekte­ dir272. Burada, aşağı Küçük Asya'dan maksat, şüphesiz, Ionıa ve Aeolia'nın güneyinde kalan Karia ve Likya olmalıdır. Bu sebeple,

268 Caesar, o.l., III, 102: (Ponıpeius) in Ciliciam atque inde Cyprum pervenit . • 269 Caesar, o.l., III, 120 sonu. 270 Appianos, Bel. Civ., IV, 68: ~µıv (Rhodos) tvcxyxoç ôıO: rcxiou Kcxiaa· po<; auvtT10ta6t; TO foTı Öt ö~ ırou TO auyKtiµtvov, P<ı>µcxıoıç Poôiouç (3orı9tiv. 271 Cassius Dio, XLVII, 33, 1-2: or 'TE Poôıoı KCXl Ot AuKıoı &A>.wc; µtv O'UK av9ıaTCXYTO, ou µtYTOl KCXl auµµcxxijacxı ij9EAOll. UlT01TTEU<7CXYTEÇ auv auTouç Tix T€>11 lvcx11Tiw11, Errtıôıl tô un6 TOU Kcxiacxpoç 'TOU ırp· OTtpou (rrtrro118tacx11. Bak Treuber, o.l., p. 190, not. I. 272 Appianos, Bel. Ov., II, 89: KCXl Öaa a>.>.cx t611rı Tılv µtyix>.rıv Xtppovrı- 0'0\/ aİKOUOl (KCXl KCXAOUO't\/ CXUTcX E\/l ovoµCXTI , Aalcxv Tijll KOTW) auvty· lyvwaKt ırptcr(3tuoµ€.voıç €.ç oih6v Kcxİ rrcxpaKcx>.ouaı. 95

Likya'lıların Caesar'la müsbet ilgileri bir kere daha tekrarlanmış ol­ maktadır . Fakat, M.Ö. 44 yılı 15 Mart'ında Caesar'ın katledilmesinden sonra, eyaletlerin halkı Caesar'ın kurmuş olduğu itidal politikasından mahrum kaldılar. Bu değişiklik üzerine, eyalet halkı ' suikastçilerin seçtiği valilerin ve idarecilerin insafına kaldı ki, bunların başlıca gö• revi mümkün olabildiği kadar para toplamaktı. Suikastçiler arasında yüksek mevki ile taltif edilenlerden Gaius Trebonius ve Lucius Tillius Cimber, Asia ve Bithynia valiliklerine atandılar 273 • Bunların tayinleri, Caesar'ın öldürülmesinden bir kaç gün sonra Senato tarafından tasdik edildi ve bir ay içerisinde her iki yeni vali eyaletlerine gitmek üzere Roma'dan ayrıldılar. Fakat, çok geçmeden iki yeni valinin eyaletleri üzerindeki politikalarının ıy ı sonuçlar vermediği anlaşıldı. Zira, suikastçilerin liderleri olan Marcus Brutus ve Gaius Cassius'un hiç birisinin ne. parası , ne de ordusu bu­ lunuyordu. Bunun için, Trebon!us ve Tillius, dostlarına para tedarik etmek üzere şehirleri sıkıştırmağa ve bir filo teşkili için gemiler inşa etmeğe zorlamağa başladılar. En nihayet, Brutus ve Cassius'a teslim edilmek üzere para toplandı, gemiler inşa edildi. Cassius bunları emri altına alarak kudretini Kilikia'ya kadar genişletti. Bu sırada , Suriye' - nin kanuni valisi olarak genç Publius Cornelius Dolabella bulunu­ yordu. Dolabella, Caesar tarafından kendisinin yakında çekileceği 44 yılı konsulluğuna da seçilmişti ve eyalete tayini de diktator tarafın­ dan yapılmıştı 274 . Dolabella, konsulluğu sona ermeden Roma'yı terkederek 43 yılı Ocak ayında Suriye'ye gitmek üzere Asia'ya geldi. 275 Suriye'ye giderken o da yolu üzerinde para toplamak istiyordu . Asia'ya gelen Dolabella'yı Trebonius iyi karşıladı. Fakat onun Per­ gamum ve Smyrna'ya girmesini yasakladı. Fakat, şehir surlarının

273 Appianos, Bel. Civ., III, 2; Plutarkhos, Brutus, 19,2. 274 Cicero, Epist. ad Att., XV, 9, 3. Dolabella 44 yılı 18 Nisanından önce Suriye'ye (Syria) vali tayin edilmişti. 275 Cassius Dio, XLV, 15 , 2 ve XLVII, 29, 1; Appianos, Bel. Civ., III, 24 ve 26; Cicero; Phil., XI, 4 ve 5; Epist. ad Fam., XII, 12, I; 14, 5; 15, 4; ad Brut., il, 3, ı; Strabon, XIV, 646. % dışındaki yerlerden ordusu için erzak satın almasına müsaade etti ve kendisini Ephesos'ta kabUI edeceğine söz verdi. Ayrıca, kendisine refakat etmek üzere bir miktar askeri de yanına verdi. Fakat gece olunca, Dolabella bu askerlerin yanından kaçarak, Smyma'ya döndü ve muhafaza altında olmayan şehri güçlük çekmeden zaptetti. Trebo­ nius'u evinde yakalayan Dolabella ona iki gün işkence yaparak, Cas­ sius için toplanmış olduğunu umud ettiği parayı almak istedi. En niha­ yet, Trebonius'un boynunu kırarak ve başını gövdesinden ayırtarak, bunu bir sopa üstünde şehirde dolaştırttı. İşte bu vahşi katil hadisesi Senato'nun Dolabella'yı devlet düş­ 276 manı ilan etmesine sebep oldu • Buna rağmen Dolabella, kış esna­ sında Asia'da kaldı ve Cassius'a karşı kaçınılmaz hale gelen savaş için para ve ordu toplamağa başladı. Trebonius'un topladığı para ele geçirildi, yeni vergiler kondu, ve bir lejyon teşkil edecek kadar asker tedarik edildi. Dolabella, bu sırada adamlarını ve erzakı Suriye'ye nakletmek için filosuna gemi ilave etmek ihtiyacını duydu. İşte bu maksatla bizzat Dolabella Likya'nın sahil şehirlerine gitti. Lucius Figulus vasıtası ile Rhodos'lular, Likya'lılar ve Pamphylia'lılardan 77 ve Kilikia'lılardan bir deniz kuvveti temin etti2 . Rhodos'lular, Do­ labella'nın arzusunu yerine getirmekle beraber, onun Rhodos'a gelme isteğini reddederek, onunla görüşmek üzere iki delege gönderdiler. Aynı şekilde, Trebonius'un quaestor'u Lentulus Spinther'i, öldürülen prokonsul tarafından toplanmış gemiler!e Dolabella'yı takip ederken uğradığı Rhodos'ta, limana girmekten men ve hatta su ve yiyecek rica­ sııı.ı dahi reddetmişlerdir278 • Dolabella ile Cassius arasında Laodiceia' - da yapılan savaş, bozgun, açlık, firar ve kumandanların güvensizliği sonunda daha fazla dayanamayan Dolabella'nın, kendi emri ile askerle-

276 Cicero, Phil., XI, 9, 15 v.d. ve 29; XIII, 23 ve 36 v.d.; ad Fam, XII, 15, 2; Appianos, Bel. Civ., ili, 61; IY, 58; Magie, o.1., 1, p.p. 418-420. 277 Appianos, Bel. Civ., IV, 60: vau"fıKov ô:ydpwv hiı µıa0€> ôla AtuKiou

cı>iy>.ov rrapa "ft Poôiwv Kl.Xl AUKIWV Keli naµıı>uXwv tK KıAıKiaç. Appianos, burada Dolabella'nın gemileri para ile ( Erri µıa0i;>) tedarik et­ tiğini bildirmektedir. Bak. Cicero, Epist. ad. Fam., XII, 15, 7, 278 Cicero, ad Bruı., II, 4, 3; ad Fam., XII, 14, 4 v.d . . 97

279 rinden biri tarafından kendisini öldürtmesi ile son buldu • Savaş sonunda, Dolabella'ya yardım etmiş olan Tarsus, ağır para cezaları ödedi, mabetlerdeki altın ve gümüş eritilerek para yapıldı. Genç, ihti­ yar, kız, oğlan hepsi köle olarak satılarak para toplandı 280 • M.Ö. 43 - 42 kışı başlarında, Cassius Suriye'den gelerek, Brutus ile Smyma (İzmir) da buluştu. Bu buluşmadan maksat, bu sırada Octavianus, Marcus Antonius ve Marcus Lepidus arasında kurulmuş bulunan triumvilik karşısında yapacakları planlardı. Bu üçlü-birlik M.Ö. 43 Kasımının 27 sinde tasdik edilmişti ve bu birliğin kendile­ rine karşı teşkil edildiğini de öğrenmişlerdi2 81 • Bu sebeple, Brutus ve Cassius bir savaşla karşı karşıya gelmiş oluyordu. Savaş için ordu ve erzak yine eyaletlerden temin edilecekti. Bu maksatla eyaletlere, mü• messiller gönderdiler, bizzat bazı şehirlere de gittiler282• Küçük Asya'­ da pek çok şehir devamlı gasıplar sonunda fazlasıyla fakirleşmişti, bununla beraber Rhodos ve Likya yine de gelir kaynağı olabilirdi. Rhodos ve Likya, Dolabella'nın gemi tedarikinde ona yardım etmiş­ ler ve ne Brutus ve ne de Cassius ile anlaşmaları bulunmadığını söy• leyerek, Dolabella'ya sadece nakliyat için gemi temin ettiklerini, sa­ vaş için kullanılacağını bilmediklerini belirtmişlerdi 283 • Likya'lıların ve Rhodos'luların bu tutumu, düşmana yardım şeklinde tefsir edildi veya bunu bahane ederek, Brutus ve Cassius ihtiyaçlarını bu yerlerden temin etmeğe karar verdiler. Cassius Rhodos'a, Brutus ise Likya'ya 284 hücum edecekti • M.Ö. 42 baharında her ikisi de seferlerine başla­ üzere harekete geçtiler.

279 Cicero, ad Fam., XII, 13, 4; 14, 4; 15, 7; Appianos, Bel. Civ., iV, 60 v.d.; Cassius Dio, XLVll, 30, 2 v.d.; Velleius Paterculus, il, 69, 2. 280 Appianos, Bel. Civ., IV, 64; Cassius Dio. XLVII, 31, I v.d. 281 Cassius Dio, XLVII, 32, 1-2. 282 Cassius Dio, XLVII, 32, 4. 283 Cassius Dio, XLVII, 33, 1: ou µtvTol Ka1 auµııax~aCXl ij0EXov. Appianos, Bel. Civ., IV,61 : Pôfüol ôt Ka1 AuKlOl OUTE KaaalC> ouTE BpouT~ auµµax~aEıv E:qıcxaKov tç tµqıu>.ıa tırd Kcx1 .Ao>.cx ~t>.>.a ôou• vcxı vcxuc; ırpoıroµırouc; KCXl OUK EtÔEVCXl auµµcxxôuO'tlÇ.

284 Appianos, Bel. Civ.1 iV, 65. 98

Görüldüğü üzere, gerek Likya ve gerekse Rhodos, dahili sa­ vaşlarda Caesar tarafını tutmuştur. Gerçi, Dolabella'ya yardımla­ rının sebebini «sadece nakliyat işi» olarak göstermek istemişler­ se de, bu bir politik oyundan başka bir şey olmasa gerektir. Nite­ kim, bunların Caesar'a bağlı olduklarından, Brutus ve Cassius da şüphelenmişti2 85 • Bununla beraber Likya'lılar Roma'ya bağlılıklarını devam ettirmişler ve Caesar katillerine iltifat etmem i şlerdir.

285 Cassius Dio, XLVII, 33, 2. E. BRUTUS VE LİKY A.

Brutus'un Likya'ya saldırısı, hudutlarda ilk mukavemetle karşı­ laşması ile başladı. Brutus'un hücumu karşısında «popüler bir lider» ( 8rıµ:xyVJyô;) olan Naukrates şehirleri isyana teşvik etti ve yerli halk Brutus'un geçeceği geçiti muhafaza altına almak için bazı tepeleri iş­ 286 gal etti • Bunun üzerine, Brutus ilk önce bunlar kahvaltı yaparlar­ ken süvarilerini gönderdi ve bunların altı yüzünü öldürttü, sonra da müstahkem yerlerini ve köylerini ele geçirdi. Fakat aldığı bütün esir­ leri, halk üzerinde merhametini göstermek için, fidye istemeden ser­ best bıraktı. Fakat, bunlar söz dinlemez kimselerdi, bu yüzden hırs­ larını körüklediler ve ancak Brutus'un bunları Xanthos'a sürmesine kadar, karşı koymaktan vazgeçmediler. Hatta, bunlar Xanthos'a neh­ rin altından kaçarak girmek istemişler, fakat nehrin dibine atılmış olan ağlarla yakalanmışlardı. Plutarkhos'un bu açıklaması, diğer kay­ naklar tarafından zikredilmemiştir 287 • Bu sebeple özel bir önem taşı­ maktadır. Zira, Brutus'un Xanthos'a saldırısından önce böyle bir is­ 288 yan ve mukavemetle karşılaştığını ondan öğrenmekteyiz. Gerçi, Dio , Brutus'un önce hudutlarda (rr ,)Ôç Ta µ:. 86p ı ::x) Likya'lıların birleşik kuv­ vetleriyle ( T6 Kolvov Twv /\u .l:.vv crrpan:uµ::x) karşılaştığını bildirmek­ tedir. Fakat, Naukrates'in liderliği ve diğer olaylar anlatılmamakta­ dır. Brutus'un Likya'ya hangi taraftan hücuma geçtiği kaynaklarda zikredilmemiştir. Bununla beraber, Xanthos'tan önce ve hudut yakı­ nında bir yerden hücuma geçtiği muhakkaktır. Bu yer, bizce, Xant-

286 Plutarkhos, Brut., XXX.

287 Plutarkhos, aynı yer. 288 Cassius Dio, XLVII, 34, 1-2. 100 hos'un kuzeyinde, yanı Likya'nın kuzey-batısında olmalıdır. Zira, Oenoanda'nın Brutus tarafına geçmesi de bunu ifade etmektedir. Ger­ çi, Oeanoanda'nın bütün şehir halkının mı, yoksa bir kısım macerape­ restin mi Brutus'a iltihak ettiği bilinmemektedir. Fakat, savaşın ilk başlama noktasını göstermektedir, kanısındayız. Oenoanda'lıların (belki bir kısmı) Roma ordusunda, Xanthos'lulara düşmanlıkları yü• 289 zünden, yer aldıkları Appianos tarafından zikredilmektedir • Oenoanda'lıların bir kısmı olsa dahi, bu ihaneti Ükya Birliği tara­ fından ciddiye alınmış olmalıdır ki, bu hareketleri dolayısiyle Birlik­ ten çıkarılmıştır290 • Bu durum ise, Oenoanda'nın bu işi pek küçüm• senmeyecek derecede ileri götürdüğünü göstermektedir.

Brutus, bu kısa ve kolay başarıdan sonra Xanthos'a hücuma geç• miştir. Brutus'un doğrudan doğruya Xanthos'a saldırıya geçmesi, bu şehrin Birlik kuvvetlerinin toplandığı ve en güçlüsü olduğunu ifade etmektedir. Nitekim, Pers'ler de Harpagos vasıtasiyle, aynı şekilde ve yine kuzey-batıdan, Telmessos yolu ile ve doğrudan doğruya Xanthos'a hücuma geçmişti 291 • Brutus'un hücumunu beklemekte olan Xanthos'lular, önceden bazı tedbirler almışlardı. Roma'lıların erzak ve ikamet için yer bulmamaları için şehrin dış mahallerini tahrib et­ mişler, ayrıca şehri de 50 ayak derinliğinde dik bir hendek ile çevire• rek bu hendeği aynı genişlikte tutmuşlardı. Geçit vermeyen nehre rağmen böyle bir mania da teşkil etmişlerdi. Kendileri bunun geri­ sinden ok ve mızraklarını atacaklardı. Brutus buna karşılık şehri kuşatarak ordusunu gece ve gündüz birlikleri olarak ikiye bölmüş, kuşatma için lüzumlu malzemeyi uzak mesafelerden getirtmiş, adam­ larına mükafatlandıracağını söyleyerek gayret vermiş ve onları teş­ vik etmişti. Öyle ki, düşman karşısında aylarca sürmesi icab eden bu işler, birkaç gün içerisinde tamamlanmıştı. Böylece, Xanthos'lular

289 Appianos, Bel. Civ., iV, 79: Olvoav5dc; 5( yti"Tovtc;, 5t6: 'T~\I le; "Touc; :=av0iouc; (x0pav, "Ti;> ~pou'Tc.> .:ruµµaxouvuc;, Sıa "Tc':>v Kprıµvc':>v Eıtt'TpojjaTO\I avc.>. Treuber, o.I., p. 196, not. 2. krşl. Plinius, v, 147. 290 A.H.M. Jones, Cities, p. 106, not. 15. 291 Herodotos, 1, 176. I

101 muhasara altına girmiş oldular292. Brutus, şehrin surlarına şahmerdan­ larla hücuma geçti, ayrıca şehrin kapılarına da piyadeleri sürmüştü ve bunları devamlı olarak değiştiriyordu. Buna karşılık Xanthos'lu­ lar daima taze kuvvet gelmesine ve yorgunluktan bitkin hale gelme­ lerine ve hemen hepsi yaralanmış olmalarına rağmen bulundukları siperleri sonuna kadar müdafaaya devam ediyorlardı. Bu siperler dö• vüle dövüle tahrip edilip, kuleler yıkıldığı zaman, Brutus durumun nasıl olduğunu görünce, kapılara hücum eden askerlerine geri çekil• melerini emretti. Xanthos'lular bunu, düşmanın işini bıraktığı ve mal­ zemelerini muhafazasız terkettiği şeklinde tefsir ederek, geceleyin meş'alelerle bir çıkış yaptılar ve savaş-makinelerini ateşe vermeğe başladılar. Fakat, Roma'lılar, aldıkları emir gereğince, birdenbire bunlara saldırdılar ve kapılara doğru kaçmalarına sebep oldular. Ka­ pılardaki muhafızlar ise kapıları kapatmış olduklarından ve gelen­ lerin düşman olduklarını zannettiklerinden,· kapıların dışında kalan 293 Xanthos'luların katliamına sebep oldular • İşte bu sırada, Xanthos'­ lular akıl almaz bir cesaretle korkunç bir ölüm hırsına kapıldılar. Her yaşta hür ve köle kimseler karıları ve çocukları ile birlikte, sur­ ların bitişiğindeki evleri de saran alevleri söndürmeğe uğraşan Ro­ ma'lıların Üzerlerine, surların üstünden ok ve mızraklarla her çeşit yanabilen odun ve kamışları da fırlatmağa başladılar ve şehre yan­ gının yayılmasına kendi elleriyle yardım ettiler, alevleri her türlü malzeme ile kuvvetlendirip beslediler294• Appianos'un naklettiğine

292 Appianos, Bel. Civ., iV, 76. Bu olaylar özellikle Appianos tarafından de­ taylı bir şekilde tasvir edilmektedir. Aynı vakıa, Plutarkhos (Brutus, XXX.) ve Cassius Dio (XLVII, 34) tarafından değişik surette anlatılmaktadır. 293 Appianos, Bel. Civ., iV, 77; Plutarkhos, Brut., XXX sonu: Plutarkhos, bu makinelerin ateşe verilmesi sırasında alevlerin mazgallardan şehrin bitişiğin­ deki evlere atlaması üzerine askerlerine şehrin emniyeti için, bunları sön• dürmekte yardım etmelerini emrettiğini zikretmektedir. Cassius Dio ise (XLVll, 34, 2) bu çıkış hareketini yapan Xanthos'lu!arın makine1eri ate~ vermekte beraber, ok ve mızraklarla da hücuma geçtiklerini ve Brutus'un pek büyük tehlikeye düştüğünü, fakat bu hafif-silahlı Xanthos'lulann Bru­ tus'un askerleri tarafından geri atıldığın! bildirmektedir. 294 Plutarkhos, Brut., XXXI, 1-2. 102 göre, öğle vakti, ki ertesi gün olmalı, ( oO rroi\u fü: üan:pov ), geri kalanlar yeniden bir hücum yaptılar ve bunlar kuşatanları tekrar geri attılar ve bütün makineleri ateşe verdiler. Fakat, önceki fela­ kete uğramamaları için bunların içeri girmelerini sağlamak maksa­ dıyla kapıları açık bıraktıklarından, 2000 kadar Roma'lı da bunlarla birlikte şehre girdi. Diğerleri de giriş kısmını zorlarlarken kapıyı örten demir parmaklık, belki Xanthos'luların işareti üzerine, belki de kazaen ipleri koparak birdenbire bunların üzerine düştü. Böylece Roma'lıların bir kısmı bunun altında ezildi, diğerleri ise gerileriyle irtibatları kesildiği, parmaklığı da kaldıramadıklarından geriye de dönemediler. Dar sokakların damlarındaki Xanthos'luların yağdırdık­ ları ok ve mızraklar altında güçlükle ilerleyen Roma'lılar forum'a kadar geldiler, burada karşı karşıya geldikleri kuvvetlere galebe çaldı­ lar, fakat okların yaylım ateşi karşısında ve kendilerinde ok ve harbe bulunmadığından, forumun yakınındaki Sarpedon tapınağına iltica ede­ rek çember içine alınmaktan kurtulmak istediler. Dışarda kalan Ro­ ma' lılar ise içerdekilerin durumundan endişe etmekte, telaşla kapıla­ rak her çevreye başvurmakta idi~er. Anlaşıldığı üzere, Likya'lılar Ro­ ma'lıları oldukça güç duruma sokmuş!ardı. Özellikle, Roma'lıların bir kısmını şehrin içinde mahsur bırakmaları, savaş san'atındaki us­ talıklarını göstermektedir. Bu sırada Brutus. oraya buraya atılmakta. fakat demir parmaklıkları kırmağa imkan bulamaktaydı. Merdiven­ leri ve kuleleri de yakılmış olduğundan, bunlar olmadan b!r şey yapa­ mıyordu. Bu durum, bizce, Xanthos'luların Roma'lıları içerde bırak­ ma planını, daha önceden hesapladıklarını göstermektedir. Çünkü kendilerini bu malzeme için tehlikeye atıp yakmaları sebepsiz ol­ mamalıydı. Bununla beraber, bazıları geçici merdivenler yaptılar, bazıla­ rı da surların karşısındaki ağaçlara merdiven gibi tırmandılar. Bir kıs­ mı ise demir kancaları iplere bağlayarak bunları duvarlara fırlattılar ve sıkıca tutununca tırmanmağa başladılar 295 • İşte savaşın bu nokta­ sında, Oenoanda'lıların da çarpışmaya kat1 1 dıklarını görüyoruz. Daha önce de bahsettiğimiz gibi, Oenoanda'lılar Brutus ile ittifak yapmışlardı

295 Appianos, Bel. Civ., IV, 7 . 103 ve bunun sebebi Xanthos'lulara olan düşmanlıkları idi. Oenoanda' - lılar, Xanthos'lulara gerçekten ihanette bulundular. Zira, Appianos'un 296 naklettiğine göre , Roma'lıların bu telaşı içerisinde, onlar, dik yar­ lı kayalara tırmanarak şehre girme yolunu gösterdiler ki, Roma'lılar bunları görünce güçlükle arkalarından takibe koyuldular. Bunların bir­ çoğu düştüler, fakat bazıları surlara tırmandı ve ufak bir kapıyı açtı. Bu kapı çok kesif bir şarampol ile korunmaktaydı. Bu sebeple, ancak en cesurları kendilerini kazıkların çitlerin üzerinden atarak girmeğe mu­ vaffak oldular. Bunların sayıları artınca, demir parmaklıklı kapıyı açmağa başladılar, diğerleri de onlara dışarıdan yardım ediyorlardı. Bu esnada, Xanthos'lular bağırışarak Sarpedon mabedindeki Roma' - lıların üzerine hamle yaptılar. Demir parmaklıklı kapıyı içeriden ve dışarıdan tahrib etmekle meşgul bulunan Roma'lılar çılgınca çar• pışan arkada~larının akibetinden korkuya kapıldılar. En nihayet ka­ pıyı kırdılar ve güneş batarken kitle halinde şehre daldılar ve hay-

296 Appianos, Bel. Civ., ıv, 79: ôia 1'WV i,ı tTTE1'p0f301'0UV avw Kat cxu1'ouç iôov1'EÇ ol Pwµcxiol Eµıµouv1'o hnµox6wç. . Appianos'un, Xanthos'taki savaşın detayı hakkındaki bilgileri, başka kaynak nakletme­ diğinden, bunları karşılaştıracak veya doğruluğunu teşvik edecek durumda değiliz. Cassius Dio, bu savaşı ancak özet olarak vermekte, surlara yapı­ lan hücumu, şehrin ateşe verilmesini, meydana gelen dehşeti anlatmakta­ dır (XLVII, 34, 3). Plutarkhos ise, Cassius Dio'dan daha geniş yer ayır­ mıştır: Xantbos'luların, Roma'hlara yaptığı hücum, onların makinelerini ateşe vermeleri anlatıldıktan sonra (Brut., XXX, 5), Likya'lıların bu kere kadın, erkek, köle ve hür her yaştan kimselerin surların üzerinden Roma' - lılara karşı koydukları tasvir edilmektedir (Brut., XXXI, 1-2) ki, bu da şehrin içerisinde de savaş durumu olduğunu, kısmen, belirtir görünmekte• dir. Plutarkhos'un dikkate değer bir açıklaması da, alevlerin bütün şehri sarması üzerine Brutus'un Xanthos'lulardan şehirlerini esirgemeleri ve kurtarmaları için ellerini uzatarak ricada bulunmasıdır: (Brut., XXXI, 2), o BpOU1'0Ç... Kal 1'CxÇ xlıpaç Ôptyc.:ıv 1'0lÇ :=:cxv61oıç d5Ecr6cxı KCXl aw~Eıv ,.~v ı.o>.ıv . Fakat, Xanthos'luların hiçbirisi onu dinlememiştir. Plutarkhos'un bu iddiasını doğrulayacak başka delilimiz yoktur. Fakat, Brutus'un şiddetli saldırısı gözönünde tutulunca, bu ricası gerçek dahi olsa, kendi menfaatini dü~ünmek icab etmektedir. 104

297 kırışlarıyla mabettekilere adeta işaret verdiler • Bu açıklamadan esas ve son çarpışmanın şehrin merkezinde Sarpedon mabedi civa­ rında yapıldığı anlaşılıyor. Roma'lıların, 2000 kişilik arkadaşlarının akıbetinden korkmaları, bunlara karşı Xanthos'luların da oldukça kuvvetli bir şekilde mücadeleye giriştiklerini göstermektedir. Fakat, Roma'lıların bütün kuvvetlerinin şehre girmesi üzerine, üstün kuvvet karşısında, Xanthos düşman eline düşmekten, bütün çabalarına rağ­ men, kurtulamadı.

Xanthos'un zaptedilmesi üzerine, şehirliler evlerine koştular ve kendilerine en yakın kimseleri öldürdüler, bu ölümü hepsi isteyerek karşıladılar. Brutus, şehirdeki elem verici inlemeleri işitince, yağma­ nın devam ettiğini düşünerek ordusuna buna bir son vermeleri için 298 emir verdi • Appianos'un bu açıklaması, Xanthos'luların korktuk­ larının başlarına geldiğini açıkca göstermektedir. Zira, Xanthos'lular böyle bir durumu tahmin ettikleri için daha savaşa başlamadan önce şehrin dışındaki mahalleri ve erzağı tahrib etmişlerdi 29 9. Xanthos'un yağmasından daha ızdırab ve ibret verici olay, şehrin zaptından sonra meydana geldi. Tarihte eşine ender rastlanan bu hadiseyi Likya'lılar üçüncü kere tekrarlamış oluyorlardı300 . Brutus, Xanthos' - lulara anlaşma şartları için haberci gönderdiği zaman, bunlar kendi ailelerini öldürdükten sonra, mızraklarını habercilere fırlatarak, ken­ dilerini daha önce evlerinde meydana getirdikleri cenaze yakmak için yapılan odun yığınları üzerine attılar. odunları ateşe vererek kendi­ lerini de ölüme terkettiler. Böylece, Brutus, ancak bazı tapınakları kurtarabildi, fakat Xanthos'lu kölelerden başka. sadece birkaç kadın

297 Appianos, Bel. Civ., IV, 79 sonu. 298 Appianos, Bel. Civ., IV, 80. 299 Appianos, Bel. Civ., IV, 76. 300 Birinci olay, Pers'lerin Likya 'yı ele geçirmesi sırasında meydana gelmiş ve yine Xanthos'lular ölünceye kadar savaştıktan, kalanlar da çocuklarını ve kanlarını yaktıktan sonra, kendilerini de ateşe atmışlardı: Herodotos, I, 176, Bak. O. Akşit, Likya Tarihi, p.p. 112 v.d. İkinci ızdırabı ise, İskender'in Likya'yı zaptı sırasında tattılar: Appianos, Bel. Civ., IV, 80. Bak. O. Akşit, o.1., p.p. 124 v.d. Krşl. Plut., Brut., XXXI, 5. 105

301 ile 150 erkek Xanthos'luyu ele geçirebildi • Hürriyete-aşık ruhlu Xanthos'luların( w.0.:ıv q>;>ovrıµ::x cl>ıAe:Ae:u9e:pov) sonu bu şe- kilde olmuştu. Görüldüğü gibi, son derece muharip bir millet olan Likya'War, devrin en kudretli ordularına sahip Roma'lılar karşısında hiç yılma­ mışlar ve inandıkları ve bağlı oldukları hürriyetleri uğruna { EAe:uSc:­ plcxç ouve:Ka: ) bütün bütün mahvoluncaya kadar döşüşerek, mağ­ lubiyet ve esaret acısını tatmaktan kendilerini feda ederek kurtulabil­ mişlerdir. Ayrıca, milli gurur ve haysiyetleri de çok yüksek olan Likya'lılar kendileriyle birlikte bütün ailelerini de ölüme sürüklemiş­ lerdir. Xanthos'un zaptından sonra, Brutus, bu şehrin limanı durumun­ da olan Patara'ya gitti. Brutus, Patara'yı ordusuyla çevirdikten son­ ra, Xanthos'un kaderini örnek göstererek haiktan her emrine itaat 2 etmelerini istedi3° • Fakat. D~o'nun naklettiğine göre, Patara'ya yap­ tığı anlaşma teklifine ( rrpoe:rnAfocxTo µe:v · aürnuç EÇ ı Af ::xv ) bun- lar itaat edemeyecekleri cevabını verdiler. Zira, köleler ve hür vatan­ daşların fakir olanları ( 800 /ı. oı Kat Twv: EAe:u8tpc.vv o l rrevrıTt.Ç ), ge­ rek henüz kavuştukları hürriyetleri ve gerekse borçlarının affa uğra­ 303 mış olması sebebiyle buna mani olmak istediler • Bunun üzerine, bunların bir çoğu ile evlilik yoluyla yakınlıkları olan Xanthos'lu esir­ leri Patara'lılara gönderdi, bunların vasıtasiyle Patara'lıları kendi ta­ rafına çekeceğini ümid etmekteydi. Fakat, her erkeğe kendi akraba­ sını hediye olarak vermesine rağmen hiç birisi buna yanaşmayınca , surların hemen dibinde, emin bir mahalde bir mezat kurdu ve bir

301 Appianos, Bel. Civ., iV, 80 : EtAE ::cxv6iwv KCXl EK 'TWV avôpwv yuvaıa ÔAiycx EAEu6tpcx Kat &vôpaç oüôE: tç hcx'Tov Kat ırtv'T~K<7V'TCX ırana<;. 150 kişilik miktar, Plutarkhos tarafından da (Brutus, XXXI, 4) doğrulanmak.ta­ dır ;µ6vouç (Ka'Tov ırtv'Tl")KOV'Tcx ytviu6cxı Krşl. Cassius Dio, XLVII, 34, 3; Gelzer, RE, X, 1011 v.d.; Treuber, o.1., p.p. 198 v.d. Kilikia'daki Olba'ya ait bir epigram Xanthos'un yakılışını zikretmektedir: T.A.M., II, 100. Bak.. l.H.S., Xll, (1891), p. 263 v.d., no. 49. 302 Appianos, Bel. Civ., iV, 81. 303 Cassius Dio, XLVII, 34, 4. 106 zamanlar en önemli kişiler olan Xanthos ' luları haraç-mezat satmağa başladı. Bu şekilde, Patara'lıları anlaşmaya zorlayacağını zannedi­ yordu. Fakat, bu da beyhude çıkınca, ya l nız b i rkaçını sattı, diğer­ 304 lerini gönderdi • Brutus'un Patara'lıları ikaz için yaptığı teşebbüs sonuç vermeyince, onlara günün geri kalan kısmını düşünerek karar verme fırsatı tanıdığı anlaşılıyor. Çünkü, ertesi sabah, ordularını ha­ rekete geçirmiştir305 • Bunun üzerine Patara ' lılar surların üzerinden bütün emirlerine itaat edeceklerini ve kapıları açacaklarını bildirmiş­ lerdir. Buradan da Brutus'un ikaz için giriştiği yo 1un, en sonunda müs• bet neticeye ulaştığı anlaşılmaktadır. Her halde, Patara'lılara düş~n­ mek için zaman vermesi lehine o : muştur. Brutus, Patara'ya girdikten sonra kimseyi öldürmemiş ve sürmem=şt i r. Ancak, şehrin malik ol­ duğu bütün altın ve gümüşü kendisine teslim etmelerini, ayrıca her-

304 Casshıs Dio'nun bu ayrıntılı nakli, Plutarkhos ve Appianos tarafından de­ ğişik bir şekilde anlatılmaktadır: Plutarkhos (Brutus, XXXII, 1-2) da Pa­ tara'nın kendisine tamamen kar ş ı o:duğunu an l aması üzerine, Brutus'un Patara'lıların da aynı çılgınlığı ( TTJV cxuTfıv ôıôlwç chr6voıa11) yapmala­ rından korktuğu için hücumu geciktirdiği ve esir aldığı kadınlan ( yuvcxi'ı.~Touç ) fidye almaksızın, kocalarına ve babalarına vermek suretiyle iknaya çalıştığı açıklanmaktadır. Fakat, Xanthos'lulardan sa­ dece bir kaç kadının ( yuvcxıa o>.lycx ) esir edilebildiği Appianos tara­ fından (Bel. Civ. IV, 80) bildirilmektedir. Bu sebeple, bir kaç kadınla bir şehri itaate almak istemesi, bunlar çok önemli kimse!er olmadıkça, biraz garip görünmektedir. Ayrıca, Appianos'ta, Dio ve Piutarkhos'un bu ha­ beri bulunmamakta, bunun yerine yalnız bazı Xanthos'luların bunlara götürüldükleri ve kederli bir şekilde kötü taiihlerinin onlara daha basiretli davranmalarını öğütledikleri zikredilmektedir: npoafıyollTO TE CXUTOİÇ ot =:exı.0ıoı 6ôupoµEvoı TCx aqıiTEpa Ko:İ 1!apo:ıvouvTEÇ aµdvo\.a Bou>.Euaa8cxı. Buna karşılık, Patara'lılar, Xanthos'lulara hiçbir cevap vermemişlerdir.

305 Appianos, Bel. Civ., IV, 81; Dio (XLVII, 6) Patara'lıların yukarıda zikre­ dilen esirleri satması ve diğerlerini serbest bırakması üzerine onun dürüst bir kimse olduğuna inandıklarını ve ona itaata yanaştıklarını söylemekte­ dir. Fakat, bizce, Appianos'un kaydı daha yerinde olsa gerektir. Çünkü Xanthos'luların Patara'lılara tavsiyesi, daha sonra görüşülerek müsbet kar­ şılanmış olmalıdır. Patara'lı l ar Brutus'un doğru : uğuna inanmaktan ziyade, Xanthos'un akibetim• uğramaktan korkmuş olmalıdırlar. 107

6 kesin özel malını getirmesini emretti, ki buna hepsi itaat ettiler3° • Yalnız bir köle efendisinin altınını gizlediğini ihbar etti ve bunu bir Centurion'a (yüzbaşı rütbesinde subay) gösterdi. Mahkemede efen­ disi konuşmadı, fakat annesi ağlayarak altını kendisinin sakladığını söyledi. Köle, sorulmadığı halde kadına itiraz etti ve onun yalan söy• lediğini ve efendisini koruduğuna beyan etti. Brutus, genç adamın sessizliğini beğendi ve annesinin ızdırabına da sempati duyduğu için her ikisine de dokunmadan serbest bıraktı. Köleyi ise efendilerini it­ hamı sebebiyle cezalandırdı 307 .

Aynı sırada, Asia eyaleti Quaestor'u Lentulus Spinter, Myra'­ nın limani Andriace'ye ele geçirmeğe gönderilmiş ve limanı kapatan zinciri kırarak, Myra'ya ilerlemişti 308 • Myra'lılar, Lentulus'un emir­ lerine itaat ederek, onun Patara'daki para toplamasına ses çıkarma­ dılar. Bunun üzerine Likya Bir~iği ( Koı v6v Twv /\uK icvv ) Brutus'a elçi heyeti göndererek, askeri bir anlaşma teşkil etmeğe ve imkanları nisbetinde parayı vereceklerine söz verdiler.. Böylece Brutus Likya'lı­ lara vergi tarh ederek, hür Xanthos'luları da şehirlerine iade etti. Likya filosunun da, kendi gemileriyle birlikte Cassius'la buluşacağı Abydos'a hareket etmesi emrini verdi. Bu suretle, Brutus kısa bir süre içerisin-

306 Appianos, Bel. Civ., lV, 81; Dio (XLVIJ, 6) sadece vergi cezasına çarptı­ rıldıklarını zikretmektedir. Plutarkhos'un açıklamasından (Brutus, XXXII, 2) Brutus'un Likya'dan 150 talent elde ettiği anlaşılmaktadır: cxihoc; eK­ CX'l'O\I Kal 'TTE\l'f~Koncx 'faA.cxv,.a AuKiouç npcx~aµEvoç .• Fakat, Plutarkhos Myra'dan bahsetmediği için bu miktara onlardan alınanın dahil olup ol­ madığı belli değildir. 307 Appianos, Bel. Civ., IV, 81 sonu.

308 Appianos, Bel. Civ., IV, 82; Dio, Myra'nın Brutus tarafından zapt edildiğini bildirmektedir (XLVII, 34 sonu). Fakat, bu yanlış olmalıdır, zira, Brutus Patara'da iken, aynı zamanda ( Ti;> oô:ıhi;'l xp.5VC:J ) Lentulus' Andriace'ye gönderilmişti. Dio, aynı yerde Brutus'un limanda Likya'lı kumandanı ( TÔV cnpanıyov auT€>11 ) ele geçirdikten sonra Myra'yı itaate aldığını zikretmektedir. Appianos'ta da Lentulus'un liman zincirini kırdığı belirtil­ diğine göre, burada ufak bir karşı koymanın meydana geldiğini kabfil etmek gerekmektedir. Bak. Tn::uber, o.l., p. 202, not. 2. 108

309 de, diğer bölgelerin de kontrolünü emri altına almış oldu • Bununla beraber, Antonius'a karşı açılan seferde deniz savaşı yapılmadığından bu Likya gemileri zarar görmedi.

309 Cassius Dio, XLVII, 34 sonu : Ko:İ oihc.> Kat Ta>.Acx öi 6>.iyou ırapta­ T~craTO . Brutus'un, Xanthos·u tahribi ve Patara ile ilgili Grekçe yazılmış mektupları bulunmaktadır : Bak. R Hercher, Epistolographi Graeci, Paris, 1873, p.p. 177-191. Bunlar arasında No. XI (Rhodos'lulara): Bpoihoç 'Poôtoıç. :=:cxvSiouç ô:rrocrTÇtvTcxç ~µc:)v xtıpc.>aaµtvoı ~J3rı8611 ô:ırtcrq>a~­ aµtv T'l\I -n: ıroAlV ai1Tc:)11 KaTEr.p~craµtv. XXV (Likya'lılara) : J3poihoç AUKlOlÇ . :=:a116lOI T~\I tµ~v EUEPYECJ'lCXV UıTEPlOO\/TEÇ Taq>ou Tijç avoiaç EaX~Kacrl "T~\/ ıtcxTpi8cx krşl. Plut., Brut. II. XXVI (Likya'lılardan Brutus'a) : AuKlOl J3pouTC(l. :=:av0ioıç µiv au11ax66µc:Sa Tijç cruµqıopcxç ~v ırpocrTıµov Tijç ô:voicxç lxoucrı Ti;> µo:öi. XXVII (Brutus'tan Likyalılara): No. XLIII (Myra'ya), XVII, XXI, XXIII, XXVII, XLV (Patara'lılara). Bu mektuplarda, çeşitli ~birlere ve­ rilen emirler bulunmaktadır. Brutus, Likya'yt zaptından sonra lmp (erator) ibaresini taşıyan bir sikke bastırmıştır. Bak. H.A. Grueber, Coins Rom. Rep. Brit. Mus., il, p. 450 v.d. ve p. 487, no. 62. F. M. ANTONİUS VE LİKY A.

Likya'lılar, Brutus'un triumvirlere karşı savaşında kendisini güç• lendirmek maksadıyla yaptığı saldırı karşısında ağır bir darbeye maruz kalmışlardı. Octavius ve Antonius, Brutus ve Cassius'un Likya ve Rhodos ile meşgul olduklarını haber aldıklarından, muhasımlarının bunlarla uzun süre çarpışacaklarını tahmin etmişlerdi. Bu yüzden ha­ rekete geçmekte acele etmemişler, ihtiyaten Saxa ve Norbanus'u Ma­ kedonya'ya göndermekle yetinmişlerdi. Fakat, Likya'lıların ve Rho­ dos'luların kısa zamanda mağlubiyete uğradıklarını öğrenince, bu ül• 10 keleri överek, bunlara para armağan edeceklerine söz verdiler3 • Ve, derhal harekete karar verdiler. Fakat, her ikisini de geciktiren sebep­ ler oldu. Antonius, Brundisium'da, Octavius ise Rhegium'da bir süre oyalanmak zorunda kaldılar. En nihayet, Philippi muharebesindeki galibiyetten sonra, Antonius M.Ö. 41 de Asia'ya mümkün mertebe para toplamak için geldiği zaman, Likya'lıları bundan muaf tuttu. Hatta, Xanthos'un tekrar imarı için bunları ısrarla teşvik etti. Likya'- lıları vergilerden tamamen kurtardı 311 • Treuber, Xanthos'un bu yeni­ den imar ve inşasıyla değişik bir millete sahip olduğunu, hepsinden fazla Grek unsuru ihtiva ettiğini ileri sürmekte ve Pausanias'ın bir 312 pasajını buna misal göstermektedir . Fakat, bizce, burada sözü ge-

310 Cassius Dio, XLVII, 36, 3-4: cxia06µEvoı ôt aihouç E.a>.cxuK6wç Toiç µ(v AuKlolÇ KCXl TOlÇ 'Poôioıç Eıtaivouç TE EÔ:)aav KCXl xpJıµaTa xcxpıEia0aı. 311 Appianos, Bel. Civ., V, 7 : A.vKiouç µ(v cXTEAElÇ <ı>opcxv aq>ıEiç KCXl =:av- 0ov oiKt~Eıv ırcxpcxıvc7>v. 312 Treuber, o.I., p. 203, not. 3. Bak. bu hususta, Pausanias, II, 37, 3: Appıq>&v µtv ô:viKcx0EV TpıKc..>vıfoç Twv lv AlTc..>>.icx, Ta ôi tq>'Jıµwv AuKic..>v Toiç µ6:>.ıaTcx ôµoc..>ç ô6Kıµoç. 110

çen Likya'da Grek unsuru bulunması keyfiyetini, Xanthos'ta Grek'lerin fazlalığını gösteren bin kanıt olarak kabfil etmek ihtiyatsızca bir gö• rüştür. Zira, bu pasajda Xanthos'tan bahsedilmediği gibi, diğer Likya şehirlerinde (Phaselis, Olympos v.s.) Grek unsuru olduğu esasen bili­ nen bir durumdur. M.Ö. 40 ta, Likya hudutlarına kadar istila tehlikesi vuku buldu. Caesar'ın öldürülmesinden sonra Brutus ve Cassius tarafına geçen, M.Ö. 45 te Munda'da ölen Labienus'un oğlu olan genç Labienus, bun­ lar tarafından Parthia'ya gönderilmişti. Labienus orada bulunduğu sırada müthiş bir Octavius ve Antonius düşmanı olduğunu göster• mişti. Labienus, Parth'ların başında olarak Fırat ve Suriye'den, Lydia ve Ionia'ya kadar bütün Küçük Asya'yı kontrolü altına almağa mu­ vaffak olmuştu313 . Bu istila esnasında, Labienus Likya'yı da ele ge­ çirmiş olmamakla beraber, savaş tehlikesi çok yakınlaşmıştı. Labienus. Kilikia'yı (tabii onunla beraber sayılan Pamphylia'yı) Stratonicea müstesna, işgal etmiş ve buradaki şehirleri itaata almıştı 314 . Labienus, Mylasa ve Alabanda'yı savaşarak zaptetmiş , fakat Stratonicea'yı uzun müddet kuşatmasına rağmen elde edemem=şti 315 . Bu suretle, Likya bu istiladan masun kaldı.

Antonius bu harekatı haber aldığı zaman, bunlara mani olacak durumda bulunmuyordu. Zira, gerek İtalya'daki karışıklar ve gerekse Kleopatra ve Mısır ile ilgisi ona bu işlere eğilmek imkanını verme­ mekteydi316. Tyros'a yardım etmek istediyse de, bütün Suriye'nin daha evvel işgal edilmiş olduğunu görünce, bunları kaderleriyle baş­ başa bırakmış, K. Asya sahilleri boyunca ilerleyerek Yunanistan'a geçmiş, sonra da İtalya'ya gitmişti.

313 Plutarkhos, Antonius, xxx, I : Aaf3ırıvov Eırayona nap0ouç Tqv arr' Euq>paTou Kat Iuplac; ô:xpı AuSlaç 1vlcxc; 'Aala11 KaTcxaTptq>ta0aı. 314 Cassius Dio, XLVIII, 26, 3: ô OE ôq Aaj3ıi]voç ~v ToUT~ T~Y -rt KıXıKl­ av KaTiaxt. Kat Ti]ç 'Aalaç TOÇ qntıp~'Tlôcxc; n6Xtıc; .•. naptaT~crcx-ro n>.qv ITpaTOYtKtlaç. Bak. Treuber, o.l., p. 204, not. I.

31 ~ Cassius Dio, XLVIII, 26, 4. 3l'l Cassius Dio, XLVIII, 27, 111

Antonius, Parth'lara karşı sefere ancak M.Ö. 36 da çıkabildi. Bu sırada, karısı Octavia vasıtasiyle arası açık olduğu Octavianus ile barıştı ve onun tarafından bu sefer için iki lejyonluk bir kuvvet em­ 17 rine verildi ve böylece Asia'ya geçti3 . Antonius, Armenia'da ordusunu yenilediği zaman, bunlar ara­ sında 60.000 Romalı piyade ve süvari ile birlikte. 10.000 Kelt ve Iber ve diğer milletlerden de ( Twv fü a\\JJv tavwv E:y::vovTo Tp~iç µupıafüç auv hrm:Oaıv ôµoO KCxl q>ı\olç) 30.000 süvari ve hafif-silahlı 318 kuvvet bulunuyordu • İşte bu «diğer milletler» arasında Likya'lı­ ların da mevcudiyeti muhtemel görülmektedir. Zira, Antonius, Asia bölgesinin başından bulunuyordu. Daha sonra, (M.Ö 32), Octavianus ile Antonius arasındaki sa­ vaşta Likya'lıların Antonius'un yanından yer aldıkları neticesi çık­ maktadır. Çünkü, Plutarkhos tarafından «Antonius, Suriye, Maeotis gölü (Azak k.), Armenia Illyria arasındaki şehirlerin, milletlerin, tet­ rarkh'ların ve bütün kralların savaş için teçhizat göndermelerini veya 319 getirmelerini emretti» denilmektedir • Bu durum, Dio tarafından da doğrulanmakta, Antonius'un tarafında Asia topraklarında Roma'ya 320 tabi bölgelerin yer aldığı zikredilmektedir • Bununla beraber, bu hususta bir kesinlik bulunmamaktadır.

'.H7 Plutarkhos, Antonius, XXXV, 4-5. 318 Plutarkbos, Antonius, XXXVII, 3. 319 Plutarkbos, Antonius, LVI, 4. no Cassius Dio, L, 6, 5 : Ti;°> ô ,, AVTc.lYl~ npOC7ETE0ttTO Tel EV TU , Aaı<;t

T'(l ~ndpeı> Tc.lV t?c.lµaic.lv CxKOUOYTq, .. G. AUGUSTUS VE LİKY A'LILAR.

Octavianus ile Antonius arasındaki mücadele, Octavianus lehine sonuçlandıktan sonra, Likya için bir süre kendine gelme devri baş­ ladı. M.Ö 31 yılı sonbaharı nihayetine doğru Actium muharebesinden sonra, Octavianus otuziki yaşında olduğu halde Roma dünyasının tek hakimi olarak, Ege denizini geçerek Samos adasına geldi. Buradan da 321 Ephessos'a bir ziyarette bulundu • İkinci defa, Asia'yı 30/29 M.Ö da ziyaret ettiği zaman, Antonius'un yanında yer alan şehirleri para öde• meye zorlayarak ve bunların devlet teşkiiatlarını iptal ederek ceza­ landırdı. Yani, bunların otonomilerini ve · hürriyetlerini aldığı, Dio tarafından zikredilmektedir322. Gerçekten, Kos'lular Antonius'a gemi inşası için kereste verdiklerinden cezalandırılmışlardı323 . Bununla bera­ ber, şehirlerden, özellikle Asia'nın harab olmuş şehirlerinden büyük mebiağlar toplayabilmesi imkansız olduğu gibi, bu hususta kesin ka­ yıt da bulunmamaktadır. Buna karşılık, Karia'da Stratoniceia ve Mylasa gibi şehirlere, Labienus'a karşı koydukları için, yardımda bu­ lunmuştu324. Octavianus, M.Ö. 29 daki ziyaretinde, eyaletin ekonomik durumunu düzeltmek için, Ephesos ve Pergamon'da ve muhtemelen diğer yerlerde altın ve gümüş paralar bastırmıştır325 . Bu sırada, Xant-

321 Suetonius, Augustus, 17, 3 ve 26; Cassius Dio, LI, 4, I; 18, I; 21, I; Orosius, VI, 19, 21; Appianos, Bel. Civ. IV, 42. 322 Cassius Dio, LI, 2, 1. 323 Strabon, XIV, 657. 324 Tacitus, Annales, III, 62, 2; Le Bas ve Waddington, Jnscriptions Grecques et Latines, vol. III, 441. 325 Mattingly-Sydenham, Rom. lmp. Coinage, I, p.p. 49 v.d. ve 60 v.d. Mat­ tingly, B.B. Cat. Rom. Emp., I, p.p. XXV, LXVIII v.d. ve 112 v.d.; Sydenham, Num. Chron., XX (1920), p. 27 v.d.; Grueber, Coins Rom. Rep. Bril. Mus., II, p.p. 537 v.d. 114 hos'ta bir «Caesar tapınağı» bina edilmiş ve bu kütle bir de rahip tayin edilmiştir ki, bu durum Octavianus'un Xanthos'lulara şehirlerini imar hususunda yardımda bulunduğunu ifade etmekte olmalıdır326 • Ayrıca, Tlos'ta da Octavianus'a «Bütün kainatın kurtarıcısı ve velini­ meti» ibaresiyle şeref tevcih edilmiştir327 • Aynı şekilde, Myra'da da «Karaların ve denizlerin İmperator'u, bütün kainatın kurtarıcısı ve velinimeti» şeklinde halkın teveccühüne mazhar olmuştur32 1!. Bu du­ rum, Octavianus'un Likya'lılara karşı olumlu bir tutum güttüğünü göstermektedir. Bu sebeple, Likya'lıların, Antonius'a gerçek bir yar­ dımda bulunmamış oldukları neticesi de çıkabilir. Nitekim, Augustus, M.Ö. 21 yılında Atina'dan Samos'a geçip kışı orada geçirdikten sonra, M.Ö. 20 yılı Bahar'ında oradan Asia'ya gelmiş uzun süre meşguliyeti esnasında, eyaletlerin meseleleriyle de 329 yakından ilgilenmişti. Dio , Augustus'un bunlara kendi halkı gibi ( burnu ovrnv foıµe:"rı8dç ) muamele ettiğini zikretmekte, ve çeşitli reformlar yaptığını, hatta bazılarına para armağanlarında ( X.'.)~µaTo: Toiç µ€:v E1rE3c..>KE ) bulunduğunu, diğer bazılarına ise vergi fazlalık­ larının indirilmesinde yardım ettiğini ilave etmektedir. Bunu takip eden pasajda Dio, Roma'lıları öldüren Kyzikos'luları köleliğe indirdiğini, aynı şeyi Suriye'de Tyros'lulara ve Sidon'lulara da tatbik ettiğini bil­ dirmektedir. Buradan, Likya'lıların böyle bir cezalandırma listesinde yer almadıkları ve daha önce330 de Augustus'un teveccühüne ve para yardımına mazhar olduklarına dayanarak, bu kere de muavenet gö• renler arasında bulundukları anlaşılmaktadır. Gerek Augustus ve gerekse Tiberius zamanında Roma ile Lik­ ya'hlar arasında iyi bağlantıların devam ettiği bu imparatorlara tevcih

326 I.G.R., III, 482 = O.G.I., 555. Burada, özü geçen "Caesar•ın Augustus olması kuvvetle muhtemeldir. Bak. Magie, o.l., I, p. 529; II, p. 1386, not. 45. 327 T.A.M., II, 556 = I.G.R., III, 546. 328 I.G.R., III, 719 ve 721. 329 Cassius Dio, LIV, 7, 5. 330 Cassius Dio, XLVII, 36, 3-4. 115

edilen şeref payelerinden ve dikilen heykellerden anlaşılmaktadır 331 • Tiberius, Myra halkı tarafından hayatı boyunca «tanrı» olarak tavsif edilmiştir. Aynı durum, Germanicus ve Drusus için de söylenebilir. Çünkü, bunların şerefine de Patara ve Myra'da heykeller dikilmiş ve bunların adına rahipler hizmet etmiştir. Hatta, Germanicus, Suriye'ye giderken, M.S. 17 yılında, Likya şehirlerini de ziyaret etmiş, federal şehirler Roma'ya tabi olmamakla beraber, Patara'da kendi ibadeti için bir rahip tayin edilmiş ve adını taşıyan bir de bayram tesis edilmiş­ tir. Myra halkı, Germanicus ve Agrippina için heykeller dikerek, im­ paratoru «kurtarıcı», «velinimet» gibi kelimelerle tasvir etmişlerdir3 32 •

Likya Birliği'nin bu devrede sadece şekilden ibaret olduğu an­ laşılmaktadır. Artık, onun askeri bir fiiliyatı bulunmamaktaydı. Ve, bu durum uzun bir süre devam etti. Bununla beraber, Rhodos hakimiye­ tinden kurtarılmasından aşağı-yukarı iki yüz ytl sonra. Likya'lılar elde ettikleri bağımsızlığı yine kaybettiler.

331 I.G.R., III, 694 (Apollonia'dan) ve 474. Burada Likya Birliğinin (Koivov) Tiberius için bir kült tesis ettiği zikredilmektedir. l.G.R., III, 717. 719 ve 721 (Andriace'de abidesi için); l.G.R., III, 715, 720 ve 721 (Myra). 332 T.A.M., ll, 420 = l.G.R., IlI, 680 (Patara); l.G.R., III, 715 ve 716 (Andriace-Myra'nın limanı). Germanicus'un babası Drusus·un abideleri için bak. I. G.R., III, 717, 719 ve 721 (Andriace'de). -ı. 111

Roma Eyaleti Likya

III. ROMA EYALETİ LİKY A.

M.S. 43 yılında Roma Senatosu, İmparator Claudius'un emri üzerine Likya'nın bir Roma eyaleti yapıldığını ilan etti. Suetonius'a göre333, Claudius'un Likya'lıları bağımsızlıklarından mahrum etmesi­ nin sebebi, bunların kendi aralarındaki kavgaların sürüp gitmesi idi. Bu konuda ikinci kaynak olan Dio'ya göre ise, sebep başkaydı: Clau­ dius Likya'lıları köleliğe indirmişti ( ~ôouAt:'>craTo ), çünkü bunlar isyan etmekte ve bazı Roma'lıları öldürmekteydiler, bundan dolayı onları Pamphylia ile birleştirmişti 334 • Görüldüğü gibi, Claudius'un tu­ tumu burada daha ağır bir şekilde ifade edilmekte, Likya'lıların köle• likle cezalandırıldığı kaydedilmektedir. Bunu hak etmelerine ise is­ yanları ve bazı Roma'lıları öldürmeleri sebep gösterilmektedir. Fakat, Likya'lıların, Roma'lılarla iyi münasebetler tesis ve bunu devam et­ tirme çabası içinde oldukları göz önünde tutulunca, bu ifadenin ger­ çek anlamını anlamak güçleşmektedir. Aynı şekilde, Suetonius'un zikrettiği «kendi aralarındaki kavgaların» da, hürriyetlerinin kaybıyla neticelenecek kadar vahim bir duruma sebep olacağına inanmak da zordur. Bize öyle geliyor ki, Claudius Likya'yı eyalet haline getirmeğe karar vermiştir ve bunun için de bahaneler aramıştır. Esasen, Clau­ dius'un Likya'lılara karşı tutumu da bunu ima etmektedir: Zira, bu meselenin Senato'da görüşülmesi sırasında, Claudius orijin olarak Lik­ ya'lı, fakat Roma vatandaşı olmuş elçi hey'etinden birisine, Latince soru açmış, Likya'lı elçinin . söylediklerini anlamakta güçlük çekmesi

333 Suetonius, Claudius, 25: Lyciis ob exitiabiles inter se discordias libertatenı ademit. 334 Cassius Dio, LX, 17, 3-4: ı-ouç Tt AuKlovc; aTcxaicxaa11Tcxç, l.>aTt Kcxt 'Pc.>µcxlouc; TlVCxÇ cXlTOK'TElllCXl, EÔOUAWO'CXTO, TE KCXl EÇ TOY Tijç ncxµqıu>.l_ cxc; 110µ011 EaiypcxqıE11. 120

üzerine onu vatandaşlıktan çıkartmış ve Roma'lıların dilini bilmeyen bir kimsenin Romalı sayılmayacağını söylemiştir335 • Gerçi, Claudius Latince'yi vatandaş olacakların bilmelerini şart koşmuştur. fakat daha 336 önce vatandaşlığa kabUI edilmişlerden bunu istemesi yersizdir • Lik­ ya'yı eyalet haline getirmek için Claudius'a atfedilen sebepler, bizde, bu yönden, bahanelerden ibaret olduğu intibamı uyandırmaktadır. Claudius'un gerçek maksadı, Roma imparatorluğunun genişleme tem­ posu içerisinde Likya'nın da bundan ayrı tutulmaması olmalıdır. Zira, bu arada Mauretania, Britann:a, Thracia ve Judaea toprakları Ro­ ma'ya ilhak olunmuş, imparatorluk daha geniş bir alana yayılmıştı. Esasen, Claudius'un dış politikası Tiberius'un konservatif tutumuna zıt olarak, istila ve ilhaktı 337 • Nitekim, ertesi yıl, Rhodos'lular da aynı akıbetle karşılaştılar, hürriyetlerini kaybettiler. Bu suretle Likya, imparatora bağlı bir Roma eyaleti olarak, onun tayin ettiği bir vali tarafından idare edilmeğe başladı. Bu ilhak, bronz 338 ve gümüş sikkeler bastırılarak tes'it ed!ldi . Likya, Küçük Asya' da meydana getirilmiş eyaletlerden daha küçük olması sebebiyle, 339 Pamphylia eyaletine devredildi • Roma eyaleti Likya'nın kuzey hu­ dutlarının, Kibyra'ya kadar genişlediği anlaşılmaktadır. Çünkü, daha önce Asia eyaletine dahil olan bu bölgede de, Likya eyaletinin ilk imparatorluk valisi olan Quintus Veranius'un Kibyra halkının (demos) Claudius tarafından atanmış Legatus pro praetore ünvanlı idarecisi ol­ duğu ve Sidyma'da bulunmuş bir kitabede de Likya'nın valisi diye zikredildiği tesbit edilmiştir340 • Doğu'da ise Pamphylia ile olan hudu­ du sabit kalmıştır. Zira, Pamphylia M.S. 69 da Likya'dan ayrıla-

335 Cassius Dio, LX, 17, 4-5. 336 Bak. O. Akşit, Tarih Dergisi, -.Tarihçi bir imparator: Claudius-, (1969), sayı. 23, p.p. 131-144. 337 Magie, o.l., I, p.p. 529 ve 547 v.d. 338 B.M.C. Lycia, p.p. 38, 39, nos. 5-11. pl. 10, II; Imhoof-Blumer, Zur Griech. u. Röm. Münzkunde, Geneva, (1908), p. 21 v.d. 339 Magie, o.1., I, p. 530; II, p. 1386, not. 48. Bu sonuç, Cassius Dio'nun daha önce zikrettiğimiz pasajına (LX, 17, 3) istinat etmektedir. 340 Sidyma'dan kitabe: T.A.M., II, 177 = l.G.R., III, 577; ve Cyaneae'dan kitabe: I.G.R., III, 703; Claudius'un Legatus pro praetore'si (I.G.R., IV, 121 rak, büyük Galatia eyaletiyle birleştirilmiştir. Galba tarafından Pamphylia'nın Galatia'ya devredilmesi Tacitus'un bir kaydına dayan­ maktadır341. Pamphylia'nın Likya ile bir tek eyalet halinde birleştiril;: mesi ise Nero z· amanına rastlamaktadır. Syme tarafından kesin olarak ispatlandığı üzere342 , muhtemelen M.S. 57 den sonra Likya valisi olduğu anlaşılan343 C. Licinius Mucianus'un Attaleia'da bulunmuş olan bir kitabede aynı zamanda Pamphylia valisi olarak zikredilmesi bu sonucu vermektedir344 . Bu durumda, Likya'nın Pamphylia ile bir­ likte tek eyalet halinden, Galba tarafından çıkarıldığı ve kısa bir süre yine bağımsızlığa kavuşmuş oldukları ihtimali ortaya atılmıştır. Bu konuda Likya'lıların hürriyetlerine muhtemelen Nero tarafından ka­ vuşturuldukları Treuber ve J ones tarafından kablll edilmektedir345. Di­ ğer taraftan, Syme Galba zamanında bunun ·imkan haline geldiğini iddia etmektedir346. Buna karşılık, Magie, Likya'lılar ister Nero, is­ ter Galba tarafından olsun, hürriyetlerinin iade edilmiş olması keyfi­ yetinin izahının güç olduğunu söylemektedir347 . Treuber'in Nero za­ manı valileri olarak kablıl ettiği Eprius ve Marcellus ile Licinius Mucianus'un görevleri sırasında Likya'nın Pamphylia ile birlikte tek eyalet olarak karşımıza çıktığı Syme tarafından ispatlandığı üzere, bu

902) Q. Veranius M.S. 41 yılında Pleb Trıbunluğu ile 49 dak.i konsulluğu arasında valilik görevinde bulunmuştur ve M.S. 43 den önce praetor ol­ madığı içi'n, yeni eyaletin ilk valisi olduğu çok kuvvetle muhtemel görül• niektedir: Bak. Magie. o.!., II, p. 1387, not. 49. 341 Tacitus, Historiae, II, 9: Galatiam ac Pamphyliam provincias Ca/purnio Asprenati regendas. 342 R. Syme, Klio, XXX, 1937, p. 227 v.d. 343 I.G.R., JII, 486 = O.G.I., 558 = Dessau, 8816; Plinius, Natur. Hist., XII, 9 ve XIII, 88. 344 Monumenti Antichi Pubblicati per cura della R. Accadernia dei Lincei, XXIII1 ı, 1914, p. 36, no. 38 = L' Annt!e Epigraphique, 1915, p. 48. 345 Treuber, o.l., p. 208: Auf Kurze Zeit erhielt Lykien die Freiheit wieder, entweder unter N ero oder unter Galba. Ersteres is Wahrscheinlicher; AİI . M . Jones, Greek City, p. 68 .

346 Syme, aynı yer, p. 231. 347 Magie, o.l., p. 1387, not' 50. 122 fikri yerinde görmemek gerekmektedir. Diğer taraftan, Syme'ın özel• likle üzerinde durduğu, Suetonius'un kaydı , gerçekten kanaatimizce de Galba'nın zamanında Likya'nın ancak böyle bir bağımsızlığa kavuşma imkanına yer vermektedir. Zira, Suetonius kaydında348 , diğer yerler­ le birlikte Likya'nın da Vespasianus tarafından eyalet haline getiril­ diğini, fakat bu yerlerin «bu zamandan önce hür oldukları> (quae liberae ante id tempus fuerant) bildirmektedir, ki «bu zamandan önce> (ante id tempus) olan devir yani Vespasianus'tan öncesi Galba'run imparatorluğu sırasını ifade etmekte olmalıdır. Magie, Suetonius'un bu pasajındaki, Rhodos'un Claudius, Achaea Byzantium ve Samos'un 49 Nero tarafından serbestliğe kavuşturulmasına işaret etmektedir3 • Bu­ nunla beraber, Likya'nın hürriyetini izah edememektedir. Fakat, eğer bu kayda inanmak gerekirse. Likya'nın da kısa bir süre böyle bir du­ ruma nail olduğunu kabUl etmek gerekmektedir. Vespasianus'un za­ manında, Likya'nın da hürriyetini tekrar alması, M.S. 72 deki onun Asia Minor'daki eyaletleri genel olarak yeniden düzenlemesi sırasına 350 tarihlenmektedir . Vespasianus zamanında, Likya'da Sex. Marcius 351 352 Priscus , Cn. Avidius Celer Fiscillinus Firmus ve L. Luscius Ocrea353 isimlerinde üç imparatorluk valisi bilinmektedir. Vespasianus zamanında, Likya'nın idari maksatlarla Pamphylia ile birleştirilmiş ol­ duğu anlaşılmaktadır. Çünkü. Vespasianus'un saltanatı sırasına tarih­ lenen, Myra'da bulunmuş bir kitabede yukarıda isimlerini verdiğimiz valilerden birisine aidiyeti muhtemel kimsenin hem Likya ve hem de

348 Suetonius, Vespasianus, 8, 4 = Eutropius, VII, 19, 4 = Orosius, VII, 9, 10 = Hieronymus, Chron., p. 188, Helm (Eusebius, Chron, II, p. 159 Schöne),: Achaeam, Lyciam, Rhodum, Byzantium, Samımı libertate adempta (quae liberae ante id tempus juerant) ...... in provinciarum formam redegil. 349 Magie, o.l., II, p. 1387, not. 50. 350 Hieronymos (Chron., p. 188) bu tarihi M.S. 74 olarak göstermektedir. 351 T.A.M., II, 131, 270, 275, 396 ve 461 (=C.l.L., III, 14181) = I.G.R., III, 522, 610, 609, 659 ve 678.

352 T.A.M., II, 1188; 132 (= I.G.R., III, 521, 701 (= I.G.R., III, 506). 353 I.G.R., ili, 466. 123

Pamphylia'da idareci olduğu zikredilmekte, aynı surette Attaleia'dan bir kitabe bu hususu teyit etmektedir354 . Vespasianus'un zamanında mali reform politikası sebebiyle Likya şehirlerinin mali durumlarıyla yakından ilgilendiği muhtemel görün• mektedir. Nitekim, Vespasianus, M.S. 69 Haziran'ında imparator ilan edildikten sonra, İskenderiye'den Roma'ya doğru yola çıktığında, gemi ile Likya ve Ionia sahillerini ziyaret etmiştir 355 . Bu sırada, buraların halkı onunla mutad ittifak yemini yapmışlardır. Vespasianus'un Likya şehirleri ile sıkı münasebetleri çeşitli yapıların meydana getirilmesinde görülebilir. Xanthos'ta Vespasianus'u «Kurtarıcı» ve «Kainatın veli­ nimeti» diye tebcil eden Dor nizamı küçük bir zafer takı dikilmiş 356 , Balbura'da yine şehrin parasından bir su kemeri inşa ettirilmiş 357 , Pa­ tara'da ve Kadyanda'da da parası gerek şehir ve gerekse Birlik tara­ fından karşılanan hamamlar bina ettirilmiştir358 . Vespasianus'tan sonra Titus (79 - 81) ve Domitianus'un (81 - 96) imparatorlukları sırasında Likya ve Pamphylia'da vali olarak C. Ca­ ristanius Fronto bulunmuştur 359 . İmparator Hadrianus (117 - 138), M.S. 130 yılında Likya'dan geçmiştir360 . Hadrianus, 135 de Pamphylia eyaletiyle birlikte Bithynia'yı Senato idaresine bırakmıştır , ki Likya, Pamphylia ile beraber mütalaa edildiğinden, Likya da buna tabi ol­ muştur361. M.S. 144 - 149 da ise, Antoninus Pius zamanında (138 -

354 Magie, o.l., il, p. 1387-88, not 51. 355 Cassius Dio, LXV, 9, 2 a; Josephus, Bell. Jud., VII, 2, 1, 21 v.d. Tacitus, Historiae, 11, 81. 356 T.A.M., il, 270 ve 275 = I.G.R., ili, 610 ve 609. 357 I.G.R., III, 466. 358 T.A.M., 11, 396 = I.G.R., 111, 659 (Patara'da); T.A.M., II, 651 = 1.G.R., 111, 507 (Kadyanda'da genel hamam). Bak. Treuber, o.l., p. 217, not I; Magie, o.l., I, p. 530. Ayrıca, Titus zamanında tamamlanmış, fakat babası zamanında başlanmış bir hamam da Aperlae'da inşa edilmiştir . 359 1.G.R., 111, 300. 360 C.l.G., 4334-4335, 4336, 4337 ve Add. S. 1157. Bak. Benn. Niemann Reisen, p. 117. 361 Cassius Dio, LXIX, 14, 4: TU ÔE o~ [3ou>.~ Kal Ti;> KX~Peı> ~ ncxµcpu>.icx ciVTI T~Ç Bı0vvicxç EÔÔÔ'l. 124

161), valilik görevini Q. Voconius Saxa Fidus ile362, Cn. Arrius Cor­ nelius Proclus'un aldığı anlaşılıyor. 149 - 151 de ise Rupilius Severus vardı363 • Marcus Aurelius'un (161 - 180) bu bölgedeki valisi (M.S. 178 de) Licinius Priscus idi364. Commodus'un (176 - 192) saltanatı esnasında Likya'nın Pam­ phylia ile birlikte Senato idaresinde bırakıldığı neticesi çıkmaktadır. Muhtelif proconsul'ların bu bölgede görevlendirilmiş olmaları bunu göstermektedir365. Likya'da bulunmuş kitabelerde, Augustus dahil, Tiberius, Clau­ dius, Nero, Vespasianus, Titus, Domitianus, Traianus, Hadrianus, Antoninus Pius, L. Aurelius Verus, Marcus Aurelius, Commodus, Septimius Severus, Caracalla, Severus Alexander, Diocletianus, Maximianus, Contantius ve Galerius zikredilmiş , hatıraları anılmış­ tır366. Vespasianus'tan ba~ka , Traianus (M.S. 113 de) Parth'lara kar­ şı sefere çıktığında, Likya'ya uğramıştır 367 . İmparator Commodus za-

362 C.I.L., III, 6885. 363 C.I.G., 4303 h1 Add.; Ruge, RE, XIII, 2, 2275-6; Cagnat, III, 700. 364 Eph. epigr., IV, D. LXXI. 365 Treuber, o.l., p. 212, not. I. 366 Augustus (C.I.G., 4238 - Tlos), Tiberius (C.I.G., 4240 d - Tlos), Claudiu.s. (Benndorf-Niemann, Reisen in Lykien und Karien, no. 29. 32 -Sidyma), Nero (Bull. d. corr. heli. 1885 -Oinoanda, no. 2), Vespasianus (C.I.G., 4270. 71 = Wadd. 1253. 54. Wadd. 1265 = C.I.G., 4333. Benn. Niem. no. 122. Bul/. d. corr. heli. 1886-Kadyanda, no. 5.), Titus (C.I.G., 4300 W Add. = Wadd. 1292), Domitianus (Wadd. 1225), Traianus (Benn. Niem., no 92 -Xanthos; Wadd. 1342 -Olympos), Hadrianus (C.I.G., 4334-7 -Phaselis, Limyra, Korydalla), Antoninus Pius (C.I.G., 4283 -Patara), L. Aurelius Verus (C.l.G., 4283 b -Patara), Marcus Aurelius (C.I.G., 43 - 150 = Wadd. 1337 -Korydalla; C.I.G., 4323 = Wadd. 1343 -Olympos), Commodus C.I.G., 4315 s. Add. = W. 1332 -Idebessos), Septimius Severus (Benn. Niem., no. 123 -Kadyanda, Caracalla (Benn. Niem., no. 124 -Kadyanda), Severus Alexander (Bul/. d. corr. heli. 1886, no. 9-13 -Oinoanda), Diocletia­ nus, Maximianus, Constantius ve Galerius (C.l.G. 4300 x Add. = Wadd. 1293. Bak. Treuber, o.I., p. 222-23 v.d. 367 Cassius Dio, LXVIII, 17, 3. 125 manında olduğu gibi, ondan sonra da Likya proconsul'lar tarafın­ dan idare edilmiştir368 . Septimius Severus (193-211) ve oğlu Caracalla (198-217) ya ait Kadyanda'da mesafe taşı bulunmaktadır. Anlaşıldığına göre, bu sırada Kaunos'tan Likya içerlerine bir yol inşa ettirilmiştir 369 . Caracalla ise, bölgenin ekonomik yapısını yükseltmek maksadıyla Roma vatandaş­ lanndan370 bir veraset vergisi düzenlemiştir. İmparatorun procurator'u tarafından toplanan bu vergi, diğer bazı mıntıkalara da şamildi , Lik­ ya eyaletinden temin edilen bu vergiler, Roma'lıların merkezi kasa­ sında toplanıyordu 371 . Gordianus III. zamanında (238 - 244) Likya şehirlerinin tek­ rar bir birleşme göstermiş oldukları anlaşılıyor. Bu birleşme sikke ba­ san ve basmayan şehirleri (Tymnessus müstesna) bir araya getir­ miştir372. Valerianus'un imparatorluğunda (253-260) Termessos'taki bir kitabe Valerius Stalilius Castus adındaki Romalı isimli bir şahsı KpchtcrTOÇ cruµµaxoç TWV LEl3:ccrTWV ( € g re g i us s o c i us A u- g us torum) olarak göstermektedir. Bu şahıs lokal bir askeri bir­ liğin başında bulunmakta ve karada ve denizde barışı temin ettiği için tebcil edilmektedir373 . Şehrin aktif hayatında yer alan bu şahıs şehirde oturmuyordu. İmparatora sadakatle bağlı bulunuyordu. Bu kimse Roma eyaletini Pers'lere ve korsanlara karşı korumakta idi374 . Valerianus'un saltanatı sırasında, bir Likya şehri olan Myra ile Pam­ phylia'daki Side arasında ekomonik yönden bir ittifak bulunduğunu

368 Benndorf-Niemann, Reisen in Lykien und Karien, I, p. 50. 369 Benndorf-Niemann, aynı eser, no. 123. 370 C.I.L., VI, 1633: proc. ad XX per Asiam (L)yciam Pamphyliam; C.I.L., X, 7583, 4: procurator Augustorum ac vectigal vicesimae hereditatium per Asiam Lyciam Phrygiam Galatianı et insulas Cycladas. 371 Bul/. d. Corr. Heli., 1886, İnscr. d'Oinoanda, no. 7. 372 A.H.M. Jones, Cities, p. 107 v.d., not. 18. Head, HN2 , p. 694-8 ve 628. 373 I.G.R., 111, 481 = Dessau, 8870. 374 Rostovtzeff, Social and Econom. Hist. of the Rom. Emp., p. 425 v.d.; Domaszewski, Gesch. d. Röm. Kaisu, il, p. 297 . 126

gösteren bir homonoia sikkesi mevcuttur375 . Bu sikke aynı zamanda dini bir anlaşmayı da ifade etmektedir ki, bu durum iki bölge arasında yakın ilişkilerin varlığını göstermesi bakımından ilgi çekicidir. İmparator Probus (276-282) da Likya ile yakından meşgfil ol­ mak zorunda kalmıştır. M.S. 280 de Isauria'lı asi Lydius (veya Serip. Hist. Augusta'da, Probus, XVI, 6 Palfuerius adı ile geçer), Pamphylia'- yı yağma ve talan ettikten sonra Kremna'yı zaptetmiş ve Roma'lılar geldiği zaman kendi adamlarından birisi tarafından öldürülünceye ka­ dar burada hakimiyetini devam ettirmişti. Bu isyanın bastırılması sıra­ sında Probus Likya'da barışın ve eski düzenin kurulması için çalış­ tı376. İmparator Isauria'yı hürriyetine kavuşturduktan sonra, Roma'ya tabi şehirlerde yasaların uygulanmasına imkan vermiştir 377 . Diocletianus'un (284-305) imparatorluğu 12 dioecesis'e (bölge) ayırması sırasında, Likya da Pamhylia'nın bir kısmı ve Asia eyale­ 378 ti ile birlikte Dioecesis III. Asiana'ya dahil edildi • 4 büyük Prefekt'­ likte birleşen bu «bölge»'lere Praetor Prefekti adına bir Vicarius bakmakta idi. Constantinus Magnus (306-337) zamanında ise M.S. 313 de Lik­ . ya ve Pamphylia aynı vali idaresinde görülmektedir379 . M.S. 325 de ise, Meclis kayıtlarında Pamphylia ile Likya piskoposlukları ayrı kaydedilmiştir 380 . Muhtemelen bu sırada Likya, Pamphylia'dan ayrı-

375 S. Atlan, Side'nin M.Ö. V. ve iV. yüzyıl sikkeleri ü.~erinde araştırmalar, 1967, p. 23, not. 134: Coll. v. Aulock, İstanbul, Sylloge 4837. 376 Zosimus, I, 69-70. Krşl. Serip. Hist. Aug., Probus, XVI, 6. 377 Serip. Hist. Aug., Probus, XV, 4-5: His gestis orientem petiit atque itinere potentissimo quodam latrone Palf uerio capto et interfecto omnem Isaunam liberavit, populis atque urbibus Romanis legibııs restitutis. Bak. O. Akşit, Roma İmparatorluk Tarihi, p. 186. 378 Notitia Dignitatum, p.p. 247-53; Ruge, RE, XIII, 2, 2275-6; W. Ensslin, Cambr. Ancı. Hist., p. 393 v.d.; Mommsen, Verzeihnis der römischen Provinzen, Ges. Schr;jt., V, p.p. 561 v.d.; Bury, The Provincial List of Verona, JRS, XIII, 1923, p.p. 127-51; O. Akşit, o.I., p. 233 v.d. 379 Codex Theodosianus, 13, 10, 2; Notit. Dign. or. I, p. 6; Syll. or. nr. 569 :::::: C.I.L., III, 12132, 13625 b. 380 Ramsay, Küçük Asya Şehir. Tarihi Coğraf., p. 437, 127. larak ayrı bir eyalet teşkil etmiştir. Aynı surette, Julius Constantius II. nin saltanatı sırasında (337-361). M.S. 358 de Likya, Asiana dioecesis'ine bağlı vilayetler içerisinde Pamphylia'dan ayrı görülmek• tedir381 M.S. 363 de de imparator J ulianus'un saltanatı zamanında (360-363) Likya aynı durumu muhafaza ediyordu. Alexandreia sino­ dunun mektebunda Likya, Pamphylia, Isauria, Pontus, Kappadokia hep ayrı sayılmışlardı 382 . M.S. 365 de Valens, tahtta hak iddia eden Procopius'a karşı harekete geçtiği zaman Pessinus'tan geçerek Galatia'­ daki Olympos'a gelmiş ve buradan da Likya'nın dağlık bölgelerine geçmiştir383 . Gratianus (367-383)'un idaresi sırasında da, M.S. 371-2 de durum değişmemişti 384 • Theodosius 1. zamanında (M.S. 392'de) Likyalı'lar ilgisizlikle karşılaşmışlarsa da Arcadius ve Honorius, Lik­ ya'lılarla yakından alakadar olmuşlardır. (Cod. Theod. IX, 38, 9.

381 Ramsay, o.l., p. 440.

382 Ramsay, aynı yer. 383 Ammianus Marcellinus, XXVI, 9, 2.

384 Ramsay, aynı yer.

. iV

Askeri, idari ve Sosyal Durum (Roma Devri)

IV. ASKERİ, İDARİ ve SOSYAL DURUM. (Roma Devri).

A. ASKERİ TEŞKİLAT .

Likya Roma eyaleti yapıldıktan sonra, ülkede bir Roma işgali olmadığı anlaşılmaktadır. Hatta, Treuber, muhtemelen Antonin'ler devrine kadar buradaki Roma idaresinin pek de kötü sayılamıyacağını 385 söylemektedir • Marcus Aurelius'un ordusunda Likya'lı ve Pam­ phylia'lı 500 kişilik bir kohort bulunmakta idi. Likya Birliğiİıin artık müstakil bir ordusu yoktu, ancak ufak bir inzibat kuvvetine sahip bu­ lunuyor olmalıydı. Buna karşılık, Roma' idaresi muhtemelen sahil­ lerin müdafaası ve deniz seyri seferinin emniyeti için filo bulundur­ makta idi. Zira, bir deniz ve sahil kumandanından bahis olmamaktadır. Askerlikle ilgili kitabelerin kıtlığı, Likya'nın bu sırada nasıl bir askeri yapıya sahip olduğu hakkında eksik bilgiye malik olmamız netice­ sini vermektedir. Bununla beraber, eyalet devrinin ilk zamanlarında aşağı-yukarı Hadrianus'un saltanatına kadar hizmet için asker toplan­ mamıştır. Bu hususta ufak bir materyal dahi bulunmamaktadır. Daha sonraları Likya ve Pamphylia'da, duruma göre, daimi bir Kohort'un bulundurulması ancak Hadrianus tarafından uygun görülmüş ve ül• kede mecburi askerlik şeklinde tatbik edilmiştir. Menşe itibariyle Lik­ ya ve Pamphylia'lılardan müteşekkil bu yardımcı Kohort'un mevcu­ diyeti hakkında oldukça belirsiz bir kayıt bulunmaktadır. Ayrıca Septimius Severus zamanında Likya'da da bir Praetor'luk hizmetinden söz edilmektedir.

385 Treuber, o.1., p. 212 v.d.

B. LİKYA BİRLİÖİ'NİN DURUMU.

Likya'nın Roma eyaleti olmasıyla, Birlik de, bağımsızlığın kaybı neticesinde, hareketlerinde tahdide uğramış ve kudreti azalmıştır386 • Bununla beraber, mahalll işlerde yine de önemli rol oynamakta devam etmiş ve bir dereceye kadar kendi kendini idare hakkını, diğer Bithyn.ia ve Asia eyaletlerinin sahip olduklarından daha fazlasıyla elinde tut­ muştur. Gerçekten, Roma idaresinde Birliğin yapısı daha komplike bir gelişmeye mazhar olmuştur. Bu inkişaf, özellikle, M.S. II. yüzyılda meydana gelmiştir. Bu devrede iki meclis bulunmakta idi. Birisi, «İsti­ şare Meclisi» ( fvvoµoç 13ou.\~ ), diğeri ise .«Seçim Meclisi» ( apxaıpe:­ 387 aıaK~ EKKf..rıafa) idi • «Seçim Meclisi» (a ,)x::xıp::aı :XK~ EKKf..rıaia) büyük bir delege grubundan müteşekkildi ve Birliğin çeşitli memuriyet­ lerini ertesi yıl için seçmekle görevli bulunuyordu. «İstişare Meclisi» ( €'.vvoµoç f3ouf..~) ise, daha küçük ve üyeleri ilkinden farklı olan bir ya­ pıya malikti. Seçim meclisi evvelki meclisin(T6 Koıvov EUYfö;>ıov) yerini tutmakta idi denilebilir. Fakat, görüldüğü gibi, yetkisi bölünmüştü. İstişare meclisi meseleleri, Seçim Meclisine sunmaya hazırlık mahiye­ tinde olmak üzere, önce hareket etme hakkına sahipti. Fakat, her iki 388 meclis de biribirinden ayrı olarak müstakilen hareket edebiliyordu • Likya'nın bağımsızlık devrinde olduğu gibi, bu devirde de Bir­ liğin en yüksek memuriyeti Lykiarkhes'lik ( AuKıapXf cx ) idi. Bundan sonra en önemli mevki Augustus'un (imparator'un) Baş Rahibi ( ô:pX-

386 Magie, o.l., 1, p. 530 v.d. 387 Magie, o.l., I, p. 530 v.d. Bak. Yuk. sayfa 80-81, not. 220. 388 Fougtres, o.I., p. 51 v.d.; A.H.M. Jones, Cities, p. 102 v.d. 134

389 ıc:p:::uç Twv 2:c:~~aTwv ) idi • Bu şahıs her sene seçilir ve vazife gör• düğü yıla adını verirdi. Başlıca görevi imparatorların kültüne bak­ maktı. Fakat, anlaşıldığına göre, Likya'da bu kült için eyalet tapınağı mevcut değildi. Bazı durumlarda Baş Rahip, Birlik Sekreterliği gö• revini de ek olarak üzerine alıyordu. Bunları takip eden memuriyetler ise «Arkhiphylax» ( ô:pXıq>u -" aÇ - Baş Muhafız) ve «Hypophylax» ( l.moq>u.\aÇ - Yardımcı Muhafız) mevkileriydi ki, asayiş ve nizamın 390 temini ile görevliydiler . Arkhiphylax ' lık , Birlik memuriyetleri sı­ rasında ilk basamak olarak kabul edilmekteydi. Bu şahıs vergilerin imparatorluk hazinesine ödenmesinden sorumlu idi. Gerekli parayı vergi mükelleflerinden cebren almağa ve bunu temin etmeğe mecbur tutuluyordu. Bu şahsın sorumluluk alanının genişliği hakkında fazla bilgimiz bulunmamaktadır. Ancak, Kragos dolaylarında görev sahası olan birisi kaydedilmiştir 391 .

Roma eyaleti Likya'nın Birlik hazine işlerine bakan şahıs hak­ kında bilgimiz noksandır. Oysa, bu mevkiin bağımsızlık devrindeki görevi malumdu. Bununla beraber, bir mali işler memuriyetinin var­ lığına, Birliğin dikkate değer ölçüde paraya malik bulunmasından hükmolunabilir. Likya'nın bu devrede en önemli şahsiyetlerinden birisi olduğu anlaşılan , Lykiarkhes'lik ve Arkhiereus'lik mevkilerini işgal etmiş olan Opramoas, 55.000 denarii'lik bir meblağı Birliğe kazandır­ 392 dığı için kitabelerde övülmektedir • Aynı şekilde , bu önemli görev• lerde bulunmuş olan ve Oenoanda'nın en varlıklı ailesine mensup bulu­ nan Licinius Longus da bağışlarda bulunmuştur 393 • Bu armağanların

389 Magie, o.l., II, p. 1388-9, not. 54. 390 I.G.R., III, 463.; Fougeres, o.l., p. 117. 391 Magie, o.l., II, p. 1389, not. 54. 392 Opramoas ' ın ôpxtc'.i>.a~ 'lık görevi için bak: T.A.M., II, 905 = l.G.R., III, 739, c.c. 5-7, 12 v.s. Opramoas ' ın Birliğe armağanı için bak. T.A.M., II, 905 = I.G.R., III, 739, c.c. 18, 20, 21 , 30 v.d. İlk armağanı 5000 denarii olmuştur . Telmessos'ta bir mezardaki kitabede Likya halkına Ti;> AuKlc.>11 [(t0ııJtı ) 50.000 denarii'lik bir meblağın ödenmesini emretmektedir: T.A.M., il, 77. 393 I.G.R., III, 492. 135 hepsinin Birliğin genel masrafları, delegelerin mutad toplantıları ve memurları için sarfedildiği anlaşılmaktadır 394 • Görüldüğü gibi, bu dev­ rede dahi Likya Birliği ismen de olsa bir kudrete maliktir. Opramoas gibi zengin ve nüfuzlu şahısların mevcudiyeti ise, genel durumun pek kötü olmadığına işaret sayılabilir. Likya'lıların herşeye rağmen var­ lıklarını muhafaza etmek ve kuvvetlerini kaybetmemek için çaba için• de oldukları da görülmektedir. Bununla beraber, Likya'lıların Roma'­ lıların merkezi-kasasına vergi ödedikleri de muhakkaktır 395 •

Bu harcamalar dışında, Birliğin başlıca masraflarından birisi de, bayramlar ve çeşitli şeref payeleri tevcihi için yapılıyordu. Özellikle, bütün Likya'lıların kutladıkları ve « Koıv.:X !\uKlc.vv » (Likya Birliği 396 Bayramı) adını taşıyan milli bayramları pek revaçta idi • Bu bayra­ 97 mın bağımsızlık devrinden intikal ettiği tahmin edilmektedir3 • Bun­ 398 1 dan başka, dört yılda bir tekrarlanan , E:6 [ vı K~ nav~yupıç adını taşıyan39 9 müsabakalar da mevcuttu, ki bunlar Birlik nezaretinde icra edilmekle beraber, özel şahıslar tarafından tesis edilmişler ve kurucu­ larının adını almışlardır400 • Fakat bunlar .içinde en önemlisi şüphesiz milli bayram karakterinde olan « Koıva !\u.dc.vv » dur. Özel şahıs­ ların bağışları ve armağanların bir kısmı bu bayram ve yarışmalara sarfedilmekteydi. Birlik meclisi tarafından şeref payesi vermekte kul-

394 Magie, o.l., I, p. 531-2; II, p.p. 1389-90, notlar, 55, 56. 395 Treuber, o.l., p. 215 v.d., not. 3. 396 Le Bas ve Waddington, Inscriptions Grecques et Latines, III 1233 = I.G.R., III, 497; C.I.G., 4380. 397 Magie, o.I., 1, p. 532. 398 T.A.M., il, 261 = I.G.R., III, 635. 399 T.A.M., il, 496 = I.G.R., III, 605. 400 Xanthos ve Patara'dan kitabelerde: T.A.M., il, 307 (" Avnrra"tpEıo: ) ve 428 ( Kaaaw:x ) Oenoanda'dan, Denkschr. Wien Akad. XLV (1897), 1, p. 49 v.d. no. 65; I.G.R., III, 497; B.C.H., X (1900), p. 229 v.d. nos. 9-13 ve XXIV, p. 342, no. 6 ( Eôo:p(aTEıcx ). Termessos Minor'dan : I.G.R., ili, 489 = O.G.I., 566; B.C.H., XXIV, p. 338 v.d. no. 1 Bak. Magie, o.l., II, p. 1380, not. 57 ve p. 1384, not. 39. 136

!anılan material ise, altın çelenkler, altın yaldızlı zemin üzerine res­ 401 medilen portreler ve bronz heykellerdi • Bundan başka, bazı kim­ selere imtiyaz bahşetmek için tanınan özel bir farklılık ise, Asia Mi­ nor'un diğer şehirlerinde de olduğu gibi, erguvani renkli kaftan giymek ve milli bayramlarda en önde bir yer işgal etmekti. Bu imtiyaza, kaide olarak, Birlik memurları ile Birlik tarafından buna bak kazanmış addedilen diğer şahıslar sahip olab!liyorlardı. Bazı hallerde fasılalarla bu durumlar yenilenebiliyordu. Ancak, çelenk ve heykel takdimi tek­ rar edilmiyordu. Opramoas'ın babasının bu şekilde yenilemeye altı 2 defa nail olduğu bilinmektedir4° •

401 T.A.M., II, 284 ve 660 = O.G.I., 571 = I.G.R., III, 621 ve 515; I.G.R., III, 473, 474, 488 = O.G.I., 565 ve 739 = T.A.M., II, 905, c.c. 5, 15, 17, 19, 20, 21 ve 30, (Birlik tarafından); T.A.M., II, 288, 495, 539 ve 666: .l.G.R., III, 640 = T.A.M., II, 765, ve 692, 746 ve 1507; B.C.H., XXIV, 1900, p. 341 v.d. no. 4: J.H.S., XV, 1895, p. 102, no. 5 (muhtelif şehir­ lerin). Ayrıca Birliğin birincilik ( np~Tcxı ), ikincilik ( ÔEUTEpcxı ), üçün• cülük ( Tplwı ) ve dördüncülük ( TtTCXPTcxı ) hediyeleri (Tıµcxl) de zikredilmektedir: T.A.M., il, 15, 206, 420 ve 495 = l.G.R., ili, 539, 592, 680 ve 603: T.A.M., II, 905 = I.G.R., ili, 739, c.c. 12, 15, 17 ve 20. Bak. Magie, o.l., II, p. 1390, not. 58. 402 Magie, o.l., 1, p. 532. C. BİRLİK ŞEHİRLERİNİN DURUMU.

Roma eyaleti Likya'da, Birliğe dahil şehirlerin sayılarında da de­ ğişiklik meydana geldi. M.Ö. I. yüzyılda Strabon tarafından403 (Ar­ temidoros'tan) 23, Plinius'a göre de 404 36 «kasaba» (o p pi d um) şeklinde bildirilen şehirlerin adedi bu devrede daha da artmıştır. Çün• kü, Opramoas'ın hediye verdiği bilinen Likya toplulukları sayısı 30 olarak tesbit edilmektedir. Bunların üye şehirler olmaları çok muhte­ meldir. Ayrıca, 10 başka şehir de Hellenistik «p o 1 is» teşkilatına malik olarak karşımıza çıkmaktadır 405 • Opramoas'ın listesinde, kıs­ men diğer kitabelerle de doğrulanan şu ş~hirlerin isimleri yer almış­ tır: Acalissus, Antiphellus, Aperlae, Arneae, Arycanda, Balbura, Bu­ bon, Cadyanda, Calynda, Choma, Corydalla, Crya, Cyaneae, Gagae, Limyra, Myra, Neisa, Oenoanda, Olympus, Patara, Phaselis, Phellus, Pinara, Podalia, Rhodiapolis, Sidyma, Symbra, Telmessus, Tlos ve Xanthus. Bu otuz şehirden başka , Antoninus Pius zamanında, Lykiark­ hes Jason'un şerefine kararnameler gönderen şu şehirler de bulunmak­ 406 tadır : Candyba, Myle, Trebenda • Bu otuz üç şehrin hepsinin Bir­ lik üyesi oldukları Jones tarafından ileri sürülmüştür4° 7 • Jones, Pli­ nius'un otuz altı «O p p i d u m» adedini resmi bir kayıt olarak kabul

403 Strabon, XIV, 665. Bak. Yuk. p. 66 v.d. 404 Plinius, Natura/is Historia, V, 101. 405 Opramoas'tan hediye alan şehirlerin listesi için bak.: T.A.M., 11, 905 = 1.G.R., III, 739, c.c. 37, 38, 46, 47, 48, 50, 53, 55, 59 ve 63: T.A.M., Il, 578 (= I.G.R., III, 679) ve 579: T.A.M., II, 1203. Bak. Magie, o.l., II, p. 1391, not. 59, 406 I.G.R., lll, 704, 1-II. 407 Jones, Cities, p. 107 v.d., not. 19. 138

edildiğinde, bunlar arasında eyalet zamanında eski üye 14 şehrin de yer almış olduğunu belirtmekte ve bunların Antiphellus, Arycanda, Candyba, Cyaneae, Gagae, Limyra, Myra, Olympus, Patara, Phaselis, Phellus, Rhodiapolis, Tios ve Tymnessus olduğunu, bütün bu şehir­ lerin, Tymnessus müstesna, Gordianus III. zamanında birleştiklerini ' )1 ilave etmektedir. Otuz· üç şehrin içerisinde Calynda, Crya, Myle, Po­ dalia, Symbra ve Trebenda «p o 1 i S» teşkilatına sahip olarak bilin­ mektedir. Myle, sadece Lykiarkhes Jason'un listesinden tanınmakta­ 8 dır. Trebenda ile Symbra Ptolemaios'un kaydında mevcuttur4° • Bu otuz üç şehre ilaveten, Roma eyalet devrinde Likya'da aşağıda isimleri yazıli 7 şehrin de «p o 1 is» teşkilatında oldukları kitabelerden anla­ şılmaktadır: Araxa409, Arsada410, Comba411, Lydae412, Octapolis418, Termessus Minor414, Trebenda415 . Bu şekilde, bu devrede tesbit edilen şehirlerin sayısı 40 a yükselmiş bulunmaktadır. Bu sayıya sympolitik şehirler ve isimleri zikredilmeyenler de ilave edilirse miktarın daha da artacağı şüphesizdir. Mesela, Dias şehri federal sikkelerden sonra gö• rülmemektedir, diğer bir şehre bağlı olmalıdır416 . Ayrıca, Simena,

408 Ptolemaios, V, 3, 3. Bak. O. Akşit, Likya Tarihi, p.p. 26, 66, 109. 409 T.A.M., II, 701 v.d. 410 T.A.M., II, 539. Bu şehir muhtemelen bağımsızlık devrinde de mevcuttur. Bak. Magie, o.l., II, p. 1391, not. 59. 411 T.A.M., il, 731 = I.G.R., III, 572. 412 T.A.M., II, 131 v.d. 413 T.A.M., II, 164 v.d. 414 I.G.R., III, 489 v.d. 415 I.G.R., 111, 767. L. Robert'e göre (Noms indigenes... p. 124) Myra yakı· mnda nAaK~µcx adında ve yine (p. 126) bir Likya yerleşmesi olan Kcxuacxı diye şehirler mevcut olması muhtemeldir. 416 . Jones, Cities, p. 106 v.d., not. 18-20. Jones, Octapolis şehrinin isminden de anlaşılacağı üzere, yedi şehirden meydana gelmiş bir sympoliteia olması gerektiğini söylemekte, M.Ö. il. yüzyılda Octapolis yakınında bulunan bir kitabede bunların altısının tesbit edildiğini, meseli'ı, Sestia'lılardan, Pal­ lerıid'lerden, Lyrna'lılardan, Castanna'lılardan ve Myndus'lulardan bahsedil­ diğini işaret etmektedir. Bu durum da, daha ufak §ehirlerin mevcudiyetinin mutlak olduğunu, fakat küçüklükleri sebebiy!e olsa gerek, isimlerine sık rastlanmadığını göstermektedir. 139

Isında, Idebessus ve Corma ve hatta Coroa, Trysa, Onobora, Istlada gibi şehirler bu aradadır. Kitabelerde tesbit edilen kırk şehrin içerisin• de yirmisi Gordianus III. zamanında sikke basmışlardır: Acalissus, Antiphellus, Aperlae, Arneae, Arycanda, Candyba, Choma, Corydal­ la, Cyaneae, Gagae, Limyra, Myra, Olympus, Patara, Phaselis, Phel­ 417 lus, Podalia, Rhodiapolis, Tlos, Trebenda . M.Ö. I. yüzyılda «baş şehir» (metro p o 1 is) olarak tanım­ lanan 6 şehirden Myra418, Patara419, Tlos420 ve Xanthus421 bu devre­ de de durumlarını muhafaza ediyorlardı. Yalnız, Olympus, Servilius Isauricus tarafından tahribten sonra, yeniden inşa edilmişse de eski büyüklüğüne kavuşamamış, Pinara ise, uzakta olması sebebiyle eski önemini kaybetıniştir422. Likya'nın Roma eyaleti devrinde şehir sayılarındaki bu artış, Likya topraklarının genişlediğini, toplulukların daha geniş alanlara yayıldıklarını ifade etmektedir. Öyle ki, batıda hududun Caunus'a kuzeyde Cabalia ve Mylias'a kadar uzandığı anlaşılmaktadır. Toplu­ lukların daha geniş bölgelerde ve daha faz.la şehirlerde iskana kavuş­ muş olması ise, sosyal yönden Likya'lıların bu devrede çok kötü bir durumda olmadıklarını gösterir, kanaatındayız. Birlik üyesi şehirle­ rin sayıca artışı da, Birlik kudretinin, bağımsız olmamakla beraber, yine de devam edip, kuvvetinden pek fazla kayba uğramadığını ifade etse gerektir. Likya'lıların meseleleri Roma imparatorluğu tarafından idare edilmekle beraber, M.S. 57 yılına kadar yeterli derecede kuv­ vete, Birlik sahip bulunmaktaydı. Çünkü, bu tarihte eyalet valisi olan Titus Clod!us Eprius Marcellus'a karşı dava dahi açılabilmişti. Bu şahsın eyalet başında bulunduğu sırada Tlos şehrine hltufta bulun­ muş olmasına ve şerefine heykel dikilmesine rağmen, hakkında şi-

417 B.M.C. Lycia, p. 40 v.d.; Zeitsclır. f. Num., V, 1878, p. 7 ve pl.19 Col/. Wadd., p. 166 v.d.; Rev. Num., XXIII, 1920, p. 110 v.d. no. 20. 418 I.G.R., III, 704, II A ve 714. 419 T.A.M., 11, 408, 421, 427 ve l.G.R., III, 704 II B. 420 T.A.M., il, 577 v.d. 421 T.A.M., II, 277, 285 ve 300. 422 T.A.M., II, 22 v.d. 140

kayet olmuş, Likya'lılar davalarında başarı kazanamamışlar, fakat Marcellus beraat etmiştir. Fakat, bu beraat, suçsuzluğundan ziyade, kullandığı nftfuzu sayesinde olmuştur423 . Likya Birliğinin hareketleri M.S. II. yüzyılda Roma tarafından daha sıkı bir kontrole tabi tutuldu. Birliğin masrafları üzerindeki mu­ rakabenin derecesi bilinmemekle beraber, özellikle şeref bahşetme iş­ lemlerinde, imparatorluk valisinin tasdik hakkını kullandığı anlaşıl­ maktadır424. Bu onama durumunun sadece şekilden ibaret olmadığı, Opramoas'a karşı imparatorluk valisinin aldığı kararda görülmektedir: Zira, Birlik tarafından, Opramoas'a tevcih edilen özel şeref payeleri vali tarafından feshedilmiş, ancak Xanthos şehrinin temsilcileri ve Birlik elçilerinin bizzat imparatora başvurmaları üzerine, bir impara­ torluk emri valinin tutumunu düzeltmesini bildirmiş ve Birliğin ka­ rarını geçerli kılmıştır. Buna karşılık, Opramoas'tan sonra, Antoni­ nus Pius zamanında Lykiarkhes olan J ason'un bu murakabeden olum­ lu sonuç aldığı kitabelerle doğrulanmaktadır. Bu defa Birlik, Jason'un şeref payeleri almasına rey verdiğinde, bir hasmı valiye yazarak, J a­ son hakkında dava açılmasını ve teklifin reddedilmesini taleb etmişti. Vali meseleyi Roma'daki ilgilileri havale etmiş, Likya'lılar ise, kendi yönlerinden imparatora bir elçi hey'eti göndererek davayı arzettiler. Durumun tetkikinden sonra, davanın hatalı olduğuna karar verilmiş, ve Birliğe imparator adına bir mektup yazılarak, J ason'un haklı olduğu ve şeref tevcihinin tasdik edildiği bildirildi425 . Meselelerin kontrolünün bu şekilde Birlik Meclis'inden alınarak Roma'ya intikal ettirilmesi, bu devrede Likya'da Roma kontrolünün arttığını göstermektedir.

423 Tacitus, Annales, XIII, 33, 4; T.A.M., II, 562 = l.G.R., III, 553. Bak. Magie, o.l., 1, p. 533. 424 • Magie, o.1., I, p. 533; 11, p. 1391, not. 61 : T.A.M., II, 905 = I.G.R., III, 739, c.c. 12, 14, 15, 17 ve 21 de vaWerin resmi onama durumu zikredil­ mektedir. Opramoas zamanında vali bulunan Seneca için bak. T.A.M., II, 905, c.c. 24, 26, 28 ve 29. Jason'un vali Junius Paetus ile ilişkisi için bak. I.G.R., III, 704, I ve 111. M.S. il. yüzyıl sonlarına doğru bir Sidyma kitabe­ sindeki bir cgerousia>nın meydana getirilmesine valinin onaması için bak. T.A.M., il, 175 = I.G.R., III, 582. Krşl. Fougeres, o.l., p.p. 91 ve 126. 425 Magie, o.l., I, p.p. 533-4. D. LİKYA ' DA İMPARATOR KÜLTÜ.

Roma etkisinin Likya'da kendisini göstermesine diğer bir örnek de, imparator kültünün bu devrede hızlı bir ilerleme kaydetmesidir. Augustus'lar için Birlik tarafından tesis edilen külte, Tiberius'a tapın­ ma ile başlanmış ve annesi Livia'ya tevcih edilen bayram'a ilave ola­ rak Birlik ve çeşitli şehirler tarafından imparatorlar için kültler mey­ dana getirilmiştir4 26 • Likya'da bu devrede şehir sayısının artışı göz

426 Magie, o.l., I., p. 534; II, p. 1392, not. 62: Tiberius'a ait kült: I.G.R., 111, 474; Livia için bayram: T.A.M., il, 549 = l.G.R., ili, 547; = 0.G.I., 557; Germanicus'a Patara'da kült; T.A.M., il, 420 = l .G.R., 111, 680; Aperlae ve Sidyma'daki kültler için bak. I.G.R., 111, 692 ve T.A.M., 11, 177 = I.G.R., III, 577. Ayrıca, Arneae (T.A.M., II, 766 = I.G.R., III, 642), Balbura (I.G.R., 475 ve 476), Bubon (l.G.R., III, 464), Cadyanda (T.A.M., II, 661 ve 665 = I.G.R., III, 516 ve 514), Cormus (T.A.M., II, 902 = I.G.R., III, 658), Cyaneae (T.A.M. II, 773 = I.G.R., III, 641),_ Idebessus (T.A.M., II, 831, 835-6, 838, 848, 862 = I.G.R, III, 648-653), Oenoanda (l.G.R, III, 493 ve 500 III), Patara (T.A.M., II, 328), Phaselis (T.A.M., II, 1200 = I.G.R., IH, 764 = J.H.S., XXVIII, 1908, p. 188 v.d. no. 17), Rbodiapolis (T.A.M., II, 905, c. 3), Sidyma (T.A.M., II, 175, 189, 191, 197 ve 200 = I.G.R., III, 582, 584, 590, 596, ve 594), Xanthus (T.A.M., II, 284 ve 287 = I.G.R., III, 621 ve 631) de le:pe:uc; { te:pcxTe:vaac; veya le:p

önünde tutulunca, bu kültlere bakmak için görevlendirilen rahiplerin vazifeleri daha da önem kazanmıştır. Rahiplik, sivil memuriyetler içeri• sinde en yüksek mertebede bir mevki halini almıştır. Claudius'un Likya'yı eyalet haline getirmesinden sonra, Aperlae'da bir rahip va­ zifelendirilmiş ve Sidyma'da Augustus ve kurtarıcı tanrılar için bir mabed inşa ettirilmiştir. Bu şekilde, M.S. II. yüzyılda imparatorların tanrısallıkları geniş ölçüde yayılmağa ve tanının ağa başladı427 .

şılmaktadır. Tabii, Likya ' lılar da buna, gerek arzularıyla ve gerekse po­ litik zorunluluk bakımdan yardımcı olarak katılmışlardır . 427 Treuber, o.l., p.p. 222 v.d. E. MÜSABAKALAR.

İmparator kültünün yayılması yanı sıra, Roma'lılaştırmanın diğer bir görünümü de, müsabaka ve oyunlarda kendisini göstermiştir. Lik­ ya Roma eyaleti olmadan önce, özellikle Greklerde revaçta olan atle­ tik yarışmalar, pankratium ve güreş başta gelen spor dalları idi ve ge­ nellikle kurucularının adını taşımaktaydılar. Fakat, Roma'lıların Lik­ ya'yı eyalet şekline getirmesinden sonra, Roma dünyasında makbul olan oyunlar Likya'da da yerleşmeğe ve spor alanında da Roma'lılaş­ ma hareketleri görülmeğe, Roma'lılarda adet olan gladyatör karşılaş­ maları, vahşi hayvan mücadeleleri, avları, varlıklı kimseler tarafından hemşehrileri için tertiplenmeğe başladı428 • Bunlardan başka, Oenoan­ 429 da'da Vespasianus için «lsolympia Vespasianeia , Cadyanda'da da Serapis ve Isis için yıllık oyunlar ile, Rbodiapolis'te Asklepion'a özgü 430 431 bir oyun , Myra'da tanrıça Eleuthera şerefine bir panegyris • Pa-

428 Aşağıdaki şehirlerde vakfedilen oyunlar için armağanlar bahşedilmiştir : Balbura, Oenoanda ve muhtemelen Termessus Minor (C.I.G. 4380 e = 4380 h: I.G.R., IlI, 467 ve 499), Cadyanda (T.A.M., il, 681, 682 = I.G.R., Ill, 519); Neisa'da Lykiarkhes Diogenes tarafından «Diogeneia» adı altında (T.A.M., il, 741), Olympus (T.A.M., 11, 944), Phaselis (T.A.M., il, 1207), Telmessus'ta cProcleineia~ (T.A.M., il, 24 = I.G.R., 111, 538), Xanthus (T.A.M., il, 24 = I.G.R., III, 538). Bu konu için bak. Magie. o.l., II, p.p. 1392-3, not. 63. 429 I.G.R., III, 487. 430 T.A.M., II, 677 ve 679. 431 T.A.M., il, 910. 144

tara'da Apollon onuruna432, Olympus'ta Hephaestos'a433, oyunlar ter­ tip edilmiştir. Ayrıca, Tlos'ta Croneia ve Pythica oyunları434 tesis edilmiş, Opramoas tarafından dört yılda bir kutlanan ( rrav~yupıç) kurulmuştur435 • Letoum'da ise, Xanthos'lular bunu yapmışlardır 36 • Oenoanda'da da Licinius Longus tarafından, Lykiarkhes seçilmesi şe­ refine, iki gün devam eden gösteriler tertiplenmiş, aynı şey Opramoas ' )\: tarafından Myra ve Patara'da tesis edilmiştir4 37 . Telmessus ve Xant­ hos'ta gladyatörlerin mevcudiyeti, bunların ölümlerinden sonra diki­ 38 len abidelerde görülmektedir4 . Tennessus Minor'da ( l\ouawpıov ) Oenoanda'da ( f3ou : U)V a[ ywv l )440 ' diğeri ise, Oenoanda'daki, C. Julius Demosthenes tarafından kurulan «Milll Birlik sahne-oyun­ cuları» ( n:xv~yupıç 8uµ::/11K~ ) 441 müsabakasıdır. Bu yarışmalar ma­ hiyetleri itibariyle kültürel olduklarından, Likya'lıların bu yönden de ileri anlayış ve seviyelerini göstermektedir. Ayrıca, buradaki oyunun «milli» ( rrav~yupıç) karakterde olması, özel bir önem taşımakta, Likya'lıların bu devrede dahi genel duygularını aksettirmektedir.

432 l.G.R., III, 704, II, A ve 1 4 ve T.A.M., II 905, c.c. 53 ve 63. 433 T.A.M., 905. 434 T.AM., II, 585. 435 T.A.M., il, 578 ve 579. 436 T.A.M., 11, 495 = I.G.R., III, 603. 437 I.G.R., III, 492 ve 500 III (Oenoanda): T.A.M., il, 905 = l.G.R., III, 739, c. 59 (Myra ve Patara). 438 T.A.M., II, 355 ve 356 (Xanthus); T.A.M., II, 117 portre ile (Telmessus), T.A.M., II, 107 = I.G.R., III, 541. 439 I.G.R., III, 481 = 1501 = Dessau, 8870; I.G.R., III, 484. 440 T.A.M., II, 27. 441 B.C.H., XXIV, 1900, p. 344, nos. 10 ve II, F. DİGER İLİŞKİLER.

Roma ile Likya ' lılar arasında artan sıkı münasebetlere bir ör• nek de, M.S. I. ve II. yüzyıllarda Birlik Meclisinin Roma ile elçiler vasıtasiyle temasa geçmeleri yanında, çeşitli şehirlerin herhangi bir mesele karşısında temsilcileri aracılığı ile imparatora başvurmalan­ dır442. Bu durum, ayrıca, Likya ' lıların imparatorlar tarafından anla­ yışla karşılandıklarını ifade etmekte olmalıdır. Şehirlerin meseleleri­ nin hallini bizzat imparatora temsilcileriyle arzetmeleri eyalet. Lik­ ya'sında sert ve haşin bir idare güdülmediğini , aksi bazı münferid olaylar olsa da, göstermektedir.

Romalılaşma hareketine bir örnek de Likya'lıların aldıkları Ro­ ma'lı isimlerde görülmektedir. Likya'lı idareciler içerisinde, Quintus Veranius, Gaius Licinius Mucianus gibi Likya'nın ilk valilerinin isim­ leri bunu açıkca göstermektedir. Nero zamanında vali olan Mucianus yedi soy devamınca tanınan önemli bir Oenoanda ailesine mensuptu. Bu ailenin mensupları hep Roma'lı isimleri taşımışlardır4 43 . Bu yeni

442 Opramoas ve J ason zamanında Birlik tarafından gönderilen elçiler için bak.: T.A.M., il, 905 = I.G.R., III, 739, c.c. 40 ve 53. Masrafları kendi­ lerinden ödenen diğer birlik elçileri için bak.: T.A.M., II, 143, 147 ve 155 = l.G.R., 111, 527, 534 ve 526. Şehirler tarafından gönderilen elçiler için bak. T.A.M., il, 905, c.c. 37 ve 38 (Myra ve Tlos); T.A.M., 11, 155 = I.G.R., III, 526 (Lydae); T.A.M., 11, 191, 197 ve 198 = I.G.R., 111, 590, 596 ve 589 (Sidyma); T.A.M., 11, 261 ve 288 = I.G.R., III, 635 ve 628 (Xanthus). Magie, 11, 1393, 64. 443 1.G.R., 111, 500; T.A.M., il, 198, 288 ve 905 = l.G.R., III, 589, 628 ve 739, c.c. 43 ve 63; l.G.R., 111, 705; T.A.M., 11, 378 (Sidyma ve Xanthus'­ tan). Diğerleri için bak. Magie, o.l., 11, p. 1393, not 66 ve, 1, p. 535. 146 yaratılan Roma vatandaşlarının ve soylarının şehir-haklarında ve me­ muriyetlerde bazı imtiyazlara sahip oldukları düşünülebilir, Likya'lı asillerin Roma'lı aile lakapları almış oldukları da bir gerçektir. Me­ sela, Clustimina, Quirina, Sergia, Velina, Voltinia gibi soyadları bu­ nu açıkca ifade etmektedir. Bununla beraber, Likya'da bu şekilde bir oymak teşkil eden Roma vatandaşı ailelerin belirli bir bölge içinde bir sıraya tabi tutulmamış oldukları anlaşılmaktadır. Clustimina ailesine bağlı baba ve oğul Quintus Veranius adını taşıdığı için ve Q. Veranius Philagrus, Cibyra'lı olduğundan bu soyun da bir üyesi oluyordu444. Ay­ rıca, Roma'lı isimleri kendilerine Roma'lı ünvanını vermeyen ve Ro­ ma'lı vatandaş soyuna bağlı olmayan Likya'lıların da taşımış olduk­ ları anlaşılmaktadır. Bu durum, Roma'lılaşmanın Likya'lılara olduk­ ça etkide bulunmuş olduğunu göstermektedir. Zamanla bu Roma'lılaşmış aileler, ayrı bir grup teşkil ettiler ve içlerinden Baş Rahip ve Lykiarkhes'ler yetişen gruplar bir çeşit eya­ let asilleri şekline döndüler. Gerek sosyal durumlarının önemi ve ge­ rekse mali yönden kuvvetli olmaları sebebiyle bunların mensupları şehir memuriyetlerinde ve meclislerinde muayyen bir sınıf meydana getirerek, yüksek mertebede üyeler olarak önemli mevkiler işgal et­ tiler445. Bu çeşit yeni üyelerin meydana getirdiği bir «gerousia»nın Sidyma'da 52 «meclis üyesi» ( Bouf..wrnt ) ve 50 «vatandaşlar»ı ( 8rıµ6rnt ) ndan teşekkül ettiği kitabelerdeki listeden anlaşılmakta­ dır446. Vatandaşlar arasındaki ayırıma bir örnek de Termessus Mi­ 47 nor' da bir para dağıtımındaki farklılık gösterilebilir4 • Şehir meclis­ lerinde de bu tip üyelerin adeta bir veraset yolu ile bu hakka sahip

444 Magie, o.l., il, p. 1394, not 67: Clustimina için (T.A.M., il, 288 = I.G.R., III, 628); Quirina (T.A.M., II, 291, 423, 425, 495 ve 497 = I.G.R., III, • 634, 670, 673, 603 ve 604: I.G.R., III, 472; Sergia (T.A.M., II, 381 = I.G.R., III, 633; I.G.R., III, 493 - 495); Velina (T.A.M., II, 667-8 = I.G.R., III, 513 = O.G.I., 563) Voltinia (T.A.M., II, 136, 138-141, 143, 144, 155-57 = I.G.R., III, 525-533 ve 536. 445 Magie, o.l., I, p. 535. 446 T.A.M., II, 176 = I.G.R., III, 597-8. 447 B.C.H., XXIV, 1900, p. 338 v.d., not. 1. 147 oldukları meydana çıkmaktadır. Zira, kitabelerde rastlanan ( rraTp6ç Kal npoy6vwv f3ou/\wTwv ) ve ( rr:npoç EK npoy6vwv f3ou\3uTwv) yani, «soyca meclis üyesi ve babası» gibi tabirler bunu ifade etmek­ tedir448. Likya'daki bu Roma vatandaşları yavaş yavaş Roma' da da genel memuriyetlere kabftl edilmişlerdir. Böyle bir ailenen yükselişine misal olarak Oenoanda'lı Gaius Licinius Musaeus'un soyu gösterile• bilir. Bu şahıs, muhtemelen Nero zamanında Lykiarkhes ve Baş Rahip idi. Bunun torunu, Gaius Licinius Longus, Roma ordusunda askeri tribun ve Legion kumandanı Marcus Titianus'un kızı ile evlen­ miş, bu şahıs askerlik görevi bitince Lykiarkhes olmuş, Longus'un kızkardeşi ise aynı aile içinde evlenerek, IV. Legion Prefekt ve tri­ bunu Julius Antoninus'un karısı olmuştur. Bunların kızları , Lykiark­ hes Claudius Agrippinus'un Roma'da konsul olan Tiberius Claudius Agrippinus'un annesi oldu. Bunun kızı ve onun oğlunun kızının se­ nato sınıfından ailelerle evlilikleri yolu ile Likya'lılar senatör ve kon­ sullerin büyük anne ve nineleri durumuna geldiler. Bunların torunla­ rından birisi Lykia-Pamphylia eyaleti valisi oldu449 . Bunun gibi, Xanthos'lu bir aileden gelen ve II. yüzyıi başlarında Birlik Baş Ra­ hibi bulunan Claudius Telemachus'un ailesi de, senatorlar ve kon­ suller yetiştirmiştir. Birisi de Africa prokonsulü olmuştur4 50 • Bu aile­ lerin mensupları, kitabelerde «bir senatorun veya konsul'un babası», «senatorların annesi veya büyük-annesi», «senator ve konsullerin ku­ zen ve amcası» gibi övücü ifadelerle yer almışlardır. Hatta, bu du­ rum, Opramoas'ın dahi Likya Birliğindeki şöhreti yanı sıra «bir se­ natörün karısının amcası» şeklinde tarif edilmesine vesile teşkil et­ miştir. Görüldüğü üzere, aile bağları, evlilikler yolu ile Likya'lılar Roma senatosunda yer işgal etmiş oldular. Bu durum, Likya'lılarla Roma'lılar arasındaki münasebetlerin ne kadar ileriye gittiğini açıkca ifade etmektedir.

448 T.A.M., II, 303, 305 = l.G.R., III, 626; Magie, o.1., II, p. 1394, not, 68. 449 Likya'lıların Senato sınıfına yükselişleri için bak. C.S. Walton, J.R.S., XIX, 1929, p. 54 v.d.; AN. Sherwin-white, The Roman Citizenship, Oxford, 1939, p. 243 v.d. 450 Magie, o.!., II, p. 1395, not. 70 ve, I, p. 536. 148

Diğer taraftan, Likya'da yüksek mertebeye çıkmış olan Licinius Longus ve Opramoas gibi şahısların sosyal ve ekonomik bakımdan da çok varlıklı kimseler olmaları dikkati çekmektedir. Bunların Birlik hazinesine, gladyatör oyunlarına hediye ve bağışları muazzam bir ye­ kun tutmaktadır. Özellikle, Opramoas'ın çok cömert bir kimse olduğu anlaşılmaktadır. M.S. 140 yılı sıralarında Likya'da meydana gelen ve bertarafı harab eden depremden sonra Opramoas 28 şehrin imarı için 500.000 denar'lık bağışta bulunmuştur4 51 • Buna ilaveten Rhodia­ polis'te iki mabedin inşası, Corydalla'da bir zahire anbarının tanzimi ve Patara'daki Apollon kehanet ocağına armağan olarak 20.000 denar vermiştir. Opramoas'ın bağışları ölümünden sonra dahi devam etmiş­ tir. Zira, Tlos şehrine miras olarak bıraktığı bir çiftlikten alınan yıl­ lık gelir 1250 denar dört yılda bir tekrarlanan bayram için kullanıl­ mış, listede yer alan her vatandaşa bir denarius'luk yardım dağıtımında bulunulmuştur4 52 • Licinius Longus hakkında bilgimiz az olmakla beraber, Myra'ya 10.000 denarius, Tlos'a 50.000 denarius hediye ettiği ve kendi şehri Oenoanda'ya miras bıraktığı, bazı kimselere aynca yardımda bulun­ duğu, kız ve oğlan çocuklarının faydalanmaları için de bağışları ol­ duğu anlaşılmaktadır. Longus'un kardeşi de cömertlikte ondan aşağı kalmamış, hemşehrilerinin her birine 1O denarius bağışlamıştır453 •

M.S. II. yüzyılda Likya'daki bu cömertce hediyelerden bazı yapıların imar ve tamiri de mümkün olmuştur. Bunlar arasında, Xanthos'ta bir genel hamam, Telmessus'ta iki portico, Patara tiyatrosunun exedraları , sahne ve proscenium'u, Arneae'deki bir gymnasium'un umumi bir misafirhaneye çevrilmesi için harcanan 30.000 denarius, Myra'da bir tiyatro ve portico inşası için 10.000 de­ narius'luk iki bağış ile Balbura'da bir methal sayılabilir454 • Ayrıca, bağış şeklinde yapılan yardımlar arasında Telmessus'ta bir gymnasium,

451 T.A.M., ll, 905 = I.G.R., III, 739, c. 63. 452 Magie, o.l., 1, p. 537. 453 Licinius Longus ve kardeşinin bağışlan için bak.: l.G.R., III, 492 ve 493. 454 Broughton, Econ. Surv., IV, p. 708 v.d. 149

Cadyanda şehrine 60.000 denarius'luk bir hediye, Lydae şehri halkı­ nın yağ ihtiyacını karşılamak üzere bırakılan bir veraset bulunmak­ tadır. Termessus Minor, Balbura, Xanthus, Telmessus ve Phaselis ve Sidyma şehirlerine yağ bağışları, ziyafetler ve ihsanlar, bunlara ilave­ ten umumi yapılar için bağışlar, yıllık ihsanlar, halka dağıtılan para ve şölenler de ayrı bir yer tutmaktadır.

Likya'nın Roma eyaleti devrinde, özellikle rastlanan bu hediye ve bağışların sebepleri önemli bir mesele olarak karşımıza çıkmakta­ dır. Bu bağış ve ihsanların nedenlerini araştıran Magie, Likya'da bu durumun ortaya çıkmasını ekonomik şartlara karşıt bir ortam olarak görmekte, bunun ülkenin zenginliğine mi, yoksa bazı çok zengin ki­ şilerin kendi yerli şehirlerine yaptıkları yardımlar şeklinde mi açık­ lamak gerektiği sorusunu sormaktadır455 • Likya sahil şehirlerinde ti­ caret yolu ile refah ve zenginliğin mümkün olabileceğini kabul eden yazar, bunun meseleyi açıklamakta yeterli olmadığını, zira Likya' - nın merkezi bir yerinde olan Oenoanda'nın ve sahilden oldukça uzak­ ta bulunan Rhodiapolis'in de bunlar arasında sayılabileceğini ilave etmektedir. Gerçi, Oenoanda Likya'nın kuzey bölgelerle orta ve aşağı kısımlarıyla bağlantısını temin eden ticaret yolu üzerindedir. Fakat, Rhodiapolis'in limanı da yoktur. Sidyma ise, Kragos bölgesindeki dağ­ lık mıntakadadır, bununla beraber zengin ve bolluk içindedir. Fakat, çeşitli şehirlere yapılan yardımlar ve ihsanlar, bu devirde, Likya'da daha ziyade bir dayanışmaya gidildiğini göstermektedir. Bağımsızlık devrinden daha çok miktarda bu bağlılık ve birleşme, eyalet devrin­ de daha belirli bir hal almıştır. Şehirler ve hatta münferid şahıslar bir amaç uğruna biribirlerine yardım etmektedirler. Bu dayanışma ekonomik yönde olduğu kadar, kültürel alanda da kendini göstermek• tedir. · Zira, tiyatroların, portico'ların, methallerin yapımında da bu durum görülmektedir. O halde, Likya'lılar Roma idaresinde biribir­ lerine, belki, daha fazla yaklaşmışlardır. Likya Birliğinin, bu kay­ naşmada, şüphesiz rolü büyüktür. M.S. IV. yüzyıla kadar varlığını

455 Magie, o.1., 1, p. 537 v.d . 150 gösteren Birlik, gerçekten, görevını yerine getirmiş görülmektedir. Xanthos şehrinin, Tlos'ta bu şehir için diktikleri bir anıtta, bu şehri «müşfik» ve «ebedi ahenk timsali» şeklinde tebcil etmeleri bunu çok 456 güzel ifade etmektedir •

456 T.A.M., II, 555; Magie, o.l., I, p. 538. Index

Abydos 107. 40, 42. Acalissus 78, 137, 139. Antiokbos I. 45. Acbaea 61, (Birliği) 82, 122. Antiokhos III. 48, 51, 52, 53, 54, 56, Actium 113. 57, 58. 59, 62, 64, 66. Adulis kitabesi (M 011ume11tum Aduli- Antipatros 20, 21, 22, 23, 45. tanımz) 47. Antiphellus 77, 137, 138, 139. Aekhmon 83, 91. Antonin'ler 131 . Aernilius Regillus 54, 55 . Antoninus Pius 123, 124, 137, 140. Aeneas 59. Apamea 41, 48, 49, 56, 57 . Aeolia 94, (Birliği) 36. Aperlae 77, 78, 137, 138, 142. Agatokles 41, 43. Aphrodisias 29. ıager publicus 92. Apollon 52, 76, 84, 85, 144, 148. Agrippina 115. Apollonia 77, 78, 85. Ahe 32. Appianos 55, 87, 94, 100, 101 , 103, Aka'lar 26. 104. Akdeniz 65. Arabia 33. Alabanda 110. Araxa 47, 72, 73, 77, 138. Alexandrei'a 127. Arbelitis 21. Alexandros 33. Ardys 51. Amphimakhos 21. Arbiereus 134. Anadolu 20, 21, 22, 37, 39, 87, 89. Arhipbylax 134. Andriake 52. Ariobarzanes 27. Andronikos 30. Aristonikos 72, 87 . Antalya (körf.) 92. Armenia 22, 41, 111. Antigoneia 39, 42. Arneae 79, 137, 139, 148. Antigenes 27. Arsada 138. Antigonia 37. Arsinoe 43, 47, 49. Antigonos (Gonotas) 41 , 45. Artemidorus 76, 77, 79. Antigonos (Monopbtalmos) 19, 20, 21, Arternis 49, 52, 85. 22, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 30,j Aryaratbes 20. 31, 32, 3~ 35, 3~ 37, 38, 39, Arycanda 77, 137, 138, 139. 154

Asia 95, 96, 107, 109, 111, 113, 114, Caesar 93, 94, 95, 98, 110, (tapınağı) 120, 126, 133. 114. A.sia Minor 83, 122, 136. caetrae 55. Asiana 126, 127. Calynda 137, 138. Asi n. 21, 41. Candyba 137, 138, 139. Asklepion 143. Capitolinus 67. Assandros 20, 21, 26, 30. caput gentis 55. ' ~ Astymedes (Rhodos'lu elçi) 60. Caracalla 124, 125. Asya 21, 22, 42, 57, 61, 64, 66. Cassius Dio 94, 99, 105, 111, 113, Atina 40, 114. 114, 119. Attaleia 92, 121, 123. C. Caristanius Fronto 123. Attalos 57. Chalcedon 24. Attalos 111. 87. Choma 137, 139. Attika Tribut list. 48. Cianoi 24. Augustus 114, 124, 142. Cibyra 73, 146. Autariat'lı 37. Cicero 50. Avrupa 20, 28, 29, 33, 53. Cius 24. Azotos 31. civitas foederetae 73. civitas libera 71. Claudius 119, 120, 122, 124, 142. Babylonia 21, 25, 28, 33. Claudius Agrippinus 147. Balbura 79, 89, 123, 137, 148, 149. Claudius Telemachus 147. Beloch 42. Claudius Quadrigarius 67. Berenike 4 5. Clustirnina 146. Bergama (kralı) 56, 57; (şehri) 87. Cn. Arrius Cornelius Proclus 124. Bithynia 43, 45, 56, 95, 123, 133. Cn. Avidius Celer Fiscillinus Firmus Bizans 79. 122. Boeotia Birliği 78. Comba 138. Boeotia'lılar 30. Commodus 124. Bosphorus 43. Constantinus Magnus 126. Britannia 120. Constantius 124. Brundisium 109. Coprates 25. Bubon 77, 79, 89, 137. Corma 138. Büyük Phyrigia 20, 21. Cormus 78. Byblos 29. Coroa 138. Byzantium 23, 24, 30, 122. Corydalla 137, 139, 148. Crete (Girit) 55. Croneia 144. Cabalia 139. Crya 137, 138. Cadyanda 77, 137, 143, 148. Cyaneae 77, 137, 138, 139. 155

Cyprus (Kıbrıs) 94. Gabene 26, 27. Gaça 32. Çanakkale bz. 45. Gagae 77, 137, 138, 139. Gaius Cassius 95, 96, 97, 98, 107, 109, Dardanos 89. 110. Demetrios (Poliorketes) 27, 29, 30, Gaius Licinius Longus 147. 32, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42. Gaius Licinius Mucianus 145. diadokh'lar ô1ciôoyo1 20. Gaius Licinius Musaeus 147. Dias 77, 138. Gaius Livius (Roma'lı amiral) 53. Dicle 25. Gaius Trebonius 95, 96. Diocletianus 124, 126. Galatia 121, 127. Diodoros 19, 22, 25, 26, 29, 31, 32, Galba 121, 122. 33, 35, 36, 37, 38. Galerius 124. Dolabella 91, 95, 96, 97. Gamarga (Gadamala) 26. Domitianus 123, 124. Gaza 31, 32. Dor 123. Germanicus 115. Drusus 115. Girit 30. Gordianus ili. 125, 138, 139. Ege dz. 55, 73 (kıyıları), 113. Graeci homines 50. Ekbatana 27. Gratianus 127. Eleuthera 143. Grek 30, 33, 35, 42, 73, 109, 110, 143. Epeiros 41. Grekce 49, 50. Ephesos 37, 39, 43, 53, 54, 55, 56, 72, 96, 113. Epikrates (Rhodos'lu kumandan) 53. Hadrianus 123, 124, 131. Eprius 121. halef'ler 20, 22. Er. Meyer 37, 40, 41, 42, 47, 48. Halikarnassos 52, 53. Esquilinum 72. Halys (Kızıl ırmak) 56. Euboea 30. Hannibal 53, 55. Eudamos 27. Harpagos 60, 100. Eumenes II. (Bergama kralı) 20, 21, Hasan dğ. 22. 22, 23, 24, 25, 26, 27, 56, 57, 61, Hellen Birliği 39. 64, 87. Hellenistik 137. Euphrates 25. Hellenizm 20, 24, 49, 50. Euridike 45. Hellespontus 20, 21, 24, 28, 30, 53, 55, Euromos 66. 94. Hephaestos 144.

Fırat 25, 110. Herakleia 43. foedus 73. Hieronymos 22, 27. Fougeres 71, 75, 78, 82. Hipparkhos (Ilium'lu elçi) 58. 156

Hülsen 71, 72. Kasandros 23, 28, 29, 30, 33, 37, 39, Hypophylax 134. 40. Kaunos 30, 35, 40, 41, 42, 47, 52, 60, 66, 125, 139. lasos 54. Kelt 111. lber 111. Khelidonia 52, 91. ldebessus 78, 138. Kıbrıs 23, 29, 35, 36. Ilium(lular) 42, 58, 59, 60, 75. Kibyra 78, 89, 120. lllyria 111. Kilikya (Kilikia) 20, 21, 23, 25, 28, 29, loppe 32. 32 (Thrakhea), 37, 39, 40, 41, 52, Ipsos 39, 40. 53, 56, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 110. Isauria 126, 127. Killes 32. Isında 78, 138. Kleitos 21, 24. Isis 143. Kleopatra (Antiokhos ili. nün kızı) İskender (Büyük) 19, 20, 23, 28, 30, 51, (Mısır kraliçesi) 110. 40, 59, 78, 87. Knidos 54. İskender iV. 29. Kolophon 37. İskenderiye 39, 93, 123. Korakesion 52. Isolympia Vespasianeia 143. Korykos 92, 94. Istlada 138. Kos 35; 54, 113. İtalya 110. Kragos 78, 134, 149. İyonya (Birliği) 42, 83 (İyonya), 84, Krateros 19, 21. 94, 110, 123. Kremna 126. Jason 137, 140. Kurupedion 43. Jones 78, 121, 137. Küçük Asya 22, 24, 26, 30, 33, 39, Judaea 120. 41, 42, 43, 45, 51, 56, 94, 97, 110, Julianus 127. 120. Julius Antoninus 147. Kypros 29. Julius Constantius II. 127. Kyzikos 114. Julius Demosthenes 144. Juppiter 67. Labienus 110, 113. Lagos 20. Kadyonda !23, 125. Laodiceia 72, 96. Kalynda 48. Laomedontos 20, 21. Kappadokia 20, 23, 28, 41, 127. Latince 119, 120. Karadeniz 20. Lentulus Spinther 96, 107. Kardia 27. Leonides 35. Karia 20, 21, 26, 29, 30, 40, 47, 52, Leonnatos 20. 58, 60, 66, 71, 72, 83, 94, 113. Leto 52, 85, 88. 157

Letoon 85, 144. Lucanus 93. libera civitas 73. Lucios ab Comani = Lucei ab Comuni Libya 26, 33. 76. Licinius Crassus, P. 87. Luctus Apustius 54. Licinius Longus 134, 144, 148. Lucius Aurelius Venıs 124. Licinius Mucianus, C. 121. Lucius Comelius Scipio 55. Licinius Priscus 124. Lucius Figulus 96. Likçe 49, 50. Lucius Lentulus 94. Likya 19, 20, 21, 23, 24, 26, 28, 29, Lucius Luscius Ocrea 122. 30, 33, 35, 36, 39, 40, 41, 42, 43, Lucius Manlius 57. 45, 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 54, Lucius Tillius Cinıber 95. 55, 56, 57, 58, 59, 60, 62, 63, 65, Lucullus 89. 66, 71, 72, 73, 75, 78, 79, 81, 82, Lydae 138, 149. 83, 84, 85, 87, 88, 89, 91, 93, 94, Lydia 20, 21, 83, 110. 97, 98, 99, 100, 107, 108, 109, 110, Lydius 126. 113, 115, 119, 120, 121, 122, 123, Lykaonia 56. 124, 125, 126, 127, 131, 133, 134, Lykia - Pamphylia 147. 137, 138, 139, 141, 142, 143, 144, Lykiarkhes 81, 82, 133, 134, 137, 140, 145, 146, 147, 148, 149. 144, 146, 147. Likya Birliği (TO Kolvov Au · <ı&>v) 67, Lykiarkhissa 82. 71, 73, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 82, Lykophron 62. 83, 84, 85, 87, 89, 91, 92, 94, 97, Lysandra 43. 99, 100, 107, 115, 123, 131, 133, Lysimakheia 42. 134, 135, 136, 137, 139, 140, 141, Lysimakhos 20, 23, 24, 28, 29, 33, 145, 147, 149, 15~ 37, 39, 40, 42, 43, 45. Likya Birliği Bayramı (Kolvcx) 135. Likya'lılar 23, 25, 26, 30, 31, 32, . 36, 37, 43, 48, 49, 50, 54, 55, 56, 57, Maeotis 111. 58, . 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 67, Magie 72, 121, 122, 149. 72, 75, 82, 83, 84, 86, 87, 88, 89, Magnesia (Magnesia ad Sipulum = Ma­ 91, 93, 94, 95, 96, 97, 99, 102, 104, nisa) 43, 55. 105, 109, 111, 114, 115, 119, 120, Makedonya (lı) 20, 22, 23, 24, 27, 121, 131, 135, 139, 144, 145, 146, 28, 30, 31, 32, 37, 39, 40, 42, 45, 147, 149. 65, 66, 109. Limyra 52, 77, 137, 138, 139. Mallos 28. Lissa 45. Manius Juventius Thalna 66. Livia 141. Marcellus 121. Livius (Roma'lı amiral) 53, 54. Marcius Perperna 87. Livius (Tarihçi) 48, 55, 62, 63, 64. Marcius Philippus 65. Loryma 54. Marcus Antonius 97, 108, 109, 110, 158

111, 113, 114. Murena 79, 89. Marcus Aurelius 124, 131. Mylasa 66, 110, 113. Marcus Brutus 95, 97, 98, 99, 100, Myle 137, 138. 102, 104, 105, 106, 107, 109, 110. Mylias 139. Marcus Junius 66. Myndos 52, 53. Marcus Lepidus 97. Myos 32. Marcus Titianus 147. Myra 76, 107, 114, 115, 122, 125, 137, Massikytos 78. 138, 139, 143, 144, 148. Mauretania 120. Mysia 87. Maximianus 124. Media 20, 25, 26, 27, 28, 33, 41. Megiste (Meis) 55. Naukrates 99. Meleagros 19. Neisa 137. Menandros 20. Nearkhos (satrap) 19; (Girit'li) 30. Menderes 56, 58. Nepos 22. Menedemos 36. Nero 121, 122, 124, 145, 147. Mesopotamia 21, 25, 39. Nicaea 42. metropdis 139. Nicanor 24. Mısır (lılar) 20, 21, 26, 28, 29, 30, Niese 37. 31, 32, 33, 35, 36, 46, 47, 48, 49, Nikanoros 21. 51, 75, 110. Nikomedes 45. Milesi'a'lılar 30. Nikostratos 61. Miletos 39, 41, 53. Nora 22. Milyas 49, 56. Norbanus 109. Mithradates (Ariobarzanes'in oğlu) 27. Mithradates (Antiokhos III. nün ku­ Octapolis 138. mandanı) 51. Octavia 111. Mithradates IV. 71. Octavianus 97, 111, 113, 114. Mithradates Eupator (Pontus kralı) Octavius 109, 110. 71, 72, 73, 87, 88, 89, 91. Oenoanda 77, 79, 89, 100, 102, 103, Mithradates Philopator Philadelphos 134, 137, 143, 144, 145, 146, 149. (Pontus kralı) 71. Olympia 23. Mitylene 20, 21. Olympus 76, 77, 91, 92, 94, 100; Moagetes (Molcestes) (Cibyra tiranı) 73, (Galatia'da) 127; 137, 138, 139, 89. 144. Molon (Medya kralı) 51. Onobora 138. M ommsen, Th. 71, 72. oppidum 78, 137. Munda 110. Opramoas 50, 134, 135, 136, 137, 140, Munychia 24. 144, 147, 148. 159

Orontes 21, 41. Pithon 30, 31. Pamphylia (lılar) 20, 21, 25, 29, 30, Pithonas 20, 25, 30. 31, 36, 37, 55, 87, 88, 89, 92, 96, Pleistarkhos 40. 110, 119, 120, 121, 122, 123, 124, Plinius 78, 137. 125, 126, 127, 131. Plutarkhos 42, 99, 11 l. Paphlagonia 20. Podalia 77, 137, 138, 139. Paraetacene 25. polis 137, 138. Parthia 21, 110. Polybios 58, 59, 61, 62, 63. Parth'lar 110, 111, 124. Polykleitos 29. Patara 29, 36, 47, 53, 54, 55, 56, 76, Polyperhon 23. 85, 88, 105, 106, 115, 123, 137, 138, Polyxenimedes 53. 139, 144, 148. Pompeius 93, 94. Pausanias (tarihçi) 109. Pontus 71, 72, 87, 88, 127. Pelopidas 88. Pothion 58. Pelusium 29, 31. Probus 126. Perdikkas 19,20, 21, 22, Procopius 127. Pergamum 95, 113. Propontis 24. Perikles (Likya'lı) 48. Provincia Asia 87, 89. Perilaos 29. Ptolemaios Keraunos 45, 49. Perseus 65, 66. Pto!emaios I. Soter 20, 21, 23, 25, 28, Persia 21, 25, 27. ' 29, 30, 31, 32, 33, 35, 36, 37, 39, Pers'ler 27, 59, 100, 125. 40, 41, 42, 43, 45. Pessinus 127. Ptolemaios II. Philadelpbos 45, 46, 47. Peucestes 21, 25, 27. Pto!emaios III. Teos Euergetes 47, 48, Pharsalos 94. 5 ı. Phaselis 35, 49, 77, 92, 93, 94, 110, Ptolemaios IV. Philopator 51. 137, 138, 139, 149. Ptolemaios V. Epiphanes 48, 49, 51, Phellus 77, 137, 138, 139. 85. Philippi 109. Publius Cornelius Scipio Mricanus Philippos 21, 30; V. 51, 52. 55. Philippos Arrhidaios 19, 21, 24. :Publius Servilius Vatia 91. Philophron 58. Pyramos 28. Philotas 20. Pyrrhos 41, 42. Philoxenos 21. Pythica 144. Phoenicia 23, 25, 29, 32, 33. Phoinikos 54. Phyrigia 20, 21, 28, 30, 32, 39, 41, Reinach 71. 55, 56, 87. Rhegium 109. Pinara 76, 83, 137, 139. Rhodiapolis 77, 137, 138, 139, 143, Pisidia 23, 55, 56. 148, 149. 160

Rhodos (lular) 29, 36, 52, 53, 54, 55, Smyrna (İzmir) 42, 53, 95, 96. 56, 57, 58; (kongresi) 59, 60, 61, Strabon 76, 77, 78, 79, 80, 83, 137. 62, 63, 64, 65, 66, 67, 71, 75, Stratonikeia 60, 88, 11 O, 113. 85, 88, 91, 94, 96, 97, 98, 109, Suetonius 119, 122. 115, 120, 122. Sulla 71, 72, 73, 89. Rhodos Peraea 64. Suriye 20, 21; (Coele) 23, 24; 28, Roma 52, 53, 55 , 56, 57, 58, 59, (Coele) 30, 31; 32, 33, 36, 37, 60, 61, 62, 63, 65, 66; (tanrıça) (Coele) 37, 39, 40, (Coele) 51 , 66, 67, 71, 72, 73, 7~ 79, 84, 53, 95 , 96, 97, 110, 115. (tanrıça) 86; 87, 89, 92, 93, 95, 98, Susa 25, 28 . 100, 111, 113, 114, 115, 119, 120, Susi'ana 33. 123, 125, 126, 131, 133, 137, 138, Symbra 137, 138. 139, 140, 141, 143, 145, 146, 147, Syme 121, 122. 149. Roma'lılar 50, 53, 54, 55, 58, 59, 66, 71, 73, 85, 86, 91 , 100, 101, 102, Tabae 71, 72. 103, 104, 105, 111, 114, 119, 120, Tacitus (tarihçi) 121. 125, 126, 135, 143, 145, 146. Tarentum 91. Roxane 19, 29, 33. Tarsus 37, 97. Rupillus Sevenıs 124. Telmessos 47, 48, 49, 54, 56, 77, 78, 100, 137, 144, 148. Teos 37. Samaria 32. Termessos (Minor) 88, 125, 138, 144, Samos 52, 53, 54, 113, 114, 122. 146, 149. Şardes 37, 41, 43, 52. terminus ante quem 41. Sarpedon 59; (mabedi) 102; 103; 104. Termophylai 40, 53. Satyros 58. Theadetos 58, 66. Saxa 109. Theb'Wer 30. Seleukos (lar) 21, 25, 28, 29, 30, 31, Theodotos 29. 33, 37, 39. 40, 41, 43, 45, 51, 52, Theokritos 47. 53, 56. Theselya 40, 41. Septimius Sevenıs 124, 125, 131. Tiberius 114, 115, 120, 124, 141. Serapis 143. Tiberius Claudius Agrippinus 147. Servilius Isauricus 91, 92, 139. Tigris 25. Severus Alexander 124. Titus 123, 124. Sextus Marcius Priscus 122. Titus Clodius Eprhıs Marcellus 139, Side 125. 140. Sidon 29, 32, 39, 114. 1los 76, 114, 137, 138, 139, 144, 148, Sidyma 77, 120, 137, 142, 146, 149. 150. Simena 78, 138. Toros'lar 22, 23, 32, 39, 41, 56. 161

Traianus 124. Vespasianus 122, 123, 124, 143. Trakya (Thracia) 20, 33, 3Ç/, 40, 42, Voltinia 146. 45, 120. Tralles (Aydın) 30, 55. Trebenda 77, 137, 138, 139. Yunanistan 23, 35, 39, 40, 41, 51, 53, Treuber 23, 24, 26, 32, 36, 45, 57, 66, 110. 58, 64, 71, 72, 73, 93, 109, 121, Yunan'lılar 23. 131. Triparadeisos 21, 25. Tripolis 29. Zeniketes 91, 92, 94 Troia 26, 59. Zenon 48. Tymena 77. Tymnessus 125, 138. Tyros 29, 32, 39, 110, 144. Quintus Fabi'ı.ıs Labeo 56. Trysa 138. Quintus Veranius 120, 145, 146. Quintus Veranius Philagrus 146. Quintus Voconius Saxa Fidus 124,

Ürdün n. 51. Quirina 146. Valens 127. Xanthos (Jular) 35, 47, 48, 49, 52, 60, Valerianus 125. 61, 76, 85, 99, 100, 101, 102, 103, Va!erius Statilius Castus 125. 104, 105, 106, 107, 109, 110, 113, Velina 146. 114, 123, 137, 139, 140, 144, 145, Verres 91. 148, 149, 150.

DÜZELTME: 17. Sayfa'daki 1. Bölüm «Hellenistik Devirde Likya» başlığı~ sehven «Hellenistik Devrinde Likya» şeklinde yazılmıştır, düzelfaiz. \ "ı

...