Ardahan Yöresi Düz Dokumaları
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLUâ Flat Weavings of Ardahan Region ÖZET Seccade tipi örneklerde, kenar suları üsluplaş- Ardahan yöresinde düz dokumaların zenginliği mış lale, karanfil ve hayat ağacı motifleri, zemin- ipek yolunun önemli merkezlerinden Ahıska’ya de ise kandil ve ibrik benzeri motifler görülür. sınır olması ve Anadolu’dan Orta Asya’ya açılan Anahtar Kelimeler: Ardahan, Düz Dokuma, Ki- kapılardan bir tanesi olmasıdır. Zira bu ipek yo- lim, Atkı, Çözgü. lundaki Ardahan bölgesinde yerleşik hayat ku- ran ve kökleri Orta Asya’ya dayanan Türk kavim- ABSTRACT lerin dokuma kültürünü zenginleştirerek devam Ardahan region is famous for its flat weaving. ettikleri görülmektedir. Ardahan yöresi düz do- The region is close to Ahıska, which is kumaları denilince akla Ardahan merkez olmak an important settlement of the Silk Road üzere, Çıldır, Posof, Hanak, Damal ve Göle yö- connecting Anatolia to Central Asia. In terms resinde dokunan kilim, cicim, zili vb. dokuma- of their rich weaving culture the settlers in lar akla gelir. Geometrik ve bitkisel desenlerin the Ardahan region are the descendants of ağırlıklı olarak kullanıldığı yöre dokumalarında the Turkish people in the Central Asia. When dokuma tekniklerine göre Ahıskalı, karapapak, Ardahan region flat weaving is mentioned; yerli kilimi gibi yöresel adlarda kullanılmakta- Ardahan as the center, Çıldır, Posof, Hanak, dır. Damal and Göle regions woven kilims, cicim, Söz konusu dokumalar, kullanım amaçları- zili and etc. come to the fore. In this region na ve kullanıldıkları yerlere göre seccade, divan geometric and plant figures are widely used, yastığı, yer sergisi, yük örtüsü gibi adlar alırlar. traditional names such as Ahıskalı, karapapak Ardahan yöresindeki düz dokumalar kendine has and domestic kilim are also used. yöresel özelliklerin yanı sıra; Anadolu’daki diğer The mentioned weaving names are yaygılarla da ortak özellikler göstermektedir. Düz determined according to their functions and locations such as: rugs, divan pillows, ground dokuma yaygılarının malzemesi yündür. Siyah, exhibition, load covers. In addition to the kahverengi ve beyaz renkli yünler boyamadan saf domestic charecteristics of Ardahan region plain olarak kullanılır. Boyalar eskiden doğal malzeme weavings, it also shows common features with ve bitkilerden elde edilmiş olup, günümüzde other Anatolian examples. The plain wovens’ sentetik ve doğal boyalar birlikte kullanılmak- materials are wool. Black, Brown and White color tadır. Kırmızı, siyah, kahverengi, yeşil ve beyaz wools are purely used. The colors are made up renkler hâkimdir. Tek ve iki şak halinde dokunur. of natural material and plants in the past, but today, synthetic and natural paints are used together. Red, black, brown, green and white * Öğr. Gör., Atatürk Üniversitesi, Oltu Meslek Yüksekokulu, El Sa- natları Bölümü, Oltu/Erzurum, e-posta:[email protected]. 26 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU Tablo 1: Araştırma Kapsamına Giren İl, İlçe ve Köyler colors are dominant. One and two smacks are Ardahan used. In the examples of prayer rug type, tulips Hanak Çıldır Damal Posof Göle Merkez treated with bank waters, clove and life tree Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez motifs, and in the ground, motifs like Keresone Avcılar Cumhuriyet Hasköy Akçakale Alköy lamp and ewer are used. köyü Mahallesi Keywords: Ardahan, Plain Woven, Rug, Weft, Koyun Asmalı Kazlı köy Warp. pınar konak Sulakyurt Aşıkzülali (sarzep) Baykent Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer alan Ardahan, Kırdamalı yakın tarihlere kadar Kars’a bağlı bir ilçe merkezi Yeniköy iken, 1992 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile ayrı bir il haline getirilmiş.1 Ardahan’a adını veren kavmin Türk dokuma sanatları grubuna giren, halı dışın- M.Ö. VI. Asırda bu yörede yerleşen ve Kıpçaklar’ın da kalan, Türk düz dokuma yaygıları, teknik açıdan, ki- 2 kolu olan Arda Boyu olduğu sanılmaktadır . Ancak lim, cicim, zili, sumak (verneh) olmak üzere dört ayrı Orta Asya kökenli Hunlar’ın batıya doğru Milattan tip dokuma tekniği adı altında incelenir. Bu düz doku- Önceki VI.-VII. yüzyıllara dayanan ilk hareketleri sı- ma yaygılar enine ve dikey, iki veya daha fazla iplik sis- rasında buralara gelip yerleşen ve Ural-Altay dil aile- temine dayanılarak yapılan, birbiri arasından değişik sine bağlanan kavimler, buralarda ilk derli toplu yer- şekillerde geçerek, düğümsüz ve havsız (tüysüz) doku- leşimi sağlayan gruplar olmuştur3. Ardahan’ın iskân nan, yer yaygısı, yastık, örtü, perde vb. amaçla kullanı- yeri olarak seçiminde ve kuruluşunda kentin içinden lan yaygı türlerine “düz dokuma yaygılar” denir. Bu sanatın Asya’dan başlayıp Avrupa’ya kadar geçen Kura (kür) Nehri’nin önemli bir fonksiyonu ol- uzandığı bilim dünyasınca tartışmasız kabul edilen duğu anlaşılmaktadır.4 bir gerçektir. Bu gerçeği ortaya koyan dokuma örnek- Büyük Selçuklular bu yöreye ilkin, Tuğrul Bey za- lerinden önemli bir grupta milattan önceki asırlardan manında ve İbrahim Yınal komutasında organize bir- itibaren Asya’dan gelerek Ahıska ve Ardahan yöresine likler oluşturarak yerleşmeye başlarlar. Önce Azer- yerleşen Türk kavimlerinin ürettikleri dokumalardır. baycan, sonra da Gürcistan’ı ve Çıldır’ı ele geçiren Ardahan yöresinde düz dokumaların zenginliği ipek Selçuklular, 1067 yılında yani Malazgirt Zaferi’nden yolunun önemli merkezlerinden Ahıska’ya sınır olması bir süre önce bu yörede hâkim güç olarak varlıkları- ve Anadolu’dan Orta Asya’ya açılan kapılardan bir ta- nı hissettirirler5. Çıldır’la birlikte Ardahan halkı içe- nesi olmasıdır. Zira bu ipek yolundaki Ardahan bölge- sinde yerleşik hayat kuran ve kökleri Orta Asya’ya daya- risinde çoğunluğu oluşturan Oğuzlar’ın Karapapak nan Türk kavimlerin dokuma kültürünü zenginleştire- Boyu’ndan gelen Terekemeler’in, zaman zaman baş- rek devam ettikleri görülmektedir. Ardahan yöresi düz ka adlarla da olsa bu yöreleri hâkimiyeti altında bu- dokumaları denilince akla Ardahan merkez olmak üze- lunduran devletlerin şemsiyesi altında kalmalarına re, Çıldır, Posof, Hanak, Damal ve Göle yöresinde do- rağmen, yörenin bu etnik yapısı, hemen hemen hiç kunan kilim, cicim, zili vb. dokumalar akla gelir. Geo- değişmeden günümüze kadar gelmiştir.6 metrik ve bitkisel desenlerin ağırlıklı olarak kullanıldı- Bugün Ardahan merkez ilçesine bağlı beş ilçe bu- ğı yöre dokumalarında görülen motifler ise, geometrik, lunmaktadır. Bunlar Göle, Çıldır, Damal, Hanak ve bitkisel hayvan motifleri, mimari tasvirler (cami gibi) ve Posof’tur. (Tablo:1). sembolik motiflerdir. Dokuma tekniklerine göre Ahıs- kalı, karapapak, yerli kilimi gibi yöresel adlarda kulla- Ardahan il haline getirildikten sonra kuzey ve ku- nılmaktadır. Söz konusu dokumalar, kullanım amaçla- zeydoğudan Acaristan, Gürcistan ve kısmen de olsa rına göre seccade, divan yastığı, yer sergisi, yük örtüsü Ermenistan, güneydoğu ve güneyden Kars ve Erzu- gibi adlar alırlar. Ardahan yöresindeki düz dokumalar rum, batıdan da Artvin illeriyle sınır komşusu olmuş- kendine has yöresel özelliklerin yanı sıra; Anadolu’daki tur. diğer yaygılarla da ortak özellikler göstermektedir. Tek ve iki şak halinde dokunur. Seccade tipi örnek- lerde, üsluplaşmış lale, karanfil ve hayat ağacı motifle- 1 H. Gündoğdu, Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, Ankara, 2000, s. 6. ri, zeminde ise kandil ve ibrik benzeri motifler görülür. 2 F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, C. I, İstanbul, 1953, s. 17-29. Teknik, malzeme ve desen açısından bölgesel 3 M. Önder, Şehirden şehre Anadolu, Ankara, 1995, s. 54. özelliklerin yanında geleneksel özellikleri de bün- 4 Gündoğdu, age., ss.6-7. 5 E. Konukçu, Ardahan Tarihi, Ankara, 1999, s. 47. yesinde barındıran Ahıska ve Ardahan yöresi doku- 6 Konukçu, age., s. 47. malarını günümüze kadar ayrıntılı bir şekilde tanıtan arış V I I / 2 0 1 2 27 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU yayın neredeyse yapılmamıştır. Bu nedenle yörede- Günümüzde çözgüde kullanılan pamuk ise, dışa- ki dokumaların ayrıntılı bir biçimde bilim dünyası- rıdan getirilmektedir. Ancak, Ardahan yöresinde ko- na tanıtmak; Türk ve Dünya kültürüne kazandırmak yunlardan elde edilen yün ipliği tercih edilmektedir. inancından hareketle, bu çalışmayı lüzumlu gördük. Kullanılan yün iplikleri gerek evlerde el eğirmesi, ge- Yaptığımız çalışma sonucunda 100’e yakın düz do- rekse fabrikalardan temin edilmektedir. Son yıllarda kuma tespit edilmiştir. Tespit edilen bu dokumala- Ardahan’da kilim dokumasında kullanılan ipliğin bü- rın orijinalliğine sadık kalınarak bilgisayar ortamın- yük bir kısmı iplik fabrikalarından temin edilmektedir. da yeniden çizilerek arşivlenmiştir. Burada birkaç Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan önemli örneğini gösterme fırsatını bulabilmekteyiz. Araç Gereçler Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan Ardahan ve yöresinde yapılan araştırma kapsamın- hammadde da, il merkezi dışında dokuma yapan ilçe ve köy bu- Düz dokuma yaygılarının hammaddesini yün ve pa- lunamadığından dokuma yapan tezgâha da rastlan- muk ipliği oluşturmaktadır. Ardahan ve yöresinde, kır- mamıştır. Ancak il merkezinde ardan valiliği sosyal larda otlayan koyunun yılda bir kez haziran sonu ya yardımlaşma vakfı denetiminde büyük bir atölye iş- da temmuzun başında, besiye alınan koyunlar ise yıl- ler durumdadır. Burada kullanılan tezgâh tipi ise me- da iki üç defa kırkımı yapılır. Bazı yörelerde kuzular 7- tal sarma tipi tezgâhlardır. Araştırmalar sonucunda, 8 aylıkken, Ağustos ve Eylül ayları içinde sürülerden bu bölgede dokumaların yapıldığı yıllarda düz doku- ayrı olarak yalnız sırt ve kaburga tarafındaki yünler kır- ma yaygılarda halkın