New Records of Astraeus Hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) in the Sudetes in Relation to the Historic R

See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/334836396

New records of Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) in the Sudetes in relation to the historic range of the species [in Polish with English summary]

Article · August 2019

CITATIONS READS 0 77

4 authors, including:

Krzysztof Świerkosz Marek Halama University of Wroclaw University of Wroclaw

157 PUBLICATIONS 257 CITATIONS 52 PUBLICATIONS 91 CITATIONS

SEE PROFILE SEE PROFILE

Kamila Reczyńska University of Wroclaw

88 PUBLICATIONS 153 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Krzysztof Świerkosz on 01 August 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file. 1 1 2 PRZYRODA SUDETÓW Krzysztof Świerkosz , Marek Halama , Kamila Reczyńska , t. 22(2019): 61-72 Czesław Narkiewicz3

Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach na tle historycznego zasięgu gatunku

Wstęp zagrożenia EN). Przed rokiem 2010 A. hygro- Promieniak wilgociomierz Astraeus hy- metricus był podawany w Polsce z około 30 grometricus (Pers.) Morgan należy do grzy- stanowisk, z czego większość opublikowa- bów objętych ochroną ścisłą na terenie no w drugiej połowie XIX wieku (Schneider Polski (Rozporządzenie 2014). Według Wo- 1875, Berdau 1876, Schröter 1885-1889, jewody i Ławrynowicz (2006) jest gatunkiem Chełchowski 1888, Błoński 1896, Chełchow- wymierającym w naszym kraju (kategoria ski 1898, Szulczewski 1908, Lakowitz 1921,

Fot. 1. Owocnik Astraeus hygrometricus w wąwozie Czyżynki (Pogórze Wałbrzyskie, Sudety), 26.07.2010 (fot. K. Świerkosz). Phot. 1. Fruiting body of Astraeus hygrometricus in the gorge of Czyżynka (Wałbrzyskie Highlands, Sudetes), 26.07.2010 (photo K. Świerkosz). 62 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

Fot. 2. Owocnik Astraeus hygrometricus w wąwozie Czyżynki (Pogórze Wałbrzyskie, Sudety), 19.06.2011 (fot. K. Świerkosz). Phot. 2. Fruiting body of Astraeus hygrometricus in the gorge of Czyżynka (Wałbrzyskie Highlands, Sudetes), 19.06.2011 (photo K. Świerkosz).

Teodorowicz 1933, Skirgiełło 1970, Narkie- 35-40 mm). W dojrzałym stanie zewnętrz- wicz 1999, Bena 2003, Berdowski i in. 2003, na ich ściana (egzoperydium) pęka, uwi- Wojewoda 2003, Flisińska 2004, Narkiewicz daczniając 7-15 ostro zakończonych, dość 2005, Bena 2006, Mieczkowski 20 07, Orłow- grubych, skórzasto-elastycznych, często ski 2007, por. Karasiński i in. 2015, Kozłow- popękanych płatów, które z czasem roz- ska i in. 2015, Kujawa i in. 2015). Na uwagę chylają się gwiaździsto, odsłaniając jedno- zasługuje brak aktualnych wpisów na temat cześnie centralnie osadzoną, płodną część występowania A. hygrometricus w bazie owocnika, tj. kuliste, sztywno-pergaminowe GREJ (Kujawa i in. 2019) oraz w „Rejestrze endoperydium. Otwarty owocnik osiąga gatunków grzybów chronionych i zagrożo- wówczas średnicę do 60-100 mm (Rudnic- nych” (Kujawa 2005, Kujawa i Gierczyk 20 07, ka-Jezierska 1991, Pegler i in. 1995, Calonge 2010, Kujawa 2011, Kujawa i Gierczyk 2011a, 1998, Rimóczi i in. 2011). W tej postaci owoc- b, 2012, 2013a, b, 2016). niki A. hygrometricus bardzo przypominają Owocniki promieniaka wilgociomie- owocniki gwiazdoszy (Geastrum Pers.: Pers.), rza rozwijają się płytko w glebie, niekiedy z którymi promieniak nierzadko jest mylony w ściółce lub w kobiercach mchów. Począt- (por. Wojewoda 2003). Jednakże, w odróż- kowo są kulistawe i zamknięte (o średnicy do nieniu od większości przedstawicieli rodza- Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 63 ju Geastrum, promieniście ułożone płaty zwrócić uwagę, że w niektórych krajach egzoperydium A. hygrometricus są silnie (np. Tajlandia, Nepal, Indie) owocniki Astra- higroskopijne; w czasie wilgotnej pogody eus hygrometricus uznawane są za jadalne odginają się one łukowato w dół, niekiedy i spożywane, a czasem również wykorzysty- lekko unosząc cały owocnik, zaś w czasie wane w medycynie ludowej (Rai i in. 1993, suszy zwijają się ponownie, osłaniając en- Petcharat 2003, Christensen i in. 2008, Maiti doperydium (stąd polska nazwa tego grzy- i in. 2008, Semwal i in. 2014, Pavithra i in. ba). Promieniak różni się morfologicznie od 2015, Verma i in. 2019). gwiazdoszy jeszcze kilkoma innymi istotny- Promieniak wilgociomierz jest grzy- mi cechami, zwłaszcza brakiem kolumel- bem wchodzącym w związki mikoryzowe li i wyraźnie wykształconego perystomu, z różnymi gatunkami drzew i krzewów, a ponadto obecnością stosunkowo dużych w Europie m.in. sosnami, świerkami, cedrami, zarodników o swoistych cechach budowy dębami i bukami (Kreisel i in. 1980, Winter- ściany komórkowej, jak również wytwa- hoff 2000, De Roman i in. 2005). Jeszcze rzaniem nibywłośni, złożonej z rozgałęzio- do niedawna Astraeus hygrometricus, ga- nych strzępek zaopatrzonych w sprzążki tunek opisany z terenu Europy, uważany (Sundhede 1989, Rudnicka-Jezierska 1991, był za gatunek kosmopolityczny, rozprze- Brand i Finlay 1996, Calonge 1998). Warto strzeniony na całej kuli ziemskiej w strefie

Fot. 3. Zarodniki (bazydiospory) Astraeus hygrometricus. Kolekcja WRSL, HM-2010-0015 (fot. M. Ha- lama). Phot. 3. Basidiospores of Astraeus hygrometricus. Collection WRSL, HM-2010-0015 (photo M. Halama). 64 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

Fot. 4. Siedlisko Astraeus hygrometricus - ciepłolubne dąbrowy acydofilne Viscario-Quercetum w Wąwozie Czyżynki (Pogórze Wałbrzyskie, Sudety). Widoczna erozja podłoża skalnego spowodowana przez przegęszczoną populację muflona, 26.07.2010 (fot. K. Świerkosz). Phot. 4. Habitat of Astraeus hygrometricus – thermophilous acidophilous oak forest Viscario-Querce- tum in the gorge of Czyżynka (Wałbrzyskie Highlands, Sudetes). Visible erosion of substratum caused by overabundant mouflon population, 26.07.2010 (photo K. Świerkosz).

klimatów umiarkowanych (Zeller 1948) lub 1962 (publ. 1963), Dring 1964, Schwarz- występujący szerzej, z wyjątkiem regio- man i Philimonova 1970, Kreisel i in. 1980, nów arktycznych i borealnych oraz stref Liu 1984, Dörfelt 1985, Teng 1996, Nouhra alpejskich (Pegler i in. 1995). W literaturze i Dominguez de Toledo 1998, Winterhoff przedmiotu, prócz Europy, odnajdujemy 2000, Baseia i Galvão 2002, Petcharat 2003, dane na temat występowania tego grzyba Phosri i in. 2004). Bardzo szeroki zasięg geo- w Afryce (południowej i północnej części graficzny promieniaka wilgociomierza, jak kontynentu), Azji (Turcja, Kazachstan, In- również szeroki wachlarz towarzyszących die, Pakistan, Chiny, Korea, Laos, Tajlandia), mu roślin – potencjalnych fytobiontów (por. Ameryce Południowej (Argentyna, Brazylia), Hembrom i in. 2014) oraz drobne różnice Ameryce Centralnej (Meksyk), Ameryce morfologiczne, zrodziły przypuszczenia, że Północnej (USA, Kanada), Australii, a po- szeroko rozumiany A. hygrometricus może nadto na wyspach Makaronezji (Wyspy Ka- w rzeczywistości stanowić kompleks kilku naryjskie) i na Kubie (Coker i Couch 1928, gatunków kryptycznych (Phosri i in. 2004, Cunningham 1942, Staněk 1958, Lohwag Watling 2006). Przeprowadzone w ostat- Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 65

Fot. 5. Siedlisko Astraeus hygrometricus – ciepłolubne dąbrowy Sorbo torminalis-Quercetum w Wąwozie Lipa (Pogórze Kaczawskie, Sudety), 1.05.2018 (fot. K. Świerkosz). Phot. 5. Habitat Astraeus hygrometricus – thermophilous oak forest Sorbo torminalis-Quercetum in the Lipa Gorge (Kaczawskie Highlands, Sudetes), 1.05.2018 (photo K. Świerkosz).

nich latach badania taksonomiczne, m.in. grometricus sensu stricto, A. pteridis (Shear) z wykorzystaniem technik molekularnych, Zeller) i A. telleriae M.P. Martín, Phosri potwierdziły wcześniejsze przypuszczenia, & Watling (Phosri i in. 2014). Astraeus pteri- doprowadzając do wyodrębnienia z szeroko dis to takson opisany z Ameryki Północnej rozumianego A. hygrometricus kilku gatun- (USA). Na kontynencie europejskim został on ków o węższych zasięgach (Phosri i in. 2007, rozpoznany na podstawie analizy materia- Fangfuk i in. 2010, Phosri i in. 2013, Phosri łów pochodzących ze Szwajcarii i Hiszpanii i in. 2014). W rezultacie, w skali globalnej, (Phosri i in. 2014). W porównaniu z A. hygro- rozpoznaje się obecnie 11 gatunków pro- metricus gatunek ten wyróżnia się zwykle mieniaków (por. Zeller 1948, Kreisel 1976, większymi rozmiarami owocników, któ- Phosri i in. 2004, Phosri i in. 2007, Phosri re w stanie rozpostartym osiągają 50-150, i in. 2013, Phosri i in. 2014, Paz i in. 2017, a nawet 220 mm średnicy oraz odmiennym Ryoo i in. 2017). W ostatnim czasie w Eu- charakterem otworu endoperydium, które ropie potwierdzono występowanie trzech nie tworzy wyraźnego, ograniczonego uj- przedstawicieli tego rodzaju, tj. Astraeus hy- ścia, lecz pęka nieregularnie (Zeller 1948, 66 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

o Arora 1986). Z kolei Astraeus telleriae to na stoku o nachyleniu około 10 , o wystawie gatunek opisany na podstawie materiałów SW. Runo jest ubogie a podłoże silnie kamie- pochodzących z Grecji, związany praw- niste, jednak prawdopodobnie jest to skutek dopodobnie z obszarem mediterańskim nadmiernego wydeptywania i spasania przez (jego występowanie potwierdzono również muflony (Szczęśniak 2011). Stosunki florystycz- w południowej Hiszpanii). Pod względem ne panujące w fitocenozie, gdzie występuje morfologicznym gatunek ten wyróżnia się promieniak opisuje zdjęcie nr 2371. wyraźnie omszoną (nawet delikatnie weł- nistą) wewnętrzną warstwą egzoperydium Zdjęcie nr 2371. Data 2010/07/26; (Phosri i in. 2013). Wąwóz Czyżynki koło Cieszowa Górne- go; 50.860733oN, 16.24726766 oE; 397 m n.p.m.; Powierzchnia zdjęcia: 200 m2; na- Stanowiska historyczne w Sudetach chylenie 10o; ekspozycja SW; zwarcie A3 W polskiej części Sudetów do roku 40%, pokrycie C 30%, pokrycie D 20% 2010 Astraeus hygrometricus podawany był A3 Quercus petraea 3; Pinus sylvestris 1 z sześciu stanowisk: Karkonosze: bez kon- C: Calamagrostis arundinacea r; Des- kretnej lokalizacji (Schneider 1875, Skirgiełło champsia flexuosa 2; Festuca ovina 1; Fes- 1970); Pogórze Wałbrzyskie: Zamek Książ tuca pallens r; Genista tinctoria r; Hieracium (Schröter 1885-1889), zapewne chodzi tu murorum +; H. pilosella 1; H. sabaudum r; o wąwóz Pełcznicy a nie sam zamek; Pogó- H. vulgatum +; Luzula luzuloides +; Quer- rze Kaczawskie: góra Wietrznik k. Lwówka cus petraea +; Rosa canina +; Sedum maxi- Śląskiego (Schröter 1885-1889), góra Skałka mum r; Silene nutans +/ k. Lwówka Śląskiego (Schröter 1885-1889); D: Dicranum scoparium 1; Ceratodon góra Górzec k. Jawora (Schröter 1885-1889); purpuraeus 2. Pogórze Izerskie: Radogoszcz k. Lubania: we fragmentach borów sosnowych i miesza- Przeanalizowana kolekcja: kamienista nych zarastających dawne wyrobiska (Nar- gleba pokryta ściółką mieszaną, w sąsiedz- kiewicz 1999, 2005; obserwacja z 1991 r.). twie Quercus petraea, Pinus sylvestris, 26.07.2010, leg. K. Świerkosz & K. Reczyń- ska (WRSL, HM-2010-0015). Opis morfo- Nowe stanowiska logiczny: owocniki w stanie zamkniętym do 26 mm średnicy, w stanie rozpostartym • Pogórze Wałbrzyskie: Wąwóz Czy- ok. 45 mm średnicy; egzoperydium twar- żynki, na północ od drogi Chwaliszów – de, skórzaste, z czasem pękające na 13-14 Cieszów Górny, w obszarze Natura 2000 ostro zakończonych płatów (powierzchnia „Dobromierz”. Stanowisko po raz pierwszy wewnętrzna egzoperydium gładka); endo- zaobserwowane przez Narkiewicza w roku perydium okrągławe, siedzące, pergamino- 2005, w ramach inwentaryzacji gminy Stare we; zarodniki podstawkowe: (8.3) 9.1-11.3 Bogaczowice, jednak nigdzie potem niepu- (12), 10.4±0.8 µm, kuliste, brązowe (obser- blikowane. Niezależnie odnalezione przez wowane w 5% wodzie amoniakalnej), o po- Świerkosza i Reczyńską w 2010, i od tej pory wierzchni brodawkowanej. regularnie obserwowane (2011, 2014, 2017) – każdorazowo od 5 do 15 owocników (fot. • Pogórze Kaczawskie: rez. Wąwóz Lipa, 1-3). Gatunek występuje tu w niskorosłej na wschodnim stoku wąwozu przecinające- i luźnej, odroślowej dąbrowie acydofilnej go rezerwat z południa na północ, w nisko- Viscario-Quercetum (Reczyńska 2015; fot. 4), Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 67 rosłej dąbrowie odroślowej reprezentującej Dyskusja skrajnie ubogie skrzydło zespołu Sorbo tor- W Europie Astraeus hygrometricus cha- minali-Quercetum (Reczyńska 2015; fot. 5). rakteryzuje się południowym typem zasię- Podłożem są zieleńce, jednak fitocenozy, gu, gdzie większość stanowisk tego gatun- w których zanotowano gatunek leżą na ku jest zlokalizowana na południe od 54 samym skraju wąwozu, przez co siedlisko stopnia szerokości geograficznej północnej choć żyzne, jest suche i z silnie szkieleto- (Lange 1974). Promieniaka wilgociomierza wą glebą. W roku 2018 obserwowano tu nie stwierdzono dotychczas w Skandynawii 5 owocników. Stosunki florystyczne panu- (Hansen i Knudsen 19 97, Jeppson 2008), zaś na jące w fitocenozie, gdzie występuje promie- Wyspach Brytyjskich gatunek ten uważany niak przedstawia zdjęcie nr 2342 jest za rzadki, którego rozmieszczenie ogra- Zdjęcie nr 2342. Data 2010/05/25; rez. niczone jest jedynie do południowej części Wąwóz Lipa; 50.983333°N, 16.033333°E; Anglii (Pegler i in. 1995, Brand i Finlay 1996, 384 m n.p.m.; Powierzchnia zdjęcia: 200 m2; Watling 2006). Astraeus hygrometricus jest nachylenie 10o; ekspozycja SWW; zwarcie także nieczęsto notowany w północnej czę- A3 50%, pokrycie C 50%, pokrycie D 40% ści krajów Europy Środkowej, gdzie więk- A3 Quercus petraea 4 szość znanych jego stanowisk zlokalizowa- C: Acer pseudoplatanus +; Calamagrostis na jest w obrębie południowych regionów arundinacea +; Campanula rotundifolia r; tego obszaru (Lange 1974, Kreisel i in. 1980, Deschampsia flexuosa +; Digitalis grandi- Wojewoda 2003). Grzyb ten jest natomiast flora +; Festuca ovina 2; Fraxinus excelsior r; gatunkiem częstym w krajach strefy śród- Genista tinctoria r; Hedera helix +; Hiera- ziemnomorskiej i wschodniej części Pół- cium vulgatum +; Hieracium murorum 1; wyspu Bałkańskiego (Lange 1974, Marchand Hieracium pilosella +; Hieracium sabau- 1976, Calonge 1998, Sarasini 2005). Zasięg dum +; Luzula multiflora r; Melampyrum ne- pionowy A. hygrometricus obejmuje w Euro- morosum +; Melampyrum pratense 2; Picea pie tereny nizinne, podgórskie i górskie (do abies r; Poa nemoralis +; Cerasus avium r; wysokości ok. 1000 m n.p.m.) (Dörfelt 1974, Quercus petraea 1; Sedum maximum +; Lange 1974, Sarasini 2005, Rimóczi i in. 2011). Silene nutans +; Solidago virgaurea r; Tilia Chociaż Sarasini (2005) określa Astraeus cordata r; Vaccinium myrtillus 1; Veronica hygrometricus mianem gatunku wszędobyl- officinalis +; Viscaria vulgaris r. skiego, w Europie Środkowej promieniak D: Dicranum scoparium 2; Hypnum cu- wilgociomierz występuje przeważnie na pressiforme 2; Polytrichastrum formosum 1. glebach nasłonecznionych, piaszczystych, żwirowatych lub kamienistych, rzadziej gli- Przeanalizowana kolekcja: gleba pokryta niastych, przeważnie ubogich w składniki kobiercami mchów, w sąsiedztwie Quercus pokarmowe, słabo kwaśnych lub obojętnych petraea, 01.05.2018, leg. K. Świerkosz & K. Re - (Kreisel i in. 1980, Dörfelt 1985, Jeppson 2008). czyńska (WRSL, HM-2018-1842). Opis mor- Na obszarze tym grzyb ten notowany jest naj- fologiczny: owocniki w stanie zamkniętym częściej w suchych zagajnikach, półnatural- do 15 mm średnicy, w stanie rozpostartym nych suchych i termofilnych dąbrowach (Cal- do 35-40 mm średnicy; egzoperydium twar- luno-Quercetum, Cytiso-Quercetum, Vicio de, skórzaste, z czasem pękające na 6-8 sparsiflorae-Quercetum pubescentis, etc.), ostro zakończonych płatów (powierzchnia buczynach (Melittio-Fagetum), termofilnych wewnętrza egzoperydium gładka); endope- grądach (Carici pilosae-Carpinetum), ubo- rydium okrągławe, siedzące, pergaminowe. gich borach sosnowych (np. Cladonio-Pine- 68 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ tum) i w borach świerkowych. Promieniak dzono tam występowania promieniaka. Pia- wilgociomierz jest także spotykany w obrę- skowcowe wzgórza Skałka i Wietrznik koło bie ciepłolubnych zarośli (Berberidion) i an- Lwówka (na północ od Płakowic) porośnięte tropogenicznych zagajników (np. zagajniki są obecnie lasami gospodarczymi z prze- robiniowe). Występuje nierzadko na pola- wagą sosny, więc występowanie Astraeus nach, drogach leśnych i obrzeżach lasów, nadal jest tam możliwe. Wzgórze Górzec, często na terenach o południowej wystawie. ze szczytem zajętym przez kaplicę, wokół W Europie Południowej A. hygrometricus której koncentruje się ruch pielgrzymkowy znany jest także z kserotermicznych zbio- i turystyczny porastają obecnie żyzne lasy rowisk nieleśnych i siedlisk pozbawionych grądowe i klonowo-lipowe, więc odnalezie- roślinności krzewiastej, zdominowanych nie gatunku wydaje się tam już mało prawdo- przez rośliny wieloletnie i półkrzewy (Kreisel podobne. Potencjalne stanowiska Astraeus i in. 1980, Dörfelt 1985, Rimóczi i in. 2011). hygrometricus występują natomiast w Sude- Oba wcześniej nieopisywane w literatu- tach stosunkowo często – nie tylko na Pogó- rze stanowiska Astraeus hygrometricus w Su- rzu Kaczawskim, które stanowi centrum wy- detach zanotowano w ciepłolubnych, odro- stępowania termofilnych i świetlistych lasów ślowych dąbrowach, zarówno na podłożach dębowych, lecz także w Górach Bardzkich, kwaśnych, jak i obojętnych, na skalistych sto- Kotlinie Kłodzkiej i na Wzgórzach Niem- kach o wystawach południowo-zachodnich. czańskich (Reczyńska 2015). Można więc Jest to więc zgodne z charakterem innych spodziewać się stopniowego odnajdywania stanowisk opisywanych z Polski i z zagranicy kolejnych stanowisk omawianego gatunku. w literaturze przedmiotu. Szczegółowy opis Występowanie promieniaka wilgociomierza zespołów leśnych pozwala jednak w przy- w obrębie dąbrów odroślowych, zarów- szłości bardziej precyzyjnie lokalizować no acydofilnych Viscario-Quercetum jak miejsca poszukiwania gatunku na stanowi- i neutrofilnych Sorbo torminali-Quercetum, skach nieodnalezionych od XIX wieku, lub jest kolejnym argumentem wskazującym na też aktywnie poszukiwać nowych, w sprzy- kluczową rolę, jaką fitocenozy te odgrywają jających warunkach siedliskowych. Spo- w ochronie różnorodności biologicznej Su- śród stanowisk historycznych w Sudetach detów. Wskazuje to również na konieczność do dziś fitocenozy acydofilnych dąbrów ochrony tych lasów, szczególnie z uwagi na Viscario-Quercetum utrzymują się w Wą- fakt, że większa część ich powierzchni znaj- wozie Pełcznicy na Pogórzu Wałbrzyskim, duje się poza terenem rezerwatów przyrody na podłożach analogicznych jak w dolinie i może podlegać niekorzystnym zabiegom Czyżynki, choć jak do tej pory nie potwier- gospodarki leśnej.

Literatura

Arora D. 1986. Mushrooms demystified. 2 ed. Ten Historia – Zabytki. Wydawnictwo EH. Agat, Speed Press, Berkeley, California, ss. 1056. Zgorzelec, ss. 600. Baseia I.G., Galvão T.C.D.O. 2002. Some interest- Bena W. 2006. Wędrówki po powiecie zgorzelec- ing Gasteromycetes (Basidiomycota) in dry kim. Drukarnia Kwadrat, Nowy Sącz, ss. 192. areas from northeastern Brazil. Acta Botanica Berdau F. 1876. Grzyby jadalne i jadowite krajo- Brasilica 16(1): 1-8. we. [W:] Lubomirski J.T., Stawiński E., Przystań- Bena W. 2003. Polskie Górne Łużyce. Przyroda - ski S., Krasiński L., Kronenberg L., Zamoyski J. (red.). Encyklopedya rolnictwa i wiadomości Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 69

związek z niém mających. Vol. 3. G (gost.) Hansen L., Knudsen H. 1997. Nordic macromy- – K. Skład Glówny w Księgarni Gebethnera cetes 3. Heterobasidioid, aphyllophoroid i Wolffa, Warszawa, s. 75-155. and gastromycetoid Basidiomycetes. [(red.). Berdowski W., Kozioł E., Macicka-Pawlik T. 2003. Nordsvamp, Copenhagen, ss. 444. Walory botaniczne gminy Osiecznica. Przy- Hembrom M.E., Parihar A., Martín M.P., Watling R., roda Sudetów Zachodnich 6: 45-58. Das K. 2014. First report of Astraeus odoratus Błoński F. 1896. Przyczynek do flory grzybów from India. Kavaka 42: 16-19. Polski. Pam. Fizjogr. 14(3): 63-93. Jeppson M. 2008. Rottryfflar och deras släktingar Brand A.W., Finlay J. 1996. Astraeus hygromet- i Nordeuropa. Sven. Mykol. Tidskr. 29(2): ricus, an uncommon earthstar. Mycologist 46-73. 10(3): 109. Karasiński D., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T., Calonge F.D. 1998. Gasteromycetes, I. Lyco- Szczepkowski A. 2015. Grzyby wielkoowoc- perdales, Nidulariales, Phallales, Scleroder- nikowe Kampinoskiego Parku Narodowego matales, Tulostomatales. Vol. 3. Flora My- (Macrofungi of the Kampinos National Park). cologica Iberica. J. Cramer, Madrid-Berlin- Petit s.k. na zlecenie Kampinoskiego Parku Stuttgart, ss. 271. Narodowego, Izabelin, ss. 377. Chełchowski S. 1888. Basidialnyje griby okre- Kozłowska M., Heluta V.P., Mułenko W., Bazyuk- snostej Varšavy. Varšav. Univers. Izvestija -Dubey I.V. 2015. Fungi of the Roztocze region No 5: 81-112. (Poland and Ukraina) Part I. A checklist of Chełchowski S. 1898. Grzyby podstawkozarod- larger Basidiomycota. Toarzystwo Wydaw- nikowe Królestwa Polskiego (Basidiomyce- nictw Naukowych Libropolis, Lublin, ss. 192. tes Polonici). I. Autobasidiomycetes. Pam. Kreisel H. 1976. Gasteromyzeten aus Nepal II. Fizjogr. 15(3): 3-285. Feddes Repert. 87(1‐2): 83-107. Christensen M., Bhattarai S., Devkota S., Lar- Kreisel H., Dörfelt H., Benkert D. 1980. Karten sen H.O. 2008. Collection and use of wild zur Pflanzenverbreitung in der DDR. 3. Serie. edible fungi in Nepal. Econ. Bot. 62(1): 12-23. Ausgewählte Makromyzeten. Hercynia N.F. Coker W.C., Couch J.N. 1928. The Gasteromyce- 17(3): 233-291. tes of Eastern United States and Canada. The Kujawa A. 2005. Rejestr gatunków grzybów University of North Carolina Press, Chapel chronionych i zagrożonych. Nowa forma Hill, ss. 201. gromadzenia danych mikologicznych pocho- Cunningham G.H. 1942. The Gasteromycetes of dzących od amatorów. Podsumowanie roku Australia and New Zeland. Privately printed 2005. Przegląd Przyrodniczy 16(3-4): 17-52. by J. McIndoe, Dunedin, N.Z., ss. 236. Kujawa A. 2011. Rozmieszczenie stanowisk grzy- De Roman M., Claveria V., Maria De Miguel A. bów zgromadzonych przez amatorów w Re- 2005. A revision of the descriptions of ec- jestrze gatunków grzybów rzadkich i chro- tomycorrhizas published since 1961. Mycol. nionych. [W:] Ławrynowicz M., Ruszkiewicz- Res. 109(10): 1063-1104. Michalska M., Kałucka I. (red.), Polskie trady- Dörfelt H. 1974. Beiträge zur Pilzgeographie des cje użytkowania grzybów oraz ich ochrony hercynischen Gebietes II. Reihe: Einige ther- wkładem do europejskiego dziedzictwa mophile Elemente der Pilzflora. Hercynia N.F. kultury. Streszczenia referatów i posterów, 11(4): 405-431. Łódź, s. 71-72. Dörfelt H. 1985. Die Erdsterne: Geastraceae Kujawa A., Gierczyk B. 2007. Rejestr gatunków grzy- und Asteraceae. Die Neue Brehm-Bücherei, bów chronionych i zagrożonych. Część II. A. Ziemsen Verlag, Wittenberg, ss. 108. Wykaz gatunków przyjętych do rejestru Dring D.M. 1964. Gasteromycetes of West Africa. w roku 2006. Przegląd Przyrodniczy 18(3-4): Mycological Papers 98(15): 1-60. 3-70. Fangfuk W., Petchang R., To-anun C., Fukuda M., Kujawa A., Gierczyk B. 2010. Rejestr gatunków Yamada A. 2010. Identification of Japanese grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Astraeus, based on morphological and phy- sce. Część III. Wykaz gatunków przyjętych logenetic analyses. Mycoscience 51: 291-299. do rejestru w roku 2007. Przegląd Przyrod- Flisińska Z. 2004. Grzyby Lubelszczyzny. Wielko- niczy 21(1): 8-53. owocnikowe podstawczaki (Basidiomycetes). Kujawa A., Gierczyk B. 2011a. Rejestr gatunków Vol. 2. Środowisko Przyrodnicze Lubelsz- grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- czyzny. Lubelskie Towarzystwo Naukowe, sce. Część IV. Wykaz gatunków przyjętych Lublin, ss. 530. do rejestru w roku 2008. Przegląd Przyrod- niczy 22(1): 17-83. 70 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

Kujawa A., Gierczyk B. 2011b. Rejestr gatunków Marchand A. 1976. Champignons du Nord et du grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Midi. Tome 4: Aphyllophorales (fin), Hydna- sce. Część V. Wykaz gatunków przyjętych do ceae, Gasteromycetes, Ascomycetes. Société rejestru w roku 2009. Przegląd Przyrodniczy Mycologique des Pyrénées Méditerranée- 22(4): 16-68. nnes, Perpignan, ss. 263. Kujawa A., Gierczyk B. 2012. Rejestr gatunków Mieczkowski A. 2007. Taki jeden gwiazdo- grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- szowaty... [W:] Snowarski M. Bio-forum.pl - sce. Część VI. Wykaz gatunków przyjętych forum mykologiczne, botaniczne [Published do rejestru w roku 2010 Przegląd Przyrodni- on website: https://www.bio-forum.pl/mes- czy 23(2): 3-59. sages/33/135130.html [Accessed: 1-2007]. Kujawa A., Gierczyk B. 2013a. Rejestr gatunków Narkiewicz Cz. 1999. Gwiazdosze (Geastrum, grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Astraeus) w Sudetach Zachodnich. Przyroda sce. Część VII. Wykaz gatunków przyjętych Sudetów Zachodnich 2: 21-28. do rejestru w roku 2011. Przegląd Przyrod- Narkiewicz Cz. 2005. Grzyby chronione Dolnego niczy 24(2): 3-42. Śląska. Wydawnictwo Muzeum Przyrodni- Kujawa A., Gierczyk B. 2013b. Rejestr gatunków czego w Jeleniej Górze, Jelenia Góra, ss. 79. grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- Nouhra E.R., Dominguez de Toledo L. 1998. The sce. Część VIII. Wykaz gatunków przyjętych first record of Astraeus hygrometricus from do rejestru w roku 2012. Przegląd Przyrodni- Argentina. Mycologist 12(3): 112-113. czy 24(4): 10-41. Orłowski J. 2007. Gwiazdosz na poboczu wiej- Kujawa A., Gierczyk B. 2016. Rejestr gatunków skiej drogi. [W:] Snowarski M. Bio-forum.pl - grzybów chronionych i zagrożonych w Pol- forum mykologiczne, botaniczne [Published sce. Część IX. Wykaz gatunków przyjętych on website: https://www.bio-forum.pl/mes- do rejestru w roku 2013. Przegląd Przyrod- sages/33/135130.html [Accessed: 11-2007]. niczy 27(3): 3-55. Pavithra M., Greeshma A., Karun N., Sridhar K.R. Kujawa A., Gierczyk B., Karasiński D., Szczepkow- 2015. Observations on the Astraeus spp. ski a., Ślusarczyk T. 2015. Grzyby wielko- of Southwestern India. Mycosphaere 6(4): owocnikowe Kampinoskiego Parku Naro- 421-432. dowego. Przewodnik terenowy. Kampinoski Paz A., Bellanger J.M., Lavoise C., Molia A., Park Narodowy, Izabelin, ss. 64. Ławrynowicz M., Larsson E., Ibarguren I.O., Kujawa A., Gierczyk B., Ślusarczyk T. 2019. Re- Jeppson M., Læssøe T., Sauve M., Richard F., jestr gatunków grzybów chronionych i za- Moreau P.A. 2017. The genus Elaphomyces grożonych (GREJ). [W:] Snowarski M. Atlas (Ascomycota, Eurotiales): a ribosomal DNA- grzybów Polski [Opublikowano na stronie based phylogeny and revised systematics internetowej: http://www.grzyby.pl/rejestr- of European ‘deer truffles’. Persoonia 38: -grzybow-chronionych-i-zagrozonych.htm 197-239. [Accessed: 04-2019]. Pegler D.N., Læssøe T., Spooner B.M. 1995. Bri- Lakowitz W. 1921. Die Pilze der Umgegend von tish puffballs, earthstars and stinkhorns: an Danzig. Bericht des Westpreussischen Bota- account of the British gasteroid fungi. Royal nisch-Zoologischen Vereins 43: 1-9. Botanic Gardens, Kew, ss. 255. Lange L. 1974. The distribution of macromycetes Petcharat V. 2003. Edible Astraeus (Basidiomy- in Europe. A report of a survey undertaken by cota) from Thailand. Nord. J. Bot. 23(4): the Committee for Mapping of Macromycetes 499-503. st in Europe, 1 half century. Dansk Botanisk Phosri C., Martín M.P., Sihanonth P., Whal- Arkiv 30(1): 1-105. ley A.J.S., Watling R. 2007. Molecular study of Liu B. 1984. The Gasteromycetes of China. Beih. the genus Astraeus. Mycol. Res. 111: 275-286. Nova Hedwigia 76: 1-235. Phosri C., Martín M.P., Watling R. 2013. Astra- Lohwag H. 1962 (publ. 1963). Mykologische No- eus: hidden dimensions. IMA Fungus 4(2): tizen aus dem Belgrader Wald bei Islanbul 347-356. in der Türkei. Sydowia, Annales Mycologici Phosri C., Watling R., Martín M.P., Whalley A.J.S. Ser. II 16(1-6): 199-204. 2004. The genus Astraeus in Thailand. My- Maiti S., Bhutia S.K., Mallick S.K., Kumar A., cotaxon 89(2): 453-463. Khadgi N., Maiti T.K. 2008. Antiproliferative Phosri C., Watling R., Suwannasai N., Wilson A., and immunostimulatory protein fraction from Martín M.P. 2014. A new representative of edible mushrooms. Environ. Toxicol. Pharma- star-shaped fungi: Astraeus sirindhorniae sp. col. 26(2): 187-191. nov. from Thailand. PLoS One 9(5): e71160. Nowe stanowiska Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) w Sudetach... 71

Rai B.K., Ayachi S.S., Rai A. 1993. A note on ethno- Staněk V.J. 1958. Čeled Astraeaceae – Hvězdákovité. myco-medicines from central India. Mycolo- Rod Astraeus Morg. – Hvězdák. [W:] Pilát A. gist 7(4): 192-193. (red.). Gasteromycetes, Houby – břichatky. Reczyńska K. 2015. Diversity and ecology of oak Flora ČSR, ser. B. 1. Nakl. Československé forests in SW Poland (Sudetes Mts.). Phyto- Akademie Věd, Praha, s. 626-632. coenologia 45(1-2): 85-105. Sundhede S. 1989. Geastraceae (Basidiomycotina). Rimóczi I., Jeppson M., Benedek L. 2011. Charac- Morphology, ecology, and systematics with teristic and rare species of Gasteromycetes special emphasis on the North European spe- in Eupannonicum. Fungi non delineati raro cies. Synopsis Fungorum. Vol. 1. Fungiflora vel haud perspecte et explorate descripti aut A/S, Oslo, ss. 534. definite picti. Pars LVI-LVII. Edizioni Candus- Szczęśniak E. 2011. Obecność muflonów Ovis so, Alassio, ss. 230. aries musimon w Polsce – czy to napraw- Rozporządzenie 2014. Rozporządzenie Ministra dę konieczne? Chrońmy Przyrodę Ojczystą Środowiska z dnia 9 października 2014 r. 67(2): 99-117. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów. Szulczewski A. 1908. Beitrag zur Pilzflora von Dz. U. z dnia 16 października 2014 r., poz. Brudzyn in Kreise Znin. Zeitschr. Naturwiss. 1408; 2014. Abt. Naturwiss. Ver. 15(5): 148(152)-155(159). Rudnicka-Jezierska W. 1991. Flora Polski. Grzyby Teng S.C. 1996. Fungi of China. Mycotaxon, Itha- (Mycota). 23: Purchawkowate (Lycoperda- ca, ss. 586. les), Tęgoskórkowate (Sclerodermatales), Pa- Teodorowicz F. 1933. Grzyby zachodniej i połu- łeczkowate (Tulostomatales), Gniazdnicowe dniowej Polski w zbiorze Zakładu Botaniki (Nidulariales), Sromotnikowe (Phallales), Ogólnej Uniwersytetu Poznańskiego. Wyd. Osiakowe (Podaxales). Instytut Botaniki PAN, Okr. Kom. Ochr. Przyr. Wielkp. Pam. 4: 1-34. Kraków, ss. 210. Verma R., Pandro V., Mishra S.N., Asaiya A.J.K. Ryoo R., Sou H.-d., Park H., Ka K.-H. 2017. As- 2019. Sal forest: A source of wild edible mush- traeus ryoocheoninii sp. nov. from Korea and rooms for livelihood support to tribal people Japan and phylogenetic relationships within of Dindori District, Madhya Pradesh, India. Astraeus. Mycotaxon 132(1): 63-72. International Journal of Current Microbiology Sarasini M. 2005. Gasteromiceti epigei. A.M.B. and Applied Sciences 8(1): 563-575. Fondazione Centro Studi Micologici, Vi- Watling R. 2006. The sclerodermatoid fungi. My- cenza, ss. 406. coscience 47(1): 18-24. Schneider W.G. 1875. Über neue Beiträge zur Winterhoff W. 2000. Epigäische Gasteromyceta- schlesisehen Pilzflora aus der Familie der Us- nae. [W:] Krieglsteiner G.J. (red.). Die Groß- tilagineen und Uredineen. Jahresbericht der pilze Baden-Württembergs. 2. Ständerpilze: Schlesischen Gesellschaft für Vaterlandische Leisten-, Keulen-, Korallen- und Stoppelpilze, Cultur (Breslau) 52: 90-91. Bauchpilze, Röhrlings- und Täublingsartige. Schröter J. 1885-1889. Die Pilze Schlesiens. Verlag Eugen Ulmer GmbH & Co., Stuttgart, Vol. 3(1). Kryptogamen-Flora von Schlesien. s. 103-204. Vol. 3. J.U. Kern’s Verlag, Breslau, ss. 814. Wojewoda W. 2003. Checklist of Polish larger Schwarzman S.R., Philimonova N.M. 1970. Gaste- Basidiomycetes. [W:] Mirek Z. (red.). Bio- romycetes. Flora sporovyh rastenyi Kazakh- diversity of Poland. Vol. 7. W. Szafer Insti- stana. Vol. 6. Nauka, Ałmaty, ss. 371. tute of Botany, Polish Academy of Sciences, Semwal K.C., Stephenson S.L., Bhatt V.K., Bhatt R.P. Kraków, s. 1-812. 2014. Edible mushrooms of the Northwestern Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Red list of Himalaya, India: a study of indigenous knowl- the macrofungi in Poland. [W:] Mirek Z., Za- edge, distribution and diversity. Mycosphere rzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red 5(3): 440-461. list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Skirgiełło A. 1970. Materiały do poznania roz- Institute of Botany, Polish Academy of Sci- mieszczenia geograficznego grzybów wyż- ences, Kraków, s. 55-70. szych w Europie. III. Acta Mycol. 6(1): 101- Zeller S.M. 1948. Notes on certain Gasteromy- 123. cetes, including two new orders. Mycologia 40(6): 639-668. 72 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK HALAMA, KAMILA RECZYŃSKA, CZESŁAW NARKIEWICZ

New records of Astraeus hygrometricus (Basidiomycota, Boletales, Diplocystidiaceae) in the Sudetes in relation to the historic range of the species

Summary We describe two new localities of the fungus Astraeus hygrometricus which is rare in Poland. They were found in the Sudetes in 2005-2010. The species occurred in offshoot, thermophilous oak forests (both acidophilous and neutrophilous), on south-facing slopes and shallow soil with high proportion of rubble. This means that in the Sudetes the species has many potential localities where it may be found in the future and confirms the role of former, offshoot oak forests play in the preservation of the area’s biodiversity.

Adresy autorów:

1Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected] [email protected]

2Zakład Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej UWr. ul. Kanonia 6/8, 50-328 Wrocław e-mail: [email protected]

3Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze ul. Cieplicka 11A, 58-560 Jelenia Góra e-mail: [email protected]

View publication stats