TERUGBLIK ELTEN, XANTEN EN KALKAR. Verslag van de ledenavond van 26 februari 1992. Hij verzweeg tevens dat Adela volgens de Saksi- sche wetgeving wel degelijk aanspraak kon Deze ledenavond was geen gewone. De Stich- doen gelden op een gedeelte van de erfenis. ting Tussen Vecht en Eem' was de organisator In de tiende eeuw moet er al een versterkte en AP trad op als gastheer. Deze lezing liep voor- burcht hebben gestaan. Bij opgravingen in 1964- uit op een door TVE georganiseerde excursie, 1965 heeft men een drieschepig gebouw enkele die 2 mei 1992 op het programma stond. Spre- houten woningen, een houten kerkje, een stenen ker was de hoogleraar Middeleeuwse geschie- rondbouw en een stenen kapel aangetroffen. Te- denis aan de Universiteit van Amsterdam prof.dr vens vond men de graven van de stichter en zijn P.H.D. Leupen. Na de lezing van de heer Klück familie. over het Duitse Huis in januari wederom een Het aanzicht van Elten veranderde toen er een middeleeuws onderwerp. klooster gevestigd werd. Er kwam een klooster- gang en er werd een stiftskerk neergezet. Dit al- Elten les werd gebouwd in de periode 967-980. De heer Leupen opende zijn verhaal met voor te In 1585 verdween de helft van de kerk als ge- lezen uit de kroniek 'Gebeurtenissen van deze volg van plunderende huurlingen. De stifts- tijd' van de vroeg-middeleeuswe monnik Alper- dames woonden gedurende een periode van tus van Metz. De plaats waarover het gaat is El- 60 jaar in Emmerik. ten, het tegenwoordige Hochelten even voorbij In de Tweede Wereldoorlog lag Elten in de Arnhem bij de Duitse grens. Na de dood van vuurlinie en werd het door de Canadezen onder graaf Wichman komt het gebied aan zijn dochter vuur genomen. Er bleef niet veel van de kerk Liutgardis. Daarmee viste zijn andere dochter over. Na de oorlog wilde men de kerk eigenlijk af- Adela achter het net. Adela huwde een rivaal van breken, maar hiertegen kwam veel verzet. Na haar vader een zekere Balderik. Liutgardis schonk het vinden van een financier werd de herbouw haar gehele vaderlijk erfdeel aan de kerk waar- gestart en in de jaren zestig voltooid. van zij abdis was. Het Gooi kwam na de dood van graaf Wich- Na de dood van Liutgardis poogde Adela bij man aan Elten, omdat de keizer de graafschap- herhaling deze schenking ongedaan te maken. pen die Wichman in leen hield van het Rijk, aan Zij viel Elten aan en nam het in bezit. Keizer Otto dit stift schonk. Sint Vitus - de patroonheilige van III dwong haar het sticht weer te verlaten. Kort de dames - is daarom ook in het Gooi een veel daarna bezette Balderik Elten. Wederom greep voorkomende naam. De heer Leupen verhaalde de Duitse koning in. Op een door hem bijeenge- vervolgens over het leven van deze heilige. roepen rijksdag te Nijmegen werd Balderik De abdis kreeg het immuniteitsrechtvooral de schuldig bevonden. Hij moest zijn aanspraken bezittingen. Voor het bestuur moest zij wel haar op het sticht opgeven. eigen agenten aanstellen. Deze functies kreeg Alpertus was een tijdgenoot en van hem is be- men in leen en als men op behoorlijke afstand kend dat hij een duidelijke voorkeur had voor van de leenvrouwe vertoefde, kon men zich een Liutgardis. Dit kleurde ook zijn verhaal. Adela vrij grote mate van zelfstandigheid veroorloven. wordt als een slechte vrouw afgeschilderd, ter- Ook in het Gooi gedroegen haar leenmannen wijl Liutgardis er goed vanaf komt. Sommige din- zich als kleine zelfstandige potentaatjes. Dit is gen heeft Alpertus opzettelijk weggelaten. Hij dan ook waarschijnlijk de reden, dat de abdis verzwijgt de geschiedenis die betrekking heeft Godela het Gooi voor 25 Utechtse ponden 's op het ontstaan van de christelijke vrouwenge- jaars verpachtte aan de graaf van Holland. De meenschap. De vrouwen legden wel de kuis- vrouwe van Elten behield echter wel de hoog- heidsgelofte af maar waren geen non. Graaf heidsrechten tot 1806. Toen werd het betalen van Wichman was de stichter. De aanleiding van de de pachtsom aan Elten gestaakt. Elten ging een stichting was waarschijnlijk de dood van zoon. paar jaar later op in de Pruisische staat. Xanten BAARNSE BUITENS Ten behoeve van de offensieven van Julius Cae- Verslag van de ledenavond van 25 maart 1992 sar (100-44 v.C.) werd er ten zuiden van het huidi- ge Xanten een legerkamp gebouwd; Castra Ve- Wat later gestart vanwege de voorafgaande tera. Vlak bij dit legerkamp was een burgerlijke Jaarvergadering begon de schrijfster en histori- nederzetting Colonia Ulpia Traiana ontstaan. ca Thera Coppens aan haar zeer boeiende ver- In de vierde eeuw - toen het Romeinse Rijk haal over de Baarnse buitenplaatsen met hun onder de druk van de Germanen leek te bezwij- beroemde lusthoven. Het bleek al snel een ma- ken - kromp de stad ineen tot een fort. Maar ook terie te zijn, die ze perfect beheerst. In grote lij- het fort kon zich niet handhaven. Uiteindelijk nen schilderde ze ons het verhaal dat uitvoerig trokken alle mensen weg. Wat achterbleef waren in haar boek ter sprake komt, en dat over dit on- de uitgebreide dodenakkers. Hier is nu een ar- derwerp juist twee jaar geleden verscheen. cheologisch park gesticht en de vondsten zijn Daarbij legde ze tegelijk een grote kennis aan de ondergebracht in het Regional Museum. dag voor een aantal opmerkelijke details, die de In 1933 ontdekte men onder het koor van de nieuwsgierigheid van de toehoorders duidelijk kerk een dubbelgraf met daarin twee door ge- prikkelde. weld gedode mannen. Op dit graf had men een Het verhaal van de lezing ging over de eerste stenen grafhuisje gebouwd. In later tijd gingen bewoner van de Hofstede Soestdijk, Cornelis de de Franken hun doden ook op dit grafveld be- Graeff, bekwaam burgemeester van Amster- graven. Juist Frankische graven worden in de dam. Hij was o.a. gehuwd met de veel jongere nabijheid van het stenen huisje gevonden. Catharina Hooft. Hij was het die zijn vermaarde Op de fundamenten van het grafhuisje werd en machtige zwager Jan Bicker bij zich uitnodig- een kerk gebouwd, die het middelpunt werd van de, wat leidde tot diens aankoop van het land- de St. Victor verering. Grote aantallen bede- goed De Eult bij Soestdijk. Later werd De Eult vaartgangers kwamen naar 'Ad Sancto' (Xan- door toedoen van de Amsterdamse bankiers- ten), dat in de middeleeuwen zijn bloeiperiode familie Deutz, die hun fortuin verdiende in de beleefde. Dat is af te leiden uit de voortdurende handel in kwikzilver, omgetoverd in een lusthof. bouwactiviteit aan de kerk. In 1535 was de kerk Het bos, het restant van die hof, is nog steeds te gereed. zien. Het gebouw is verdwenen. Xanten is een mooi voorbeeld van laat-Ro- Het rampjaar 1672 was voor het regentendom meinse en vroeg middeleeuwse christelijke cul- een grote klap. Dat gold zowel voor de Bickers, tuspraktijk. die verwant waren aan de gelynchte raadpen- sionaris Jan de Wit als voor de Deutzen, die door Kalkar internationale ontwikkelingen hun fortuin ver- De bloei van Kalkar in de 16e eeuw komt tot speelden. uiting in de Hallekerk van de stad. Deze kerk is Opvallend is echter dat de regenten waar het een schatkamer van middeleeuwse schilder- hun uitkomt een grote flexibiliteit aan de dag leg- kunst en houtsnijwerk. Deze kerk - gewijd aan gen. Zonder problemen worden ze van de ene de heilige Nicolaas - weerspiegelt de chauvi- dag op de andere van staatsgezind, oranjege- nistische burgerzin. zind. Voor een fancy-prijs wordt Soesdijk door de burgemeesterszoon Jacob de Graeff aan Willem Deze lezing trok zeer veel publiek, al gebiedt de III aangeboden en verkocht. Die neemt er zijn in- eerlijkheid te zeggen, dat meerdere verenigin- trek met zijn jonge bruid Mary Stuart, die er de gen vertegenwoordigd waren. Van de mogelijk- gelukkigste tijd van haar korte leven doorbrengt. heid om op de excursie in te tekenen werd op zo Samen met Willem wordt ze min of meer ge- ruime schaal gebruikgemaakt, dat deze nog de- dwongen Soestdijk te verlaten om in Engeland zelfde avond werd voltekend. Een betere illustra- het koningschap op zich te nemen. tie voor de belangstelling voor dit onderwerp is Later was Soestdijk het toneel van het onge- moeilijk te bedenken. luk, dat de latere stadhouder Willem IV zo mis- W.J.D. maakte, dat hij bij aankomst in Engeland, om daar zijn bruid Anna van Hannover te ontmoe- boden. De belangstelling voor het boek was zo ten, voor 'aap en monster' werd uitgemaakt. groot, dat zelfs de flinke stapel meegenomen We stappen met 7-mijls-laarzen inmiddels exemplaren niet toereikend was voor de vraag. door de 18e eeuw, een 'zilveren eeuw' voor prin- sen, patriciërs en kooplui, die met de Franse re- Tot slot wees de schrijfster en spreekster op een volutie voor hen toch in mineur eindigt. bijzondere vorm van ondernemerschap waar ze In deze periode speelt het meeslepende ver- zich mee bezig houdt. In een historisch tijdschrift haal van de familie Hasselaer, die het kasteel lijkt het me niet ongepast enige aandacht te ves- Groeneveld vervolmaakte. Aanvankelijk was hier tigen op het Historisch Toerisme Bureau dat The- de hofstede en het landgoed 'De Biezen', dat ra Coppens exploiteert. In de rubriek Wat Ande- door een lid van de Deutz-familie werd gekocht. ren Doen vindt u meer informatie over histori- Andries Mamuchet kreeg door vererving dit be- sche en culturele dagtochten. zit in handen, liet de hofstede afbreken en bouw- J.E.L. de het middendeel van het huidige Groeneveld. Daarna kocht Arend van Waeyen, rijk geworden Thera Coppens - Baarnse lusthoven en hun bewoners; door de slavenhandel en bewindvoerder van de Uitg. De Prom, Baarn, 1990. 232 pagina's met bijna 100 WIC, de buitenplaats. Hij verkocht deze weer afbeeldingen. ISBN 90 6801 247 9. Prijs: / 34,50 aan Cornelisz Hasselaer (een late nazaat van Ke- nau en komend uit een deftig Amsterdams bur- gemeestersmilieu). Deze kwam net met zijn gezin uit Indië terug waar hij zich, naar de geest van de tijd, legaal had rijk gestolen. Toen hij overleed nam zijn zoon Pieter, toen 17 jaar oud, zijn niet geringe bezit over. Pieter leeft op grote voet en breidt Groeneveld uit met de fraaie halfronde vleugels. Het kost de- ze heer van Groeneveld samen met enkele an- dere tegenslagen zijn vermogen en hij voelt zich gedwongen terug te gaan naar Indië om nieuwe rijkdom te verzamelen. Op weg naar het schip overlijdt zijn vrouw en moet hij zijn kinderschaar achterlaten. Hij is dan 35. Hij overleeft de gevaarlijke reis en slaagt er niet alleen in zijn eigen zaakjes goed te beheren, maar ook nog veel fortuin te verwerven door een zeer rijke vrouw te huwen, die na korte tijd over- lijdt. 17 jaar na zijn aankomst vertrekt hij weer naar Holland, opnieuw puissant rijk. Daar wordt hij binnen korte tijd benoemd als een van de bur- gemeesters van Amsterdam en kan zelfs Groe- neveld weer terugkopen. Een fascinerend 18e- eeuwse Job-op-de-mestvaalt verhaal, dat in dit Portret van Pieter Corneliszoon Hasselaer (1720-1797), kader alleen maar summier kan worden weerge- heer van Groeneveld en de beide Eemnessen, burge- geven. meester van Amsterdam en door Willem V in 1773 be- noemd toto.m. Meesterknaap van de Houtvestinge Gooi- land. Het portret werd in opdracht van Hasselaer in 1775 Ik mag u dan ook graag verwijzen naar het boek, geschilderd door B.S. Balomey, die ook hofschilder van de dat door Thera Coppens werd geschreven en Oranjes was. De lijvige boekwerken van het schilderij heb- waarvan in de pauze van de lezing exemplaren ben betrekking op de Verenigde Oost-Indische Compag- aan de leden van AP met korting werden aange- nie en op het burgemeesterschap.