Yöresi Düz Dokumaları

Mevlüt KAPLANOĞLUâ Flat Weavings of Ardahan Region

ÖZET Seccade tipi örneklerde, kenar suları üsluplaş- Ardahan yöresinde düz dokumaların zenginliği mış lale, karanfil ve hayat ağacı motifleri, zemin- ipek yolunun önemli merkezlerinden Ahıska’ya de ise kandil ve ibrik benzeri motifler görülür. sınır olması ve Anadolu’dan Orta Asya’ya açılan Anahtar Kelimeler: Ardahan, Düz Dokuma, Ki- kapılardan bir tanesi olmasıdır. Zira bu ipek yo- lim, Atkı, Çözgü. lundaki Ardahan bölgesinde yerleşik hayat ku- ran ve kökleri Orta Asya’ya dayanan Türk kavim- ABSTRACT lerin dokuma kültürünü zenginleştirerek devam Ardahan region is famous for its flat weaving. ettikleri görülmektedir. Ardahan yöresi düz do- The region is close to Ahıska, which is kumaları denilince akla Ardahan merkez olmak an important settlement of the üzere, Çıldır, , , ve Göle yö- connecting Anatolia to Central Asia. In terms resinde dokunan kilim, cicim, zili vb. dokuma- of their rich weaving culture the settlers in lar akla gelir. Geometrik ve bitkisel desenlerin the Ardahan region are the descendants of ağırlıklı olarak kullanıldığı yöre dokumalarında the Turkish people in the Central Asia. When dokuma tekniklerine göre Ahıskalı, karapapak, Ardahan region flat weaving is mentioned; yerli kilimi gibi yöresel adlarda kullanılmakta- Ardahan as the center, Çıldır, Posof, Hanak, dır. Damal and Göle regions woven kilims, cicim, Söz konusu dokumalar, kullanım amaçları- zili and etc. come to the fore. In this region na ve kullanıldıkları yerlere göre seccade, divan geometric and plant figures are widely used, yastığı, yer sergisi, yük örtüsü gibi adlar alırlar. traditional names such as Ahıskalı, karapapak Ardahan yöresindeki düz dokumalar kendine has and domestic kilim are also used. yöresel özelliklerin yanı sıra; Anadolu’daki diğer The mentioned weaving names are yaygılarla da ortak özellikler göstermektedir. Düz determined according to their functions and locations such as: rugs, divan pillows, ground dokuma yaygılarının malzemesi yündür. Siyah, exhibition, load covers. In addition to the kahverengi ve beyaz renkli yünler boyamadan saf domestic charecteristics of Ardahan region plain olarak kullanılır. Boyalar eskiden doğal malzeme weavings, it also shows common features with ve bitkilerden elde edilmiş olup, günümüzde other Anatolian examples. The plain wovens’ sentetik ve doğal boyalar birlikte kullanılmak- materials are wool. Black, Brown and White color tadır. Kırmızı, siyah, kahverengi, yeşil ve beyaz wools are purely used. The colors are made up renkler hâkimdir. Tek ve iki şak halinde dokunur. of natural material and plants in the past, but today, synthetic and natural paints are used together. Red, black, brown, green and white * Öğr. Gör., Atatürk Üniversitesi, Oltu Meslek Yüksekokulu, El Sa- natları Bölümü, Oltu/Erzurum, e-posta:[email protected].

26 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Tablo 1: Araştırma Kapsamına Giren İl, İlçe ve Köyler colors are dominant. One and two smacks are Ardahan used. In the examples of prayer rug type, tulips Hanak Çıldır Damal Posof Göle Merkez treated with bank waters, clove and life tree Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez Merkez motifs, and in the ground, motifs like Keresone Avcılar Cumhuriyet Hasköy Akçakale Alköy lamp and ewer are used. köyü Mahallesi Keywords: Ardahan, Plain Woven, Rug, Weft, Koyun Asmalı Kazlı köy Warp. pınar konak Sulakyurt Aşıkzülali (sarzep) Baykent Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer alan Ardahan, Kırdamalı yakın tarihlere kadar ’a bağlı bir ilçe merkezi Yeniköy iken, 1992 yılında Bakanlar Kurulu Kararı ile ayrı bir il haline getirilmiş.1 Ardahan’a adını veren kavmin Türk dokuma sanatları grubuna giren, halı dışın- M.Ö. VI. Asırda bu yörede yerleşen ve Kıpçaklar’ın da kalan, Türk düz dokuma yaygıları, teknik açıdan, ki- 2 kolu olan Arda Boyu olduğu sanılmaktadır . Ancak lim, cicim, zili, sumak (verneh) olmak üzere dört ayrı Orta Asya kökenli Hunlar’ın batıya doğru Milattan tip dokuma tekniği adı altında incelenir. Bu düz doku- Önceki VI.-VII. yüzyıllara dayanan ilk hareketleri sı- ma yaygılar enine ve dikey, iki veya daha fazla iplik sis- rasında buralara gelip yerleşen ve Ural-Altay dil aile- temine dayanılarak yapılan, birbiri arasından değişik sine bağlanan kavimler, buralarda ilk derli toplu yer- şekillerde geçerek, düğümsüz ve havsız (tüysüz) doku- leşimi sağlayan gruplar olmuştur3. Ardahan’ın iskân nan, yer yaygısı, yastık, örtü, perde vb. amaçla kullanı- yeri olarak seçiminde ve kuruluşunda kentin içinden lan yaygı türlerine “düz dokuma yaygılar” denir. Bu sanatın Asya’dan başlayıp Avrupa’ya kadar geçen Kura (kür) Nehri’nin önemli bir fonksiyonu ol- uzandığı bilim dünyasınca tartışmasız kabul edilen duğu anlaşılmaktadır.4 bir gerçektir. Bu gerçeği ortaya koyan dokuma örnek- Büyük Selçuklular bu yöreye ilkin, Tuğrul Bey za- lerinden önemli bir grupta milattan önceki asırlardan manında ve İbrahim Yınal komutasında organize bir- itibaren Asya’dan gelerek Ahıska ve Ardahan yöresine likler oluşturarak yerleşmeye başlarlar. Önce Azer- yerleşen Türk kavimlerinin ürettikleri dokumalardır. baycan, sonra da Gürcistan’ı ve Çıldır’ı ele geçiren Ardahan yöresinde düz dokumaların zenginliği ipek Selçuklular, 1067 yılında yani Malazgirt Zaferi’nden yolunun önemli merkezlerinden Ahıska’ya sınır olması bir süre önce bu yörede hâkim güç olarak varlıkları- ve Anadolu’dan Orta Asya’ya açılan kapılardan bir ta- nı hissettirirler5. Çıldır’la birlikte Ardahan halkı içe- nesi olmasıdır. Zira bu ipek yolundaki Ardahan bölge- sinde yerleşik hayat kuran ve kökleri Orta Asya’ya daya- risinde çoğunluğu oluşturan Oğuzlar’ın Karapapak nan Türk kavimlerin dokuma kültürünü zenginleştire- Boyu’ndan gelen Terekemeler’in, zaman zaman baş- rek devam ettikleri görülmektedir. Ardahan yöresi düz ka adlarla da olsa bu yöreleri hâkimiyeti altında bu- dokumaları denilince akla Ardahan merkez olmak üze- lunduran devletlerin şemsiyesi altında kalmalarına re, Çıldır, Posof, Hanak, Damal ve Göle yöresinde do- rağmen, yörenin bu etnik yapısı, hemen hemen hiç kunan kilim, cicim, zili vb. dokumalar akla gelir. Geo- değişmeden günümüze kadar gelmiştir.6 metrik ve bitkisel desenlerin ağırlıklı olarak kullanıldı- Bugün Ardahan merkez ilçesine bağlı beş ilçe bu- ğı yöre dokumalarında görülen motifler ise, geometrik, lunmaktadır. Bunlar Göle, Çıldır, Damal, Hanak ve bitkisel hayvan motifleri, mimari tasvirler (cami gibi) ve Posof’tur. (Tablo:1). sembolik motiflerdir. Dokuma tekniklerine göre Ahıs- kalı, karapapak, yerli kilimi gibi yöresel adlarda kulla- Ardahan il haline getirildikten sonra kuzey ve ku- nılmaktadır. Söz konusu dokumalar, kullanım amaçla- zeydoğudan Acaristan, Gürcistan ve kısmen de olsa rına göre seccade, divan yastığı, yer sergisi, yük örtüsü Ermenistan, güneydoğu ve güneyden Kars ve Erzu- gibi adlar alırlar. Ardahan yöresindeki düz dokumalar rum, batıdan da Artvin illeriyle sınır komşusu olmuş- kendine has yöresel özelliklerin yanı sıra; Anadolu’daki tur. diğer yaygılarla da ortak özellikler göstermektedir. Tek ve iki şak halinde dokunur. Seccade tipi örnek- lerde, üsluplaşmış lale, karanfil ve hayat ağacı motifle- 1 H. Gündoğdu, Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, Ankara, 2000, s. 6. ri, zeminde ise kandil ve ibrik benzeri motifler görülür. 2 F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, C. I, , 1953, s. 17-29. Teknik, malzeme ve desen açısından bölgesel 3 M. Önder, Şehirden şehre Anadolu, Ankara, 1995, s. 54. özelliklerin yanında geleneksel özellikleri de bün- 4 Gündoğdu, age., ss.6-7. 5 E. Konukçu, Ardahan Tarihi, Ankara, 1999, s. 47. yesinde barındıran Ahıska ve Ardahan yöresi doku- 6 Konukçu, age., s. 47. malarını günümüze kadar ayrıntılı bir şekilde tanıtan

arış V I I / 2 0 1 2 27 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

yayın neredeyse yapılmamıştır. Bu nedenle yörede- Günümüzde çözgüde kullanılan pamuk ise, dışa- ki dokumaların ayrıntılı bir biçimde bilim dünyası- rıdan getirilmektedir. Ancak, Ardahan yöresinde ko- na tanıtmak; Türk ve Dünya kültürüne kazandırmak yunlardan elde edilen yün ipliği tercih edilmektedir. inancından hareketle, bu çalışmayı lüzumlu gördük. Kullanılan yün iplikleri gerek evlerde el eğirmesi, ge- Yaptığımız çalışma sonucunda 100’e yakın düz do- rekse fabrikalardan temin edilmektedir. Son yıllarda kuma tespit edilmiştir. Tespit edilen bu dokumala- Ardahan’da kilim dokumasında kullanılan ipliğin bü- rın orijinalliğine sadık kalınarak bilgisayar ortamın- yük bir kısmı iplik fabrikalarından temin edilmektedir. da yeniden çizilerek arşivlenmiştir. Burada birkaç Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan önemli örneğini gösterme fırsatını bulabilmekteyiz. Araç Gereçler Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan Ardahan ve yöresinde yapılan araştırma kapsamın- hammadde da, il merkezi dışında dokuma yapan ilçe ve köy bu- Düz dokuma yaygılarının hammaddesini yün ve pa- lunamadığından dokuma yapan tezgâha da rastlan- muk ipliği oluşturmaktadır. Ardahan ve yöresinde, kır- mamıştır. Ancak il merkezinde ardan valiliği sosyal larda otlayan koyunun yılda bir kez haziran sonu ya yardımlaşma vakfı denetiminde büyük bir atölye iş- da temmuzun başında, besiye alınan koyunlar ise yıl- ler durumdadır. Burada kullanılan tezgâh tipi ise me- da iki üç defa kırkımı yapılır. Bazı yörelerde kuzular 7- tal sarma tipi tezgâhlardır. Araştırmalar sonucunda, 8 aylıkken, Ağustos ve Eylül ayları içinde sürülerden bu bölgede dokumaların yapıldığı yıllarda düz doku- ayrı olarak yalnız sırt ve kaburga tarafındaki yünler kır- ma yaygılarda halkın ağaç tezgâh, gergi ağacı, ip ağa- kılır, erkek kuzuların kuyruk bölümü kırkılmaz. Bunun cı gibi isimlerle adlandırdığı, ahşaptan yapılmış yarı nedeni, yörede erkek kuzunun kuyruk kısmından daha yatık ıstar tipi tezgâhlar kullanıldığı tespit edilmiştir. çabuk üşüdüğü fikrinin yaygın olmasıdır. Dişi kuzu Ardahan ve yöresinde günümüzde demir kirkit- üşümeye karşı daha dayanıklıdır. Ardahan ve yöresin- ler kullanılmaktadır. İplikleri kesmek için “küçük bı- de kışların uzun ve havaların soğuk olmasından do- çaklar”, yumak yapmaya da “gülcan” denilen aletler layı kışı ahırlarda geçiren koyunların yünlerinde idrar kullanılır. “Verep” denilen küçük ağaç mekikler üze- ve pisliklerden meydana gelmiş, siyeklerle çakıldak- rine ipler sarılarak dokuma yapılır. Ayrıca Ardahan lar fazladır. Kırkım ayında, bu iş için özel olarak yapıl- ve Yöresi’nde çok eskilere dayanan yün iplik yapımı, mış makaslar kullanılır. Kirli olan yapağılar, Dere ke- teşi, iğ ve çıkrık denilen aletlerle yapılmaktadır. narlarında ya da çeşme başlarında tokaçlanarak yıka- Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan nır. Çok kirli olan kısımlar suda birkaç gün bekletile- Boyalar rek kirlerinin yumuşaması sağlanır. Yıkama esnasında İncelenen örneklerin çoğunda kimyasal boyalarla pislik ve kirlerin yanı sıra yünde doğal olarak bulunan doğal boyalar birlikte kullanılmıştır. Ancak yapılan yağ da bir nebze temizlenir. Yıkanan yünlerin olduk- mülakatlar ve bazı doğal, kimyasal karışık örnekle- ça yumuşak olması isteniyorsa yün ıslatıldıktan sonra rin incelenmesi neticesinden anlaşıldığı üzere yöre- üzerine meşe külü serpilir daha sonra durulanır. Ağaç de doğal boya ile oldukça kaliteli örneklerin geçmiş- seleler içine doldurulan yapağılar taşlar üzerinde sü- te yapıldığını belgelemiştir. Siyah, kahverengi ve be- zülerek kurutulur. Kurutulan yünler, eriş ve argaç ola- yaz renkli yünler boyamadan saf olarak kullanılmak- cak şekilde ayrıma tabi tutulur.7 tadır. Boyalar eskiden doğal malzeme ve bitkilerden Ardahan Yöresi’nde yünün tarama işlemi ise, di- ğer yörelerde olduğu gibi, eğrilecek ipliğe göre ayırt elde edilmiş olup, yakın bir zamana kadar da sente- edilen yünler, el yardımıyla ayrıştırarak özel hazırlan- tik ve doğal boyalar birlikte kullanılmaktadır. Kırmı- mış taraklarla taranır. Geçmişte el tarağında, şim- zı, siyah, kahverengi, yeşil ve beyaz renkler hâkimdir. di ise makine tarağında ya da taranmadan el yardı- Ancak günümüzde dokuma teknikleriyle birlikte do- mıyla yünler eğrilmeye uygun hale getirilir. Kullanı- ğal boya geleneği de unutulmuştur. 15-20 yıl önce- lan tarakların farklı şekillerde olanları vardır. Arda- leri eğrilen yün iplikler ise Ardahan ya da Kars’daki han Yöresi’nde kullanılan kalın bir tahtanın ortası- kimyasal boya yapan boyacı ustalara yaptırılmaktay- na veya uç tarafına kısa kenarlarına paralel olarak dı. Günümüzde, dokumacılıkta kullanılan ipliklerin çakılmış, iki sıra sivri uçlu çelik çubuklardan yapıl- tamamı Isparta, Kayseri ve diğer halı bölgelerinden 9 maktadır. Dokunmak için ayrılıp yıkanan yünler, ilk hazır boyanmış olarak alınmaktadır. önce yün tarağında iş bilir tecrübeli kadınlar tarafın- Araştırma bölgesindeki yöre halkı, düz dokuma- dan iyice taranır. İplik haline getirilmek üzere, kap- larda kullandıkları boya bitkilerin toplama zamanla- lara doldurulur ve yine tecrübeli kadınlar tarafından rını iyi bilmektedirler. Araştırma bölgesi Ardahan ve eğrilerek iplik haline getirilir. 8 yöresinde bol miktarda kendiliğinden yetişen özel- liklede Posof bölgesinde Türk kırmızısı ve Çivit otu

7 T. Parlak, Oltu ve Köylerinde Bardız Kilimciliği, Erzurum, 2002, s. 19- 21. 9 T. Parlak, “Çoruh Vadisinde Bitkisel Boya Potansiyeli”, Ankara, 2007, s. 8 T. Parlak, age., ss. 19-21, 47. A. Aytaç, Hotamış Türkmen Kilimleri, Konya, 2003, s.16-17.

28 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

bitkisi bulunmaktadır. Sütleğen, mazı, sarı muhab- Ardahan ve yöresinde en çok kullanılan motifler; bet çiçeği, sarıpapatya, altın otu, hava cıva, kanta- Elibelinde motifi, Koçboynuzu motifi, Bereket moti- ron, ceviz kabuğu, çivit otu, kök boya, soğan kabu- fi, Saç Bağı, Küpe, Bukağı motifi, Sandıklı motif, Aşk ğu gibi bitkisel boyalar kullanılmıştır. Boyacı kökü ve Birleşim motifi, Yıldız, Pıtrak, El, Parmak ve Ta- olarak ta bilinen Türk kırmızısı bitkisinden kırmızı ve rak motifleri, Muska ve Nazarlık motifleri, Göz moti- tonları elde edilmektedir. fi, Oğ Damgası (Haç motifi), Türkmen Gülü, Madal- Beyaz, Ardahan ve yöresinde, genellikle saf ola- yon, Çengel (Çakmak) motifi, Deve Boynu, Deve Ta- rak kullanılır. İplikler killi toprak içerisinde ağartılır. banı, Ejder motifi, Akrep motifi, Kurt Ağzı, Kurt İzi, Ardahan Yöresi Düz Dokumalarında Kullanılan Canavar Ayağı, Hayat Ağacı, Yol/Kıvrımlı Yol, Çiçek- Motifler Yaprak motifi, Karanfil, Kandil motifi, İbrik motifi, Araştırma sahamızdaki düz dokumalarında kullanı- Kuş motiflerini sayabiliriz. lan motifleri şu şekilde sıralayabiliriz; Sembolik, ge- Tespit edilen Ardahan yöresi düz dokumaların- ometrik, hayvansal, bitkisel, damga / imler ve yazı dan birkaç örneği aşağıda fotoğraflarıyla birlikte yeni tipi motifi olarak sıralaya biliriz. çizimleri birlikte verilmiştir.

Foto 1. Çizim 1.

Dikdörtgen formunda olan bu kilim, Posof / ve bordürler taraklarla zeminden ayrılmıştır. Şerit Aşıkzülali köy camisinde bulunmaktadır. 130x315 ve bordürde altıgenler ve bu altıgenlerin içerisine cm ebatlarında ilikli kilim tekniğinde, zemini muska motifi yerleştirilmiştir. Kullanılan renklere ince bir bordürle iki parçaya ayrılmış olup birbi- baktığımız zaman kırmızı, sarı, yeşil, siyah ve be- rine bağlı baklava dilimleri ile sıralanmıştır. Bak- yaz renkleri görebilmekteyiz. Desen ipliği ve çöz- lava dilimlerinin içerisine çengel (bereket) moti- gü yün malzemeden kullanılmış olup tamamen fi yerleştirilmiştir. Zemini iki parçaya ayıran şerit doğal boya renkleriyle boyanmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 29 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 2. Çizim 2.

Dikdörtgen formlu uzun boyutlu olarak bu- çiçek, dolgu motifi olarak kullanılmıştır. Bordür lunmuş kilim, Posof / Baykent (Vagla) yöresine zemininde siyah renk üzerine ardı arda sıralan- aittir. 165x345 cm ebatlarında olan bu kilim do- mış küpe motifi işlenmiştir. Suni ve doğal boya kumasında, geometrik motifler hâkimdir. Efla- kullanılmıştır. Atkısı ve çözgüsü yün olup, ilikli tun renkli zemini üç bölüme ayrılmış olan kili- kilim tekniği uygulanmıştır. min ortası üç göbek madalyonlardan oluşan oz damgası ve bu oz damgalarının içerisi hayat ağa- cı motifi ile süslenmiştir. Üst köşesinde iki adet çarkıfelek bulunmaktadır. Zemin boşluklarında

30 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 3. Çizim 3.

Dikdörtgen şeklinde olan bu kilim secca- muştur. Dar bordürde küpe motifleri yeşil zemin de, Posof / Yeniköy camiisinde bulunmaktadır. üzerine kullanılmıştır. Geniş bordürde ise kırmı- 110x150 cm ebatlarında olan bu kilim seccade zı zemin üzerine ejder motifi işlenmiştir. En dış- desen ipliği ve çözgüsü yün olup, mihrabın iç taki dar bordür ise siyah zemin üzerine diğer dar kısmı pıtrak motifleriyle doldurulmuştur. Kan- bordürde olduğu gibi küpe motifleri kullanılmış- dil kısmı koçboynuzu ve çengellerle süslenmiş- tır. motifler ikiye bölen üçgen formunda çengel tir. Mihrabın dış alınlık kısmında ise hayat ağacı motifi kullanılmıştır. Bu çengel motifinin alt kıs- ve ibrik motifi kullanılmıştır. Mihrabın iç zemin mında tekrar eden iki tane daha çengel motifi kısmı yeşil kırmızı, turuncu kullanılmıştır. Bor- kullanılmıştır. dür kısmı ise bir geniş iki dar bordürden oluş-

arış V I I / 2 0 1 2 31 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 4. Çizim 4.

Uzun dikdörtgen formunda olan kilim Po- mıştır. Bordürde nazar motifi kullanılmıştır. Ze- sof / Aşıkzülali köy camisinde bulunmaktadır. min ve bordürde kullanılan renkler siyah, kırmı- 120x380 cm ebatlarında olup, zemininde birbi- zı, beyaz, sarı, gri, yeşil renkler hâkimdir. Kim- rine baglantılı sekizgen motiflerin üst üste sıra- yasal ve doğal boya kullanılmıştır. desen iplik- lanarak ve bu sekizgen motiflerinin içerisine iç leri yün çözgü iplikleri ise pamuk ipliği kullanıl- oguzu ve dışoguzu temsil eden motifler kullanıl- mıştır. mıştır. Bordürle zemini ayıran taraklar kullanıl-

32 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 5. Çizim 5.

Dikdörtgen formunda olan bu kilim, Hanak dür kısmı taraklarla ayrılmıştır. Bordürde koç- / Avcılar (Kışla Hanak) yöresinde bulunmakta- boynuzu motifi birbirinden kopmadan bağlantılı dır. 150x450 cm ebatlarında olup, zemini şeritle bir şekilde yerleştirilmiştir. Desen ipliği ve çözgü ikiye ayrılmış olup zeminde baklava dilimleri ve yün ipliğinden dokunmuştur. Renk olarak doğal bu baklavaların içerisine çengel(bereket)motif- boya olup kırmızı, siyah, yeşil, sarı, beyaz renk- leri yerleştirilmiştir. Zemini ayıran şerit ve bor- ler kullanılmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 33 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 6. Çizim 6.

Dikdörtgen formunda olan kilim Çıldır / Akça- küpe, kuş ve baklava dilimleri yerleştirilmiştir. kale köyü sakinlerinden olan Tahsin Sarıçayır’ın Zeminden hemen sonra gelen bordürde suyolu, evinde bulunmaktadır. 160x400 cm ebatlarında- en dıştaki bordürde ise küçük baklava dilimleri dır. Yaklaşık 40 yıllık bir geçmişe sahip olduğu- birbiriyle bağlantılı şekilde sıralanmıştır. Kırmı- nu ifade etmektedir. Bu dokumanın zemini dört zı renk yoğunlukta olmasına rağmen bunun yanı adet madalyon şeklinde ejder motifini simgele- sıra sarı, yeşil, gri, mor, siyah ve turuncu renkler yen motif yer almaktadır. Göbeklerin içerisinde kullanılmıştır. desen iplikleri yün çözgü ipliği ise oğuz damgasını sembolize eden motif kullanıl- pamuk kullanılmıştır. boyama kimyasal ve doğal mıştır. Göbeğin dışında kalan zeminde ise koç- boya kullanılmıştır. boynuzu, eli belinde, çakmak, sekiz kollu yıldız,

34 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 7. Çizim 7. Dikdörtgen formunda olan bu cicim Posof / den oluşmakta olup ince şeritlerin içerisinde sı- Yeniköy camiinde bulunmaktadır. 140x160 cm çandişi motifi kullanılmıştır. Sarı, kırmızı, siyah, ebatlarında olup, zemini tamamen ince şeritler- renkler hâkimdir. Malzeme yün kullanılmıştır.

Foto 8. Çizim 8. Dikdörtgen formunda olan bu seccade kilim, ve zeminde yer alan temizliği simgeleyen ibrik moti- Posof /Alköy camisinde bulunmaktadır. Posof yöre- fi ve zeminle mihrap içini ayıran çengel motifleri yer sine ait bir düz dokumadır. 155x340 cm ebatlarında almaktadır. En dışta kalan bordürde ise çiçek motif- olup, zemini dokuz eşit parçaya ayrılmış olup yan leri yer almaktadır ve şeritler taraklarla birbirinden yana ve üst üste mihraplar yerleştirilmiştir. Bu mih- ayrılmıştır. Şeritlerin içerisinde mantar motifi kulla- raplar içerisinde sonsuzluğu ve öldükten sonrada nılmıştır. Kullanılan renkler doğal boya olup kırmı- hayatın devam edeceğini simgeleyen hayat ağacı, zı ağırlıkta olup sırasıyla beyaz, yeşil siyah, turuncu doğurganlığı ifade eden elibelinde motifi ve kandil ve sarı renkler kullanılmıştır. Desen ipi ve çözgüsü motifleri yer almaktadır. Mihrapların dışında kalan yünden elde edilmiş iplikten yapılmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 35 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 9. Çizim 9.

Dikdörtgen formunda olan bu seccade kilim, birbirinden ayrılmış olup bordürde muska motifi Posof / Aşıkzülali köy camisinde bulunmaktadır. sıralanmıştır. Kullanılan renklere baktığımız za- Bu düz dokuma mihraplı kilim 155x435 cm ebat- man bordo, sarı, kırmızı, pembe, gri,yeşil, turun- larında olup, zemini enine yedi mihraptan oluş- cu, mor ve siyah renkler kullanılmıştır. desen ip- maktadır. Mihrapların her iç içe geçmiş çift mih- likleri yün çözgü ipliği ise pamuk’tan elde edil- raplı olup ikinci mihrabın zemininde vazoda ka- miş olup kimyasal ve doğal boya aynı anda kul- ranfiller kullanılmıştır. Zeminle bordür taraklarla lanılmıştır.

36 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 10. Çizim 10.

Dikdörtgen formunda olan bu cicim doku- ması Posof / Yeniköy camisinde bulunmakta- dır. 130x220 cm ebatlarında, zemini tamamen şeritlerden oluşmakta olup siyah ve gri renkler hâkimdir. Malzeme doğal yün olup herhangi bir boya maddesi kullanılmamaktadır.

arış V I I / 2 0 1 2 37 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 11. Çizim 11.

Dikdörtgen formunda olan bu kilim, Posof da kalan zeminde sekiz kollu yıldızlar ve zemi- merkeze ait bir dokumadır. 170x430 ebatların- nin köşelerinde bayrağımızı simgeleyen ay yıldız da olup, zemini birbirinden kopmayan altıgen- yer almaktadır. Zemin ile bordür tarakla birbirin- ler göbek görünümü uyandırarak zemine yerleş- den ayrılmıştır. Siyah, kırmızı, sarı, beyaz, turun- tirilmiştir. Altıgenlerin içerisine geometrik mo- cu, yeşil renkler kullanılmıştır. Atkı ve çözgüsü tifler ve bu geometrik motiflerin içerisine sekiz yün olup iplikler doğal boya ve bitkisel boya aynı kollu yıldızlar ve sekiz kollu yıldızların içerisine anda kullanılmıştır. bereket motifleri yerleştirilmiştir. Göbeğin dışın-

38 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 12. Çizim 12.

Dikdörtgen formunda olan cicim Hanak / Av- maktadır. Bu şeritlerin içerisi pıtrak ve eli belin- cılar (Kışla Hanak) köyünde köy camisinde bu- de motiflerden oluşmaktadır. Kırmızı, siyah, be- lunmaktadır. İki şak olarak dokunmuş olup, bir- yaz, yeşil ve sarı renkler kullanılmıştır. Atkı ve birine dikilmiştir. Bordür bulunmamaktadır. Ze- çözgüsü yün boyama olarak da kimyasal ve do- mini birbirine pareler şekilde şeritlerden oluş- ğal boya aynı anda kullanılmıştır.

arış V I I / 2 0 1 2 39 Ardahan Yöresi Düz Dokumaları Mevlüt KAPLANOĞLU

Foto 13. Çizim 13.

Dikdörtgen formunda olan kilim Posof mer- boynuzu motifi ardı arda yerleştirilmiştir. Kırmı- kez camii’de bulunmaktadır. Zemini birbirine zı, turuncu, yeşil, gri, siyah ve beyaz renkler kul- bağlı madalyon şeklinde üç büyük koçboynuzu lanılmıştır. Atkı yün çözgü ise pamuk olarak kul- kullanılmıştır. Bu madalyonların içinde kurtağ- lanılmıştır. İplikler kimyasal ve doğal boya birlik- zı motifi kullanılmıştır. Zemin ve bordürü ayıran te kullanıldığı tespit edilmiştir. tarak kullanılmıştır. Bordürde tekrar eden koç-

40 arış V I I / 2 0 1 2 Flat Weavings of Ardahan Region Mevlüt KAPLANOĞLU

Sonuç rak ‘kırmızı, siyah, beyaz, kirli sarı, lacivert, yeşil, kah- Ardahan ve yöresi, geçmişten günümüze değin yaşa- verengi, turuncu, mavi’ renkler görülür. Beyaz, kah- tılan önemli dokuma merkezlerini bünyesinde barın- verengi, siyah renkli yünler saf olarak kullanılır. Ar- dırmaktadır. Ardahan ve yöresi yerleşik hayat kuran dahan ve yöresinde görülen kırmızı koyu tonludur. ve kökleri Orta Asya’ya dayanan Türk kavimlerinin Doğal boya ile suni boya birlikte kullanılmıştır. İk- dokuma kültürünü devam ettirdikleri görülmektedir. lim özelliğinden dolayı açık tonlar pek tercih edilme- Araştırma sahamız olan Ardahan il merkezi Po- mektedir. sof, Çıldır, Hanak, Damal, Göle ve bu ilçelere bağlı Ardahan ve yöresinde dokunan kilimlerin köke- köylerde bulunan örneklerde Anadolu’nun diğer böl- ni Orta Asya’ya kadar uzanmaktadır. Geleneksel Türk gelerindeki örneklerle ortak özelliklerin yanı sıra yö- dokuma sanatının önemli örneklerinin üretildiği bu reye has özellikler de görülmektedir. bölgede son yıllarda kilim dokumacılığının azaldığı Düz dokumalar kompozisyon motif ve renk özel- ve bırakılma noktasına geldiği görülmektedir. Bu sa- liklerine göre; natın tekrar canlandırılması ve devam ettirilmesi için Posof diğer ilçelere göre daha kapsamlı olup, mo- gerekli işlemlerin ve teşviklerin biran önce yapılma- tif ve desenler çok zengin görünümlü kompozisyona sı inancındayız. sahiptir. Damal ilçesi dokumaların yanı sıra diğer el sanatlarını da geliştirmişlerdir. Çıldır ve Hanak’ta es- Kaynaklar kiden yapılmış olmasına rağmen günümüzde tama- Aytaç, A. (2003), Hotamış Türkmen Kilimleri, Konya. men yok olmuştur. Mevcut düz dokumalarda eskiden Gündoğdu, H. (2000), Kaleler ve Kuleler Kenti Ardahan, kalma ya da başka yerlerden gelin alma sonucu çe- Ankara. yizlerinde getirmeleri ya da hediyeleşme sonucu bu- Kırzıoğlu, F. (1953), Kars Tarihi, C. I, İstanbul. lunmaktadır. Konukçu, E. (1999), Ardahan Tarihi, Ankara. Ardahan merkezde düz dokumadan ziyade halı Önder, M. (1995), Şehirden Şehre Anadolu, Ankara. atölyeleri mevcut olup yine merkeze bağlı köylerin- Parlak, T. (2002), Oltu ve Köylerinde Bardız Kilimciliği, de ise tamamen yok olmuştur. Mevcut olan düz do- Erzurum. kumalar ise eskiden kalmadır. Parlak, T. (2007), Çoruh Vadisinde Bitkisel Boya Potansi- Ardahan ve yöresinde bulunan düz dokumalar, yeli, Ankara. tek şak veya daha fazla şak olarak dokunup, sonra- dan birleştirilmiştir. Dokumalarda kullanılan yünler, evlerde el eğirmesi ile elde edilir ya da fabrikalardan alınır. Araştırma sahamızda, doğal ve bitkisel boyalar- dan renk elde edilmesi 20- 30 yıl öncesine kadar ya- pılırken, günümüzde unutulmaya yüz tutmuştur. Son yıllarda bunun yerini kimyasal boyalarla boyanmış iplikler almıştır. Ardahan ve yöresinde, doğal boya olarak sütle- ğen, nar kabuğu, mazı, sarı muhabbet çiçeği, sarı, papatya, ceviz kabuğu, çivit otu, kök boya, soğan ka- buğu gibi bitkisel boyalar kullanılır. Ardahan ve yöresi düz dokumalarının kompo- zisyonlarında geometrik motifler hâkimdir. Renk ve kompozisyon olarak Anadolu’da görülen özelikleri burada da görmekteyiz. Araştırma sahamızdaki düz dokumalarında kul- lanılan motifleri şu şekilde sıralayabiliriz; Sembolik, geometrik, hayvansal, bitkisel, damga / imler ve yazı tipi motifi olarak sıralaya biliriz. Ardahan ve yöresinde en çok kullanılan motifler eli belinde koçboynuzu, yıldız, kurtağzı, bereket, pıt- rak, bukağı, muska, el, parmak, tarak, suyolu, küpe, saç bağı motiflerini sayabiliriz. Düz dokumalarda koyu tonlar hâkimdir. Kahve- rengi, beyaz, siyah renkler yoğunluktadır. Genel ola-

arış V I I / 2 0 1 2 41