STANIS£AWA TOMKOWICZA INWENTARZ zabytków powiatu s¹deckiego

~ Z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie Inwentarz zabytków powiatu s¹deckiego to pierwsze, kry- tyczne wydanie cennego tekstu Ÿród³owego, przez ponad stule- cie pozostaj¹cego w rêkopisie. Jego autorem jest Stanis³aw Tomkowicz – krakowski historyk sztuki i konserwator, który jako pierwszy w Polsce, w latach osiemdziesi¹tych wieku XIX, podj¹³ nowoczesne i systematyczne badania inwentaryzacyjne zabytków galicyjskich, w tym tak¿e obu S¹czów i okolic. Dziêki Tomkowiczowi dysponujemy dziœ bezcennym zapisem historyczno-artystycznego stanu posiadania u schy³ku XIX wieku, poœrednio równie¿ – danymi do smutnego remanentu strat i zniszczeñ, jakim uleg³a substancja zabytkowa tych stron w ci¹gu XX stulecia. Oryginalny tekst Inwentarza – podany zgodnie z zasadami wydawnictw Ÿród³owych – zaopatrzony zosta³ w obszerne komentarze, informuj¹ce o losach poszczególnych zabytków, wspó³czesnych odkryciach i nowych ustaleniach konserwator- skich. To w komentarzach w³aœnie zamieszczona zosta³a nasza dwudziestowieczna wiedza o zabytkach S¹decczyzny, przyna- le¿na im bibliografia, tudzie¿ autopsja Wydawców. Wspólnym mianownikiem archiwalnego i wspó³czesnego tekstu jest obszerna czêœæ ilustracyjna tomu – owoc ¿mudnych poszukiwañ Wydawców w prywatnych i publicznych kolekcjach ikonograficznych. Wiêkszoœæ z zamieszczonych tu fotografii, rysunków i grafik – pochodz¹cych z „epoki Tomkowicza” – dost¹pi³a publikacji po raz pierwszy. Taki w³aœnie walor maj¹ XIX-wieczne rysunki Stanis³awa Wyspiañskiego, Józefa Mehoffera i Stefana Matejki, którzy – w trakcie studenckich peregrynacji terenowych pod kierunkiem prof. W³adys³awa £uszczkiewicza – zdo³ali utrwaliæ w szkicownikach dziesi¹tki s¹deckich zabytków. Jest zatem bez w¹tpienia Inwentarz Stanis³awa Tomkowi- cza pozycj¹ nie do przecenienia w badaniach nad przesz³oœci¹ S¹decczyzny. Jest tak¿e dzie³em dostarczaj¹cym kapitalnej wiedzy o œwiecie tyle¿ bliskim, co i bezpowrotnie minionym

v

W 2001 roku ukaza³ siê Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego.

W 2005 roku ukaza³ siê Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu kroœnieñskiego.

W przygotowaniu – Inwentarz zabytków powiatu limanowskie- go – ostatni z niewydanych rêkopisów Stanis³awa Tomkowicza.

STANIS£AWA TOMKOWICZA

Inwentarz zabytków powiatu s¹deckiego

~

1 2 STANIS£AWA TOMKOWICZA INWENTARZ zabytków powiatu s¹deckiego

Z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie

~

Muzeum Narodowe w Krakowie

KRAKÓW 2007

3 4 STANIS£AW TOMKOWICZ 1850 – 1933

5 Recenzenci: Prof. dr hab. Jerzy Gadomski Dr hab. Piotr Krasny

Publikacja pod patronatem Generalnego Konserwatora Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Dofinansowano ze œrodków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach Programu Operacyjnego „Dziedzictwo kulturowe”

Copyright by Muzeum Narodowe w Krakowie, 2007

Wydanie z rêkopisu Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu s¹deckiego – w³asnoœæ Muzeum Narodowego w Krakowie – przechowywanego w Bibliotece Ksi¹¿¹t Czartoryskich w Krakowie, sygn.: rkps MNK 609 Fotografia Stanis³awa Tomkowicza z lat dziewiêædziesi¹tych XIX wieku, przechowywana w zbiorach Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie

Opracowanie redakcyjne: Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie Opracowanie graficzne, skanowanie, sk³ad tekstu i monta¿ elektroniczny: Tadeusz £opatkiewicz

ISBN 978-83-89424-71-6 6 Spis rzeczy

~ Przedmowa – Zofia Go³ubiew ...... 9 S³owo od Wydawców – Piotr £opatkiewicz, Tadeusz £opatkiewicz ...... 11 Przedmowa do Inwentarza zabytków pow. grybowskiego (przedruk) – Stanis³aw Tomkowicz ...... 17 Zabytki sztuki powiatu s¹deckiego – opisa³ Stanis³aw Tomkowicz ...... 23 1. Andrzejówka ...... 25 2. Barczyce (Barcice) ...... 27 3. Bia³owoda ...... 31 4. Biegonice (Bieganice) ...... 32 5. Che³miec ...... 36 6. Chomranice ...... 40 7. Czarny Potok ...... 45 8. D¹browa ...... 48 9. D¹brówka polska ...... 49 10. Gródek...... 52 11. Jakubkowice ...... 54 12. Jasienna ...... 57 13. Jazowsko ...... 58 14. Klêczany...... 62 15. Krynica ...... 63 16. Librantowa ...... 65 17. £abowa ...... 66 18. £¹cko...... 67 £¹ka...... 75 19. Maszkowice ...... 75 20. Michalczowa ...... 77 21. Milik...... 77 22. Mochnaczka wy¿nia i ni¿nia ...... 78 23. Mostki ...... 80 24. Moszczenica (Moszczanica) ni¿sza ...... 80 25. Muszyna ...... 85 26. Muszynka ...... 101 27. Myœlec ...... 102 28. Naszacowice...... 103 29. Nawojowa ...... 104 30. Nowy S¹cz ...... 108 31. Olszanka ...... 160 32. Piwniczna (Szyja) ...... 160 33. Podegrodzie ...... 165 34. Podole ...... 168 7 35. PowroŸnik ...... 173 36. Przydonica (Przedanica) ...... 176 37. Rdziostów...... 184 38. Rostoka wielka ...... 185 39. Ro¿nów ...... 185 40. Rytro...... 190 41. Siedlce ...... 194 42. S³otwiny albo So³otwiny ...... 197 43. Stad³a...... 199 44. Stary S¹cz ...... 201 45. Sucha Struga...... 251 46. Œwidnik ...... 251 47. Têgoborza (Têgoborze) ...... 252 48. Tropie ...... 258 49. Tylicz...... 266 50. Wiatrowice ...... 271 51. Wielog³owy ...... 271 52. Wierchomla (Wierzchomla) wielka ...... 275 53. Wietrznica ...... 276 54. Witowice dolne...... 276 55. Zabrze¿ ...... 278 56. Zbyszyce ...... 279 57. Z³ockie ...... 289 58. ¯eleŸnikowa ...... 290 Wykaz Ÿróde³ i prac cytowanych przez Stanis³awa Tomkowicza ...... 295 Wykaz skrótów czêœciej cytowanych pozycji bibliograficznych ...... 299 Aneksy ...... 307 Kalendarium objazdów terenowych Stanis³awa Tomkowicza po powiecie s¹deckim ...... 308 Spis ksieñ Klasztoru Œw. Kingi w Starym S¹czu ...... 310 Opisanie dawnego koœcio³a parafialnego w Barcicach ...... 312 Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza, dotycz¹ca kwestii konserwatorskich Nowego S¹cza i powiatu s¹deckiego w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku ...... 313 Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza dotycz¹ca kwestii konserwatorskich Starego S¹cza w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku ...... 322 Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza, dotycz¹ca kwestii konserwatorskich Moszczenicy w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku ...... 341 Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza, dotycz¹ca kwestii konserwatorskich ¯eleŸnikowej w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku ...... 342 Epilog – Piotr £opatkiewicz, Tadeusz £opatkiewicz ...... 343 Indeks nazw i nazwisk – zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie ...... 347 Indeks geograficzny – zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie ...... 363 Indeks wezwañ i tematów ikonograficznych – zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie ...... 369 Indeks zabytków – zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie ...... 373 ~ ~ Czêœæ ilustracyjna ...... 387 Wykaz ilustracji ...... 793 8 Przedmowa

Dobiega koñca publikacja inwentarzy zabytków Galicji Zachodniej z rêkopisów Stanis³awa Tomkowi- cza. W 2001 roku wydaliœmy inwentarz powiatu jasielskiego, w 2005 – kroœnieñskiego, obecnie oddajemy Czytelnikom inwentarz powiatu s¹deckiego (tym razem w dwóch tomach), a w roku przysz³ym zakoñczy- my edycjê tomem poœwiêconym powiatowi limanowskiemu. Panowie Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, którzy pracowali nad tym zadaniem od roku 1998, przed siedmioma laty zaproponowali wydanie tych ksi¹¿ek Muzeum Narodowemu w Krakowie. Zgodziliœmy siê bez wahania. Po pierwsze dlatego, ¿e to w³aœnie naszemu Muzeum Stanis³aw Tomkowicz zapisa³ legatem testamento- wym swoje archiwum, w którym znajduj¹ siê rzeczone inwentarze. Równoczeœnie ofiarowa³ nam liczne i cenne wyroby rzemios³a, zbiór fotografii, a tak¿e obrazy, m.in. s³ynny M³yn noc¹ Ferdynanda Ruszczyca. S¹dziæ zatem nale¿y, i¿ sam Autor wysoko ceni³ rolê, jak¹ Muzeum Narodowe w Krakowie odgrywa³o w zachowaniu narodowego dziedzictwa, i uzna³, ¿e tej w³aœnie instytucji warto swój dorobek i swój zbiór powierzyæ. Publikacj¹ jego rêkopisów sp³acamy wiêc d³ug wobec ofiarodawcy, który nota bene by³ cz³on- kiem Komitetu Muzeum Narodowego w Krakowie, czyli odpowiednika dzisiejszej Rady Muzeum. Po drugie – zapoznawszy siê z opracowaniem panów £opatkiewiczów stwierdzi³am, i¿ jest to dzie³o profesjonalne, przygotowane bardzo rzetelnie. To w³aœnie ich praca przes¹dzi³a o aktualnej wartoœci tej publikacji, a przede wszystkim o sensie wydawania dzisiaj notatek inwentaryzatora, sporz¹dzonych przed stu laty. Obaj autorzy opatrzyli oryginalny tekst licznymi, wysoce erudycyjnymi przypisami, bêd¹cymi rezultatem zapoznania siê zarówno z dawn¹, jak i najnowsz¹ bibliografi¹ przedmiotu oraz z archiwaliami, przygotowali bardzo interesuj¹ce aneksy i indeksy do wszystkich tomów, a – co byæ mo¿e najcenniejsze – przeprowadziwszy ¿mudn¹ kwerendê odnaleŸli wielk¹ iloœæ materia³u ilustracyjnego. Sk³adaj¹ siê nañ foto- grafie z epoki, rysunki, reprodukcje z ró¿nych wydawnictw i z map. Zgromadzenie i opublikowanie tych Ÿróde³ ikonograficznych jest wartoœci¹ nie do przecenienia. W rezultacie, otrzymaliœmy swego rodzaju kompendium wiedzy o licznych zabytkach paru dawnych powiatów Galicji Zachodniej, i to wiedzy, jak¹ miano o nich w wieku XIX, a równoczeœnie, jak¹ mamy dzisiaj. Nie trzeba dodawaæ, ¿e obecny stan zachowania wielu z tych zabytkowych obiektów musi prowa- dziæ do bardzo smutnych konstatacji, w czym utwierdza nas lektura Inwentarzy. Sam tekst Stanis³awa Tomkowicza autorzy opracowania potraktowali równie¿ jak zabytek, przytacza- j¹c rêkopis in extenso, z wielkim szacunkiem dla tego bezcennego Ÿród³a archiwalnego. Jeszcze jednym powodem, dla którego Muzeum wydaje kolejne inwentarze, jest fakt, ¿e dziedzin¹, jak¹ onegdaj uwzglêdnia³o w swej misji, by³a równie¿ architektura, uznawana przecie¿ za jedn¹ ze sztuk piêk- nych. St¹d w zbiorach Muzeum znajduj¹ siê np. plany architektoniczne, lapidaria architektonicznej rzeŸby i inne obiekty zwi¹zane ze sztuk¹ budowania. Ponadto, z up³ywem lat, Muzeum sta³o siê instytucj¹ o profi- lu historycznym, a nie tylko artystycznym. Wszelkie dzia³ania maj¹ce na celu zachowanie zabytków prze- sz³oœci lub choæby ich historii doskonale wpisywa³y siê wiêc dawniej i nadal siê wpisuj¹ w zadania Muzeum. 9 W trakcie paroletniej pracy panów £opatkiewiczów ujawni³a siê uboczna, ale bardzo dla nas cenna informacja, jeszcze œciœlej wi¹¿¹ca nas z publikacj¹. Autorzy – którzy w tomie poœwiêconym powiatowi kroœnieñskiemu siêgnêli do rysunków Jana Matejki przechowywanych w Domu jego imienia, Oddziale naszego Muzeum – odkryli póŸniej i zreprodukowali nieznane rysunki kilku artystów, którzy w 1889 roku pod wodz¹ swego profesora, W³adys³awa £uszczkiewicza, odbyli wycieczkê w S¹deckie, i tam¿e szkicowa- li opisane przez Tomkowicza obiekty. Byli wœród nich: Józef Mehoffer i Stanis³aw Wyspiañski. Zw³aszcza wk³ad tego ostatniego sam Tomkowicz mocno podkreœli³ w przedmowie do wydanego w roku 1900 inwen- tarza powiatu grybowskiego. Muzeum Narodowe w Krakowie przechowuje spuœciznê artystyczn¹ po obu tych twórcach w osobnych Oddzia³ach im poœwiêconych, a z kolei W³adys³aw £uszczkiewicz by³ pierwszym dyrektorem naszej instytucji.

Wiele by³o – jak widaæ – powodów, dla których przyjêliœmy z radoœci¹ propozycjê autorów opracowa- nia. Nie bez znaczenia by³y te¿ nader pochlebne opinie wielkich znawców przedmiotu: pana Profesora Jerzego Gadomskiego i – przy pierwszej ksi¹¿ce – Doktora Mariana Korneckiego, zaœ przy niniejszej – Doktora Piotra Krasnego, a tak¿e poparcie konsekwentnie udzielane obu panom przez Helenê Ma³kiewi- czównê. Starania o wydanie publikacji nie by³y ³atwe, ze wzglêdu na brak funduszy w Muzeum. Wielkie zrozu- mienie znaczenia tych tekstów wykaza³ w 2001 roku ówczesny Generalny Konserwator Zabytków, pan Aleksander Broda, a tak¿e w³adze samorz¹dowe miasta i powiatu jasielskiego – wszyscy udzielili nam finansowego wsparcia. Wydanie kolejnego tomu nastrêczy³o wiêcej problemów, p³yn¹cych z zewn¹trz i z wewn¹trz Muzeum – doœæ powiedzieæ, ¿e materia³y by³y gotowe ju¿ w roku 2002, lecz uda³o siê je wydrukowaæ dopiero w trzy lata póŸniej i to wy³¹cznie naszym sumptem. Pomijaj¹c przyczyny tamtego opóŸnienia, trzeba dobitnie podkreœliæ, ¿e obecny Generalny Konserwator Zabytków, pan Wiceminister Tomasz Merta, jak i ca³e Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, znacz¹co wsparli wydanie inwentarza powiatu s¹deckiego. Wszystkim tu wymienionym nale¿¹ siê wyrazy wdziêcznoœci za zrozumienie wagi tej publikacji i przyjœcie nam z wielorak¹ pomoc¹. Osobne podziêkowania pragnê z³o¿yæ panom Piotrowi i Tadeuszowi £opatkiewiczom za ich entuzjazm i determinacjê w d¹¿eniu do realizacji za³o¿onego celu, a zw³aszcza za nieczêsto dziœ spotykan¹ rzetelnoœæ w pracy „u podstaw”, której owoce nie s¹ obliczone na powierzchowny efekt, lecz wnosz¹ bezcenny wk³ad w nasz¹ wiedzê o polskiej historii, rzemioœle, sztuce, tradycji. Profesor Jerzy Gadomski we wstêpie do tomu „jasielskiego” celnie scharakteryzowa³ pracê Stanis³awa Tomkowicza: „Gdy przed z gór¹ stu laty przemierza³ [on] drogi Podkarpacia i okolic Krakowa, towarzy- szy³ mu z pewnoœci¹ entuzjazm pioniera, k³ad¹cego fundamenty pod nowoczesn¹ inwentaryzacjê zabyt- ków sztuki w Polsce. A tak¿e œwiadomoœæ przemijania i nietrwa³oœci materii ukszta³towanej rêk¹ artysty i rzemieœlnika, i wreszcie nadzieja, ¿e publikacja zgromadzonych materia³ów pozwoli innym czerpaæ infor- macje o zasobach artystycznej przesz³oœci, a równoczeœnie stanie siê narzêdziem ich ochrony”. Taki sam entuzjazm i nadzieja kierowa³y zapewne mozoln¹ prac¹ panów £opatkiewiczów, a z ca³¹ pewnoœci¹ przyœwieca³y Muzeum Narodowemu w Krakowie, gdy podjêliœmy zadanie opublikowania rezul- tatów ich pracy. Zofia Go³ubiew Dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie

10 S³owo od Wydawców

Kontynuuj¹c prace edytorskie nad rêkopiœmiennym dorobkiem Stanis³awa Tomkowicza – a w szczegól- noœci jego dziewiêtnastowiecznymi materia³ami do inwentaryzacji zabytków Galicji Zachodniej – z niema³¹ satysfakcj¹ oddajemy do r¹k Czytelników przedostatni – pozostaj¹cy do tej pory w rêkopisie – inwentarz zabytków, obejmuj¹cy swym zasiêgiem S¹decczyznê, w historycznych granicach powiatu z czasów autono- mii galicyjskiej. Przygotowuj¹c archiwalny tekst do druku, pozostaliœmy wierni ogólnym zasadom przyjêtym i zastosowanym przez nas przy wydaniu Inwentarza zabytków powiatu jasielskiego (Kraków 2001) oraz Inwentarza zabytków powiatu kroœnieñskiego (Kraków 2005). Kiedy na jesieni 1998 roku rozpoczynaliœmy pracê nad rêkopiœmiennymi materia³ami do inwentaryza- cji Galicji Zachodniej pióra Stanis³awa Tomkowicza, nasze plany i zamiary wzglêdem tych cennych archi- waliów z prze³omu XIX i XX wieku by³y bardzo skromne. ¯ywiliœmy wówczas przeœwiadczenie, i¿ suk- cesem bêdzie du¿ym, jeœli uda nam siê wydaæ inwentarze dwóch powiatów: jasielskiego i kroœnieñskiego, których obszary – z racji naszych zainteresowañ zawodowych, a przede wszystkim miejsca zamieszkania – s¹ nam szczególnie bliskie. Wiedzieliœmy o kolejnym – trzecim z niewydanych – inwentarzu zabytków powiatu s¹deckiego, jednak ani nasze doœwiadczenie edytorskie, ani skromna znajomoœæ oddalonej od Krosna S¹decczyzny, nie pozwala³y kierowaæ naszych myœli ku temu wyzwaniu. W roku 2001 ukaza³ siê drukiem inwentarzowy tom jasielski, a prace gabinetowe oraz terenowe nad kolejnym – kroœnieñskim – mieliœmy ju¿ znacznie zawansowane. Pocz¹tkowo, na etapie przepisywania rêkopisów Tomkowicza i groma- dzenia ilustracji, pracowaliœmy równolegle nad oboma powiatami, zaœ problematykê zabytkoznawcz¹ tych terenów znaliœmy dobrze z wielu lat autopsji i zawodowej praktyki, nabytej w kroœnieñskiej s³u¿bie kon- serwatorskiej. Temat s¹deckiego rêkopisu Tomkowicza nie pojawia³ siê jednak d³ugo w naszych planach i rozmowach, bowiem czuliœmy respekt nie tylko przed znaczn¹ objêtoœci¹ archiwalnego tekstu, ale te¿ rozleg³oœci¹ galicyjskiego powiatu s¹deckiego, z którego problematyk¹ historyczno-artystyczn¹ stykaliœ- my siê niepomiernie rzadziej. Kiedy jednak wiosn¹ 2002 roku prace edytorskie nad inwentarzem kroœnieñ- skim by³y ju¿ na ukoñczeniu – rêkopis s¹decki Stanis³awa Tomkowicza pojawi³ siê któregoœ dnia w naszych myœlach i na biurkach. Niemal trzy razy wiêkszy objêtoœciowo od jasielskiego – i prawie dwa razy od kroœnieñskiego – kusi³ nas inwentarz s¹decki ogromnie, przede wszystkim problematyk¹ terytorium, którego zasoby zabytkowe i artystyczna przesz³oœæ prezentowa³a siê znacznie okazalej, ni¿ Jas³a i Krosna, po³o¿onych peryferyjnie w stosunku do sto³ecznego Krakowa. Onieœmiela³ wprawdzie rozleg³oœci¹ zagadnieñ, ale te¿ z drugiej strony stanowi³ wyzwanie niema³e, z którym w koñcu postanowiliœmy siê zmierzyæ, w miarê w³asnych przemyœleñ i doœwiadczeñ, nabytych w pracach redakcyjnych przy wczeœniejszych tomach. Kierowa³a te¿ nami œwiadomoœæ, i¿ czêsto w sposób niedoskona³y i niewolny od b³êdów – wydaliœmy jednak ju¿ drukiem, opatruj¹c komentarzami i ilustracjami, dwa inwentarze Tomkowicza, czyni¹c to przy tym konsekwentnie i wedle szczegó³owo przedyskutowanych za³o¿eñ wstêpnych. W œwietle powy¿szego, uchylanie siê od prac nad rêkopisem kolejnym równa³oby siê zejœciu z wytyczonej dawno drogi, bez oczekiwanego finis coronat opus. 11 Inwentaryzacyjne prace w S¹deckiem rozpocz¹³ Stanis³aw Tomkowicz w paŸdzierniku 1887 roku, od chwili objêcia urzêdu konserwatora zabytków okrêgu IV w Galicji Zachodniej. Teren mu powierzony obejmowa³ rozleg³y obszar siedmiu powiatów galicyjskich: kroœnieñskiego, jasielskiego, gorlickiego, gry- bowskiego, nowos¹deckiego, limanowskiego i nowotarskiego. Prace Tomkowicza (terenowe i gabineto- we) nad pierwszym w dziejach inwentarzem zabytków s¹deckich postêpowa³y przy tym – zaakcentujmy to! – równolegle z prowadzonymi w pozosta³ych powiatach, jak dowodnie dziœ na to wskazuj¹ dwa inwen- tarze wydane przez Autora drukiem (w 1900 roku) – i cztery pozostawione nam w rêkopisie (w³asnoœæ Muzeum Narodowego w Krakowie, w zbiorach Biblioteki Ksi¹¿¹t Czartoryskich, rkps MNK 609, 610, 614, 617). Do swej pionierskiej pracy wykorzystywa³ Tomkowicz ca³¹ dostêpn¹ sobie wiedzê o przesz³oœci S¹dec- czyzny, nieliczne jeszcze w XIX wieku teksty naukowe og³oszone drukiem, publicystykê historyczn¹ czy rêkopiœmienny dorobek swoich wybitnych poprzedników (np. Józefa £epkowskiego). Czêœciej jeszcze – archiwa krakowskie i s¹deckie, w tym tak¿e koœcielne i prywatne, dostarczaj¹ce kapitalnych wiadomoœci do poznania artystycznej przesz³oœci tych stron. Nie stroni³ równie¿ od relacji sobie wspó³czesnych – badaczy i amatorów – których wiarygodne konstatacje decydowa³ siê w³¹czyæ niekiedy w tok w³asnej narracji. Jednak najwiêcej materia³ów – przy tym najwartoœciowszych poznawczo – przynios³y Tomkowi- czowi osobiste penetracje i wyjazdy w teren, zarówno s³u¿bowe – w ramach pe³nionych obowi¹zków konserwatorskich (lata 1887-1894), jak i te, których celem by³a ju¿ wy³¹cznie praca badawczo-dokumen- tacyjna (szczególnie w roku 1895, ale te¿ i w nastêpnych – a¿ po 1923, por. Kalendarium objazdów tereno- wych Stanis³awa Tomkowicza – zamieszczone w Aneksach niniejszego tomu). Owocem ich by³y szczegó- ³owe opisania miast i wsi, zamków, dworów i œwi¹tyñ, ich dziejów i wyposa¿enia artystycznego, a tak¿e fachowe opisy (z wymiarami i próbami atrybucji) czêsto niezachowanych dzisiaj nastaw o³tarzowych, obrazów, rzeŸb czy zabytków rzemios³a artystycznego. Wiele z tego uda³o siê Tomkowiczowi nie tylko po raz pierwszy opisaæ, ale i sfotografowaæ czy narysowaæ, o czym informacje znajdujemy na marginesach rêkopisu. Znaczna czêœæ tych fotografii w XX wieku przepad³a, b¹dŸ uleg³a rozproszeniu. Przetrwa³y natomiast schematyczne rysunki w tekœcie (96 sztuk), wzbogacaj¹ce suchy opis dokumentacyjny. Nie- wielkie partie tekstu Inwentarza zabytków powiatu s¹deckiego zawdziêczamy Tadeuszowi Dobrowolskie- mu – s¹deczaninowi z urodzenia, który w latach 1922-1925, pracuj¹c jako sekretarz w krakowskim urzê- dzie konserwatorskim, w kilku miejscach oznaczonych w rêkopisie inicja³ami T.D., pionierskie ustalenia Stanis³awa Tomkowicza zaktualizowa³ b¹dŸ uzupe³ni³ (w tym równie¿ trzema rysunkami z nowos¹deckiej kolegiaty i koœcio³a w Zbyszycach). Kwestia materia³ów ilustracyjnych, którymi Autor zamierza³ wzbogaciæ edycjê inwentarza, to problem dosyæ z³o¿ony. Wiemy wprawdzie szczegó³owo jakie fotografie i jakie rysunki mia³ Tomkowicz na uwa- dze, jednak dotarcie do pojedynczych choæby tych ilustracji – po up³ywie ponad stulecia – œwiadczyæ ju¿ mo¿e o du¿ym szczêœciu. U schy³ku ¿ycia, w latach trzydziestych XX wieku, Stanis³aw Tomkowicz wielko- dusznie zapisa³ swój naukowy dorobek krakowskiemu Muzeum Narodowemu, dziêki czemu nie tylko rêkopisy inwentarzy, ale i parotysiêczne zbiory fotografii oraz rysunków szczêœliwie zachowa³y siê do dziœ. Pomimo to i tak pró¿no w nich szukaæ niekiedy konkretnego zdjêcia, rysunku pomiarowego czy planu sytuacyjnego, którymi w koñcu wieku XIX Tomkowicz zamierza³ zilustrowaæ okreœlone kwestie czy has³a inwentarzowe. Przez d³ugi czas s¹dziliœmy, i¿ konstatacja ta dotyczy równie¿ kapitalnego zbioru rysunków terenowych z 1889 roku, sporz¹dzonych w toku dwutygodniowej peregrynacji po S¹decczyŸnie, któr¹ – za spraw¹ Tomkowicza – odby³ z uczniami krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych prof. W³adys³aw £uszczkiewicz. Wespó³ z nim brali udzia³ w tych warsztatach inwentaryzatorskich rysownicy tej miary co Stanis³aw Wys- piañski, Józef Mehoffer, Stefan Matejko czy Karol Maszkowski – by wymieniæ najwybitniejszych. Powsta- ³e wtedy, zape³nione setkami rysunków, szkicowniki studentów zakupi³ Stanis³aw Tomkowicz do zbiorów Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. Mimo to po II wojnie œwiatowej teki te uwa¿ane by³y przez historyków sztuki za utracone w nieznanych okolicznoœciach, co tym wiêksz¹ wydawa³o siê strat¹, i¿ 12 zdecydowana czêœæ tych rysunków nigdy nie by³a publikowana. Nie trzeba zatem opisywaæ naszej radoœci, kiedy uda³o nam siê – nieoczekiwanie – odnaleŸæ owe od pó³wiecza zaginione cymelia inwentaryzator- skie. Nie trzeba te¿ uzasadniaæ tutaj ich kapitalnej wartoœci dokumentacyjnej, naukowej, w koñcu tak¿e – artystycznej. Chcemy natomiast w tym miejscu dobitnie podkreœliæ, i¿ zamieszczenie w jednej ksi¹¿ce pozostaj¹cego przez wiek ca³y w rêkopisie Inwentarza zabytków powiatu s¹deckiego pióra Stanis³awa Tomkowicza oraz licznego wyboru – w swej zdecydowanej wiêkszoœci nigdy niepublikowanych – rysun- ków Wyspiañskiego, Mehoffera i Stefana Matejki z wycieczki w Sandeckie jest Ÿród³em naszej ogromnej radoœci, dumy i satysfakcji, czerpanej tak¿e ze spe³nienia woli Tomkowicza. Jest tak¿e zadziwiaj¹cym zrz¹dzeniem losu, który dwóm tak wartoœciowym Ÿród³om do dziejów sztuki s¹deckiej kaza³ przez tyle lat w zapomnieniu oczekiwaæ na publikacjê Dla porz¹dku zatem dodajmy jeszcze, i¿ pozosta³y materia³ ilustracyjny „z epoki” – zawarty w niniej- szym Inwentarzu – pozyskaliœmy w toku d³ugiej i ¿mudnej kwerendy ikonograficznej, prowadzonej w Mu- zeach Narodowych w Krakowie i Warszawie, zbiorach Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Muzeum Uni- wersytetu Jagielloñskiego, Biblioteki Jagielloñskiej, Polskiej Akademii Umiejêtnoœci, Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, Muzeum Regionalnego PTTK w Muszynie, kolekcjach prywatnych i archiwach parafialnych. Konsekwentnie bowiem nie u¿ywamy w edycjach Inwentarzy Tomkowicza fotografii wspó³czesnych, gdy¿ sporo z tego o czym przed 115 laty Autor pisa³ albo nie da siê ju¿ sfotografowaæ – bowiem nie istnieje, albo te¿ zosta³o w zdecydowany sposób przekszta³cone czy zmodernizowane, najczêœciej ze strat¹ dla zabytku. W pracy nad inwentarzem s¹deckim pozosta³ Tomkowicz wierny swoim wczeœniejszym nawykom i metodom. Rêkopiœmienne notaty terenowe – sporz¹dzone przy zabytku – przepisywa³ nastêpnie pismem rêcznym, czarnym atramentem, na arkuszach formatu 21 x 34-40 – i wiêcej centymetrów. Pe³no tam skreœ- leñ i dopisków, a metodê pracy nad tekstem najlepiej obrazuj¹ u Tomkowicza wklejane poziomo, w rozciêty arkusz, paski papieru, na których dopisywa³ redagowane póŸniej, i wstawiane w istniej¹ce akapity, nowe zdania. Niektóre partie inwentarza by³y – widaæ to na odwrociu – wielokrotnie przepisywane przez Autora, na coraz to nowszych arkuszach, w miarê jak postêpowa³y badania i pojawia³y siê nowe kwestie wymu- szaj¹ce przebudowê tekstu. Widaæ to równie¿ w rêcznej paginacji, gdzie wiele numerów stron posiada swoje rozwiniêcia na dodatkowych kartach, oznaczonych jako np.: 134a, 134b, 134c, 134d. W kilku przypad- kach rêkopiœmienne stronice inwentarza umieœci³ Stanis³aw Tomkowicz wprost na odwrociu zaadresowa- nych doñ pism urzêdowych, pisanych na maszynie. Mimo kleksów, skreœleñ, poprawek i uzupe³nieñ – rêczne pismo Tomkowicza wydaje siê nam byæ czytelne, bowiem nie mieliœmy nigdy wiêkszych trudnoœci z odczytaniem zamaszyœcie pisanych zdañ. Czasami zdarza³y siê Autorowi jêzykowe pomy³ki w tekœcie, rzadziej – opuszczone litery czy wyrazy, natomiast najs³abiej wypada interpunkcja, choæ do spowodowanej tym dwuznacznoœci czy dowolnej interpretacji tekstu wci¹¿ jeszcze daleko. Z uwagi na to, i¿ rêkopis po- wstawa³ w ci¹gu wielu lat, poszczególne partie tekstu rejestruj¹ te¿ zmieniaj¹ce siê w czasie normy orto- graficzne jêzyka polskiego. Szczególnie dobrze widoczna jest tzw. krakowska regulacja zasad pisowni polskiej z 1917 roku, gdy porównywaæ dziewiêtnastowieczn¹ ortografiê Tomkowicza oraz dwudziesto- wieczn¹ – Dobrowolskiego. W Inwentarzu zabytków powiatu s¹deckiego zamieœci³ Autor has³a rzeczowe dla 58 miejscowoœci. Wiêk- szoœæ z nich sporz¹dzona zosta³a z ogromn¹ wnikliwoœci¹ i starannoœci¹, niektóre zaœ – szczególnie doty- cz¹ce terenów ³emkowskich i problematyki cerkiewnej – zredagowane s¹ bardziej pobie¿nie lub wrêcz wy³¹cznie na podstawie schematyzmów, czasami te¿ – notatek i ustaleñ terenowych innych badaczy (m.in. Leonarda Lepszego). W pracy nad zabytkami S¹decczyzny Tomkowicz krytycznie wykorzysta³ ca³¹ dostêp- n¹ ówczeœnie literaturê przedmiotu, nie jeden raz pow¹tpiewaj¹c – najczêœciej zupe³nie s³usznie – w nie zawsze prawid³owe, a czêsto wrêcz fantastyczne, wywody i stwierdzenia dziewiêtnastowiecznych auto- rów. Dysponuj¹c archiwami nieprzetrzebionymi przez wojny, zawar³ Tomkowicz w swym inwentarzu poprawne i do dziœ niepodwa¿one datowania wielu faktów historycznych, osadniczych i gospodarczych, a tak¿e mnogoœæ nazw, imion i nazwisk z przesz³oœci. S¹decczyzna – w odró¿nieniu od Jasielskiego, czy 13 Kroœnieñskiego – by³a ju¿ bowiem wtedy terenem stosunkowo nieŸle rozpoznanym historycznie, a jej doœæ wczesne pojawienie siê na arenie dziejów Polski zaowocowa³o nie tylko licznym i wartoœciowym zasobem zabytkowym, ale te¿ wieloma pracami przyczynkarskimi i udanymi próbami monograficznego spojrzenia dziewiêtnastowiecznych badaczy na przesz³oœæ tych stron, ¿e przywo³amy cytowane w inwentarzu pomni- kowe opracowania Szczêsnego Morawskiego, Jana Sygañskiego i innych. Podobnie jak w dwóch wczeœniejszych edycjach inwentarzowych, kwesti¹ bezsporn¹ by³o dla nas wy- danie tego cennego archiwalium in extenso, bez aktualizacji pisowni i interpunkcji, bez skrótów i opusz- czeñ. Dotyczy to w równym stopniu tekstu g³ównego, jak i marginaliów rêkopisu, zawieraj¹cych wskaza- nia Autora dotycz¹ce wyboru ilustracji czy te¿ szczegó³owe zalecenia dla zecera, które staraliœmy siê uwzglêdniæ w sk³adzie typograficznym inwentarza. Nieliczne b³êdy pisarskie Tomkowicza, pominiête zna- ki czy wyrazy, wyodrêbnialiœmy w jego tekœcie nawiasami kwadratowymi, podobnie jak i nasze glosy o charakterze redakcyjnym, odnosz¹ce siê do specyficznego uk³adu i charakteru ponad stuletniego rêkopi- su, a tak¿e skreœleñ i skrótów odautorskich – rozwijanych niekiedy przez nas, gdy utrudniaæ mog³yby zrozumienie. Komentarze od wydawców – zamieszczone w aparacie przypisowym o numeracji ci¹g³ej – zawieraj¹ nie tylko katalog wspó³czesnych dzia³añ badawczo-konserwatorskich wzglêdem poszczególnych zabyt- ków s¹deckich, ale tak¿e dostêpn¹ nam dziœ wiedzê o historyczno-artystycznej przesz³oœci S¹decczyzny, nagromadzon¹ w ci¹gu XX wieku, z doprowadzeniem bibliografii do roku 2006. Literatura naukowa i po- pularnonaukowa poœwiêcona sprawom s¹deckim jest dziœ na tyle liczna i obszerna, i¿ niektóre z naszych komentarzy to w istocie rozbudowane przegl¹dy bibliograficzne. Dawaliœmy w swych przypisach konsek- wentnie pierwszeñstwo pracom naukowym – przed popularnymi, a tak¿e naukowcom i badaczom – przed epigonami tematu. Podkreœliæ przy tym nale¿y, i¿ owa mnogoœæ autorów i opublikowanych tekstów do- prowadza czasami do sytuacji paradoksalnej, w której brak jest porozumienia i zgodnoœci wœród pisz¹cych nie tylko co do ogólnych interpretacji i konstrukcji historycznych, ale te¿ podstawowych dat i faktów, na co niejednokrotnie zwracamy uwagê. Uzupe³nieniem naszych komentarzy – œciœle nawi¹zuj¹cych i warunkowanych narracj¹ Autora – s¹ Aneksy do niniejszego tomu, obejmuj¹ce kalendarium wyjazdów terenowych Tomkowicza, spis ksieñ staro- s¹deckich, przede wszystkim zaœ bogat¹ korespondencjê konserwatorsk¹, dotycz¹c¹ spraw s¹deckich, której adresatem u schy³ku XIX stulecia by³ Stanis³aw Tomkowicz. Czêœæ tekstow¹ inwentarza zamykaj¹ cztery obszerne indeksy (nazw i nazwisk, geograficzny, tematów ikonograficznych, w koñcu zaœ samych zabytków), obejmuj¹ce oba tomy Inwentarza. Odrêbn¹ czêœæ ilustracyjn¹ zamyka spis, ze szczegó³ow¹ proweniencj¹ opublikowanego przez nas materia³u ikonograficznego.

***

W toku kilkuletnich prac badawczych i edytorskich, których celem by³o wydanie drukiem rêkopiœ- miennej spuœcizny inwentaryzatorskiej Stanis³awa Tomkowicza, napotkaliœmy na swojej drodze wiele ¿yczliwych osób, które obdarowa³y nas swoj¹ bezinteresown¹ pomoc¹. Wyrazy wdziêcznoœci sk³adamy w pierwszym rzêdzie Pani Helenie Ma³kiewiczównie i Panu Profesorowi Jerzemu Gadomskiemu z Insty- tutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloñskiego. Dziêkujemy Im za inspiracjê oraz wieloletni¹ opiekê duchow¹ i merytoryczn¹, Panu Profesorowi – ponadto – za trud w³o¿ony w trzy, jak¿e wnikliwe i kon- struktywne, recenzje wydawnicze kolejnych Inwentarzy. Nie by³oby ani dwóch poprzednich, ani tych tomów, gdyby nie usilne starania Pani Zofii Go³ubiew – Dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie oraz Pana Marka Œwicy – Wicedyrektora Muzeum ds. Nau- kowych i Zbiorów. Osoby te nie po raz pierwszy obdarzy³y nas zaufaniem i ¿yczliw¹ pomoc¹. Za wszyst- ko to k³aniamy siê nisko. 14 Osobne podziêkowania kierujemy do Pani Barbary Leszczyñskiej-Cyganik z Redakcji Wydawnictw MNK, za wieloletni¹ wspó³pracê, opiekê wydawnicz¹ i niewyczerpan¹ cierpliwoœæ. Istotn¹ czêœci¹ niniejszego Inwentarza s¹ archiwalne fotografie i rysunki, których wyszukanie w zbio- rach publicznych zajê³o nam najwiêcej czasu, poch³aniaj¹c wiele wysi³ku. By³by on daremny gdyby nie grono osób, które sw¹ wiedz¹ i doœwiadczeniem umo¿liwi³y nam i u³atwi³y ¿mudne kwerendy ikonogra- ficzne. S³owa wdziêcznoœci pragniemy skierowaæ do Pani Krystyny Kulig-Janarek, Pani Agnieszki Górec- kiej, Pani Alicji Kilijañskiej i Pana Rafa³a Roga – z Muzeum Narodowego w Krakowie, Pana Profesora Stanis³awa Waltosia – Dyrektora Muzeum Uniwersytetu Jagielloñskiego i Pani Marii Natalii Gajek z tego¿ Muzeum, Pani Marty Gi¿yñskiej-Mateckiej i Pana Aleksandra Siemaszki – z Instytutu Historii Sztuki Uniwer- sytetu Jagielloñskiego oraz Pana Tomasza Szablowskiego z Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w War- szawie, a tak¿e Pani Barbary Ruckiej z Muzeum Regionalnego PTTK w Muszynie. W toku kilkuletnich prac terenowych na S¹decczyŸnie nieocenion¹ pomoc i szczególn¹ ¿yczliwoœæ okazali nam ks. dr W³adys³aw Szczebak – Diecezjalny Konserwator Zabytków w Tarnowie, ks. Tadeusz Bukowski – Dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, s. Salomea Stompel z Klasztoru Klarysek w Starym S¹czu, ks. Stanis³aw Dziekan z Barcic, ks. Jan Janik z Chomranic, ks. Andrzej DŸwigaj z Nawo- jowej, ks. W³adys³aw Pi¹tek z £ososiny Dolnej-Jakubkowic, ks. Stanis³aw Kukla z Podola, ks. Jan Kraw- czyk – kustosz koœcio³a w Têgoborzu-Juœcie, ks. dr Stanis³aw Pietrzak – kustosz Sanktuarium ŒŒ. Œwierada i Benedykta w Tropiu oraz o. Jan Popa ze Zbyszyc. Gor¹ce s³owa podziêkowania pragniemy z³o¿yæ ponadto na rêce Pani Barbary Skuzy, Pani Marii Manny i Pana Zygmunta Lewczuka z Wojewódzkiego Urzêdu Ochrony Zabytków – Delegatury w Nowym S¹czu, Pana Roberta Œlusarka – Dyrektora Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu, a tak¿e Pana Antoniego Kroha i Pani Barbary Magierowej z Nowego S¹cza, Pana Romualda Biskupskiego z Sanoka oraz Pana Alojzego Caba³y z Krosna. Odrêbne s³owa wdziêcznoœci sk³adamy te¿ nie wymienionym z imienia Przyjacio³om naszej pasji, których dyskretna obecnoœæ i ¿yczliwe zainteresowanie nie jeden raz dodawa³y nam wiary, i¿ zamiary nasze uda siê doprowadziæ do szczêœliwego koñca.

***

Kilkuletnie prace edytorskie nad pozostawionymi przez Stanis³awa Tomkowicza rêkopiœmiennymi materia³ami do inwentaryzacji zabytków powiatu s¹deckiego zbli¿aj¹ siê do koñca. Nie jest to jednak kres naszej niezwyk³ej przygody intelektualnej z dorobkiem Tomkowicza. Zawdziêczamy j¹ pasji samotnego i niezwykle pracowitego cz³owieka, który wiele dziesi¹tków lat swego konserwatorskiego mozo³u i swoje pionierskie dokonania zabytkoznawcze podsumowa³ u kresu ¿ycia skromnym, do dziœ aktualnym – i jak¿e proroczym – przes³aniem: Jedynie wiêc tylko inwentaryzacja mo¿e siê staæ podstaw¹ racjonalnej ochrony zabytków, i tej nam siê zrzekaæ nie wolno, jeœli nie chcemy staæ w przedpokoju Europy zachodniej. Zabytki nasze zas³uguj¹, byœmy je sami znali, by te¿ i œwiat o nich wiedzia³. Wszak posiadanie ich to jeden z wal- nych tytu³ów do nazwy narodu cywilizowanego, to metryka naszej starej kultury*.

Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie w Kroœnie, we wrzeœniu 2006 roku

* S. Tomkowicz, Znaczenie i zadania inwentaryzacji zabytków w Polsce, „Ochrona Zabytków Sztuki”, cz. 2, 1930-1931, z. 1-4, s. 410. 15 16 Stanis³aw Tomkowicz

Inwentaryzacya zabytków Galicyi Zachodniej

Przedmowa do Inwentarza zabytków powiatu grybowskiego (przedruk)1

Niniejszy inwentarz zabytków artystycznych i historycznych jednego powiatu politycznego jest pocz¹t- kiem inwentaryzacyi okrêgu, w którym przez lat oœm (od 1887-1895) by³em urzêdowym konserwatorem2; ca³y okr¹g obejmuje 7 powiatów po³udniowych Galicyi zachodniej, mianowicie w nastêpstwie geogra- ficznem licz¹c od zachodu ku wschodowi: nowotarski3, limanowski4, nowos¹decki, grybowski5, gorlicki6, jasielski7 i kroœnieñski8. Okolica to górska, nader posuniêta w cywilizacyi, granicz¹ca z Wêgrami, z ziemi¹

1 „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, t. 1, 1900, s. 95-100 (przypisy pochodz¹ od Wydawców). 2 Stanis³aw Tomkowicz pe³ni³ swój urz¹d spo³ecznie i honorowo, gdy¿ taki by³ wówczas charakter i organizacja pañstwowej s³u¿by konserwatorskiej w monarchii austro-wêgierskiej. Dodatkowo, od roku 1893, zastêpowa³ chorego Józefa £epkowskiego na stanowisku konserwatora zabytków Krakowa i powiatu krakowskiego. Mimo wielu obowi¹zków, Tomkowicz zdo³a³ opublikowaæ w tym czasie dwa pionierskie w Polsce inwentarze zabytków (dla powiatów grybowskiego i gorlickiego), natomiast piêæ dalszych ukoñczyæ w rêkopisie. 3 Przygotowany przez Tomkowicza rêkopis inwentarza zabytków powiatu nowotarskiego zaktualizowa³ (w lecie 1930 roku), uzupe³ni³ i wyda³ drukiem (w 1938) Tadeusz Szyd³owski, który dzie³o to poœwiêci³ pamiêci swego wybitnego poprzednika. Por. T. Szyd³owski, Sprawozdania z inwentaryzacji – powiat nowotarski, „Ochrona Zabytków Sztuki”, 1930- 1931, cz. 1, z. 1-4, s. 425-430; ten¿e, Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3. t. 1, z. 1, Powiat nowotarski, Warszawa 1938. Co ciekawe, po II wojnie œwiatowej redaktorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce przyznali, ¿e zeszyt swój opracowali na podstawie Inwentarza zabytków sztuki og³oszonego przez T. Szyd³owskiego, zob. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, pod. red. J. Szablowskiego, z. 11, Powiat nowotarski, Warszawa 1951. Tym samym, pionierskie ustalenia Tomkowicza z koñca XIX wieku funkcjonuj¹ w literaturze przedmiotu do dziœ. 4 Rêkopiœmienne materia³y do inwentaryzacji zabytków powiatu limanowskiego, stanowi¹ce w³asnoœæ Muzeum Narodowego w Krakowie, przechowywane s¹ Bibliotece Ksi¹¿¹t Czartoryskich, syg. rkps MNK 614. Tekst rêkopisu liczy 60 stron a opracowane has³a odnosz¹ siê do 27 miejscowoœci. 5 Inwentarz zabytków powiatu grybowskiego wyda³ Tomkowicz w 1900 roku w Tece Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, por. S. Tomkowicz, Powiat grybowski, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, t. 1, 1900, s. 95-165. 6 Inwentarz zabytków powiatu gorlickiego wyda³ Tomkowicz w 1900 roku w Tece Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, por. S. Tomkowicz, Powiat gorlicki, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, t. 1, 1900, s. 167-319. 7 Mimo prób wydania w okresie miêdzywojennym, inwentarz zabytków powiatu jasielskiego zosta³ wydany z zacho- wanego rêkopisu blisko siedemdziesi¹t lat po œmierci Tomkowicza, por. Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2001, ss. 238. 8 Próba wydania inwentarza zabytków tego powiatu nie zosta³a podjêta za ¿ycia Tomkowicza. Zachowany rêkopis wy- dano drukiem ponad siedemdziesi¹t lat po œmierci autora, por. Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu kroœ- nieñskiego. Z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2005, ss. 422. 17 Spisk¹. Ruch tu oddawna by³ o¿ywiony, handel kwitn¹³. Wzbogaca³y siê miejscowoœci na pograniczu dwóch królestw i nad wa¿nemi drogami handlowemi le¿¹ce. Niejedno dzisiejsze miasteczko (Biecz, Kros- no, oba S¹cze, Dukla) by³o niegdyœ sporem miastem, posiadaj¹cem zamo¿ne mieszczañstwo. Dobrobyt podnosi³ poziom potrzeb, u³atwia³ wykszta³cenie i wytwarza³ ¿ycie artystyczne. By³a np. epoka kiedy N. S¹cz dostarcza³ artystów i produkowa³ dzie³a przemys³u artystycznego dla samego nawet Krakowa i dla dalekiego Gniezna. Poszukiwani byli w kraju tutejsi snycerze, malarze, organmistrze i t. d. Zreszt¹ wszyst- kie niemal miasteczka i nawet wsi tej okolicy korzysta³y niema³o z tego, ¿e le¿a³y na drodze miêdzy jednem z ognisk sztuki, Krakowem, a Spi¿em, który z krakowskiemi szko³ami cechowego malarstwa i rzeŸbiarstwa, œcis³e zachowywa³ stosunki. Korzysta³y z tego nietylko miasta, w których znajdujemy takie muzea sztuki, jak koœció³ w Bieczu, albo w mniejszym stopniu, jednak zawsze znacz¹ce koœcio³y w Starym S¹czu, Kroœnie i t. d., gdzie spotykamy reszty ciekawych domów mieszczañskich, – ale tak¿e i wioski, te podgórskie gniazda mo¿nych i kulturalnych rodów szlacheckich i wielkopañskich: Leliwitów Tarnow- skich, Pilawitów Kamienieckich, Jordanów, Odrow¹¿ów, Strzemieñczyków, Starychkoni, Gryfitów. Fundo- wali oni i zdobili koœcio³y i klasztory, stawiali sobie nagrobki, budowali dwory i zamki, których szcz¹tki, niekiedy doœæ pokaŸne, jeszcze siê dochowa³y. By³o to pogranicze, wiêc i królewskie wznosi³y siê zamki, siêgaj¹ce czasem bardzo odleg³ego œredniowiecza. A górzyste po³o¿enie znów stanowi³o w wielu wojnach ochronê, która niejeden zabytek uratowa³a od zniszczeñ, pustosz¹cych równiny. Wszystko razem sprawia, ¿e ten okrêg, choæ to tylko prowincya, pod wzglêdem zabytków niema³e przedstawia dziœ jeszcze zajêcie. Inwentaryzacya jego by³a po³¹czona ze znacznemi trudnoœciami. Z³o¿y³y siê na nie nietylko rozleg³oœæ obszaru, ale i brak poprzednich opracowañ przygotowawczych. Wyj¹tek stanowi¹ Biecz z okolic¹, S¹de- czyzna i czêœæ Nowotarszczyzny, a w pewnej mierze te¿ Krosno; zabytki ich ju¿ oddawna zwraca³y uwagê mi³oœników przesz³oœci. Wszystkie jednak od 60 przesz³o lat og³aszane »Podró¿e« i »Listy«, zajmuj¹ce siê temi ciekawemi okolicami, s¹ poniek¹d korespondencyami z wycieczek turystów. Wydane nawet mo- nografie kilku miejscowoœci i jednego ca³ego powiatu traktuj¹ zabytki sztuki bardzo niedostatecznie i nie- fachowo. Pocz¹tek umiejêtnej inwentaryzacyi niektórych miejscowoœci tego okrêgu konserwatorskiego da³ dopiero niezbyt dawno prof. W³adys³aw £uszczkiewicz kilku pracami monograficznemi9, tudzie¿ og³a- szanemi w publikacyach Akademii Umiejêtnoœci sprawozdaniami z wycieczek dziesiêæ lat temu odbytych z uczniami szko³y Sztuk piêknych10. Podobne wyjazdy profesora Juliana Zachariewicza i prof. S³awomira Odrzywolskiego, dorzuci³y trochê materya³u rysunkowego. Wreszcie na niektóre zabytki tego okrêgu zwró- cili pierwsi uwagê dwaj gorliwi konserwatorowie, œp. Karol Rogawski i œp. Mieczys³aw Potocki. £epkowskiemu trzeba jednak przyznaæ zas³ugê, ¿e, choæ to co w tym przedmiocie w ró¿nych czasopis- mach og³osi³ niegdyœ drukiem rzeczy wcale nie wyczerpuje, on pierwszy zacz¹³ zachodni¹ Galicyê obje¿- d¿aæ systematycznie w celach inwentaryzacyi11. ¯egota Pauli obje¿d¿a³ j¹ wprawdzie przed nim, ale w swo- ich opisach wiêcej mia³ na oku budzenie w czytelnikach historycznych wspomnieñ przesz³oœci i zami³o-

9 W. £uszczkiewicz, Ruiny Zamku w Odrzykoniu, „K³osy”, (16), 1873, nr 396, s. 76-81; ten¿e, Reszty renesansowej kamienicy w Kroœnie z 1525 r., SKHS, t, 4, 1891, s. 182-189; ten¿e, Architektura najdawniejszych koœcio³ów franciszkañskich w Polsce. Przyczynek do historyi gotycyzmu, SKHS, t. 4, 1891, s. 139-181. 10 W. £uszczkiewicz, Wyniki wycieczki naukowej w okolice S¹cza i Biecza, SKHS, t. 4, 1891, s. LXXVII-XCIII; ten¿e, Z wycieczki z uczniami w roku 1892, „Wiadomoœci Numizmatyczno-Archeologiczne”, t. 2, 1895, nr 1 (23), szp. 273-277, nr 2-3 (24-25), szp. 289-310; ten¿e, Sprawozdanie z wycieczki naukowej odbytej w lecie 1891 roku, SKHS, t. 5, 1896, s. 179. 11 J. £epkowski, Sprawozdanie z podró¿y archeologicznej po S¹deczczyznie , „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, t. 1, 1852, s. 229-243; ten¿e, Opis archeologiczny Tarnowa i obu S¹czów, „Kalendarz Powszechny Juliusza Wildta na rok 1857”, Kraków 1856; ten¿e, Przegl¹d zabytków przesz³oœci w okolicach Krakowa, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, t. 5 (28), 1861, s. 97-318; ten¿e, Okolice Krosna, „Skarbczyk Domowy”, t. 1, Kraków 1863, z. 1, s. 7-12. 18 wania stron ojczystych12. I £epkowskiego drukowane sprawozdania s¹ doœæ pobie¿ne, autor w nich zanad- to liczy siê ze smakiem szerokiej, powierzchownie czytaj¹cej publicznoœci. By³em jednak tak szczêœli- wym, ¿e jeszcze za ¿ycia autora uzyska³em odeñ oryginalne ksi¹¿eczki notatkowe z owych podró¿y, z pra- wem zrobienia z nich u¿ytku. Materya³ w nich zawarty by³ dla mnie nieoceniony. Przedewszystkiem obejmuje daleko wiêcej ni¿ to, co drukiem og³oszono. Pokazuje siê, ¿e £epkowski czêœciowo sam, czêœciowo z Jerzmanowskim13 zdo³a³ objechaæ – oko³o r. 1850, kiedy nie by³o kolei, a dróg równie¿ tak jakby nie by³o – wiêksz¹ czêœæ zachodniej Galicyi, a gdzie by³, ponotowa³ co widzia³ w koœciele, w magistracie, we dworze; z wyj¹tkiem tkanin, na wszystko zwraca³ uwagê, a nieraz i archiwum przejrza³ i wyszed³ na wie¿ê zobaczyæ dzwony. Istotnie gorliwoœæ i wytrwa³oœæ podziwienia godna, zwa¿ywszy olbrzymi¹ przestrzeñ kraju, któr¹ tak zlustrowa³. Wspomniane notatki, by³y dla mnie co do kilku powiatów znakomit¹ wskazówk¹, ale wskazówk¹ jedynie. Z zapisek takich jeden tylko ich autor mo¿e ca³kowity po¿ytek wyci¹gn¹æ; s¹ to jakby znaki mnemoniczne, którym w pomoc musi przyjœæ pamiêæ widzianych przedmiotów. Zreszt¹, zapiski robione by³y oko³o 50 lat temu. Od tego czasu zmieni³o siê znacznie wiele pojêæ naukowych, znajomoœæ historyi sztuki post¹pi³a naprzód, wydano mnóstwo Ÿróde³ i dokumentów historycznych, ustalaj¹cych daty. A w koñ- cu przez pó³ blisko wieku musia³ niestety uledz zmianom sam inwentarz naszych zabytków. Wiêc wypad³o z temi wskazówkami w rêku podj¹æ pracê na nowo. Zinwentaryzowaæ kilkaset miejsco- woœci, rzecz to mozolna i nie³atwa. Nie mówiê tego dla podniesienia w³asnej zas³ugi, lecz dla usprawiedli- wienia licznych niedostatków niniejszej pracy. Niemal wszystkie miejscowoœci w inwentarzu okrêgu ca³e- go wymienione objecha³em osobiœcie i sam je inwentaryzowa³em, w niewielu tylko wypadkach przyjmu- j¹c pomoc któregoœ z miejscowych mieszkañców w odczytaniu napisu na dzwonie, do którego naprêdce dostaæ siê nie mog³em, w uzyskaniu jakiegoœ wymiaru lub odpisu d³ugiej inskrypcyi, na której skopiowa- nie czasu mi brak³o. Gdzie tylko mog³em nie poprzesta³em na notatkach, ale zdejmowa³em fotografie z zabytków. Nie bêd¹c architektem pos³ugiwa³em siê w tej pracy planami budynków og³oszonymi, lub istniej¹cymi w tekach rysunkowych, jakie tylko uda³o mi siê uzyskaæ. W wielu wypadkach korzystam z tek szkiców z wycieczki naukowej p. Wyspiañskiego i p. Mehoffera, a tak¿e z kilku fotografij przez amatorów ³askawie mi udzielonych. W tych warunkach sporz¹dziæ wyczerpuj¹cy spis zabytków przechodzi³oby podobno si³y jednego cz³o- wieka, a w ka¿dym razie przechodzi³o si³y moje. Inwentarz niniejszy z natury rzeczy musi byæ niedosko- na³y. S¹dzê jednak, ¿e i to co do skutku doprowadzi³em przydaæ siê mo¿e na coœ, jako pierwszy krok na drodze le¿¹cej bez ma³a ca³kiem dot¹d od³ogiem. Oby inni pospieszyli postawiæ dalsze na niej kroki i uzupe³niæ braki mojej pracy. Wobec u³atwionej ju¿ i ulepszanej ci¹gle komunikacyi, staje siê to z ka¿dym rokiem ³atwiejszem. Ale i z dniem ka¿dym umniej- sza i kurczy siê maj¹tek narodowy, z³o¿ony w zabytkach dawnej sztuki i przemys³u artystycznego, uzbie- ranych przez wieki; niszczej¹ one przez staroœæ i przez niedbalstwo ludzkie; nierzadko przyczynia siê do tego zbyteczna gorliwoœæ restauratorska, po³¹czona z prost¹ niewiadomoœci¹. Na miejscu typowych sta- rych koœcio³ów drewnianych powstaj¹ nowe murowane, do których mania nowatorska nie pozwala wpro- wadzaæ nawet piêknych starych o³tarzów, chrzcielnic i ³awek z dawnego koœcio³a. Przy przebudowach gmachów koœcielnych i œwieckich nieraz cenne portale i rzeŸby id¹ do fundamentów lub murów, jako materya³ budowlany. Tryptyki wyrzuca siê jako stare graty na strych, artystyczne œredniowieczne obrazy

12 Tomkowicz ma tu na myœli przede wszystkim pomnikow¹ i bogato ilustrowan¹ pracê Paulego, Staro¿ytnoœci galicyjskie, Lwów 1840, jak równie¿ pomniejsze jego opracowania, np. Zamek Odrzykoñski, [w:] J. D. Borkowski, Album na korzyœæ pogorzelców, Wiedeñ-Lwów 1844, s. 101-107. 13 Efektem tego s¹ miêdzy innymi publikacje: J. £epkowski, J. Jerzmanowski, Podró¿ po Galicyi w roku 1849, „Biblioteka Warszawska”, 1850, tom III; ci¿ sami, U³amek z podró¿y archeologicznej po Galicyi odbytej w r. 1849. Przez Okolica Podkarpacka obwód s¹decki, nadbitka z 116 i 117 poszytu „Biblioteki Warszawskiej”, t. 3, 1850. 19 daje siê bazgraczom prowincyonalnym do odnowienia i przemalowania barbarzyñskiego. Kosztowne tka- niny, dywany, ornaty, przeœliczne hafty znikaj¹ z zakrystyi, jako szmaty bez wartoœci, ustêpuj¹c miejsca prawdziwym szmatom fabrycznym spekulantów nowoczesnych. Reszty zamków z ciosu budowanych zamienia siê na gorzelnie i stajnie, a charakterystyczne dwory murowane z XVI w. pustoszej¹ bez dachu, bo obok nich powsta³y dworki i domki, wiêcej odpowiadaj¹ce potrzebom dzisiejszego pokolenia i ³atwiej- sze do utrzymania. Spisanie istniej¹cych jeszcze zabytków przesz³oœci nietylko uratuje dla nauki wiadomoœæ o nich, ale przez utrzymanie ewidencyi mo¿e siê przyczyniæ do ocalenia zabytków samych, zwracaj¹c na ich wa¿- noœæ uwagê odpowiedzialnych za ich ca³oœæ czynników dobrej woli, a u³atwi zadanie w³adz duchownych i œwieckich, powo³anych do czuwania nad temi rzeczami. Wreszcie s³ów parê co do zakresu, i zasad kierowniczych niniejszej pracy. Bêd¹c konserwatorem sekcyi II14, ju¿ z zawodu i obowi¹zku zwraca³em g³ównie uwagê na zabytki sztuki i pomniki historyczne. O wykopaliskach przedhistorycznych i o archiwach mog³em siê dowiady- waæ tylko okolicznoœciowo i niejako mimochodem. Ile razy jednak zdarzy³o mi siê przekonaæ o istnieniu zabytków tego zakresu, nie zaniedba³em tego zapisaæ, przytaczaj¹c tak¿e, z podaniem Ÿród³a, wiadomoœci otrzymane z drugiej rêki, wyczytane w opisach, dziennikach i t. p. Równie¿ nie obj¹³em w³aœciwie tym inwentarzem zabytków ruskich, znajduj¹cych siê w po³udniowej po³owie kilku z opisanych tu powiatów; nie nale¿a³y bowiem do obszaru mego dzia³ania. S¹ dla nich wyznaczeni osobni konserwatorowie. Nie posiadaj¹c dostatecznej znajomoœci jêzyka ruskiego i Ÿróde³ ruskich, nie w³¹czy³em tych miejscowoœci wcale w program mych objazdów, tem wiêcej, ¿e nie spodzie- wa³em siê spotkaæ tam wiele dawnych zabytków. Niemniej uwa¿a³em za obowi¹zek zaznaczyæ i z tego zakresu, to o czem przypadkiem sam siê przekona³em, lub o czem wzmiankê znalaz³em w powa¿nych Ÿród³ach. Co do systematycznej strony, co do uk³adu, oczywiœcie korzysta³em ze wzorów, jakich nam dostarcza- j¹ dobre inwentaryzacye innych krajów, zw³aszcza bardziej do naszych stosunków zbli¿onych Niemiec15. Tych wzorów jest kilka; ¿adnego niepodobna œlepo naœladowaæ. Najlepszym bywa ten system, który wy- nika z w³aœciwoœci samego materya³u, z wewnêtrznej koniecznoœci przedmiotu. Inwentarze krajów bogat- szych w zabytki od naszego, mog¹ pozwoliæ sobie na pewn¹ wybrednoœæ i wy³¹cznoœæ, na pomijanie mniej wa¿nych zabytków. We Francyi np. istniej¹ spisy najwa¿niejszych, tak zwanych »monuments clas- sés«16. Nad temi pañstwo roztacza opiekê, o resztê drugorzêdnych mniej siê troszcz¹c. U nas dzie³ wielkiej sztuki tak ma³o, ¿e mniej wa¿nych zabytków niema, wszystko jest godne zapisania, co tylko jakkolwiek ³¹czy siê ze sztuk¹, bo wszystko ma zwi¹zek z history¹ naszej dawnej kultury. – Tam gdzie istnieje mnóst-

14 W czasach Tomkowicza organizacja s³u¿by konserwatorskiej w Galicji podzielona by³a na dwa g³ówne obszary – lwowski i krakowski, którym od 1888 odpowiada³a dzia³alnoœæ dwóch Gron Konserwatorów Galicji – Zachodniej i Wschodniej. W obrêbie terytorialnych okrêgów konserwatorskich – obejmuj¹cych po kilka powiatów politycznych – panowa³ przedmiotowy podzia³ na sekcje. I tak – sekcja I zajmowa³a siê zabytkami z czasów przedhistorycznych oraz staro¿ytn¹ sztuk¹ klasyczn¹. Sekcja II interesowa³a siê architektur¹, rzeŸb¹ i malarstwem, od œredniowiecza do koñca XVIII wieku. Sekcjê III powo³ano dla zabytków archiwalnych, od czasów najdawniejszych po schy³ek XVIII wieku. Dalsz¹ komplikacjê wprowadza³ podzia³ Galicji na 5 okrêgów ze wzglêdu na zabytki sekcji I, 10 okrêgów – sekcji II oraz 5 okrêgów – sekcji III. Zdarza³o siê, i¿ w obrêbie jednego okrêgu i jednej sekcji urzêdowa³o dwóch konserwatorów – odpowiednio dla zabytków polskich oraz ruskich. S. Tomkowicz by³ zatem konserwatorem okrêgu IV sekcji II. Por. P. Dobosz, Konserwatorzy i korespondenci krajowych urzêdów konserwatorskich dla zabytków sztuki, wykopalisk i archiwów w Galicji, „Wiadomoœci Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, t. 2, 1995, s. 21-50; T. £opatkiewicz, Stanis³awa Tomkowicza curriculum vitae, [w:] Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu kroœnieñskiego , s. 3-14. 15 Bibliografia tej kwestii: zob. S. Tomkowicz, Znaczenie i zadania inwentaryzacji zabytków w Polsce, „Ochrona Zabytków Sztuki”, 1930-1931, cz. 2, z. 1-4, s. 408-409. 16 Tam¿e, s. 406-407; S. Tomkowicz, Reforma konserwatorstwa zabytków sztuki w Galicyi, odbitka z „Przegl¹du Powszechnego”, t. 9, s. 225-234, 411-445, Kraków 1886. 20 wo prac, przygotowawczych, mo¿na w inwentaryzacyi byæ zwiêz³ym i krótkim, powo³uj¹c siê na opracowa- nia specyalne i dzie³a monograficzne. U nas trzeba niemal wszystko szeroko opisywaæ, bo czêsto niema do czego odes³aæ czytelnika, chc¹cego bli¿szej informacyi. Zt¹d wynik³a pewna drobiazgowoœæ i nieunik- nione d³ugoœci. Dalej uwa¿a³em, ¿e niesposób ograniczyæ siê, jak niektóre inwentaryzacye zagraniczne, do dzie³ archi- tektury, tem mniej do samych zabytków budownictwa kamiennego lub ceglanego. Pomin¹wszy, i¿ spis ich wypad³by ubogo, by³aby to krzywda dla budownictwa drewnianego, którego posiadamy jeszcze, a daw- niej mieliœmy tak liczne i zajmuj¹ce przyk³ady; pominiêcie tych ostatnich, albo pominiêcie dzie³ przemy- s³u artystycznego, dzwonów, tkanin, haftów, przedmiotów drobnej sztuki, da³oby niedok³adny i niewierny obraz inwentarza kraju, którego bogactwo w tym w³aœnie kierunku by³o i jeszcze dziœ jest wcale znacz- nem. Te wszystkie wzglêdy wp³ynê³y na wytworzenie pewnego w³aœciwego, ad hoc u³o¿onego systemu, który od obcych wzorów nieco odstêpuje.

Przechodz¹c do szczegó³ów, wyjaœniam, ¿e ka¿dy powiat polityczny traktujê jako ca³oœæ osobn¹. Miej- scowoœci do niego nale¿¹ce nastêpuj¹ po sobie w porz¹dku alfabetycznym. Przy ka¿dej podana jest odle- g³oœæ; w linii idealnej, czyli powietrznej, dla u³atwienia znalezienia jej na mapie. Czêœci miejscowoœci, maj¹ce w³asn¹ nomenklaturê, wymienione s¹ w rozdziale nosz¹cym nazwê miejscowoœci (miasta lub wsi). Na pocz¹tku ka¿dego ustêpu, nosz¹cego osobny tytu³, przytoczona jest zaraz pod nag³ówkiem literatu- ra przedmiotu. Wzi¹³em tu w rachubê jedynie literatur¹ odnosz¹c¹ siê do historyi sztuki i w pewnym stopniu, maj¹c¹ cechê monograficzn¹. Nie wymieniam powszechnie znanych dzie³ historycznych i obej- muj¹cych ca³y kraj lub wielk¹ czêœæ jego. Ile razy jednak z nich korzysta³em, zaznaczam to wœród tekstu samego. Dalej streszczona jest w g³ównych datach historya miejscowoœci, podana drobniejszym drukiem, podobnie jak krótkie wstêpy z datami historycznemi do opisów pojedynczych przedmiotów. Przy ka¿dej miejscowoœci, któr¹ osobiœcie zwiedzi³em i sam inwentaryzowa³em, wyra¿ona jest w nawiasie przed roz- poczêciem samego opisu szczegó³owego data, kiedy tam by³em na miejscu, a wiêc czas, do którego od- nieœæ nale¿y opis. Jest to o tyle wa¿ne, ¿e objazd mój trwa³ przez ca³y szereg lat. Je¿eli dosz³a do mojej wiadomoœci jaka zmiana, zasz³a od owej chwili, zaznaczam to na koñcu opisu. Tam te¿ dodajê drobniej- szym drukiem wiadomoœci o dawnym stanie zabytku, o ile ten stan ró¿ny jest od dzisiejszego, o przedmio- tach, które niegdyœ siê znajdowa³y, a których ju¿ na miejscu nie zasta³em. W tym wzglêdzie nadzwyczaj cennem Ÿród³em by³a mi odkryta przez p. Karola Potkañskiego w archiwum konsystorskiem krakowskiem ksiêga, zawieraj¹ca wizytê dekanatów Bobowskiego, Nowotarskiego, Staros¹deckiego i miasta Nowego S¹cza, odbyta w r. 1608 z polecenia biskupa Tylickiego, przez X. Januszowskiego. Ówczesne zabytki, szczególnie dekanatu Bobowskiego, opisane tam s¹ ze zdumiewaj¹c¹ drobiazgowoœci¹. Przy wzmiankach o zabytkach o których naocznie przekonaæ siê nie mog³em lub przypadkiem zanie- dba³em, podajê zawsze Ÿród³o, z którego wiadomoœæ zaczerpniêta. Co do porz¹dku przestrzeganego w inwentaryzacyi nadmieniæ wypada, ¿e je¿eli jaka miejscowoœæ zawiera kilka budynków objêtych inwentaryzacy¹, pierwszeñstwo maj¹ zawsze gmachy koœcielne; wœród œwieckich na czele stoi ratusz lub gmachy publiczne, po nich nastêpuj¹ domy prywatne, wreszcie pomniki luŸno stoj¹ce, figury przydro¿ne. Objête s¹ tym inwentarzem dzie³a sztuki i przemys³u artystycznego do koñca XVIII wieku, póŸniejsze tylko wyj¹tkowo. W wa¿niejszych napisach stara³em siê najwierniej zaznaczyæ rodzaj pisma, skrócenia, przypadkowe nawet w³aœciwoœci. W niektórych wszak¿e wypadkach by³o to niemo¿ebnem. Uzupe³nienia napisów za- mkniêto klamrami [ ], wyjaœnienia lub uwagi nawiasem ( ). Cyfrom rzymskim wyra¿onym znakami gotyc- kimi, lub niezwyk³ym œredniowiecznym, dodano w nawiasie liczby nowo¿ytne arabskie. 21 Og³aszaj¹c drukiem owoc kilkuletniej pracy, poczuwam siê do mi³ego obowi¹zku wyra¿enia szczerego podziêkowania tym wszystkim, którzy mi w niej byli pomocni, a wiêc przedewszystkiem: Wielebnemu Duchowieñstwu i Obywatelom, zw³aszcza wiejskim, którzy mi u³atwiali wycieczki na prowincyi, udziela- li uprzejmie goœciny i podwód, dalej tym wszystkim, który chêtnie wspierali mnie wskazówkami, z niema- ³ym nieraz trudem towarzyszyli przy badaniach zabytków, odpisywali inskrypcye i w korespondencyach przesy³ali wyjaœnienia; wreszcie i tym, którzy, jak Akademia Umiejêtnoœci w Krakowie, Komisya central- na konserwatorska w Wiedniu, Towarzystwo numizmatyczno-archeologiczne, prof. £uszczkiewicz, archi- tekci pp. Stryjeñski i Odrzywolski, p. Stanis³aw Wyspiañski, pozwolili mi korzystaæ ze zbiorów swoich rysunkowych, lub u¿yczyli klisz, wykonanych dla ich publikacyj. Bez ich ¿yczliwej, a w tak szerokiej mierze doznanej pomocy, doprowadzenie przedsiêwziêcia do skutku nie by³oby mo¿liwem; tych wszyst- kich wiêc nazwaæ z wdziêcznoœci¹ muszê wspó³pracownikami niniejszego dzie³a.

Stanis³aw Tomkowicz

22 Zabytki sztuki powiatu s¹deckiego – opisa³ Stanis³aw Tomkowicz*

1. Andrzejówka 30. Nowy S¹cz 2. Barczyce (Barcice) 31. Olszanka 3. Bia³owoda 32. Piwniczna (Szyja) 4. Biegonice (Bieganice) 33. Podegrodzie 5. Che³miec 34. Podole 6. Chomranice 35. PowroŸnik 7. Czarny Potok 36. Przydonica (Przedanica) 8. D¹browa 37. Rdziostów 9. D¹brówka polska 38. Rostoka wielka 10. Gródek 39. Ro¿nów 11. Jakubkowice 40. Rytro 12. Jasienna 41. Siedlce 13. Jazowsko 42. S³otwiny 14. Klêczany 43. Stad³a 15. Krynica 44. Stary S¹cz 16. Librantowa 45. Sucha Struga 17. £abowa 46. Œwidnik 18. £¹cko 47. Têgoborza (Têgoborze) 19. Maszkowice 48. Tropie 20. Michalczowa 49. Tylicz 21. Milik 50. Wiatrowice 22. Mochnaczka wy¿na i ni¿na 51. Wielog³owy 23. Mostki 52. Wierchomla wielka 24. Moszczenica ni¿sza 53. Wietrznica 25. Muszyna 54. Witowice dolne 26. Muszynka 55. Zabrze¿ 27. Myœlec 56. Zbyszyce 28. Naszacowice 57. Z³ockie 29. Nawojowa 58. ¯eleŸnikowa

* Opis dokonany zosta³ w koñcu wieku XIX na podstawie robionych na miejscu wycieczek, czasem kilkakrotnych, których daty ka¿dorazowo umieszczono przy nazwach miejscowoœci zwiedzanych. Uzupe³nienia i poprawki poczynione w latach dwudziestych przez Tadeusza Dobrowolskiego oznaczono jego monogramem (T.D.). 23 24 1. Andrzejówka

Wieœ, oddal. po³udn. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza, 32 kilom. Parafia ruska w Miliku. W³aœciwa polska nazwa Jêdrzejówka1. Jedna z pierwszych wsi powsta³ych podczas zaludniania okolicy muszyñskiej. R. 1352 Matiasz Micha³ za przywilejem król. osiedla i buduje wieœ Andrzejówkê w Poto- ku Czarnym, na prawie magdeb. (Morawski, S¹deczyzna II, 5). W XV w. nale¿y do dóbr biskupstwa krak. i wtedy w osadzie pierwotnie polskiej, wyludnionej potem, osiedlono ludnoœæ rusk¹ z Wêgier (Schemat. dyec. gr.kat. w Przemyœlu za r. 1879)2. Obecnie nale¿y do funduszu relig., dóbr muszyñskich (S³own. geogr.). Pieczêæ Andrzejówki przedstawia œ. Andrzeja z krzy- ¿em skoœnym (Schemat. jak wy¿ej).

Cerkiew filialna „Uœpienia Bogarodzicy”. Zdaje siê, ¿e pierwotnie by³a tu parafia, która obejmowa³a i Milik. Mo¿e by³a to paraf. ³aciñska i cer- kiew by³a koœcio³em ³aciñskim3. Inwentarz znajduj¹cy siê w Miliku, który odnosi siê do parafii jeszcze

1 Obie nazwy wsi pocz¹tkowo przewijaj¹ siê w Ÿród³ach wymiennie (tak¿e Ondrzejowa). Pierwsza lokacja Andrze- jówki – na prawie niemieckim – datuje siê na 4 maja 1352 roku, kiedy to król powierza Maciejowi i Micha³owi, zapewne Polakom, wybudowanie i osadzenie wsi nad Czarnym Potokiem. Dokument ten nie jest jednak oryginalnym przywilejem królewskim, a tylko wypisem z inwentarza klucza muszyñskiego. Oko³o 1575 roku – w zmienionych warunkach spo³eczno- gospodarczych – Andrzejówka przeniesiona zostaje na prawo wo³oskie. W 1629 roku spisuj¹cy pobór zaliczaj¹ tê osadê do grupy wsi dawno osiad³ych. W 1900 roku w Andrzejówce by³y 74 domy zamieszkane przez 405 mieszkañców, nale¿¹cych do parafii greckokatolickiej w Miliku. Por. Czajkowski 1999, s. 12, 25, 91, 169, 175; Stamirski 1965, s. 7; Stamirski 1971, s. 7; SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 6. 2 Tam¿e, publikowana m.in. informacja o wzmiankowanych ni¿ej: dzwonie z 1691 roku i ma³ym dzwonku z 1484 oraz rzadkich przyrz¹dach do dzwonienia, por. Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos graeco catholicae Premislensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1879, Przemyœl 1879, s. 283. 3 B. Kumor, pisz¹c o najwczeœniejszych dziejach okolic Muszyny, twierdzi, i¿ kolonizacjê tych terenów ludnoœci¹ polsk¹ prowadzi³ Kazimierz Wielki i on te¿ sta³ siê fundatorem pierwszych parafii Koœcio³a ³aciñskiego. Œwiadcz¹ o tym lokacje wsi i fundacje koœcio³ów w Brunarach (1335), Jaszkowej (1344), Andrzejówce ko³o Muszyny (1352), Muszynie (1356) – lokacja wsi, (1364) lokacja miasta, Muszynce (1356) i w Miastku czyli Tyliczu (1363) i Bielczarowej (1365), por. Kumor 1996, s. 9. Na brak podstaw Ÿród³owych do takiego stawiania sprawy wskazywa³ ju¿ w 1965 roku H. Stamirski (a tak¿e Stanis³aw Kuraœ), s³usznie dowodz¹c, i¿ przeznaczanie ³anu ziemi na potrzeby przysz³ej œwi¹tyni – czêste w cytowanych przez Kumora dyplomach lokacyjnych – w ¿aden sposób nie dowodzi jeszcze powo³ania i funkcjonowania owych parafii ³aciñskich, o których zreszt¹ g³ucho w póŸniejszych Ÿród³ach, por. H. Stamirski, Ks. Boles³aw Kumor, Archidiakonat s¹decki (rec.), RS, t. 10, 1969, s. 485-486. Wed³ug Kumora, dopiero wejœcie tych terenów w orbitê biskupstwa krakowskiego rozpoczyna kolonizacjê kresu ¿ywio³em wo³osko-ruskim. Historyk zwraca te¿ uwagê, i¿ fundatorem parafii ruskich byli nade wszystko biskupi krakowscy. Jest to zjawisko wyj¹tkowe i godne podkreœlenia i maj¹ce ju¿ wówczas wymiary ekumeniczne, Kumor 1996, s. 11. Wydaje siê jednak, i¿ nie o ekumenizm tu sz³o. Gdy wejrzeæ w zarz¹dzenie biskupa Jakuba Zadzika z 13 lutego 1638 roku – stosunek w³aœcicieli klucza muszyñskiego do wyznawców prawos³awia (dyzunitów) nie pozostawia w¹tpliwoœci, ani nie budzi podejrzeñ o ekume- nizm: W miasteczkach obydwu (Muszynie i Tyliczu) odszczepieñców od koœcio³a rzymskiego i cerkwi zjednoczonych, mieæ nie chcemy i gdzieby siê pokaza³ w którym miasteczku takowy, i dowody nañ dostateczne by³y, ma byæ z miaste- czek naszych wypêdzony i dobra jego dyspozycyi naszej podlegaæ maj¹. O czym urz¹d miejski i starostowie pilnie siê dowiadywaæ powinni, por. Stamirski 1971, s. 59. Kiedy w 1756 roku po¿ar strawi³ Tylicz doszczêtnie – biskup Andrzej Za³uski zarz¹dzi³ aby w rynku sami tylko ritus latini place osiedlali i na tych¿e budynki erygowali, por. Kiryk 1992b, s. 194. 25 wówczas jêdrzejowskiej, mówi o koœciele „inmemorabili tempore erectio ignota”4. Z r. 1675 istnieje akt oryg. kupna gruntów plebañskich w Andrzejówce5 (£epkowski, Ruœ sandecka, Dod. tyg. Gaz. lw. r. 1855 Nr 33). R. 1686 wzmianka o uposa¿eniu parocha miejscowego (Schemat. dyec. gr.kat. w Przemyœlu). Budynek drewniany maleñki, mo¿e najstarsza cerkiew w okolicy6. Przy niej starogotycka wie¿a drewniana z XIV w7.

Obrazy. Kilka szcz¹tków obrazów na drzewie z XV w8. Na ikonostasie obrazy ruskie: Aposto³owie, Chrystus, M. Boska, œ. Miko³aj, Z³o¿enie Chrystusa do grobu9.

4 Dawna cerkiew jest dziœ filialnym koœcio³em parafii rzymskokatolickiej w Miliku. 5 W tym samym roku 1675 Jan Potocki – starosta muszyñski, wyra¿a 12 kwietnia zgodê, aby szlachetnie uro- dzony i nowo poœwiêcony ksi¹dz £ukasz Markowicz odebra³ cerkiew andrzejowsk¹, Stamirski 1971, s. 60. 6 W latach 1999-2000 konserwacjê polichromowanych elementów zewnêtrznych elewacji cerkwi (gzymsów, fryzów, latarni sygnaturek nad prezbiterium i naw¹ oraz he³mu wie¿y) przeprowadzi³ art. kons. Adam Janczy. 7 Wie¿a konstrukcji s³upowo-ramowej, z izbic¹, szalowana gontem, jest typowa dla cerkiewnej architektury zachod- nio-³emkowskiej. Dzwonnica w Andrzejówce powsta³a najpewniej wspó³czeœnie z cerkwi¹, a czas ten Brykowski odnosi do lat 1860-1864, por. Brykowski 1986, s. 97. Datuj¹c dzwonnicê – a poœrednio i cerkiew – andrzejowsk¹ Tomkowicz opiera³ siê na opinii Józefa £epkowskiego, któremu dane by³o ogl¹daæ Andrzejówkê w po³owie XIX wieku, znaæ wiêc musia³ £epkowski jeszcze poprzedni¹ cerkiew, w czasach Tomkowicza ju¿ nieistniej¹c¹. O takiej mo¿liwoœci zdaje siê równie¿ œwiadczyæ zdanie Tomkowicza wypowiedziane przy okazji opisu wie¿y cerkwi w PowroŸniku, wskazuj¹ce, i¿ Tomkowicz Andrzejówki nie ogl¹da³. Niezale¿nie od powy¿szego, precyzyjne datowanie cerkwi w Andrzejówce jest do dziœ przedmiotem licznych kontrowersji, a niektórzy badacze sk³onni s¹ czas powstania budowli przesuwaæ nawet na wiek XVII, ³¹cz¹c przy tym datê 1860-1864 jedynie z modernizacj¹, remontem lub dobudow¹ wie¿y, Brykowski 1986, s. 97 – gdzie literatura przedmiotu i il. 59. Problem datowania cerkwi andrzejowskiej rostrzygn¹³ ostatnio Tadeusz M. Trajdos, który – powo³uj¹c siê na teskt inskrypcji zachowanej na odwrociu ikonostasu – wykaza³, i¿ prace budowla- ne wykonano dopiero oko³o roku 1874. Por. T. M. Trajdos, Bardiowski malarz w Leluchowie i Andrzejówce, AM, 1995, s. 20-22, tam¿e cyt. pe³ny tekst inskrypcji fundacyjnej. 8 Do dziœ we wnêtrzu cerkwi zachowa³a siê tylko jedna ikona z prze³omu XV i XVI wieku, o wym. 113,5 x 76,5 cm, z przedstawieniem Zaœniêcia Matki Bo¿ej, jak dot¹d niepublikowana, konserwowana w roku 2000 przez mgr art. kons. Teresê Pieni¹¿ek w Nowym S¹czu. Po konserwacji ikonê tê przeniesiono do wnêtrza dawnej cerkwi w Miliku. Z bardziej wartoœciowych zabytków malarstwa zachowa³ siê obraz Zdjêcia z Krzy¿a (olej na p³ótnie naklejonym na deskê, k. XVIII wieku), umieszczony w rokokowym o³tarzyku bocznym, w nawie po stronie pó³nocnej. W póŸnobarokowym o³tarzyku po stronie po³udniowej – obraz Ukrzy¿owanie, ca³kowicie przemalowany, obok zawieszona P³aszczanica, zapewne z pocz¹tku XIX wieku. Ponadto s¹ jeszcze dwa feretrony z ikonami Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, z 2 po³. XVIII wieku i œw. Barbary z 1793 roku, por. Kornecki 1991, il. 22. Ruchome wyposa¿enie cerkwi w Andrzejówce omówi³ ostatnio T. M. Trajdos, Zabytkowe wyposa¿enie cerkwi w Andrzejówce i w Leluchowie, AM, 1995, s. 24-26. Autor ten zwróci³ uwagê, i¿ malarskie fundacje w cerkwi andrzejowskiej akcentuj¹ wyraŸnie kult pasyjny, niezale¿nie od œwiadectw pobo¿noœci maryjnej, oraz ¿e niemal wszystkie pochodz¹ z koñca XVIII lub pierwszej tercji XIX wieku. Trajdos sugeru- je spor¹ rolê w tym ruchu fundacyjnym ks. Andrzeja ¯egiestowskiego, jak równie¿ jego syna ks. Gabriela ¯egiestow- skiego, pierwszego parocha po³¹czonych parafii Milika i Andrzejówki, por. tam¿e, s. 26. Wnêtrze cerkwi zachowa³o architektoniczno-ornamentalne malowid³a œcienne z ostatniej æwierci XIX wieku, wymagaj¹ce pilnej konserwacji. W Mu- zeum Okrêgowym w Nowym S¹czu przechowywane jest niewielkie tabernakulum z 1655 roku, pochodz¹ce z Andrze- jówki, nr inw. MNS-128, por. R. Biskupski, Ikony w zbiorach polskich, Warszawa 1991, s. 39, il. 84 O tabernakulum tym, okreœlanym mianem kiwotu z Andrzejówki, pisa³ ostatnio J. Giemza, Aufbewahrungsschrein Gebet am Ölberg [w:] Unter Deinen Schutz Ikonen vom 15. bis 18. Jahrhundert aus den polnischen Karpaten (katalog wystawy w:) Iko- nen-Museum Frankfurt am Main, 26. November 2005 – 05. März 2006, s. 137, nr kat. 30, tabl. na s. 86. Autor ten podaje jednak inny numer inwentarzowy zabytku: MNS-793-S. W zbiorach muzeum s¹deckiego jest równie¿ Deesis z Andrzejówki, malowana w XVIII wieku, nr inw. MNS-794-796. 9 Jak œwiadczy inskrypcja, pisana w jêzyku s³owackim, na odwrociu ikonostasu (od strony prezbiterium), zosta³ on ufundowany staraniem kanonika krynickiego Wiktora ¯egiestowskiego, a prace ukoñczono w roku 1874. Malarsk¹ stronê przedsiêwziêcia, jak dowodz¹ badania Tadeusza M. Trajdosa, powierzono bardiowskiemu malarzowi Zompho- wi – twórcy ikonostasu cerkwi w Leluchowie, z 1873 roku. W dolnej czêœci inskrypcji z odwrocia ikonostasu w Andrze- jówce zachowa³ siê napis: v roku 1874 pinxit Vic: Zomph Bartfae. Sygnatura Zompha widnieje równie¿ w lewym dolnym rogu ikony namiestnej: Vic Zomph pictor Bartfaensis 1874. Por. Trajdos, Bardiowski malarz w Leluchowie i Andrzejówce , op. cit., s. 18-22. 26 Dzwonek niewielki z napisem: factum est hoc opus in honorem dei 148410

Drugi wiêkszy z dat¹ 1691 r11.

Przyrz¹d do dzwonienia niezwyk³y: obrêcz ³ukowata ¿elazna i m³otek z dwoma pa³eczka- mi na dwóch ramionach ³uku umieszczonemi12 (£epkowski, loc.cit.)*.

2. Barczyce (Barcice)

Wieœ, oddal. po³udn. od N. S¹cza 10½ kilom. Parafia w miejscu R. 1280 B. nale¿¹ do uposa¿enia klasztoru Klarysek w St. S¹czu13 (D³ugosz Lib. ben. III, 359); r. 1293 wspomniane jako osadzone na prawie niem.14 (Kod. dypl. ma³. II, 193). Stare so³tystwo w B. nosi do dziœ dnia dawn¹ nazwê: Sapieniec, z której posiad³oœci zapewne rodzina Sapieñskich w XV w., mo¿e ta sama co Ryterskich. Móg³ tu byæ zamek ubespieczaj¹cy koryto rzeki Popradu (Morawski, S¹deczyzna II, 77 i 280). R. 1422 Miko³aj, a 1436 Piotr synowie Adama z Barcic15 (Chmiel, Alb. studiosorum I, 54, 87). W po³owie XV w. by³y ju¿ B. królewszczyzn¹16 (D³ugosz, Lib. ben. II, 286) a siedzib¹ starostów

* Podobny przyrz¹d z³o¿ony z prostej sztaby na ³añcuchu i m³otka, w koœciele drewn. w Miêdzybrodziu, pow. Sanocki [w rzeczywistosci chodzi o drewniana cerkiew greckokotolick¹ w tej miejscowoœci], opisuj¹ Mitteilun- gen der Z-K. z r. 1865, tom X str. C (Korespondencja Miecz. Potockiego).

10 Tego dzwonu ju¿ dziœ nie ma. 11 Do dziœ u¿ywany na wie¿y-dzwonnicy. Wymiary: wys. 33,5 cm, œred. 34,5 cm, na fryzie czapy obiega napis: SANCTVS ANTONY 1691 (b³êdnie datowany przez autorów Katalogu zabytków sztuki na rok 1651, por. KZS 1951, s. 1). Odlany bez w¹tpienia w tym samym warsztacie, co dzwon z 1695 roku zachowany na dzwonnicy cerkiewnej w Roztoce Wielkiej (zob. Roztoka Wielka). Na dzwonnicy cerkwi w Andrzejówce wisz¹ jeszcze dwa wspó³czesne dzwony – jeden z 1979, drugi z 1980 roku – oba odlane w zak³adzie Felczyñskich w Przemyœlu. 12 Zachowany w cerkwi do dzisiaj. 13 Barcice wymienione s¹ w akcie fundacyjnym klasztoru klarysek z 6 lipca 1280 roku, który wystawiony zosta³ przez ksiê¿nê Kingê w (Starym) S¹czu i poœwiadcza³ nadanie tego miasta wraz z c³em i 28 wsiami z rzekami, m³ynami, sadzawkami, rybo³ówstwem, barciami, z wszystkimi po¿ytkami i przyleg³oœciami wsiom owym z dawna przynale¿nymi. Owe 28 wsi to w porz¹dku alfabetycznym: Barcice, Biegonice, Biczyce, BrzeŸna, Che³miec, Chochorowice, Czerniec, Go³kowice, Gostwica, Kadcza, Klêczany, £¹cko, £ubnia, Maszkowice, Mokra Wieœ, Myœlec, Naszacowice, Podegro- dzie, Podoliniec, Podrzecze, Przysietnica, Siedlce, Strzeszyce, Œwiniarsko, Szczere¿, Wietrznica, Zagorzyn i Zarze- cze, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 35, 52-53; Kiryk 1979b, s. 117, 119. Potwierdzenia aktu funadycjnego Kingi, a tak¿e posiad³oœci klarysek – w tym Barcic – dokona³ w roku 1283 papie¿ Marcin IV, zaœ w 1292 – Wac³aw II Czeski, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 21. 14 W roku 1293, w dokumencie lokacyjnym Rdziostowa (Zrostow), zanotowano, i¿ osadzana wieœ korzystaæ winna z takiego samego wzoru prawa niemieckiego, jaki zastosowano w Barcicach. Wzmianka ta jest nie tylko dowodem starej metryki Barcic, ale równie¿ stosunkowo wczesnej ich lokacji na prawie czynszowym, por. Rutkowska-P³achciñ- ska 1961, s. 54; Kiryk 1979b, s. 119. Odwo³ywanie siê do przyk³adu Barcic (i Biegonic) ma póŸniej jeszcze kilkakrotnie miejsce w osadniczych dokumentach klarysek – np. w 1313, 1320, 1330 roku, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 21. 15 W 1413 roku wystêpuje Dobies³aw z Barcic, ale nie jest jasne – czy to dziedzic, czy tylko so³tys wsi?, Kiryk 1979b, s. 120. 16 W ksiêdze wójtowsko-³awniczej Starego S¹cza (1480-1563) pod rokiem 1482 zanotowano: Paulus faber scultetus (so³tys) de Barczycze, Bubak 1992, cz. 2, s. 132. W tym samy Ÿródle wymieniony jest pod rokiem 1522 X Jakob z Barcic, w innym miejscu zwany: Jacobus Barcziczski albo Jacobo de Barczicze, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 51. W 1592 roku ksiêga ³awnicza Nowego S¹cza notuje: Alberti Golkowsky factoris in Barczicze, tam¿e, s. 204. S¹deckie 27 barcickich by³ zamek Rytro (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Starostwo barcickie17 nale¿y do czêœci Polski wymienionych w r. 1769 w memoryale o pretensyach Wêgier do terytoryów Polski, zagarniê- te z Nowotarszczyzn¹ w r. 1770, zosta³o w r. 1772 przy³¹czone do Galicji (Czo³owski, Morskie Oko, 30). By³y tu kopalnie z³ota, o których mówi Piotr Wyd¿ga w zapisce na kszta³t testamentu18 (bez daty) (D³ugosz, Lib. ben. III, 355). Wyd¿ga ten mia³ ¿yæ ok. r. 1251 (Morawski, S¹deczyzna II, 319).

Koœció³ paraf. W[szystkich] Œwiêtych. Patron bar. Liebig W po³owie XV w. by³ koœció³ drewniany19 (D³ugosz, Lib. ben. II, 236). Koœció³ sp³on¹³ w r. 188220. Nabo¿eñstwo odprawia siê w tymczasowej barace21.

Transactiones ab anno 1488 ad annum 1505 notuj¹ pod rokiem 1498: Stanislaus procurator de Barczycze, (procura- tor = m.in rz¹dca, administrator, ekonom), por. Bubak 1992, cz. 2, s. 90. 17 W po³. XVII wieku dzier¿awi³a Barcice Marianna Taranowska, wdowa po Achacym – czeœniku sanockim. W tej wsi bywa³o kmieci nro 16, ad preasens jest ich 4. Powinnoœci oraz urodzaj folwarkowy notuje Lustracja 1659- 1664, s. 651-653. Posesorem starostwa barcickiego w po³. XVIII wieku by³ Andrzej Moszkowski, czeœnik podlaski. W tym czasie gospodarczy potencja³ Barcic lustratorzy okreœlili nastêpuj¹co: W tej wsi jest kmieci 9. Byd³em robi¹, trzech po dni 5, czterech po dni 4, dwóch po pó³czwarta dnia [tzn. trzy i pó³ dnia]. Zagrodników jest 12, robi¹ pieszo po dni 5 dwóch, po dni 4 trzech, po dni 3 pi¹ciu, po dni 2 dwóch. Daj¹ ci wszyscy ziemnego czynszu, stró¿nego, za kap³ony, kury, konopie, oprawê, jajca wed³ug inwentarza z³p 170 gr 8. Owsa ospowego daj¹ wierteli 54 æw. 1, Lustracja 1765, s. 21. Niezwykle cenne studium poœwiêcone XVIII-wiecznym dziejom starostwa barcickiego opublikowa³a Z. Ja- nas, Walka klasowa ch³opów w dzier¿awie barcickiej, RS, t. 8, 1967, s. 5-44. Pod nieco myl¹cym dzisiaj tytu³em, autorka zamieszcza wnikliwe studium historyczne, gospodarcze i spo³eczne 8 wsi wchodz¹cych w sk³ad tenuty barcickiej, naœwietla tak¿e g³oœny konflikt Andrzeja Moszkowskiego z miejscowymi ch³opami, którzy praw swoich dochodzili i spra- wiedliwoœci szukali a¿ przed s¹dami referendarskimi w Warszawie. 18 Testament starosty czorsztyñskiego Piotra Wyd¿gi Stamirski s³usznie nazywa falsyfikatem, por. Stamirski 1965, s. 27. Zob. tak¿e przypis nasz 251. 19 Pierwszy koœció³ w Barcicach wzmiankowany jest w spisach œwiêtopietrza z lat 1325-1328. Plebanem by³ tu ówczeœnie ks. Godys³aw, zaœ parafia nale¿a³a do klarysek, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 21. Jednak¿e przy koñcu XV wieku sta³a siê ona w³asnoœci¹ króla, gdy¿ królewski patronat nad miejscowym koœcio³em poœwiadcza D³ugosz w Liber beneficiorum. Istniej¹cy tutaj drewniany koœció³ wzmiankowany jest w latach 1470-80. Wiadomo te¿, ¿e w roku 1608 koœció³ w Barcicach wymaga³ gruntownego remontu. Pierwszy szpital ubogich ufundowa³ tu ks. Sebastian Jurgie- wicz, 29 kwietnia 1682 roku. Po po¿arze wsi, miejscowy pleban – Stefan Go³asiewicz ufundowa³ w 1747 roku kolejny szpital. Szko³a parafialna w Barcicach wzmiankowana jest w latach 1596, 1608 i 1618, Kiryk 1979b, s. 130, 132. W 1639 roku ks. Stanis³aw Rewera – pleban z Barcic odbudowa³ szpitalny koœció³ p.w. œw. Walentego w Nowym S¹czu (wzniesiony w 1510 roku na Przedmieœciu Wêgierskim, obok szpitala dla trêdowatych), Kracik 1992b, s. 425-426. W archiwum plebañskim w Barcicach zachowa³y siê do dzisiaj dwie cenne ksiêgi: Liber natorum z lat 1611-1668 oraz Cathalogus Mortuorum za³o¿ony w 1732 roku – manuskrypty pergaminowe, o wymiarach 31,5 x 10,5 cm, oprawione s¹ w skórê. 20 Po¿ar zacz¹³ siê po sumie, w œwiêto Bo¿ego Cia³a i obj¹³ wiêkszoœæ wsi. W jego konsekwencji koœció³ drewniany sp³on¹³ doszczêtnie. Murowana zakrystia koœcielna, nadw¹tlona przez ogieñ, zosta³a zapewne zburzona nied³ugo potem. Po¿ar przetrwa³a murowana dzwonnica parawanowa, znana z fotografii wykonanej przed rokiem 1901. Stary koœció³ znany jest dziœ tylko z fotografii wykonanej nied³ugo przed 1882, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 2. Kilka lat po po¿arze zrodzi³ siê zamys³ odbudowy koœcio³a drewnianego. W aktach parafii barcickiej zachowa³a siê bowiem doku- mentacja, opracowana przez budowniczego Wiktora Sikorskiego z Krosna, zatytu³owana: Obliczenie kosztów ewentual- nej odbudowy Koœcio³a w Barcicach w takim stanie w jakim siê ten¿e przed spaleniem w 1882 r. znajdowa³ zestawione na podstawie do³¹czonego planu, zob. Aneksy, poz. 3. Ostatecznie jednak z budowy œwi¹tyni drewnianej zrezygno- wano, a Sikorski przygotowa³ w 1899 roku projekt koœcio³a murowanego. Jego budowê, realizowan¹ staraniem ówczes- nego proboszcza ks. Józefa Wirmañskiego, rozpoczêto 1 czerwca 1901. Prace budowlane prowadzono bardzo szyb- ko, gdy¿ ju¿ 13 paŸdziernika tego¿ roku nowa œwi¹tynia zosta³a poœwiêcona przez biskupa tarnowskiego Leona Wa³êgê. We wnêtrzu koœcio³a, na chórze muzycznym, zainstalowany zosta³ instrument organowy wykonany przez Jana Œliwiñskie- go we Lwowie, zakupiony do Barcic z koœcio³a parafialnego w Grybowie. W mur cmentarny otaczaj¹cy koœció³ wmuro- wana jest (na wysokoœci prezbiterium) p³yta piaskowcowa (rodzaj stelli nagrobnej), silnie zniszczona, byæ mo¿e z XVII wieku, z p³askorzeŸbion¹ czaszk¹, skrzy¿owanymi piszczelami i fragmentem krzy¿a. 21 Budowla ta, zburzona ostatecznie w jesieni 1901 roku, znana jest z fotografii w Kronice Parafii w Barcicach, zob. tak¿e Czêœæ ilustracyjna, il. 3. 28 17/5 1893 O³tarz g³ówny ocalony z po¿aru i przeniesiony do baraki, drewniany, renesansowy22, przypomina typem o³tarze w Jazowsku i Moszczenicy, wiêcej w Kamionce pod Nowym S¹- czem23. RzeŸba ornamentalna niedawno przemalowana na bia³o ze z³oceniami24 – zapewne by³a polichromowana*. Górne zakoñczenie œciête, brakuj¹ce25.

Obrazy: w o³tarzu g³ównym œrodkowy i 4 boczne na drzewie z dawnego tryptyku, okropnie przemalowane26. Na œcianie wisi Wieczerza Pañska na drzewie, okropnie przemalowana27.

Chrzcielnicy starej nie ma, ani wiadomoœci o niej28.

Ornaty 2 z doœæ piêknych tkanin jedwabnych starych29.

* W r. 1900 malarz Józef Feledyn doniós³ listownie, ¿e odnawiaj¹c o³tarz odnalaz³ œlady dawnej polichromii, klejowej. W pierwotnym stanie by³y tylko jeszcze „2 malowane klêcz¹ce anio³ki w dolnym gzymsie i ornamenta takie w górnym gzymsie”.

22 Pierwsz¹ informacjê o nastawie o³tarza g³ównego w Barcicach przekaza³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konserwatorów 28 paŸdziernika 1893 roku, por. TGKGZ 1900, s. 393. Franciszek Stolot zalicza retabulum z Barcic do grupy licznych nastaw o³tarzowych z pocz¹tku XVII wieku, ³¹cz¹cych schemat kompozycyjny tryptyku i ³uku triumfalnego, w których pola boczne (w tym przypadku wykorzystano póŸnogotyckie skrzyd³a) wsparte s¹ optycznie na ró¿norodnie ukszta³towanych konsolach, por. F. Stolot, G³ówne typy kompozycyjne drewnianych o³tarzy w Ma³opolsce po roku 1600, [w:] Sztuka oko³o roku 1600. Materia³y Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki , listopad 1972, Warszawa 1974, s. 346, przyp. 7, il. 5; KZS 1951, s. 1, il. 17. 23 W kaplicach bocznych nowego koœcio³a s¹ jeszcze dwa o³tarze manierystyczne, jednoosiowe, jednokondyg- nacyjne ze zwieñczeniem, zdobione ornamentem ma³¿owinowo-chrz¹stkowym, które ocalono z po¿aru starego koœcio³a drewnianego. W kaplicy lewej – o³tarz z tablicowymi wizerunkami œw. Marii Magdaleny pokutuj¹cej na puszczy (w stre- fie œrodkowej) oraz mêczeñstwem œw. Sebastiana (w zwieñczeniu). W kaplicy prawej – o³tarz z tablicowymi wizerunka- mi œw. Miko³aja (w strefie œrodkowej) oraz œw. Kingi (w zwieñczeniu). Na predelli scena Uposa¿enia trzech panien przez œw. Miko³aja. 24 Dawne polichromie temperowe, z³ocenia i laserowane srebrzenia zosta³y ods³oniête podczas ostatniej kon- serwacji, przeprowadzonej w roku 2000 przez art. kons. Teresê Pieni¹¿ek. 25 Przywrócone, po ustawieniu nastawy w koœciele nowym. 26 W 1953 roku przemalowania usuniêto a skrzyd³a poddano konserwacji, por. Z. Kowalski, Skrzyd³a tryptyku gotyckiego w Barcicach, „Ochrona Zabytków”, (8), 1955, nr 2, s. 125-128, il. 119-120; Spis dokumentacji 1975, poz. 10. Kolejn¹ ich konserwacjê przeprowadzi³a w roku 1998 (w ramach kompleksowej konserwacji ca³ej nastawy o³tarzo- wej) art. kons. Teresa Pieni¹¿ek. Na kwaterach awersów malowane kolejno chóry: œwiêtych dziewic z Matk¹ Bosk¹ z Dzieci¹tkiem, aposto³ów z Chrystusem Zmartwychwsta³ym, Ojców Koœcio³a (?) i œwiêtych biskupów. Na rewersach skrzyde³ Zwiastowanie Marii, zob. Gadomski 1988, il. 175-177. Przedstawienia awersów skrzyde³, jak zauwa¿a Ga- domski, koresponduj¹ ze znanym od XVI wieku wezwaniem œwi¹tyni w Barcicach, dedykowanej Wszystkim Œwiêtym. Z pewn¹ ostro¿noœci¹ skrzyd³a wi¹zaæ mo¿emy zatem z wyposa¿eniem piêtnastowiecznego koœcio³a w Barcicach. Powstanie skrzyde³ z Barcic ³¹czy Gadomski z krakowskim warsztatem Mistrza Tryptyku z Blizanowa, który – w przy- bli¿eniu – dzia³a³ w ostatniej tercji XV wieku, por. Gadomski 1988, s. 161-162, 164; Gadomski 2004, s. 283, il. 532-534; Labuda, Secomska 2004, s. 141. 27 Ten obraz tablicowy, o cechach schy³kowogotyckich, zapewne z prze³omu XVI i XVII wieku, zosta³ po konser- wacji umieszczony w zwieñczeniu o³tarza g³ównego. Andrzej M. Olszewski, datuj¹c Ostatni¹ Wieczerzê z Barcic na pocz¹tek XVII wieku, sk³ania siê do tezy, ¿e punktem wyjœcia dla tej kompozycji mog³y byæ dwie ryciny z Ma³ej Pasji drzeworytniczej Albrechta Dürera (B 24 i B 48). Z kolei zale¿na od Dürera rycina Hansa Sebalda Behama oraz obraz Ostatniej Wieczerzy z Gromnika mog³y w tym przypadku odegraæ rolê poœredni¹, por. Olszewski 1975, s. 70, 101, 121, il. 315-317. Por. tak¿e M. Kornecki, M. Majka, Obraz Wieczerzy Pañskiej z Gromnika, BHS (32), 1970, s. 56-57, il. 12, 13, 15. 28 Chrzcielnicê z Barcic, z dat¹ 1492, wzmiankuje Tomkowicz 1891, s. 107. 29 Dziesiêæ starych ornatów ocala³ych z po¿aru, w tym jeden z kolumn¹ altembasow¹ z XVI wieku, przechowy- wanych jest obecnie na plebanii (wed³ug inf. na miejscu). 29 Dzwon œredniej wielkoœci z napisem kapitalikami rysunku na wpó³ gotyckiego, z XVI w.:

ET DEUS HOMO FACTUS EST. CRISTUS (sic) REX TORTIS (sic) VENIET IN PACE30

*

Opis koœcio³a przed spaleniem. Akta koœcielne spalone w r. 1811. Koœció³ drewniany, doœæ wielki, zrestaurowany, przemalowany. Wed³ug tradycyi, niegdyœ prezbiteryum obecne by³o ca³ym koœcio³em. Obrazy „bizanckie”31 w wielkim o³tarzu z dawnego tryptyku: Marya z[e] œ. Salome¹, Magdalena, Mar- ta, Aposto³owie, Patryarchowie w 4 obrazach stanowi¹cych niegdyœ skrzyd³a tryptyku, zniszczone, ale dobrego malowania. G³ówny obraz w. o³tarza: M. Boska ze œrodka tryptyku, przemalowany. Wszystkie z XV w32. Wieczerza P.[añska] piêkny obraz „bizancki”, bardzo zeszpecony przemalowaniem. Chrzcielnica kamienna gotycka, jak w £¹cku, z r. 1492. Data na tarczach; oprócz niej na tarczach herby:

Topór, Orze³ polski, Stary koñ (?), Prus I, Syrokomla albo te¿ mo¿e monogram

W zakrystyi drzwi ¿elazne kute z zamku w Rytrze33. Dzwon na wieszadle, wielki piêknego odlewu z dat¹ i napisem ..... (ten sam, o którym wy¿ej). (£epkowskiego noty z r. 1851)

* W wyrazie FORTIS zam[iast] pocz¹tkowego F jest . Litery przy h. Œreniawa mo¿e oznaczaj¹: Petrus Kmita.

30 Por. Szyd³owski 1922, s. 62, kat. nr 112, tabl. VIII, poz. 14. Przelany po II wojnie œwiatowej (por. KZS 1952, s. 1), u¿ywany obecnie równie¿ jako dzwon zegarowy. Wymiary po przelaniu: wys. 84 cm, œred. 88 cm, przed przela- niem (wed³ug Szyd³owskiego) odpowiednio: wys. 72 cm (bez korony), œred. 90 cm. Monogram P. K. i herb Szreniawa ³¹czyæ nale¿y z Piotrem Kmit¹, por. TGKGZ 1900, s. 393. 31 Okreœlenie „styl bizancki” pojawia siê w Polsce pod wp³ywem pierwszych zainteresowañ sztuk¹ œredniowiecz- n¹, zaœ do literatury wprowadzone zosta³o przez Franciszka Maksymiliana Sobieszczañskiego. Jak w innym miejscu pisze S. Tomkowicz: W r. 1847 Sobieszczañski wydawa³ pierwszy tom swoich „Wiadomoœci historycznych o sztukach w Polsce”. W nim wszystkie budowle œredniowieczne z epoki poprzedzaj¹cej gotycyzm zaliczono do stylu bizanckie- go i rozci¹gniêto panowanie jego a¿ na drug¹ po³owê XIII w., kiedy ju¿ dawno u nas stanê³y koœcio³y klasztorne w stylu przejœciowym. Co wiêcej do budownictwa „bizanckiego”, zatem przedgotyckiego, zaliczono tam zamek w Baranowie i wiele innych gmachów renesansowych i barokowych ( ). Oczywiœcie styl „bizancki” przeszed³ do pism peryodycz- nych i d³ugo jeszcze pokutowa³ po ró¿nych wydawnictwach wcale zreszt¹ powa¿nych; w m³odocianych swych pracach u¿ywa³ tego wyrazu jeszcze £epkowski, i dopiero po r. 1860 pojawia siê u nas w ksi¹¿kach naukowych nazwa styl romañski i zaczêto sobie jak¹ tak¹ zdawaæ sprawê co pod tem rozumieæ nale¿y. Do tego g³ównie – je¿eli nie jedynie – przyczyni³ siê £uszczkiewicz, por. S. Tomkowicz, W³adys³aw £uszczkiewicz, „Rocznik Krakowski”, t. 5, 1902, s. 13-14. 32 Wizytacja archidiakona s¹deckiego Jana Januszowskiego z 1608 roku notuje w koœciele barcickim structura antiqua eleganter tamen picta cum imagine B.V.M in sole, cyt. za Gadomski 1988, s. 40. Jak dowodzi Gadomski, wymieniony wówczas obraz (imago principalis) z o³tarza g³ównego (zapewne w typie Madonny Apokaliptycznej) zagi- n¹³ lub zosta³ przemalowany, natomiast skrzyd³a tryptyku w³¹czono wkrótce do nowego, póŸnorenesansowego retabu- lum, por. Gadomski 1988, s. 40. Lakoniczna informacja £epkowskiego nie daje podstaw by stwierdziæ, ¿e w po³owie XIX wieku, w œrodkowej czêœci o³tarza g³ównego znajdowa³ siê wci¹¿ starszy obraz z wieku XV. Prawdopodobnie £epkowski widzia³ zachowany do dzisiaj obraz Wniebowziêcia Matki Boskiej, malowany na desce, zapewne na pocz¹t- ku XVII wieku, por. tak¿e Gadomski 1988, s. 58, przyp. nr 324. 33 Zapewne z XVII wieku, zachowane do dzisiaj, znitowane z oœmiu kawa³ków blachy, ozdobione od frontu rombow¹ kratownic¹ z p³askowników, na odwrociu zaopatrzone w oryginalny, kowalski zamek. 30 Kapliczka przydro¿na drewniana, przybita do topoli; któr¹ fotografowa³ p. Serweryn Udziela34 w r. 1901 (fig. )35.

3. Bia³owoda

Wieœ36, oddal. pó³nocne od Nowego S¹cza 10 kilom., nad Dunajcem. R. 1479 Miko³aj S¹spowski zw. Bia³owodzki37 – wójt w Brzostku (Smolka, Kêtrz. K. d. Tyniecki 514). R. 1530 Hermolaus Jordan w³aœcicielem38 (Wierzbowski, Matric. semin. IV, 390). R. 1564-1581 Jordanowie (Piekos.[iñski]. Polska XVI w. 107 i Pawiñ.[ski] Ma³op. 137). .... [pozostawione wolne miejsce na datê]39 Andrzej Têgoborski (Piekos. loc.cit. 118, 125). R. 1595 Jakub Jordan i Jan Têgoborski (Rej. pobor. z 1595 r. w Muz. Czart. 538). W r. 1620 Chrz¹stowski (X. Sygañski, Hist. Nowego S¹cza, I, 23) W XIX [w.] w³asnoœæ K. Stadnickiej (S³own. geogr.).

Bia³owodzkiego zamku nie ma ¿adnych pewnych œladów40, jest tylko odpowiednia miejsco- woœæ i s¹ podania o nim. Nad Bia³¹wod¹ wzgórze tworzy³o samorodny zamek (Morawski, S¹deczyzna I, 16 i 100). Por. Têgoborza; drzwi z zamku bia³owodzkiego w zakrystyi koœcio³a paraf.

R. 1571 Kasper £apka zamieni³ Bia³¹wodê na Wolicê w Krakowskiem (X. Sygañski, Z ¿ycia domow. szlachty s¹deckiej, 46).

34 Serweryn Udziela – ludoznawca, etnograf, twórca krakowskiego Muzeum Etnograficznego – zosta³ 26 listo- pada 1902 roku (wraz z Feliksem Koper¹ i W³odzimierzem Tetmajerem) oddelegowany przez Komisjê Antropologicz- n¹ Akademii Umiejêtnoœci do badañ – wespó³ z Komisj¹ Historii Sztuki AU – nad budownictwem ludowym, zob. W. Bieñ- kowski, Dzia³alnoœæ Serweryna Udzieli w Komisji Antropologicznej Akademii Umiejêtnoœci w Krakowie oraz Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Umiejêtnoœci w latach 1889-1937, „Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie”, t. 10, 1991, s. 60-61. Zapewne wtedy zacieœni³a siê znajomoœæ Tomkowicza z Udziel¹, owocuj¹ca wykorzystaniem w Inwentarzu 9 fotografii autorstwa Udzieli. 35 Wed³ug informacji w dziele Kapliczki 1983, s. 532 – kapliczkê tê – z rzeŸbami Ukrzy¿owanego, Matki Boskiej, œw. Jana i Chusty Weroniki – przeniesiono w 1979 roku na miejscow¹ plebaniê. Wczeœniej znajdowa³a siê w zagrodzie nr 114 A. Jakubowskiej. Zob. tak¿e Czêœæ ilustracyjna, il. 5, gdzie zamieszczamy fotografiê tego zabytku, wykonan¹ w 1901 roku przez Seweryna Udzielê. Mimo dwukrotnie podejmowanych prób (w lipcu 2002 i lutym 2003 roku) nie uda³o nam siê potwierdziæ informacji czy kapliczka ta jest nadal na plebanii w Barcicach. 36 Wedle Stamirskiego, pierwsze pewne wzmianki o Bia³owodzie odnosz¹ siê do 1421 roku. By³a wtedy dobrze zorganizowan¹ wsi¹ rycersk¹ Andrzeja Chebdy, tote¿ niektórzy historycy podejrzewaj¹ w przypadku tej osady metrykê XIV-wieczn¹, por. Stamirski 1965, s. 40, przyp. 203. Wczeœniej jednak pojawia siê w Ÿród³ach Czochna Chebdzina, wdowa po którymœ z Chebdów z Tropsztyna, która od 1408 do 1411 roku jest w³aœcicielk¹ dworu i ról dworskich w Bia³owodzie. Por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 66-67, gdzie bogata faktografia do w³asnoœciowej przesz³oœci wsi z XV i pierwszej po³. XVI wieku. 37 W 1488 roku wystêpuj¹ w Ÿród³ach Jerzy, Krzysztof i Miko³aj S¹spowscy, wójtowie z Brzostku, w powiecie pilzneñskim. Miko³aj [S¹spowski] Bia³owodzki jest wójtem w Brzostku jeszcze w latach 1514-1520, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 67. 38 W 1530 roku król Zygmunt Stary zezwoli³ Hermolausowi Jordanowi z Zakliczyna – dziedzicowi Têgoborza – zapisaæ 500 florenów jakiejkolwiek osobie duchownej na czynszu rocznym w Têgoborzu i Bia³owodzie, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 67. 39 Chodzi najpewniej o rok 1581 – por. has³o Chomranice w niniejszym Inwentarzu. 40 Grodzisko w Bia³ej Wodzie po³o¿one jest na koñcu pó³nocnego grzbietu Bia³owodzkiej Góry, po³o¿onej na lewym brzegu Dunajca, naprzeciw Kurowa. Zbocza otaczaj¹ce grodzisko s¹ bardzo strome, a jedyne dogodne dojœcie prowadzi grzbietem, od strony pó³nocno-zachodniej. Widoczne s¹ tu dwa wa³y przedzielone fos¹. Majdan ma kszta³t owalu o wym. 60 x 25 m, zosta³ on jednak czêœciowo zniszczony przez (obecnie nieczynny) kamienio³om. Na stanowisku kilkakrotnie prowadzone by³a badania archeologiczne, których wyniki nie da³y jednoznacznych rezultatów. W wiêkszoœci 31 4. Biegonice (Bieganice41)

Wieœ oddal. po³udn. od N. S¹cza 3 kilom. Parafia w miejscu. Wieœ istnia³a ju¿ w r. 126942 (patrz ni¿ej, dzieje koœcio³a). R. 1280 B. nale¿a³y do uposa¿enia Klarysek w St. S¹czu, a r. 1292 posiadaj¹ prawo niem.43 (Kod. dypl. ma³. II, 145, 193). Obecnie s¹ w³asnoœci¹ funduszu relig. (S³ownik geogr.). Na zachód od Biegonic, nad Popradem, wznosi siê „Winna góra staros¹decka”, na 1109 stóp44. Z Lubowni do Piwnicznej spuszczano dawniej wino wêg. pojedyñczemi beczkami, z tamt¹d toczono po kilka, a od Winnej Góry z³¹czywszy tratwy podzielone, ju¿ po kilkanaœcie razem prowadzono (Janota, op. cit. 62).

Koœció³ paraf. œ. Wawrzyñca. Patron cesarz R. 1269 œ. Kinga za zezwoleniem Paw³a z Przemankowa b. krak. da³a 1 ³an45 na wybudowanie koœcio- ³a46 (Janota, Przewod. na Babi¹ Górê itd. 61).

opracowañ grodzisko datowane jest na okres kultury ³u¿yckiej. Niektórzy uwa¿aj¹ je za relikt œredniowiecznych forty- fikacji, byæ mo¿e pozosta³oœæ zamku Lemiesz, wzmiankowanego w Ÿród³ach pisanych. Por. Leñczyk 1983, s. 13, 40; Marsza³ek 1993, s. 41-42. Stanis³aw Ko³odziejski przypuszcza, i¿ identyfikacja ujawnionych reliktów ze znanym ze Ÿróde³ zamkiem Lemiesz wydaje siê obecnie najbardziej dowodowo podbudowana. Na szczycie wzgórza – zwanego Zamczyskiem – rozpoznano bowiem wyraŸne relikty ziemnych umocnieñ, a znalezione u³amki naczyñ ceramicznych mo¿na datowaæ na schy³ek XIII i pocz¹tek XIV wieku. Dalszych uœciœleñ chronologicznych mo¿na spodziewaæ siê po przeprowadzeniu szerszych badañ wykopaliskowych, por. Ko³odziejski 1992, s. 22-23. 41 Forma Bieganice u¿ywana by³a w XVI wieku, por. np. Bubak 1992, cz. 1, s. 67. 42 Biegonice s¹ bardzo wczesn¹ osad¹ – zapewne z pocz¹tku XIII, a mo¿e nawet z XII wieku, Rajman 1992a, s. 56. Klaryski staros¹deckie, lokuj¹c na prawie niemieckim wsie nowe, odwo³uj¹ siê w latach 1293, 1312, 1313, 1317, 1320 i 1330 do przyk³adu urz¹dzeñ tego prawa w Biegonicach oraz podaj¹ tê wieœ – obok Barcic – za wzór dla nowych osad, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 90. 43 Lokacja Biegonic dokona³a siê najpewniej za spraw¹ klarysek. W 1325 roku istnia³a tu parafia, jednak przyj- muje siê (w œlad za XVII-wiecznym inwentarzem parafii), ¿e Kinga – w³aœcicielka Biegonic od 1257 roku – ufundowa³a tu pierwszy koœció³ parafialny ju¿ w 1269, Rajman 1992a, s. 56. W 1307 roku so³tystwo biegonickie dzieli³o dwóch w³aœcicieli – Incza oraz Sobkowic, który roku tego naby³ czêœæ so³tystwa od Inczy wobec s¹du gajonego w Starym S¹czu, tam¿e, s. 76; SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 90. W 1453 roku to bogate so³tystwo zakupi³ – od ksieni Joanny Gniewoszówny – mieszczanin staros¹decki Jan Smocz, p³ac¹c za nie niebagateln¹ kwotê 100 grzywien, dowodz¹c¹ znacznej zasobnoœci Biegonic w role, dochody z m³ynów, karczem i czynszów kmiecych, Kiryk 1979b, s. 120. W 1509 roku szlachcic Zmocz – so³tys biegonicki – zostaje uwolniony od zarzutu nieobes³ania wyprawy mo³dawskiej. W 1570 roku zapisano: droga kamienista i piaszczysta z Krakowa przez Biegonice na Spisz, SHGWK, tam¿e. Dochód z pó³- siódma (6,5) ³anów w Biegonicach notuje Lustracja 1659-1664, s. 571. W 1680 roku dzier¿y³y klaryski w Bieganicach 16 ³anów, 5 zagród, 2 komory z byd³em, 1 komorê bez byd³a, 1 ko³o doroczne (m³yn), 1 rzemieœlnika i 2 karczmy zakupne, Rejestr poborowy 1680, s. 212. 44 Na Winnej Górze ods³oniêto œlady osady ³u¿yckiej, zaœ w trakcie archeologicznych badañ ratowniczych przy budowie S¹deckich Zak³adów Elektrod Wêglowych natrafiono na cmentarzysko, z którego pochodzi br¹zowy grot oszcze- pu. Badaniami objêto tak¿e póŸnorzymskie stanowisko z licznie wystêpuj¹c¹ siw¹ ceramik¹ toczon¹ na kole i naczyniami lepionymi oraz skorupami du¿ych naczyñ zasobowych, Cabalska 1992, s. 34-35, 40. Odrêbn¹ problematykê badawcz¹ stanowi kwestia domniemanego grodu kasztelañskiego na Winnej Górze, otoczonego od pó³nocy podwójnym wa³em ziemnym, tam¿e, s. 46, por. tak¿e Marsza³ek 1993, s. 44. 45 Powierzchnia ³ana nie by³a w przesz³oœci sta³a, zale¿a³a te¿ od tego jaki ³an miano na myœli. I tak, w œrednio- wieczu, pos³ugiwano siê ³anem frankoñskim – licz¹cym 43 1/5 morga oraz ³anem che³miñskim (zwanym tak¿e w³ók¹ che³miñsk¹), która mia³a powierzchniê 30 morgów. W XVI wieku wesz³y w u¿ycie dwie inne jednostki powierzchni: tzw. ³an królewski sprawdzony (laneus regius verificatus), licz¹cy 85 1/3 morga oraz ³an królewski wójtowski (laneus regius advocatialis seu putativus) obejmuj¹cy 90 morgów. Znajomoœæ tego faktu pozwala wyjaœniæ pozorne zmniejszenie siê powierzchni wsi (podawanych w ³anach), kiedy porównuje siê dane ze Ÿróde³ XV-wiecznych i o wiek m³odszych, por. Dziwik 1960, s. 62-63. Morga lub mórg (czasami – jutrzyna) by³a jednostk¹ o powierzchni ok. 0,56 hektara. 46 Zob. te¿ Stamirski 1968, s. 385; SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 90. Daty tej historycy nie s¹ jednak sk³onni traktowaæ jako pierwszej wzmianki dotycz¹cej Biegonic, gdy¿ zapisano j¹ w stosunkowo póŸnym inwentarzu parafii, pochodz¹cym z XVII wieku, tam¿e. 32 R. 1646 po zniszczeniu dawnego koœcio³a wybudowano nowy47 (tam¿e). Konsekracja odby³a siê w r. 1668 (Akta koœcielne na miejscu). Po r. 1629 plebanem ks. Szymon Jaroszewski48 (Za³êski, Œ.Kinga, 104). dopisek o³ówkiem na 17/5 1893 lewym marginesie s. 5 rêkopisu: St. Matejki Budynek murowany (fig. )49, oryentowany, bezstylowy, ma wê¿sze prezbiteryum zakoñ- Teka I k.6c, k. 7 czone œcian¹ prost¹; szkarp zewn¹trz nie ma; cokó³ na œmigê50. Szereg kroksztynów drewnianych doœæ sutego okroju (fig. )51 i znacznego wystêpu dŸwi- dopisek o³ówkiem na ga okap dachu gontowego. Od pó³nocy przybudowana jest przy prezbiteryum ma³a zakrystya. lewym marginesie s. 5 rêkopisu: Mehoffer U frontu zachodniego stoi wie¿a drewniana, niska, baniasto nakryta, przez któr¹ prowadzi je- teka IV k.9 (kroksztyn) dyne wejœcie do koœcio³a. Wnêtrze (fig. )52 sk³ada siê z nawy kwadratowego rzutu poziom. dopisek o³ówkiem na i z krótkiego prezbiteryum. Obie czêœci nakryte dziœ sufitem, ale szkarpy wewnêtrzne w nawie lewym marginesie s. 5 rêkopisu: Mehoffera 53 wskazuj¹, ¿e zamierzone by³o sklepienie. Kilka o³tarzyków barokowych, bez znaczenia teka IV widok wnêtrza (£uszczkiewicz, Sprawozd. Kom. hist. szt. tom IV, str. LXXXII i n.*). k.12 i wnêtrze kruchty pod wie¿¹ k. 13 (rys. J. Bukowski) Obrazy z dwóch tryptyków rozdzielone z ca³oœci, umieszczone z osobna54. Oba tryptyki malowane na drzewie, farbami zdaje siê olejnemi; robota gruba XVII w.55, pod wzglêdem pojê- cia, uczucia relig. i ikonografii zajmuj¹ce. Tryptyk I. W kruchcie, wœród sprzêtów ró¿nych, œrodek i dwa skrzyd³a (fig. ). Œrodko- dopisek o³ówkiem na wy obraz ma wys. 2.13 m., szer. 1.98 m. Treœæ: Zaœniêcie M.B. T³o z³ocone wygniatane we lewym marginesie s. 5 rêkopisu: fotografie wzory w kwiaty akantu. Figury maj¹ 3/4 wielkoœci nat. Postacie otaczaj¹cych M.B. aposto³ów moje dwie na aureolach z³otych wypisane maj¹ swoje imiona du¿emi got. minusku³ami. Ciekawe stylowo akcesorya, jak kadzielnica œ. Piotra (fig. )56. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 6 rêkopisu: kadzielnica, * Jego opis zabytków w koœciele jest pobie¿ny, miejscami b³êdny. Teka Wyspiañskiego II 22 47 By³ to koœció³ murowany. Zob. te¿ Stamirski 1968, s. 385. 48 W latach 1325-1327 plebanem w Biegonicach jest Klemens, zaœ parafia wyceniona jest dwie i pó³ grzywny. W 1448 roku, Zbigniew Oleœnicki – eryguj¹c kolegiatê w Nowym S¹czu – nadaje prebendzie zwanej Biegañska dzie- siêcinê snopow¹ z wiêkszej czêœci ówczesnych Biegonic, o wartoœci pó³ grzywny. W latach 1470-1480 dziesiêcina z pozosta³ej czêœci wsi nale¿y do biskupa krakowskiego, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 90. Pod 1538 rokiem wystê- puje w Ÿród³ach Lucas Scultetus de Bieganicze, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 133, zaœ pod rokiem 1561 – Sigismundus al. Zych de Bieganicze rector, co poœrednio dowodzi istnienia tutaj szko³y parafialnej, tam¿e, s. 105. 49 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 6. 50 Stary koœció³ przesta³ istnieæ ok. 1907 roku, gdy¿ w latach 1906-1909 wybudowano nowy, ceglany, neogotyc- ki koœció³ parafialny, wed³ug projektu Jana Sas Zubrzyckiego. 51 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 7. 52 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 9, 11. 53 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie od 1933 roku przechowywana jest rzeŸba pe³na œw. Stanis³awa, wym. 50 x 21 cm, nr inw. MDT 1199 oraz anio³ek – fragment p³askorzeŸby – g³ówna p³askorzeŸba zosta³a w koœciele œw. Trójcy, wym. 35 x 28 cm, nr inw. MDT 1364. 54 Informacjê o obrazach z Biegonic przekaza³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konserwatorów 28 paŸdzier- nika 1893 roku: Z nich da³ siê z³o¿yæ jeden tryptyk kompletny z figurk¹ donatorki i herbem Pobóg. Od drugiego mniej- szego brak obrazu œrodkowego. Oba tryptyki maj¹ jako górne zakoñczenia, obrazy zamkniête ram¹ kszta³tu oœlego grzbietu. Obrazy s¹ mocno zniszczone i nara¿one na dalsze uszkodzenia, por. TGKGZ 1900, s. 393. Dziœ obrazów tych nie ma ju¿ w w nowym koœciele, zapewne przepad³y na pocz¹tku XX wieku, podczas rozbiórki starego koœcio³a parafialnego, szerzej na ich temat zob. £opatkiewicz P. 2007, s. 202-204. 55 Podane przez Tomkowicza tematy ikonograficzne sk³ania³yby do datowania zdekompletowanych fragmen- tów na pocz¹tek XVI wieku. Byæ mo¿e, Tomkowicz ogl¹da³ tablice w stanie silnego przemalowania, które zmieni³o wyraz stylowy tych dzie³, lub jest to b³¹d literowy Autora. Kwestii tej – wobec niezachowania siê obrazów – nie uda siê ju¿ jednak rozstrzygn¹æ. 56 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 13. 33 Nad scen¹ g³ówn¹ wy¿ej w œrodku: Przyjêcie duszy N.P.Maryi w niebie, o ma³ych figur- kach ludzkich rysowanych brunatn¹ farb¹ na tle z³otem57. Skrzyd³a s¹ po³owy szerokoœci œrodka i o tyle wy¿sze ¿e maj¹ zachowane ramy; malowa- ne obustronnie, ka¿de na wysokoœæ podzielone na dwa obrazy. Lewe skrzyd³o, strona g³ówna: wy¿ej 2 œwiête niewiasty, jedna przyjmuje od dzieci kosz z kwiatami. U stóp klêczy ma³a postaæ donatorki w stroju zakonnym, obok niej wymalowany h. Pobóg . Ni¿ej: œ. Anna i M. Boska trzymaj¹ miêdzy sob¹ Dziêciê Jezus, z boku stoi œ. Joachim. Na stole przy nich jab³ka i winogrona. W górze deska z p³askorzeŸbionym ornamentem roœlinnym. T³a z³ote. Od- wrót: wy¿ej Biczowanie, wœród architektury wcale nie ch³opskiej, jakby klasycznej. Ni¿ej: Chrystus w Ogrojcu. T³a peiza¿owe, ciemne. Prawe skrzyd³o, strona g³ówna: wy¿ej œœ. Wojciech i Stanis³aw z Piotrowinem, ni¿ej œwiê- ta starsza z trzema m³odocianemi niewiastami, które trzymaj¹ god³a mêczeñstwa (œ. Zofia?). T³a z³ote. Odwrót: wy¿ej P. Jezus przed Kaifaszem, ni¿ej Poca³unek Judasza. T³a ciemne, pei- za¿ i architektura. Wierzchnie zakoñczenie tryptyku wisi w prezbiteryum koœcio³a, nad ³aw¹ boczn¹. Ma kszta³t gór¹ wykrojony w oœli grzbiet58. Na tle z³otem wyciskanem w kwiaty postaæ Boga Ojca siedz¹cego, który miêdzy kolanami trzyma krzy¿ z wisz¹cym Chrystusem. Nad niemi unosi siê Go³¹bka59. Po bokach ulatuj¹ anio³owie w szatach pow³óczystych. Stan tryptyku bardzo smutny, farby odpadaj¹, ramy siê rozlatuj¹.

Tryptyk II, niezupe³ny, na strychu nad krucht¹. S¹ tylko 2 skrzyd³a obustronnie malowa- ne, ka¿de podzielone w wysokoœci na 2 obrazy; wys. 1.79 m., szer. ka¿dego z nich 0.57 m. Malowanie lepsze od tryptyku I. Mo¿e spóŸnione dzie³o szko³y cechowej krak. Z lewego skrzyd³a s¹ tylko luŸne tafle bez ram. Na jednej (oczywiœcie górnej) na stronie g³ównej: œ. Wawrzyniec w dalmatyce. Odwrót: Archanio³ Gabryel z banderol¹, na której minusku³ami got. s³owa: ave gratia plena dominus tecum. Na drugiej (dolnej) strona g³ówna: œ. Wawrzyniec sma¿ony na ruszcie60; odwrót: œ. Ma³gorzata ze smokiem. Prawe skrzyd³o jeszcze trzyma siê w ca³oœci; na stronie g³ównej wy¿ej œ. Barbara, ni¿ej œ. Katarzyna. Odwrót, wy¿ej M. Boska w bia³ym p³aszczu, ni¿ej œ. Jakub61. Wiêc przy zamkniê- tym tryptyku górne czêœci odwrotu skrzyde³ razem sk³ada³y siê na scenê Zwiastowania62.

57 W kategoriach ikonograficznych tablica z Biegonic nawi¹zywa³a zatem do Zaœniêcia Matki Boskiej – œrodko- wego obrazu tryptyku Bodzentyñskiego autorstwa Marcina Czarnego, zob. Gadomski 1995, il. 20-21. 58 Tego typu zakoñczenia by³y szczególnie popularne w Ma³opolsce u schy³ku XV, zw³aszcza zaœ w pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku. Do dziœ zachowa³o siê ich jednak stosunkowo niewiele. Bodaj pierwszy przyk³ad takiego zwieñczenia retabulum o³tarzowego odnaleŸæ mo¿emy w tryptyku Trójcy Œwiêtej w kaplicy Œw. Krzy¿a w katedrze na Wawelu, zaœ z przyk³adów z koñca i prze³omu XV i XVI stulecia – na tryptyku z Moszczenicy Ni¿nej w Muzeum Narodowym w Krakowie, czy na tryptyku Œw. Leonarda z Lipnicy Murowanej, w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, zob. Gadomski 1988, s. 121, il. 41-42, 278, 280; Gadomski 1995, il. 47. Wœród przyk³adów z pocz¹tku XVI wieku warto wymieniæ tryptyki w koœcio³ach w Dêbnie Podhalañskim, Grywa³dzie, czy (spalony w 1986 roku) w Libuszy, zob. Ga- domski 1995, il. 68, 94, 191. Opisany tu typ zwieñczenia pozwala zatem z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa datowaæ zaginiony tryptyk na pierwsze piêtnastolecie XVI wieku, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 204. 59 W zwieñczeniu tryptyku ukazano zatem Œwiêt¹ Trójcê w typie ikonograficznym Tronu £aski. W malarstwie pocz¹tku XVI wieku przedstawienie takie wystêpuje na obrazie z Dêbna, przechowywanym w Muzeum Narodowym w Krakowie, zob. Gadomski 1995, il. 144. 60 Fakt i¿ na awersach skrzyde³ dwukrotnie przedstawiono postaæ œw. Wawrzyñca – patrona koœcio³a w Biego- nicach (raz w pozie reprezentacyjnej, drugi zaœ w scenie mêczeñstwa), pozwala domyœlaæ siê, i¿ skrzyd³a stanowiæ mog³y pozosta³oœæ g³ównej nastawy o³tarzowej. 61 Warto tu zwróciæ uwagê na podzia³ – na dwie kwatery – zastosowany w rewersach skrzyde³. Takie rozwi¹za- nie spotykane by³o w Ma³opolsce niezwykle rzadko, znane jest bowiem tylko z tryptyku z Ptaszkowej (tam jednak 34 Zachowa³o siê górne zakoñczenie tryptyku, zamkniête oœlim grzbietem. Strona g³ówna przedstawia Chrzest w Jordanie. Odwrót te¿ jest malowany i przedstawia Upadek Chrystusa pod ciê¿arem Krzy¿a, œ. Weronikê z chust¹, t³um ¿ydów. Wierzchniej czêœci tego obrazu brak, widocznie deskê obciêto po wymalowaniu. Mo¿e to deska ze starszego tryptyku, któr¹ stosownie przykrojono, pokryto na drugiej stronie malowaniem (Chrzest Chrystusa) i u¿yto do nowego tryptyku63.

Chrzcielnica (fig. )64, barokowa, rzeŸbiona, dobrej roboty, ma typ kielichowy na dopisek o³ówkiem na rzucie oœmiobocznym. Gzymsowanie dzieli rytmicznie jej powierzchniê, któr¹ zdobi charakte- lewym marginesie s. 7 rêkopisu: Teka I k.6, rystyczna swojska ornamentacja w ko³a, kwiaty granatu, sploty plecionki, zêby, ko³ki, krzy¿e albo II k.22 albo œ. Andrzeja65. £uszczkiewicz dopatruje siê w tem s³usznie wp³ywu wyrobów ludowych drewnia- IV k.13 nych. Na 8 polach górnego jej brzegu napis z dat¹ 1660 r. i literami, oznaczaj¹cemi zapewne fundatora:

Litery P.B. s¹ mo¿e pocz¹tkowemi wyrazów plebanus biegonicensis.

Nagrobek porzucony na cmentarzu, podobno niegdyœ by³ w koœciele. Jest to du¿a p³yta z piaskowca prostok¹tna; uszkodzona66. Na prostok¹tnem polu œrodkowym wyryto tylko kie- dopisek o³ówkiem na lich i nad nim wielki monogram w tarczy herbowej, wœród skrêtów renesans., a po jej lewym marginesie s. 7 rêkopisu: herb Teka bokach litery A H. Do ko³a pola œrodkowego biegnie brzegiem p³yty fryz odgraniczony lini¹ II k.20 tam¿e wg³êbion¹, na którym kapitalikami wyryto napis: [nieczytelne] ANDRIA(S) HABDANSKY A COSTEN PLEBANUS IN BIEGANICE MOR(TUUS IN) DNO ANNO DNI MDLXXIIII67 DIE V podzia³ ten jest tylko malowany) oraz z opublikowanych ostatnio przez J. Gadomskiego skrzyde³ w koœciele w £¹cku (tam, podobnie jak w Biegonicach, przeprowadzony jest za pomoc¹ poziomej listwy ³¹cz¹cej dwie kwatery), por. Ga- domski, Skrzyd³a tryptyku z drugiej æwierci wieku XV w £¹cku, [w:] Magistro et Amico amici et discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesiêciolecie urodzin, Kraków 2002, s. 463, il. 1. Obydwa przyk³ady (Ptaszkowa i £¹cko) odnoszone s¹ do czasu sprzed po³. XV wieku. Przypuszczaæ zatem mo¿na, ¿e skrzyd³a z Biegonic pochodzi³y z oko³o po³. XV wieku. W tej sytuacji mielibyœmy tu do czynienia z niezwykle wczesnym dzie³em malarstwa tablicowego, por. tak¿e £opatkiewicz P. 2007, s. 204. 62 Zwiastowanie – umieszczone na dwóch górnych kwaterach skrzyde³ rewersów – znajduje bezpoœredni¹ analogiê tylko na skrzyd³ach w koœciele w £¹cku, powsta³ych przed po³ow¹ XV wieku, por. Gadomski, Skrzyd³a tryptyku z drugiej æwierci wieku XV w £¹cku , op. cit., s. 463-464, il. 1-3. 63 W nastawie prawego o³tarza bocznego znajduje siê dziœ fragment obrazu tablicowego z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, najpewniej z pocz¹tku XVI wieku. Obrazu tego – zapewne wówczas silnie przemalowa- nego – nie wzmiankuje Tomkowicz. Tablica by³a konserwowana w 1961 roku przez art. kons. Zbigniewa Kowalskiego, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 34. W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie od 1934 roku przechowywany jest gotycki obraz Madonny, wym. 134 x 86 cm (w œwietle ramy 122 x 71), nr inw. MDT 140. W tym samym roku przekazano tu równie¿ z Biegonic rokokow¹ rzeŸbê drewnian¹, polichromowan¹ i z³ocon¹, z przedstawieniem Chrystusa i Samary- tanki u studni, nr inw. MDT 142 oraz obraz œw. Wawrzyñca (wym. 222 x 143 cm), nr inw. MDT 173. 64 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 10, 11, 13, 14. 65 Zachowana do dzisiaj, ustawiona w prezbiterium nowego koœcio³a pod têcz¹, z lewej strony. Wzmiankowana w literaturze ju¿ u schy³ku XIX wieku, por. Tomkowicz 1891, s. 107, 108. 66 Tego nagrobka ju¿ nie ma i nikt nie wie co siê z nim sta³o. 67 Identyczna data – rok 1574 – widnieje na przerysie inskrypcji epitafijnej, jaki sporz¹dzi³ w Biegonicach Stani- s³aw Wyspiañski, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 15. Kiedy jednak Tomkowicz sk³ada³ o tym nagrobku relacjê na posiedze- niu Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej (28 paŸdziernika 1893 roku), w drukowanym protokole umieszczono rok 1573, jako datê œmierci plebana Habdañskiego, zob. TGKGZ 1900, s. 393. 35 i osobno ju¿ wewn¹trz pola obramionego fryzem:

Na plebani jest trochê aktów koœcielnych, inwentarzy, z których najstarszy z r. 1596, i cie- kawych zapisek68. Tu wiadomoœæ o konsekracyi69.

Che³m góra Patrz: Têgoborza, Gródek

5. Che³miec

Wieœ, oddal. pó³n. zachod. od Nowego S¹cza 1 kilom. Parafia w Nowym S¹czu. Nazywaj¹ te¿ miejsce, zw³aszcza koœció³ „na Zawodziu”.

W r. 1280 Leszek Czarny70 darowuje wieœ klasztorowi Klarysek w Starym S¹czu71 (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Galicyi, Rozmaitoœci Lwow. r. 1835, str. 395). Z koñcem XV w. Piotr Wiktor pisa³ siê z Che³mca72 (Morawski, S¹deczyzna II, 389). Che³miec nale¿a³ dawniej do dóbr starostwa S¹deckie- go73; rz¹d austr. rozda³ wiêksz¹ czêœæ gruntów dworskich kolonistom niemieckim. Dziœ Che³miec dzieli siê na wieœ polsk¹ i niem. Obszar dwor. jest w³asnoœci¹ prywatn¹ (S³own. geogr.).

Koœció³ek œ. Heleny, wœród cmentarza wiejskiego* Istnia³ w r. 1597 (Sygañski, Nowy S¹cz, 76)74. Nowy koœció³ek wystawiony zosta³ w r. 1686 przez ksieniê staros¹deck¹ Marchock¹75 (patrz ni¿ej, napis na belce). R. 1683 oddzia³ rycerstwa polskiego,

* X. Sygañski, Nowy S¹cz, str. 76 nota mówi o tym koœció³ku jako znajduj¹cym siê w Strugach. Jest to osada podmiejska, s¹siaduj¹ca z Che³mcem, na po³udnie odeñ.

68 Inwentarza z roku 1596 nie ma w Biegonicach a obecny proboszcz nic nie wie o jego losach. 69 Na wie¿y nowego koœcio³a jest jeszcze dzwon z inskrypcj¹ pisan¹ kapitalikami na obwodzie pod fryzem czapy: IN HONOREM DEI FVDIT ME GEORGVIS WIERD IN EPPERIES ANNO M.D.L.III. Chodzi tu zatem o ludwisarza Jerzego Wierda, pracuj¹cego w XVI wieku w Preszowie. 70 Informacja wydaje siê mylna i nieprawdopodobna, gdy¿ Che³miec znajduje siê wœród 28 wsi wymienionych w dokumencie fundacyjnym ksiê¿nej Kunegundy z 1280 roku – musia³ zatem w tym czasie stanowiæ jej w³asnoœæ. W koñcu XIII wieku Ÿród³a rejestruj¹ w Che³mcu karczmê, Rajman 1992a, s. 58. W 1316 roku Marcin z BrzeŸnej i kla- ryski potwierdzaj¹ ustanowione dawniej granice pomiêdzy Chomranicami (nale¿¹cymi do Marcina) i Che³mcem oraz Rdziostowem, dzier¿onymi przez klasztor, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 2, s. 339 – gdzie szczegó³owe opisanie tych¿e granic. W 1448 roku Zbigniew Oleœnicki – eryguj¹c kolegiatê nowos¹deck¹ – okreœla uposa¿enie wikariuszy, na które sk³ada siê m.in. annona w Che³mcu, gdzie ka¿dy kmieæ daje po æwierci owsa, zaœ komornicy, zagrodnicy, m³ynarz i pasterz p³ac¹ po 1 groszu, tam¿e. W koñcu XV wieku niczego wiêcej w Che³mcu ponad 19 ³anów kmiecych nie by³o, gdy¿ brak tutaj zarówno folwarku, jak i so³tystwa, czy karczmy, tam¿e; Rajman 1992a, s. 79. W 1680 roku wieœ nale¿y do klarysek, p³ac¹cych tu pobór z 13,5 ³ana, 3 komór z byd³em, 1 ko³a zakupnego (m³yna) i 1 komory bez byd³a, Rejestr poborowy 1680, s. 200. 71 Por. L. Wiatrowski, Z dziejów latyfundium klasztoru klarysek ze Starego S¹cza (XIII-XVIII wiek), „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wroc³awskiego”, Seria A, nr 13, „Historia”, II, 1959, mapa przy s. 159; K. Dziwik, Struktura i rozmieszczenie feudalnej w³asnoœci ziemskiej w S¹deczyŸnie w XV wieku, „Rocznik Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie”, R. 7-8, 1961-1962 (Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1963), s. 64, 70; SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 2, s. 339, gdzie wzmianki dotycz¹ce w³asnoœci Che³mca i jego ról, od XIII do XVI wieku. 72 W 1348 roku wystêpuje w Ÿród³ach Domas³aw z Che³mca – rz¹dca klasztorny, ale z pewnoœci¹ nie w³aœciciel wsi, gdy¿ ta nieprzerwanie nale¿y do w³oœci staros¹deckiej klarysek, Kiryk 1979b, s. 120. 73 W po³. XVII wieku wieœ wchodzi³a w sk³ad klucza stru¿skiego, a powinnoœci z oœmiu ³anów wymienia Lustracja 1659-1664, s. 569. 74 Pierwszy znany koœció³ w Che³mcu, po³o¿ony na brzegu Dunajca, wzmiankowany w roku 1597, zosta³ znisz- czony wraz z wyposa¿eniem wnêtrza przez wylew Dunajca, por. Kumor 1964, s. 108-109. Nowy koœció³, równie¿ drewniany, wzmiankowany w wizytacji Jana Januszowskiego, zosta³ odbudowany przez pobo¿nego karczmarza Szy- 36 d¹¿¹cego za Janem III na odsiecz Wiednia mia³ tu urz¹dziæ nabo¿eñstwo (S³own. geogr.). R. 1904-1905 odnawiano o³tarz (Teka Konserw. Gal. zach. II, 426; mylnie Che³m zam. Che³miec)

Budynek niewielki drewniany (modrzewiowy, S³own. geogr.) jest bezstylowym76, ma od frontu wie¿yczkê, a raczej kruchtê77. (£uszczkiewicz loc.cit) – widok wnêtrza fig. 78 dopisek o³ówkiem na prawym marginesie s. 8 rêkopisu: albo 79 Na belce napis (zapewne malowany) kapitalikami : Mehoffer IV, str. 25 TEN KOŒCIÓ£ NAK£ADEM IEY MOŒCI A PRZEWIELBNEY PANNY HELENY MARCHOCKIEY NATEN CZACZ (sic) KSIENIEY STAROSADECKIEY ZAKONU Œ. KLA- RY NA CZEŒÆ P.B. Y WYSTAWIENIE80 (?) Œ. PATRONKI WYSTAWIONY 1686* (Wyspiañski, noty rêkop. z wycieczki r. 1889)

dopisek o³ówkiem na Dwa o³tarzyki nawy s¹ pieknym wzorem renesansu niem., maj¹ skrzyd³a bogato à jo- lewym marginesie s. 8 ur rzniête (fig. )81, w których linie architektoniczne wi¹¿¹ siê ze skrêtami roœlinnymi i pos¹¿- rêkopisu: rysunek

* ¯egota Pauli (Wyimki z podró¿y r. 1831, Rozmaitoœci lw. r. 1835, 410-411) widzia³ tu r. 1611; ale mo¿e to tylko my³ka druku. mona z biskupiego Œwiniarska, przed rokiem 1608, na innym miejscu. Wizytator biskupi w 1608 roku zapisa³ o tej œwi¹tyni, co nastêpuje: Koœció³ ten pod wezwaniem œw. Heleny wzniesiono niedawno pod miastem i za mostem. Nie jest on konsekrowany. Otacza go cmentarz przykoœcielny. Dawniej sta³ on wœród posiad³oœci miejskich naprzeciw Kamienicy, ale z powodu jej wylewów przeniesiono go na inne miejsce. Wybudowa³ go w³asnym kosztem nabo¿ny m¹¿, Szymon karczmarz ze wsi Œwiniarsko. Koœció³ek ten mia³ nastêpuj¹cy wygl¹d: by³ ca³y drewniany i kryty od do³u do góry (soboty) gontami. By³ piêkny i le¿a³ w miejscu odosobnionym. Na cmentarzu spoczywa³o wielu starców zmar³ych wskutek zarazy, por. Stamirski 1968, s. 390. Po kolejnym zniszczeniu tej œwi¹tyni (1686 r.), wzniesiony zosta³ przez ksieniê staros¹deck¹ Helenê Marchock¹ nowy koœció³, w tym samym 1686 roku, por. £uszczkiewicz 1891a, s. LXXXIII. Wprawdzie w³adze zaborcze przeznaczy³y œwi¹tyniê do likwidacji i sprzeda¿y (dwukrotnie – w 1799 i 1800 roku), ale uratowano j¹, g³ównie dziêki okolicznemu cmentarzowi. W 1860 roku, staraniem ks. Jan Machaczka, przeprowadzono remont koœcio³a, por. Kumor 1993b, s. 325. Drewniana œwi¹tynia fundacji ksieni Marchockiej zachowa³a siê – mimo przekszta³ceñ – do dzisiaj. 75 Wiktor Bazielich zwraca uwagê, i¿ w zachowanej ksi¹¿ce wydatków ksieni Marchockiej nie znajdujemy ¿ad- nego œladu dotycz¹cego wznoszenia koœcio³a Œw. Heleny w Che³mcu, co nale¿y t³umaczyæ tym, ¿e koszt ca³ej budowy pokrywano b¹dŸ wprost z wydatków che³mskiego folwarku klarysek, b¹dŸ z prywatnej szkatu³y ksieni. Z zapisek klasz- tornych wiadomo, ¿e w grudniu 1686 roku ksieni zachorowa³a, albowiem sprowadzono do niej lekarza i zamówiono kilka mszy w intencji jej wyzdrowienia. Fundacja koœcio³a Œw. Heleny, uczyniona zaledwie w kilka miesiêcy póŸniej (wed³ug Bazielicha koœció³ wybudowano bowiem nie w 1686, lecz w 1687 roku), jest zatem dziêkczynym wotum ksieni Marchockiej za odzyskane zdrowie, por. Bazielich 1966, s. 189-190. 76 Na zewn¹trz koœció³ nie uleg³ wiêkszym przekszta³ceniom. Posiada jeszcze stary deskowy szalunek œcian oraz stare pokrycie z blachy ocynkowanej. 77 Chodzi tu o ma³¹ wie¿yczkê sygnaturki, umieszczon¹ w kalenicy dachu, nad krucht¹ zachodni¹. 78 Obecnie wnêtrze silnie zmodernizowane, œciany i strop w ca³oœci wybite w¹skimi listwami boazerii. Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 16, 17. 79 Obecnie napis ten posiada treœæ przeredagowan¹: TEN KOŒCIÓ£ NAK£ADEM JEJ MOŒCI A PRZEWIE- LEBNEJ PANNY HELENY MARCHOCKIEJ. KS. STAROSED. Z. Œ. K. W R. 1686. Dodatkowo, na belce têczowej – od strony prezbiterium – widnieje nastêpuj¹ca inskrypcja: WIELKI O£TARZ ODNOWIONY w 1904 NA PAMI¥TKÊ 50 L.R. OG£OSZENIA DOGMATU NIEPOKALANEGO POCZÊCIA N.M.P. W zwi¹zku z tym, i¿ charakter liternictwa jest z obu stron belki jednakowy, wnosiæ nale¿y, i¿ obecna redakcja malowanej inskrypcji pochodzi z 1904 roku, byæ mo¿e nawet wykona³ j¹ malarz odnawiaj¹cy wtedy o³tarz. 80 Tekst owej inskrypcji Tomkowicz cytuje wprost ze szkicownika II Stanis³awa Wyspiañskiego z 1889 roku, karta 26 rewers. Wydaje siê jednak, i¿ s³owo to – niewyraŸnie zapisane przez Wyspiañskiego – nale¿y czytaæ jako WYS£AWIENIE, nie zaœ WYSTAWIENIE. Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 214. Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 17. 81 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 18, 19. 37 kami82. Wszystko to polichromowane i piêknie z³ocone pochodzi z r. 1686 (£uszczkiewicz, Sprawozd. Kom. hist. szt. t. IV, str. LXXXII).

Wielki o³tarz choæ przerobiony ma podobne cechy83 (£uszczkiewicz loc. cit.). dopisek o³ówkiem na Obrazy84. W kruchcie znajduje siê obraz na drzewie, zap. skrzyd³o tryptyku z dwoma lewym marginesie s. 9 postaciami œwiêtych (£uszczkiewicz loc.cit.)85. Tryptyk by³ z XV w. (fig. )86. rêkopisu: rysunek 2 kobiet œwiêtych Wielki obraz w rodzaju Dolabelli w prezbiteryum na lewo przedstawia t³um postaci dygni- tarzy œwiata tego, miêdzy nimi ktoœ podobny do Zygmunta III87. Figury s¹ blisko naturalnej

82 Nastawy o³tarzy bocznych zosta³y drastycznie przekszta³cone w XX wieku. Obecne nie s¹ ju¿ nawet wspo- mnieniem tych, które przed ponad stu laty ogl¹da³ Tomkowicz. Wyobra¿enie o ich dawnym kszta³cie artystycznym daj¹ dziœ ju¿ tylko rysunki Stanis³awa Wyspiañskiego i Józefa Mehoffera z 1889 roku, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 16, 17. 83 W strefie œrodkowej o³tarza g³ównego znajduje siê obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem w asyœcie anielskiej, zapewne z 1 po³. XVII wieku, w zwieñczeniu przedstawienie œw. Heleny, z tego samego czasu. W kartuszu powy¿ej – herb Œreniawa. W skrzyd³ach bocznych obrazy: Zwiastowanie oraz Ekstaza œw. Kingi – replika analogicznego pod wzglêdem ikonograficznym pierwowzoru z o³tarza bocznego w koœciele Klarysek w Starym S¹czu, por. Kornecki 1990, s. 119, il. 28. Nad nimi – w trójk¹tnych polach – Ukrzy¿owanie oraz Zmartwychwstanie, z oko³o 1580 roku, wtórnie wmontowane w strukturê nieco póŸniejszego retabulum, por. Kornecki 1990, s. 119, il. 22; Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 547, il. 215-216, 237. 84 We wnêtrzu nawy zawieszonych jest kilka obrazów malowanych na p³ótnie, m.in. Chrystus u s³upa (z XVIII w.) oraz Komunia œw. Kingi (z 1 po³. XVII w.), okreœlany te¿ jako Wrêczenie monstrancji œw. Klarze, zob. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 535, il. 221. 85 Zob. £uszczkiewicz 1891a, s. LXXXII, fig. 40. Nad wejœciem do zakrystii wisi kwatera skrzyd³a tryptyku, z przedstawieniem œœ. Piotra i Paw³a, zapewne z prze³omu XVI i XVII wieku, o wymiarach 60 x 51 cm, zob. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 536, il. 224. Odwrocie tablicy wzmocnione spongiem, nie posiada³o dekoracji malarskiej. 86 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 22, 23. Dwa – powsta³e przed rokiem 1450 – obrazy z koœcio³a Œw. Heleny w Che³mcu, z przedstawieniami Matki Boskiej i œw. Jana, stanowi¹ce pierwotnie uzupe³nienie wizerunku Chrystusa na Krzy¿u oraz Chrztu Chrystusa w Jordanie, w 1924 roku trafi³y do Muzeum Narodowego w Krakowie (nr inw. MNK I-500; MNK I-501), por. Kopera 1925, fig. 153; Kopera, Kwiatkowski 1929, nr 8, fig. 12; Bochnak 1935, s. 13-14, 17, 18, il. 16; Gadomski 1981, s. 38, il. 10-11. Poniewa¿ Che³miec stanowi³ od pocz¹tku w³asnoœæ klasztoru klarysek w Starym S¹czu, patronat nad koœcio³em sprawowa³y klaryski staros¹deckie. Zdaniem Gadomskiego, nale¿y zatem przypusz- czaæ, i¿ obrazy tablicowe dosta³y siê do koœcio³a w Che³mcu z koœcio³a klasztornego w Starym S¹czu, do którego pierwotnie by³y one przeznaczone, por. Gadomski 1981, s. 38 (podobn¹ sugestiê, wysun¹³ wczeœniej Bochnak 1935, s. 14). Wed³ug Gadomskiego op. cit., loco cit., translokacja tablic mog³a mieæ miejsce na pocz¹tku XVII wieku, w zwi¹zku z urz¹dzaniem wnêtrza nowej œwi¹tyni, wzniesionej przez karczmarza Szymona ze Œwiniarska (wizytacja Januszow- skiego z 1608 roku podaje, ¿e w koœciele by³ jeden o³tarz: circa altare sunt depicti parietes imaginibus Pasionis Christi, cyt. za Gadomski 1981, s. 38, przyp. nr 146), albo w ostatniej æwierci XVII wieku, w zwi¹zku z kolejn¹ odbudow¹ koœcio³a. Obydwie tablice, o identycznych wymiarach 97 x 45 cm, mimo i¿ posiadaj¹ kszta³t skrzyde³ o³tarzowych, nigdy nie stanowi³y skrzyde³ ruchomych (odwrocia desek, opracowane d³utem bez wyg³adzania powierzchni, nigdy nie posiada³y dekoracji malarskiej), por. Gadomski 1981, s. 90. Poniewa¿ deski pozbawione s¹ œladów zawiasów lub innego typu po³¹czeñ konstrukcyjnych, trudno uznaæ je równie¿ za skrzyd³a nieruchome. Fakt i¿ przedstawienia na obrazach nie ³¹cz¹ siê tematycznie, a warstwa malarska pozbawiona jest zaprawy, sk³oni³ Gadomskiego do przypusz- czenia, i¿ obrazy te – na skutek pope³nionych b³êdów technicznych lub treœciowych – nie zosta³y w³¹czone do zamie- rzonej ca³oœci lub s¹ fragmentami nastawy nieukoñczonej. Przekazane w nieznanym czasie do koœcio³a w Che³mcu, pe³ni³y tam funkcjê obrazów samodzielnych, por. Gadomski 1981, s. 90; por. tak¿e Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 285. 87 Dzisiaj obrazu tego ju¿ nie ma w koœciele Œw. Heleny w Che³mcu. Po konserwacji przeprowadzonej w 1954 roku pod kierunkiem prof. Józefa Edwarda Dutkiewicza (por. Spis dokumentacji 1975, poz. 755) zosta³ przeniesiony do kolegiaty nowos¹deckiej, gdzie wisi na œcianie pó³nocnej, w nawie. Obraz przedstawia Adoracjê Trójcy Œwiêtej. W trójstrefowej perspektywie ukazano fundatora opartego o tablicê inskrypcyjn¹, po bokach której namalowane zosta- ³y dwie grupy adoruj¹cych Trójcê Œwiêt¹ dostojników duchownych (z papie¿em Grzegorzem Wielkim) i œwieckich (z królami Zygmuntem III i W³adys³awem IV). W strefie œrodkowej przedstawieni zostali œwiêci orêdownicy – Franci- szek i Dominik, zaœ u stóp Chrystusa – Matka Boska, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 542; Migra³a 2000, s. 72, 74 (tam¿e barwna reprodukcja obrazu). 38 wielkoœci; postaæ fundatora klêczy na dole obrazu, a obok napis (£uszczkiewicz, loc. cit.)88 na tablicy malowanej u spodu obrazu, ujêtej w ramki renes. napis kapitalikami:

UNMEMORYNON R.P. STANISLAI WCIA NECII PAROCHI OLIM BIEGANICENSIS VIGILANTIS RELIGIONE IN DEUM PIETATE IN OMNES CELEBRIS BENEMERENTI AMICO AMICI QUOD NOLENT ILIBENTER (sic) EX VOTO CONTRA VOTUM PRAESTITERUNT

i h. Strzemiê (?) z literami B (? mo¿e S) W 1589 (Wyspiañski loc. cit.).

RzeŸba. W Koœciele na o³tarzu ma³a figurka drewniana: M. Boska z P. Jezusem, o typie dopisek o³ówkiem na XVI w. dobrej wcale roboty (Wyspiañski loc. cit.)89. Podobno zabrana do Muzeum narod. w Kra- lewym marginesie s. 9 rêkopisu: Wysp. Teka 90 kowie . II str. 48

Zamek. Na koñcu wsi nad Dunajcem s¹ szcz¹tki potê¿nego zamku na pagórku. Podziemna droga mia³a z niego prowadziæ pod rzek¹ do miasta. Lud wspomina o oblê¿eniach i o rycerzu, który po œwietnem zwyciêstwie na nizinie s¹siedniej mia³ uroczyœcie odbieraæ od króla nagrody. Mo¿e to by³ Bernat Wierz- biêta, nazwany przez Kazimierza W. w r. 1341 „miles noster ac regno bene meritus” i który mia³ za czyny wojenne nadane obszerne pola ko³o S¹cza (¯. Pauli, loc. cit.). Dziœ o zamku ludnoœæ miejscowa nie wie, ruiny nie zaznaczaj¹ karty geogr91.

88 £uszczkiewicz podaje, i¿ wielki obraz w rodzaju Dolabelli w presbiteryjum na lewo jest votum proboszcza bieganickiego Stanis³awa Wcianeczka, por. £uszczkiewicz 1891a, s. LXXXIII. Obraz rzeczywiœcie jest sporych rozmia- rów – 285 x 405 cm. Dziewiêtnastowieczn¹ lokalizjê p³ótna, wisz¹cego na œcianie pó³nocnej prezbiterium, ukazuje rysunek S. Wyspiañskiego z 1 sierpnia 1891 roku, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 17. 89 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 24, 25. 90 Nr inw. MNK I-53. Por. tak¿e F. Kopera, J. Kwiatkowski, RzeŸby z epoki œredniowiecza i Odrodzenia w Mu- zeum Narodowym w Krakowie, Kraków 1931, s. 35, nr 47, tam¿e adnotacja, ¿e pochodzi z jednego z koœcio³ów w S¹deckiem. 91 Grodzisko „Che³mowa Góra”zosta³o odkryte w 1927 roku przez J. ¯urowskiego, a niewielkie badania sonda- ¿owe prowadzi³ tam w 1953 roku A. ¯aki, a w 1955 G. Leñczyk. Powa¿niejsze prace przeprowadzi³a dopiero w latach 1963-66 M. Cabalska. Po³o¿one na wzgórzu grodzisko w Che³mcu jest najpewniej pozosta³oœci¹ obiektu pe³ni¹cego pierwotnie funkcjê refugialn¹. Na prze³omie IX i X wieku mog³o byæ ono zasiedlone przez niewielkie grupy mieszkañ- ców. Ujawnione na wzniesieniu relikty umocnieñ wskazuj¹, i¿ Che³miec by³ grodem wielocz³onowym, o rozbudowanym uk³adzie wa³ów. Funkcjonowanie grodu zakoñczy³ najpewniej po¿ar. Okreœlenie dok³adnej chronologii i przyczyn tych wydarzeñ – na obecnym etapie badañ – jest jednak bardzo trudne. Por. M. Cabalska, Badania archeologiczne prze- prowadzone w Che³mcu pow. Nowy S¹cz w 1966 roku, „Wiadomoœci Archeologiczne”, (35) 1970, s. 41-51; Marsza³ek 1993, s. 59-61; J. Poleski, Wczesnoœredniowieczne osadnictwo w dorzeczu Dunajca, [w:] Œwiêty Œwierad i jego czasy. Materia³y z sympozjum naukowego w Tropiu 10-11 lipca 1998, pod red. ks. S. Pietrzaka, Nowy S¹cz 2001, s. 34-35. Stan badañ, oraz obszern¹ analizê konstrukcji umocnieñ, jak równie¿ hipotezy dotycz¹ce przypuszczalnych form u¿ytkowania grodu przedstawi³ ostatnio, Poleski 2004, s. 198-208, ryc. 60-66. W 1971 roku odnaleziono na ¿wirowisku nad Dunajcem (na tzw. Stawach, na pó³nocny wschód od grodziska w Che³mcu) ¿elazny topór i dwie siekiery, datowa- ne wstêpnie na schy³ek œredniowiecza, por. A. Szybowicz, Œredniowieczne znalezisko z Che³mca, RS, t. 19, 1988- 1990, s. 265-267. 39 6. Chomranice

Wieœ92, oddal. pó³n. zach. od Nowego S¹cza 10 kilom. Parafia w miejscu. Nazwa Homranice (sic) mo¿e pochodzi od hamer, zapewne tu by³a najdawniejsza w S¹deckiem wyrob- nia ¿elaza. W pobli¿u jest góra Che³m, zw. te¿ Chomranick¹ gór¹ (Morawski, S¹deczyzna II, 343). R. 1316 w³aœcicielem Marcin z Brzezia93 syn comesa Stanis³awa (Kod. dypl. ma³op. II, 232); r. 1488 Jêdrzej Marcinkowski z Chomranic94. R. 155695 w Chomranicach na wierzchu góry Che³m rozgranicze- nie dóbr Miko³aja, Jakuba i Floryana Marcinkowskich z Chomranic Wy¿nych, a Stanis³awa Krzesza z G³odnej (Morawski, S¹deczyzna II 294, 375, 416). R. 1581 dziedzicem Miko³aj Marcinkowski, a dzie- dzicem Chomranic ni¿szych Andrzej Têgoborski96 (Pawiñski, Ma³op. 132). R. 1593 [12 grudnia] odby³ siê tu zjazd Kalwinów (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza I, 147). W XIX w. obszar dwor. rozparcelowano (S³own. geogr.).

Koœció³ paraf. Imienia N. P. Maryi; patronowie: wspó³w³aœciciele dóbr Chomranice „Eccl. de Chomoranicz” wspomniany w r. 1343 (Mon. Pol. Vatic. II, 183). R. 1556 kaznodzieje Nowo- chrzczeñcy z Mêciny zniszczyli wnêtrze koœcio³a (tam¿e 414)97. R. 1587 Socynianie wypêdzili plebana kat. i trzymali koœció³ do 163598 (Sygañski, Hist. N. S¹cza I, 147-148)99. W latach 1596-1598 by³ z³upio- ny doszczêtnie przez Jêdrzeja Têgoborskiego (X. Bukowski, Dzieje Reformacyi, II, 672)100. Od r. 1636 poczyni siê series nova parochorum. W zachowanym na miejscu inwentarzu koœcio³a z r. 1687 czyta- my: „Ecclesia haec inmemoriabili tempore erecta, vetustate temporum collapsa, de ligno aedificata”. Przez w³aœcicieli heretyków Aryan zniszczony by³101, jak zapisa³ w r. 1687 proboszcz. Stanis³aw Krzesz

92 Stamirski zalicza Chomranice do wsi, które istnia³y przed rokiem 1320, Stamirski 1965, s. 39. 93 Wed³ug Rutkowskiej-P³achciñskiej, ów rycerz Marcin, syn Unies³awa, by³ nie tylko w³aœcicielem Chomranic, ale tak¿e wsi BrzeŸna, której czêœæ nale¿a³a ponadto do klarysek, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 60. W 1316 roku Marcin i klaryski potwierdzaj¹ ustanowione dawniej granice pomiêdzy Chomranicami (nale¿¹cymi do Marcina) i Che³mcem oraz Rdziostowem, dzier¿onymi przez klasztor, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 2, s. 339 i 356 – gdzie szcze- gó³owe opisanie tych¿e granic. W latach 1398-1429 wystêpuje czêsto w Ÿród³ach Czader z Marcinkowic i Chomranic, brat Krystyna z Karwina, Jaszka i Dobka z Wierzbna. W 1529 roku notowany jest Jakub Têgoborski, syn Jakuba z Chomranic, student Akademii Krakowskiej, tam¿e, s. 357. 94 S¹deckie Transactiones ab anno 1488 ad annum 1505 notuj¹ (pod 1498 i 1499 rokiem) wspó³czesnego Marcinkowskiemu – Lucasa procuratora de Chomranycze (procurator = m.in rz¹dca, administrator, ekonom), por. Bubak 1992, cz. 2, s. 90. 95 Morawski okreœla datê rozgraniczenia na rok 1559. W SHGWK, który tego rozgraniczenia nie notuje, wymie- nione s¹ natomiast inne – z roku 1592 i 1596, bardzo szczegó³owo zdelimitowane, SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 2, s. 356. 96 Ten podzia³ na Chomranice Ni¿sze (Minor) i Wy¿sze (Maior) zachowa³ siê i w XVII wieku. W 1680 roku Chomranice Ni¿sze nale¿a³y do Stanis³awa Mierzyñskiego (3 ³any, 1 komora z byd³em i 1 bez oraz 1 ko³o doroczne). Czêœæ Wy¿sz¹ dzier¿y³ Praeclai Marcinkowski (3 ³any, 2 komory bez byd³a i 1 ko³o doroczne), Rejestr poborowy 1680, s. 212. 97 Jak podaje Morawski, na podstawie notatki zachowanej w archiwum parafialnym w Mêcinie, w œwi¹tyni tej xiê¿a niedowiarcy z Mêciny o pó³ mili oddalonej, zniszczywszy o³tarze i obrazy, wkopali krzy¿ w œrodek koœcio³a i po polsku prawili swe nowe obrzêdy, por. Morawski, S¹decczyzna , t. 2, s. 414. 98 Chomranice by³y w ziemi s¹deckiej drugim co do znaczenia oœrodkiem arianizmu, po Lus³awicach, por. Tazbir 1967, s. 322. 99 Epizod posiadania koœcio³a przez protestantów trwa³ zdecydowanie krócej, gdy¿ jak wskazuje na to wizytacja Januszowskiego z roku 1608 – koœció³ chomranicki siedem lat wczeœniej (czyli w 1601 r) odbudowa³ Przec³aw Marcin- kowski: Ecclesia parochialis tituli S. Martini, ante annos septem noviter extructa per Generosum Dominum Preclaum Marcinkowski, sed nondum reconciliata, cyt. za Gadomski 1981, s. 36, przyp. 124. 100 Profanacja koœcio³a przez Têgoborskiego mia³a miejsce bez w¹tpienia kilka lat wczeœniej, gdy¿ wzmiankuje j¹ ju¿ w roku 1595 wizytacja Krzysztofa Kazimierskiego: Ecclesia [ ] a quadraginta annis per hereticos profanata [ ] apparatibus argento et omni suo decore spoliata per Generosum, quondam Andream Têgoborski, cyt. za Gadomski 1981, s. 36, przyp. 122. 101 Arianie rzadko wykorzystywali istniej¹ce koœcio³y katolickie na cele zboru, przenosz¹c siê b¹dŸ do nowego budynku, b¹dŸ do istniej¹cych zabudowañ dworskich. Œrednia i drobna szlachta s¹decka – dla wielu istotnych powo- 40 vicecapit. et judex castr. Becensis, dziedzic £ososiny i Mêciny, Aryanin wystawi³ dzisiejszy koœció³ z powodu cudownego snu w r. 1692 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851)102. Akta od r. 1694. W grobach pod koœcio³em pochowany jest konfederat barski Mieroszewski, poleg³y w walce z Kozakami na gruntach Marcinkowic (S³own. geogr.). Plebani103. R. 1495 X. Tomasz pleban w Chomranicach. X. Piotr D³ugosz104, mieszczanin z Nowego S¹cza plebanem od 1524-1556 r. (Morawski, S¹deczyzna II, 354, [413] 414). Pod koniec XVI w. mini- strem kalwiñskim zboru by³ Jan Petrycyusz albo Petrykowiusz (Sygañski, Hist. Now. S¹cza I, 147-148 i Siarczyñski, Obraz wieku Zygm. III, I, 286 pod Lubieniecki). R. 1658 zabity od organisty X. Jakub Zaj¹czkowicz105 (Sygañski, Hist. Now. S¹cza II, 101).

23/8 1895 Budynek drewniany ma³y, prezbiteryum zamkniête po³ow¹ oœmioboku106. Zreszt¹ nic nie- zwyk³ego. Osobno stoi dzwonnica drewniana z gankami oszalowanemi107. Ca³oœæ malownicza.

O³tarze dwa boczne jednakie opatrzone h. Œreniaw¹ wœród liter APPM108

Obrazy 1. Skrzyd³o tryptyku drewn. XV-XVI w., wys. 1.40 m109. Deska bez ramy. Strona wewn. (przy zamkniêciu tryptyku) podzielona na 3 sceny: Chrystus w Ogrojcu, Poca³unek Judasza, Pojmanie Chrystusa; t³a z³ocone, malowanie a tempera poprawne, nadniszczone, ale nie prze- malowane110. Na stronie zewn. ca³ej – ca³a postaæ Chrystusa obna¿onego, wielkoœci blisko natur. na tle ciemnem. Malowanie doœæ grube. dów chêtnie garn¹ca siê pod skrzyd³a Braci Polskich (przyczyny atrakcyjnoœci arianizmu kompetentnie wylicza i wyjaœnia Tazbir 1967, s. 317-320) – oddala³a zwykle proboszcza z koœcio³a, zaœ katoliccy wyznawcy przygarniani byli przez któr¹œ z najbli¿szych parafii. Dotychczasowych œwi¹tyñ nie rujnowano wprawdzie (dramatyczne ostrzeliwanie koœcio³a w Bobowej z armat, w 1582 roku, nie znalaz³o naœladowców), ale wieloletnie zamkniêcie budynku oraz brak u¿ytkow- nika i gospodarza wystarcza³ jednak aby koœcio³y te – z chwil¹ rekoncyliacji – wymaga³y remontu. By³ on zwykle tym pilniejszy i kosztowniejszy, im wiêksza by³a niechêæ do przeciwników religijnych w miejscowoœci, por. tam¿e, s. 317. 102 Por. Brykowski, Kornecki 1984, s. 68. 103 W 1326 roku wystêpuje w Chomranicach pleban Filip, p³ac¹cy œwiêtopietrze w wysokoœci 8 skojców z parafii której wartoœæ szacowano na 2,5 grzywny. Wysokoœæ œwiêtopietrza w kolejnych latach systematycznie spada³a, aby w roku 1353 osi¹gn¹æ wartoœc 5 skojców, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 2, s. 357. 104 Szesnastowieczne Ÿród³o notuje go jako Petri Dlugoscheck plebani in Chomranicze, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 70. 105 Jak podaje Sygañski – ksi¹dz zosta³ zabity okrutnie mieczem wrzekomo z namowy parafian, aby siê d³u¿ej nie prawowa³ z nimi. Z powodu tego zdarzenia Andrzej Trzebicki, biskup krakowski, rzuci³ interdykt na parafiê chomra- nick¹ 10 grudnia 1658 r. 106 Koœció³ obecny mia³ byæ wzniesiony w latach 1691-1692 z fundacji Stanis³awa Krzesza, sêdziego bieckiego. W koñcu XIX wieku zosta³ powiêkszony o kaplicê po³udniow¹. W 1910 roku do fasady zachodniej dobudowano muro- wany piêtrowy przedsionek, por. KZS 1951, s. 4; Brykowski, Kornecki 1984, s. 68; Kornecki 1999, s. 104, 286. Dachy koœcio³a kryte s¹ gontem a œciany szalowane deskami. Wnêtrze nawy i prezbiterium nakrywa pozorne sklepienie deskowe. W zakrystii malowana na stropie data [1]767, odnosz¹ca siê do któregoœ z remontów wnêtrza, któremu towarzyszy³o wykonanie zachowanych obecnie szcz¹tkowo malowide³ œciennych. 107 Wolnostoj¹ca dzwonnica izbicowa, nakryta ostros³upowym he³mem, zlokalizowana na pó³nocny wschód od prezbiterium koœcio³a, wzniesiona zosta³a najpewniej wspó³czeœnie z koœcio³em, por. KZS 1951, s. 4; Brykowski, Kornec- ki 1984, s. 68. 108 Zachowane do dzisiaj, z rokokowymi uszakami, pochodz¹ z 2 po³. XVIII wieku. W zwieñczeniach o³tarzy bocznych, w owalnych obramieniach, obrazy na p³ótnie: œw. Kazimierza Królewicza i œw. Jana Nepomucena. 109 Skrzyd³o z Chomranic wzmiankuje Tomkowicz w protokole z posiedzeñ Grona Konserwatorów z 12 lipca 1895 roku: Chomranice. Skrzyd³o z piêknie malowanego tryptyku, wyrzucone do kruchty. Por. TGKGZ 1900, s. 422. 110 Gdyby nie podane w tym przypadku wymiary (wysokoœæ zaledwie 140 cm), mo¿na by s¹dziæ, i¿ skrzyd³o to by³o zdekompletowanym elementem nastawy o³tarzowej ze s³ynnym obrazem Op³akiwania Chrystusa (w strefie œrod- 41 (To skrzyd³o, które by³o w kruchcie miêdzy rupieciami i jakiœ drugi obraz z tryptyku przeniesiono w r. 1892 do Muzeum dyec. w Tarnowie. List B.[iskupa Ignacego] £obosa z 27/8 1892)111. 2. „Œ. Rodzina” w o³tarzu kaplicy; obraz olejny na p³ótnie: M. Boska, œ. El¿bieta, P. Jezus i œ. Jan mali, przy nich baranek, w rêku ma³ego P. Jezusa winogrona, na stole owoce na tale- rzu112. Dobry rysunek i kompozycya, ale obraz œwie¿o ohydnie przemalowany przez St. Bo- chyñskiego. W górze na p³ótnie reszta starego napisu malowanego: [mi]raculis clara 3. Ma³y obraz olejny na p³ótnie, powieszony nad drzwiami do zakrystyi M. Boska z Dzie- ciêciem Jezus trzymaj¹cem krzy¿yk stoi na pó³ksiê¿ycu, wœród g³êbokiego portyku architekto- nicznego, przez który w g³êbi widaæ peiza¿ z wod¹ i budynkami, a wœród niego Ucieczkê do Egiptu o figurach b. drobnych113. Malowanie peiza¿u delikatne. Na ka¿dej z kolumien portyku niby zawieszony obrazek w medalionie, ze scenami z ¿ycia M. Boskiej. Na bazie jednej kolum- ny przodkowej h. Tr¹by wœród liter, zapewne pocz¹tkowych którejœ ksieni staros¹deckiej: K AI (czy AL) XS Na bazie drugiej kolumny przodkowej god³o zakonu franciszkañskiego. W górze malo- wany napis: Sapientia u do³u: Anno jubilaei Magni 1701 Dawny opis obrazów: Rodzina Chrystusa obraz ze starego koœcio³a (XVI w.?) dobrego pêdzla. Po lewej stronie w. o³tarza: Zdjêcie z krzy¿a, piêkny obraz bizancki, w nim plastycznoœæ bez perspektywy. Obraz w¹ski: Naigrawanie siê z Chrystusa, tak¿e bizancki. Ucieczka do Egiptu, obraz olejny niez³y, w rzeŸbionych ramach, po prawej stronie w. o³tarza. (Noty rêkop. £epkowskiego z r. 1851) Obraz Zdjêcie z Krzy¿a z Chomranic114 na desce, olejny, wys. 1.785 m., szer. 1.417 m., na tle z³oconem, roboty malarza krak. XV w. w Muzeum dyec. tarnowskiem115 (Teka Konserw. Gal. zach. II, 323, 338-339; 339 fig. 21)

kowej). Sceny pasyjne na awersie skrzyd³a odpowiadaj¹ bowiem wzmiance zawartej w wizytacji z 1608 roku, z której wynika, i¿ w sk³ad nastawy o³tarzowej (obok obrazu Zdjêcia z Krzy¿a) wchodzi³y równie¿ inne przedstawienia o tema- tyce pasyjnej, por. Gadomski 1981, s. 83. Maj¹c jednak na uwadze wysokoœæ obrazu ze scen¹ Op³akiwania (ponad 175 cm), ewentualnoœæ tak¹ nale¿y wykluczyæ, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 205-206. W kontekœcie odnotowanego przez Tomkowicza skrzyd³a z Chomranic, warto zwróciæ uwagê na wyj¹tkowo rzadk¹, trójkwaterow¹ odmianê awer- sów, ok. po³owy XV wieku reprezentowan¹ zaledwie przez jeden przyk³ad w postaci skrzyde³ z koœcio³a ŒŒ. Wojciecha i Jerzego w Nowym S¹czu (obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie), por. Gadomski 1981, s. 84-85, ryc. 8. 111 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie skrzyd³a tego nie uda³o nam siê odnaleŸæ. ¯adnego skrzyd³a z Chom- ranic nie wzmiankuje równie¿ Leonard Lepszy. Z kolei wymieniony tu jakiœ drugi obraz z tryptyku odnosi siê najpewniej do obrazu Op³akiwania z Chomranic, który w muzeum tarnowskim odnotowuje tak¿e Lepszy 1906, s. 323, 338-339, fig. 21. 112 Tego obrazu nie ma ju¿ dzisiaj w koœciele. 113 Tego obrazu równie¿ nie ma ju¿ dzisiaj w koœciele. Jakiœ obraz olejny na p³ótnie z koœcio³a w Chomranicach, z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, konserwowa³a w roku 1954 art. kons. Zofia Paw³owska, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 119. 114 Wizytacja Januszowskiego z roku 1608 odnotowuje w o³tarzu g³ównym chomranickiego koœcio³a: structuram [ ] antiquam cum depositione de Cruce et historia passionis Dominicae, tekst wizytacji cyt. za Gadomski 1981, s. 36, przyp. 124. Jak wykaza³ jednak Gadomski, pocz¹tek XVII wieku by³ bez w¹tpienia okresem, gdy w zwi¹zku z przywró- 42 RzeŸba. Wielki krucyfiks drew. na o³tarzu bocznym116. Dobra rzeŸba pe³na z XVI w., dobrze zachowana. Postaæ 1½ raza wielkoœci natur.; dobrze traktowana anatomia cia³a, piêkny wyraz twarzy. Dawny opis zapewne do tego krucyfiksu siê odnosz¹cy: O³tarz po lewej stronie koœcio³a; Chrystus rzeŸba drewniana niez³a, aryañski jeszcze. £¹czy siê z nim podanie (£epkowski, noty z r. 1851). P³yty grobowe i epitafia: 1. p³yta z piaskowca, starta, znaæ jeszcze tylko ryty h. Gryf. 2. p³yta z marmuru czerwonego, na niej ryta tarcza wœród lambrekinów, napisów brak – obie w posadzce koœcio³a117. 3. tabliczka marmurowa czarna na œcianie wewn¹trz kruchty118, z napisem kapitalikami jednost.: URODZONY P. MARCIN MIROSZEWSKI (sic) CZE SNIK KIIOWSKI PROSI O TROIE POZDROWIENIA 4. tabliczka marmurowa czarna ma œcianie wewn. kruchty z napisem kapitalikami jed- nost.: DOM (herb) WOYCIECH PASZYC (?) TOWARZYSZ HUSARSKI PRZEZ MI£OŒÆ BLINIEGO PROSI O ZDROWAŒ MARIAI (sic) 1771 ceniem koœcio³a katolikom i urz¹dzaniem jego wnêtrza, obraz Op³akiwanie [ ] drog¹ darowizny zosta³ przekazany z nieznanego – krakowskiego zapewne – koœcio³a do Chomranic, zob. Gadomski 1981, s. 36. Jak zauwa¿a Gadom- ski, obraz z Chomranic ukazuje obok zmar³ego Chrystusa klêcz¹c¹ Mariê, grupê postaci towarzysz¹cych i ukrzy¿owa- nych ³otrów – na tle symbolicznych splotów winnej latoroœli. W grupie centralnej podkreœlono moment adoracji przez Mariê cia³a Chrystusa, które, skupiaj¹c uwagê wiernych patrz¹cych na umieszczony nad mens¹ o³tarzow¹ obraz, unaocznia³o i kojarzy³o ofiarê dokonan¹ na krzy¿u z eucharystyczn¹ ofiar¹ mszy. [ ] W ten sposób w centralnej czêœci obrazu z w¹tkiem historycznym zosta³ po³¹czony w¹tek teologiczno-dogmatyczny, por. Gadomski 1981, s. 47, il. 4, tabl. IV, il. 175, 179, 188. W obrazie chomranickim, którego czas powstania przypada na schy³ek lat trzydziestych XV wieku, uwagê zwraca zespó³ motywów zaczerpniêtych z dzie³ czynnego w Tournai malarza Roberta Campina, por. J. Gadomski, Zwi¹zki Mistrza „Op³akiwania” z Chomranic z twórczoœci¹ Roberta Campin, „Sprawozdania z Posiedzeñ Komisji Naukowych Oddzia³u PAN w Krakowie”, t. 15/1 1971 (1972), s. 143-145; ten¿e, Wstêp do badañ nad ma³opol- skim malarstwem tablicowym XV wieku (1420-1470), FHA, t. 11, 1975, s. 42-43, 59; Gadomski 1981, s. 104-106; Gadomski 2004, s. 263, il. 388-391, XCIX. Na temat obrazu Chomranic zob. m. in.: Walicki 1935, s. 42, nr 151; Walicki 1938, s. 96 i n.; J. E. Dutkiewicz, Nowy S¹cz – polska Siena, „Przegl¹d Artystyczny”, (1), 1946, s. nr 5, s. 7-8; Walicki 1961, s. 300-300, nr 28-29; Z. Strza³kowski, Obraz Op³akiwanie Chrystusa z Czarnego Potoka w tarnowskim Muzeum Diecezjalnym, „Roczniki Humanistyczne. Prace z Historii Sztuki”, t. 13, z. 4, 1965, s. 79-114; M. Otto-Micha³kowa, M. L. Pezzi-Ascani, Motywy w³oskie w malarstwie ma³opolskim XV wieku, BHS, (3), 1975, nr 2, s. 114-125, il. 1, 10, 13; M. Otto-Micha³kowa, Gotyckie malarstwo tablicowe w Polsce, Warszawa 1982, nr 10; Labuda, Secomska 2004, s. 150- 151. 115 Obraz ten – nr inw. MDT 147 – trafi³ do Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie prawdopodobnie ju¿ przed rokiem 1895. Tomkowicz nie odnotowuje go bowiem we wnêtrzu koœcio³a, w swoim krótkim sprawozdaniu dotycz¹cym koœcio³a w Chomranicach, które zda³ na posiedzeniu Grona Konserwatorów, 12 lipca 1895, por. TGKGZ 1900, s. 422. Byæ mo¿e przekazanie obrazu mia³o miejsce w roku 1892, na co wskazywaæ mog³aby cytowana wy¿ej informacja, zaczerpniêta z listu biskupa £obosa, z 27 sierpnia 1892. 116 Obecnie krucyfiks ten zosta³ przeniesiony do nowego koœcio³a. 117 Zachowane do dzisiaj, zas³oniête podestem o³tarza posoborowego. 118 Obecnie we wnêtrzu murowanego przedsionka zachodniego. 43 tarcza pod literami DOM jest czworodzielna i na niej herby 1) Ogoñczyk,

2) Gryf, 3) , 4) Gryf. Nazwisko by³o mylnie wyryte i jest poprawiane tak, ¿e drug¹ literê mo¿na czytaæ P albo A, trzeci¹ A albo Z, a ca³e nazwisko sk³ada siê z 7 liter119.

Dzwony. 1. Wiêkszy z napisem kapitalikami renesans. jednost. w jednym wierszu: CARO CHRISTI DEUS SALVA NOS VERBUM CARO FACTUM EST + poni¿ej) 15 — 44 pomiêdzy 5 a 4 wypuk³a postaæ œ. biskupa120.

2. Mniejszy z odlan¹ wypukle na p³aszczu scen¹ œmierci œ. Stanis³awa w obramieniu kwadra- towem, herbem Leliw¹ i literami: SK SB* 1693

Doko³a krawêdzi czapki nad temi p³askorzeŸbami napis kapitalikami: ET WERBOM (sic) CARO FACTUM EST

Ornaty: 1. Ca³y zahaftowany nader delikatnie i szlachetnie w kwiaty kolorowe jedwabne na tle „wody” srebrnej; XVIII w. ? 2. Na tle srebrnej lamy haftowane kwiaty jedwabne kolorowe; XVII w. 3. Piêkna tkanina we wzór ³uskowy, kontury rysunku wypuk³e, jakby haftowane 4 i 5. Haft delikatny na wzór pasa polskiego. 6. Boki z pasa polskiego we³nianego Kilka innych z tkanin jedwabnych z w. XVIII; niektóre z³otem przetykane.

Kapa z „wody” koloru cielistego, przetykanej z³otem, szlak zielony.

Sukienka na puszkê z N. Sakr. – z³otog³owiowa, piêkna (przeniesiona do Muzeum dyec. tarnowskiego w r. 1892. List Biskupa £obosa z 2/8 1892)

* Zapewne litery pocz¹tkowe wyrazów: Stanis³aw Krzesz sêdzia biecki.

119 Prócz epitafiów Paszyca i Miroszewskiego, w œciany przedsionka zachodniego wmurowane s¹ jeszcze tablice epitafijne Andrzeja Trzetrzewiñskiego (zm. 8 grudnia 1811 roku – fundacji jego syna Stanis³awa) oraz Andrzeja Wojsa (zm. 1887) i jego ¿ony Franciszki (zm. 1860), fundowane przez syna J. C. Wojsa w roku 1891. 120 Prawdopodobnie zaginiony. Dzwon z dat¹ 1544 wzmiankowany by³ przez Tomkowicza na posiedzeniu Gro- na Konserwatorów w dniu 12 lipca 1895 roku, por. TGKGZ 1900, s. 422. Zabytek ten odnotowuje równie¿ Szyd³owski 1922, s. 65, kat. nr 135. 44 7. Czarny Potok

Wieœ121, oddal. zach. po³udn. od N. S¹cza 16 kilom. Parafia w miejscu Wieœ podobno niegdyœ nale¿a³a do Klarysek w St. S¹czu122 (Semkowicz, Zyndram z Maszkowic, Prze- gl¹d hist. (warsz.) tom XI, 1910, str. 26 i n.). W po³owie XV w. w³aœcicielem Piotr Ryterski h. Topór123 (D³ugosz, Lib. ben., II, 301). Potem by³a w³asnoœci¹ rodziny Czerny de Szwarcenberg124 (S³own. geogr.).

Koœció³ paraf. œ. Marcina b. Patron Hipolit Reklewski Koœció³ istnia³ w po³owie XV w.125 (D³ugosz Lib. ben. II, 301). Obecny stawiany 1775 r.126. Dawnych aktów nie ma (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

1/8 1895 Budynek drewniany, wœród olbrzymich lip i dêbów, obszerny, bez wyraŸnego typu stylo- wego. Na lewo od wejœcia g³ównego – podcienia przy czêœci budynku127. Odrzwia wejœcia bocznego i wejœcia do zakrystyi profilowane jakoby gotycko. W jednych i drugich – drzwi z zawiasami rozchodz¹cemi siê w ga³êzie, lichego kucia128.

121 W roku 1293 nowo osadzana wieœ Olszana graniczy z posiad³oœci¹ Paw³a syna Trzeby – ministri ksiê¿nej Gryfiny. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 57-58, identyfikuje posiad³oœæ Paw³a w³aœnie z Czarnym Potokiem, zob. te¿ SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 444. W 1388 roku Grzegorz z Czarnego Potoku zapisuje ¿onie Hance 100 grzywien wiana na tej wsi i pobliskim Œwidniku. W 1416 wzmiankowany jest Jakusz z Czarnego Potoku, zaœ w 4 lata póŸniej Anna, wdowa po Jakubie, sprzedaje Piotrowi z Pisar m.in. Czarny Potok, który przez ca³y wiek XV pozostaje w rêkach Ryterskich, tam¿e, s. 444-445. 122 Wieœ Czarny Potok po raz pierwszy pojawia siê w Ÿród³ach w 1317 roku, kiedy w jednym z dokumentów ma³opolskich pojawia siê Pawe³ de Carnipotok, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 444. Parafiê w Czarnym Potoku odnotowuj¹ wykazy œwiêtopietrza z lat 1325-1327, por. Monumenta Poloniae Vaticana. Acta Camerae Apostolicae 1207-1344, wyd. J. Ptaœnik, t. 1, Kraków 1913, s. 144, 217. Wed³ug Rutkowskiej-P³achciñskiej, z wsi¹ t¹ spotykamy siê ju¿ w 1313 roku, kiedy to w dokumencie poznajemy komesa Œwiêtos³awa i brata Paw³a de Gampotek. Ta dziwna, nie wystêpuj¹ca na S¹decczyŸnie nazwa, zosta³a jednak w dokumencie z 1317 roku sprostowana przez wydawcê na Carnipotok. Ponadto – w 1325 roku, w dokumencie lokacyjnym D¹browy, wystêpuje Petermanus de Scarnipotok, którego W. Semkowicz identyfikuje z Patermanem Bogaczem, rajc¹ nowos¹deckim w latach 1323 i 1329. Wed³ug Rutkowskiej-P³achciñskiej, Czarny Potok nigdy nie nale¿a³ do klarysek, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 58-59, przyp. 31. 123 W rêkach Piotra z Pisar Ryterskiego h. Topór (w³aœciciela zamku w Rytrze) wieœ Czarny Potok znajduje siê od 1420 roku, nastêpnie w roku 1463 dzier¿y j¹ Rafa³ Ryterski. W rêkach Ryterskich pozostaje Czarny Potok co najmniej do roku 1480. Por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 444-445. 124 W po³. XVII w. wieœ nale¿a³a do niejakiej Kuczowskiej, zob. Lustracja 1659-1664, s. 657. W 1680 roku wiêk- sza czêœæ Czarnego Potoka – 2 ³any, 1 ko³o doroczne, 5 zagród bez ról i 2 komory bez byd³a – nale¿a³a do Adama Wie- log³owskiego. Resztê – po³owê ³anu i 1 zagrodê z rol¹ – dzier¿y³ Sebastian Uchacz, Rejestr poborowy 1680, s. 207. 125 W wykazach œwiêtopietrza z 1325-1327 roku wymieniony jest pleban Piotr, zaœ wartoœæ parafii okreœlona jest na 2 grzywny. W roku 1328 swiêtopietrze p³acone z Czarnego Potoku wynosi 2,5 skojca, zaœ w latach 1349-1350 i 1354 – osi¹ga 5 skojców, SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 445. Koœció³ p.w. œw. Marcina (zapewne ju¿ drugi z kolei w Czarnym Potoku), jak wskazuje na to protokó³ wizytacji kanonicznej z 1596 roku, wzniesiony mia³ byæ i konsekrowa- ny w roku 1449. Por. W. Szczebak, Sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej w Czarnym Potoku. Studium historyczno- ikonograficzne, Tarnów 1999, s. 12; P. Mamak, Kult Matki Bo¿ej Bolesnej w Czanym Potoku, Tarnów 1999, s. 13. 126 W rzeczywistoœci budowê obecnego koœcio³a parafialnego ukoñczono w roku 1755. Taka data budowy zosta³a odnotowana w kronice parafialnej, por. Szczebak, op. cit., s. 13. Wed³ug Piotra Mamaka, budowa obecnego koœcio³a mia³a byæ rozpoczêta w 1728 roku, a prace zakoñczono ostatecznie w roku 1755, zob. Mamak, op. cit., s. 14. 127 Podcienia te zosta³y usuniête jeszcze przed koñcem XIX wieku, gdy¿ nie odnotowuje ich ju¿ znany widok koœcio³a w Czarnym Potoku opublikowany przez Alojzego Fridricha w 1904. Zob. A. Fridrich, Historie cudownych obrazów Najœwiêtszej Maryi Panny w Polsce, t. 2, Kraków 1904, s. 459; zob. tak¿e Szczebak, op. cit., il. 2; Kornecki 1999, s. 205, il. 197. 128 Drzwi ze starymi okuciami przepad³y podczas kolejnych remontów koœcio³a, prowadzonych w XX wieku. 45 Dzwonnica drewniana osobno129.

Dawny opis: Koœció³ z sobotami, dzwonnica osobno (£epkowskiego noty z r. 1851)130 Wnêtrze nowo malowane131. Obrazy. W w. o³tarzu Pietà malowana na drzewie, o tle z³otem, dobrego uk³adu i rysun- ku, prawdopodobnie z XVI w.132, lecz bardzo przemalowana133. W o³tarzu bocznym Chusta Weroniki („Przemienienie P. Jezusa”) malowana na blasze134.

Na œcianie nawy, obok o³tarza bocznego, Op³akiwanie P. Jezusa pod Krzy¿em*, malowa- ne na drzewie, przemalowanie odjê³o mu wartoœæ135. Pismem nowszem namalowano na nim, ¿e obraz malowany jest 1595 r. przez Rad³owitê, a przemalowany 1831 r. przez Hanóscha136.

* Wspomina o niem, nazywaj¹c je „Wyjêciem z grobu Chrystusa” Rastawiecki w S³own. malarzy pol. II, 321.

129 Dziœ dzwonnicy tej ju¿ nie ma, nie ukazuje jej tak¿e przywo³any wy¿ej widok koœcio³a z 1904 roku. Remont jakiejœ wolnostoj¹cej dzwonnicy odnotowano w kronice parafialnej w roku 1844, por. Szczebak. op. cit., s. 14. 130 Zewnêtrzn¹ architekturê koœcio³a zmieni³y zasadniczo prace wykonane w latach 1907-1909, z inicjatywy ks. Zygmunta Miêtusa – ówczesnego proboszcza. Wówczas to przed³u¿ono i poszerzono nawê, a w miejsce niewielkiej, szeœciobocznej kruchty, dostawionej do œciany zachodniej, wzniesiono wysok¹ wie¿ê z charakterystycznym bania- stym he³mem i przedsionkiem w przyziemiu. W tym samym czasie zlikwidowano równie¿ kruchtê po³udniow¹, a w jej miejsce wzniesiono wiêksz¹ kaplicê boczn¹ p.w. œw. Antoniego (obecnie Mi³osierdzia Bo¿ego). Kolejne prace remon- towe, którym towarzyszy³a m.in. likwidacja przedsionka wie¿y, mia³y miejsce w roku 1971, por. Szczebak, op. cit., s. 15. 131 W 1911 roku kolejne malowanie wnêtrza zrealizowa³ malarz Roman Bieniarz z Nowego S¹cza, zaœ w latach 1995-1996 koœció³ otrzyma³ now¹ figuralno-ornamentaln¹ polichromiê wnêtrza, któr¹ wykona³ art. malarz Marek Niedo- jad³o z Tarnowa, por. Szczebak, op. cit., s. 16, 31. 132 Obraz o wymiarach 116 x 75,3 cm malowany jest technik¹ olejn¹ na desce. Na odwrociu podobrazia, na listwie górnego spongu, wyciêta zosta³a data 1649, oznaczaj¹ca zapewne czas powstania obrazu. Poni¿ej znajduje siê tekst pisany czarnym tuszem: Anno Dni 1714 Haec Imago ornata veste argentea iubente Plebano Michaele Fe. Sylaba „Fe” jest skróceniem nazwiska ks. Feliksiñskiego, który w tym czasie by³ proboszczem w Czarnym Potoku. On to, po spaleniu siê w po¿arze plebanii dokumentów koœcielnych w roku 1718, za³o¿y³ nowe, istniej¹ce do dziœ ksiêgi parafialne, por. Szczebak, op. cit., s. 52-53, il. 9-11, 19. W³adys³aw Szczebak wykaza³, ¿e fundatorami obrazu byli Szczepan Wielog³owski herbu Starykoñ wraz ze swoj¹ ¿on¹ Konstancj¹ herbu Dru¿yna. Monogram „M I”, malowany czerwon¹ farb¹ w lewym dolnym naro¿niku, badacz ten próbuje wi¹zaæ z twórc¹ obrazu, którym mo¿e byæ antwerp- czyk Mateusz Ingerman (Ingenraen), malarz który w roku 1641 przyj¹³ prawo miejskie w Krakowie, por. Szczebak, op. cit., s. 86-91, zob. tak¿e SAP, t. 3, s. 146; por. tak¿e F. Pulit, Historia obrazów – Op³akiwanie Chrystua i Matki Boskiej Bolesnej w Czarnym Potoku, RS, t. 28, 2000, s. 39-44. 133 Obraz by³ konserwowany w roku 1950 – pod kierunkiem art. kons. Mariana S³oneckiego, nastêpnie zaœ w roku 1971 – przez art. kons. Zbigniewa Jaskowskiego. W trakcie tej drugiej konserwacji usuniêto wszystkie przema- lowania i ods³oniêto oryginaln¹ warstwê malarsk¹ z po³. XVII wieku, por. Mamak, op. cit., s. 26-27; WUOZwNS, nr inw. 85. Ostatni¹ konserwacjê nastawy o³tarza g³ównego przeprowadzi³a art. kons. Anna Osoliñska, por. WUOZwNS, nr inw. 5065. 134 Tego obrazu dziœ ju¿ nie ma. 135 Przechowywane od 25 stycznia 1932 roku w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, nr inw. MDT 88. Por. W. Szczebak, Jak powsta³y zbiory sztuki Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, „Currenda”, 1988, nr 3, s. 313. Ponadto z Czarnego Potoku w zbiorach tego¿ Muzeum znajduje siê figura œw. biskupa (Marcina?), z 1 po³. XV wieku, wykonana z drewna, wym. 116 x 30 cm, nr inw. MDT 87. Zob. Walicki 1935, s. 20, tabl. XIII; Dutkiewicz 1949, s. 137, kat. nr 86. 136 Jak zauwa¿a Gadomski, obraz Op³akiwanie z Czarnego Potoku, obecnie oprawiony w star¹ ramê, pozba- wion¹ œladów po zawiasach, lecz nie pierwotn¹, zosta³o wymienione w roku 1608 w wizytacji Januszowskiego jako nastawa o³tarza g³ównego, który structuram habet planam antiquam cum depositione Christi de Cruce (tekst wizytacji cyt. za Gadomskim 1981, s. 40, przyp. 161, s. 77). Gadomski przypuszcza, ¿e obraz od samego pocz¹tku przeznaczo- ny by³ do o³tarza g³ównego i zdobi³ go ju¿ w momencie poœwiêcenia koœcio³a w roku 1449, oraz ¿e ze wzglêdu na niewielkie rozmiary œredniowiecznego koœcio³a w Czarnym Potoku (w 1608 roku okreœlanego jako ecclesia parvula), w nastawie g³ównej ograniczono siê do pojedynczego obrazu o szerokoœci (wraz z ram¹) ok. 142 cm, por. Gadomski 46 Nad drzwiami do zakrystyi obraz olejny na p³ótnie, Ukrzy¿owanie, bez wartoœci. Napis na nim pêdzlem zrobiony œwiadczy, ¿e go przemalowa³ Hanósch137. Dawny opis: M. Boska, piêkny obraz w w. o³tarzu. Obok o³tarza bocznego piêkny obraz „bizancki”: W³o¿enie do grobu, przemalowa³ „Hanusz maler”. Na obrazie wiadomoœæ o jego przemalowaniu (?) w r. 1595 „per Graceum Vincentium Rad³ovitam”. Na o³tarzu bocznym podpis: „erectum 1633”. (£ep- kowskiego noty rêkop. 1851 r.).

Dzia³o stare, rodzaj moŸdzierza z obrêczy ¿elaznych szwajsowanych, u¿yte jako s³upek do kropielnicy w kruchcie bocznej138.

Dzwony podobno stare na dzwonnicy. Dawny opis: dzwony dwa z r. 1772, trzeci z napisem „Gregorius Franke 1658” (£epkowski noty rêkop. z r. 1851).

Ornaty: 1. Ca³y haftowany w kwiaty jedw. kolorowe na tle tkaniny srebrnej XVII w., bardzo znisz- czony139. 2. Czarny, jedynie kolumna wiêkszej wartoœci, haft kolor. jedwabny w kwiaty na tle srebr- nem. 3. B³êkitny z tkaniny jedwabnej srebrem przetykanej. 4. Brunatny (mo¿e pierwotnie fioletowy), boki z aksamitu, z frandzl¹ jedwabn¹ ró¿no- barwn¹. Kolumna drelichowa140.

Dwór drewniany141, stary, typowy, z podziemiami i z kolumnad¹ od fron- tu, nale¿y do Reklewskich. W nim trochê obrazów: portret szlachcica w czer- wonym kontuszu z kosmykiem na czole. Na tle malowany herb 4 dzielny z herbami Œreniawa, Sulima, Rawicz i Tr¹by wœród liter

1981, s. 77, 96. Twórca obrazu z Czarnego Potoku – w ogólnej, ikonograficzno-formalnej koncepcji – nawi¹za³ do pó³nocnoeuropejskich ujêæ tematu. Pewne elementy zapo¿yczy³ równie¿ z powsta³ego nieco wczeœniej obrazu z Chom- ranic, por. Gadomski 1981, s. 114, il. 33; Gadomski 2004, s. 265-266. W zakresie kompozycji Ÿród³em inspiracji dla twórcy Op³akiwania by³ zapewne wzór graficzny albo rysunek w rodzaju lawowanego piórkiem szkicu Hansa z Tübin- gen (próbê po³¹czenia obrazu z Czarnego Potoku z tym rysunkiem podjê³a przed laty Ewa Polak-Trajdos, Twórczoœæ Mistrza Maciejowickiego na tle malarstwa rejonu s¹deckiego w XV wieku, RHS, t. 9, 1973, s. 91, il. 63a, b, zob. tak¿e Olszewski 1975, s. 21). Dzie³em bliskim obrazowi z Czarnego Potoku jest Op³akiwanie z ¯ywca (obecnie w Muzeum Ziemi ¯ywieckiej w ¯ywcu). Jak zauwa¿a Gadomski, w obydwu kompozycjach wystêpuj¹ podobnie upozowane (lecz na zasadzie lustrzanego odbicia) postacie Nikodema i Marii – obejmuj¹cej nogi Chrystusa, zob. Gadomski 1981, s. 115, il. 269-270; Gadomski 2004, s. 265. Na temat obrazu Op³akiwania z Czarnego Potoka zob. tak¿e Walicki 1938, s. 96 i n.; J. E. Dutkiewicz, Nowy S¹cz – polska Siena, „Przegl¹d Artystyczny”, (1), 1946, s. nr 5, s. 7; Walicki 1961, s. 301, il. nr 31-34; Z. Strza³kowski, Obraz Op³akiwanie Chrystusa z Czarnego Potoka w tarnowskim Muzeum Diecez- jalnym, „Roczniki Humanistyczne – Prace z Historii Sztuki”, t. 13, z. 4, 1965, s. 79-114, il. 16-17; M. Otto-Micha³kowa, M. L. Pezzi-Ascani, Motywy w³oskie w malarstwie ma³opolskim XV wieku, BHS, (3), 1975, nr 2, s. 114-125, il. 7, 17, 23; M. Otto-Micha³kowa, Gotyckie malarstwo tablicowe w Polsce, Warszawa 1982, nr 11; Pulit, Historia obrazów – Op³a- kiwanie Chrystusa , op. cit., s. 36-39; Labuda, Secomska 2004, s. 152, il. 411-413. 137 Obraz ten, pochodz¹cy zapewne z 2 po³. XVIII wieku, zawieszony jest dzisiaj w tym samym miejscu, zob. Szczebak, op. cit., il. 6. 138 Dziœ ju¿ go nie ma. 139 Poddany starannej restauracji, zachowa³ siê do dzisiaj. 140 Ornatów wymienionych w pkt. 2-4 nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 141 Dwór ten sp³on¹³ w latach trzydziestych XX wieku. 47 Pod herbem: natus 1588 – defunctus 1626. Ma to byæ Lipski, h. Œreniawa, ród by³ spo- krewniony z Rawitami Dêbiñskiemi. Popiersie P. Jezusa na blasze miedzianej, wielk. nat., malowanie zap. w³oskie XVII w., niezbyt wielkiej wartoœci. Obrazek genealogiczny pami¹tkowy na ma³¿eñstwo El¿biety z Lipskich Raklewskiej 1779 r., z jej portrecikiem w ca³ej postaci. Kilka starych portretów rodzinnych, bardzo lichych. Kielicha, o którym ni¿ej, nie ma. Broñ star¹ zabrano niedawno na przedstawienie teatralne do Limanowej. Biblioteki reszty na strychu, stare piêkne druki, dzie³a historyczne i teologiczne, bardzo zniszczone, w strzêpach – obiecano daæ do klasztoru Klarysek w Starym S¹czu. Dawny opis: Dwór ten, który zachowa³ œlady dawnych polskich dworów, w XVII w. by³ Czernego Schwarzenberga; dochowa³y siê w nim ró¿ne pami¹tki: kielich, biblioteka z czasów Stan. Augusta, portret Lipskiego malowany 1582 (!) w startym ubiorze czerwonym, z kosmykiem na ogolonej g³owie; œliczny obrazek w³oski Chrystus na blasze, kawa³ek klingi szerokiej i pochwa ma³a (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Zamczysko Gródek Czarny Potok, Gródek i zameczek Petermanna, ok. r. 1325 ubespiecza³ koryto Dunajca (Morawski, S¹deczyzna II, 77). Na szczycie wynios³ej góry jest wœród lasa miejsce zwane Gródkiem, przedhisto- ryczne grodzisko (S³ownik geogr.). Podobno dziœ jest tylko œladem jego kupa kamieni. Dawny opis: Zamczysko Gródek na górze Gródek nad potokiem Czarnym, miêdzy wsi¹ Czarny Potok a Jastrzêbi¹; podanie, ¿e tu w czasie napadów chroniono siê z archiwami ze Starego i Nowego S¹cza142. Pochwy, œmigownice, patrontasze czêsto znajdowane w okolicy, zabrano do cyrku³u (£epkowski, noty rêkop. z r. 1851).

8. D¹browa

Wieœ, oddal. pó³n. od Nowego S¹cza 6½ kilom. Par. w Wielog³owach. Przy goœciñcu nad Dunajcem, na skrêcie do Kurowa143 jest kapliczka144, w której mia³ byæ chrzczonym Ksi¹¿ê Józef Poniatowski. (O tej tradycyi miejscowej opowiada³ Tadeusz Romer, w³aœciciel dóbr pobliskich w r. 1895).

142 Grodzisko o wymiarach 35 x 15 m ma kszta³t elipsowaty. Jest ono otoczone od po³udnia i zachodu s³abo widocznym wa³em. Prowadzone badania powierzchniowe nie ujawni³y tu ¿adnych zabytków, jednak tradycja miejscowa mówi o znalezieniu na pocz¹tku XX wieku (w trakcie wybierania kamieni i gliny) zabytkowych przedmiotów, por. J. Bog- danowski, Œredniowieczne dzie³a obronne w Karpatach polskich, AAC, t. 8, 1966, s. 129; Leñczyk 1983, s. 16, 51; Marsza³ek 1993, s. 69. 143 Najprawdopodobniej w³aœnie w tym Kurowie, na Górze Kurowskiej, znajdowa³ siê gród zbudowany na prze³omie XIII i XIV wieku przez ludzi biskupa Jana Muskaty – Curow castrum a hominibus Johannis Muscatae episco- pi Cracoviensis erectum, por. K. Dziwik, Gródek biskupa Jana Muskaty w Kurowie nad Dunajcem, RS, t. 12, 1971, s. 79-89; A. ¯aki, Nowo odkryte grodzisko w Kurowie, pow. Nowy S¹cz, AAC, t. 6, 1964, s. 41-45. 144 Kaplica, której pocz¹tki siêgaæ mog¹ XVIII stulecia jest fundacj¹ dworsk¹ o funkcji mszalnej. Jest to okaza³a budowla drewniana, konstrukcji zrêbowej, orientowana, zamkniêta od wschodu trójbocznie, nakryta dachem siod³owym krytym blach¹, z okaza³¹ sygnaturk¹ na kalenicy. Wewn¹trz tynkowana, na zewn¹trz szalowana deskami, posadowio- 48 Wspomniana w r. 1375 jako wieœ królewska145 (Kod. dypl. ma³op. III, 288). W po³owie XV w. w³asnoœæ Klarysek w Starym S¹czu146 (D³ugosz, Lib. ben. II, 236). R. 1564-1581 w³aœcicielem Sebastyan Wielog³owski (Pawiñski, Ma³op. 135). R. 1651 Jan Schlichting, syn Wespazyana (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza I, 155). R. 1656 Wespazyan Schlichting. Za sprzyjanie Szwedom odebrano mu D¹browê, któr¹ w. 1656 Jan Kazimierz nada³ Jêdrzejowi Kawiackiemu147 (tam¿e I, 158).

9. D¹brówka polska

Wieœ, oddal. po³udn. od Nowego S¹cza 3½ kilom. Dzieli siê na D. polsk¹ i niemieck¹148. Para- fia w Nowym S¹czu. Wraz z przyleg³emi wsiami nale¿a³a do uposa¿enia opactwa norbertañskiego w Nowym S¹czu, nadana klasztorowi w r. 1409 przez W³adys³awa Jag.149. Klasztor zniós³ rz¹d austr. w r. 1784 a dobra wcielone do funduszu relig. potem sprzedano (S³own. geogr. i Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 49). na na wysokiej podmurówce. Kaplica usytuowana jest w s¹siedztwie dawnego, neostylowego dworu, w którym obec- nie mieœci siê szpital. We wnêtrzu jej zachowa³a siê drewniana rzeŸba Chrystusa Ukrzy¿owanego, z 2 po³. XVII wieku. Zob. tak¿e Kapliczki 1983, s. 416, il. 676-677. Miejscowa tradycja przechowuje przekaz o œlubie Gabrieli Zapolskiej, który mia³ siê tu odbyæ. 145 Wed³ug Rutkowskiej-P³achciñskiej, dokument lokacyjny dla D¹browy wystawi³ 22 marca 1325 roku Przybko, syn Miko³aja P¹czka, dziedzic Gabonia – dla so³tysa Marcina, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 58 przyp. 31 oraz s. 152-153, gdzie autorka publikuje ten przywilej. Stamirski zalicza D¹browê do wsi, które istnia³y ju¿ pomiêdzy 1400 a 1454 rokiem, Stamirski 1965, s. 41. W 1489 roku ma miejsce podzia³ dóbr pomiêdzy ¯egot¹ Wielog³owskim z Jurko- wa a Stanis³awem i Andrzejem z Wielog³ów – synami zmar³ego Miko³aja Nanajki. Braciom przypada wtedy ca³e dziedzic- two Wielog³owy i wieœ D¹browa, SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 511-512. 146 Nic o tym nie wspomina SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 511-512, okreœlaj¹cy D¹browê nieprzerwanie jako w³asnoœæ szlacheck¹. 147 Ów Wespazjan Schlichting, zagorza³y arianin i sojusznik króla Karola Gustawa z lat potopu szwedzkiego, naby³ D¹browê od Piotra Biernackiego herbu Poraj, który dzier¿y³ tê wieœ ju¿ w 1629 roku, por. Stamirski 1957, s. 114. Ukrywa³ siê póŸniej tutaj brat Wespazjana – Jonasz Schlichting, skazany wyrokiem s¹du sejmowego na karê œmierci i konfiskatê maj¹tku za druk ksi¹¿ki Wyznanie wiary zborów tych, które siê w Polszcze chrystyjañskim tytu³em pieczê- tuj¹, por. Tazbir 1967, s. 325. Syn Wespazjana i Zofii z Lachowskich – Jan W³adys³aw – pozwa³ 13 marca 1657 roku szlachetnego Andrzeja Kaweckiego, i¿ ten kadukiem posiad³ dobra D¹browê i Klimkówkê. Jan Kazimierz, dokumentem wystawionym 24 marca 1658 roku w Warszawie, przywróci³ Janowi W³adys³awowi D¹browê, z folwarkami w £¹¿ku, Klimkówce i Ubiadzie, gdy¿ ³askawie uzna³: za którego (tj. za ojca) cierpieæ on nie powinien, por. Stamirski 1968, s. 398-399. Na Wespazjanie Schlichtingu ci¹¿y³y powa¿ne zarzuty, z których najg³ówniejszym by³o naprowadzenie Szwedów na Nowy i Stary S¹cz, por. Tazbir 1967, s. 327, przyp. 80. W 1680 Dambrowa nale¿y do Piotra Biernackiego, p³ac¹cego pobór z 1,5 ³anu, 3 zagród z rolami, 1 komory z byd³em i 1 ko³a dorocznego, Rejestr poborowy 1680, s. 217. 148 W czasach cesarza Józefa II sta³a siê D¹brówka widowni¹ niecodziennego eksperymentu spo³eczno-gospo- darczego, za jaki uznaæ nale¿y próbê osadzenia na roli 12 rodzin ¿ydowskich, w ramach popieranej (i wymyœlonej) przez Austriaków tzw. akcji produktywizacji ¯ydów galicyjskich. W czêœci D¹brówki, na najlepszych gruntach, wytyczono koloniê (nazywan¹ Emaus albo Now¹ Jerozolim¹), gdzie wytypowanym rodzinom ¿ydowskim z Nowego S¹cza przy- dzielono 22 morgowe gospodarstwa rolne i w 1785 roku oddano je prawem wieczystej dzier¿awy, wraz z zabudowa- niami. Nie pomog³y preferencje, nie pomog³y zwolnienia z podatków – ekperyment zakoñczy³ siê fiaskiem, a w 3 lata póŸniej kolonia nie mia³a ju¿ ani jednego Izraelity, gdy¿ wszyscy odst¹pili swe gospodarstwa Niemcom z Wirtembergii, których osadnictwo w tych stronach Maria Teresa i Józef II równie¿ gor¹co popierali. Pozosta³a po tym wszystkim nazwa: D¹brówka Niemiecka, bo Nowa Jerozolima rozp³ynê³a siê po œwiecie, wraz ze swymi nie do koñca „sprodukty- wizowanymi” mieszkañcami, por. Stamirski 1968, s. 387-388. Zob. te¿ H. Lepucki, Dzia³alnoœæ kolonizacyjna Marii Teresy i Józefa II w Galicji 1772-1790, „Badania z Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych”, nr 29, Lwów 1938, s. 133- 134, którego relacja o tym eksperymencie ró¿ni siê nieco w szczegó³ach od faktografii has³a D¹brówka w S³owniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów s³owianskich, t. 1, Warszawa 1880, s. 937. 149 Powstanie wsi przypada na pocz¹tek XIV stulecia (wedle H. Stamirskiego dopiero na rok 1375, por. Stamir- ski 1965, s. 7), natomiast w roku 1337 ma tutaj miejsce posiedzenie rozstrzygaj¹ce spór pomiêdzy wójtami Nowego 49 Koœció³ek œ. Rocha Staro¿ytny koœció³ek modrzewiowy na pagórku150; o jego erekcyi tyle tylko wiadomo, ¿e wyprzedza ona za³o¿enie kollegiaty Nowos¹deckiej przez Zbigniewa Oleœnickiego151 (S³own. geogr.). Koœció³ek fundowany przez W³adys³awa Jag.152 z piêknemi malowaniami wodnemi na suficie153 (X. Za³êski, Œ. Kin- ga, z r. 1882, str. 69).

S¹cza a plebanem koœcio³a Œw. Wojciecha (z Kamienicy). W tym czasie D¹browa nale¿a³a do Zbyszka, prepozyta krakowskiego. W 1375 roku nowa w³aœcicielka wsi – królowa El¿bieta – nadaje dziesiêcinê z ról folwarcznych w D¹brówce koœcio³owi w Piwnicznej, SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 511. W koñcu wieku XV wieœ mia³a powierzchniê 16 ³anów i osobne pola folwarczne, pewne role nale¿a³y tu ponadto do prepozyta kolegiaty nowos¹deckiej, by³a te¿ karczma. Dokumentem z 18 kwietnia 1410 roku D¹brówka Polska zosta³a nadana przez Jagie³³ê sprowadzaj¹cemu siê do Nowego S¹cza konwentowi norbertanów, por. Rajman 1992a, s. 76-77, 81. Przed norbertanami wieœ pozosta- wa³a w tenucie Paszka Trestki z Giedczyc i Rudy, zaœ w 1412 roku – na proœbê opata norbertanów – król przeniós³ D¹brówkê (wraz z Januszow¹, Librantow¹, Kwieciszow¹, Boguszow¹ i Wolfow¹-Olchówk¹) z prawa polskiego na prawo œredzkie, por. SHGWK, tam¿e. W 1680 roku zakonnicy p³acili z D¹brówki 304 floreny i 24 grosze poboru, Rejestr poborowy 1680, s. 199. 150 Koœció³ w D¹brówce, z prostok¹tnym korpusem i wê¿szym od niego prezbiterium zamkniêtym œcian¹ prost¹, zosta³ wzniesiony – albo gruntownie przebudowany – w XVII wieku, z u¿yciem detali XV-wiecznych, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 522, il 187-188. Ponowna przebudowa mia³a miejsce w wieku XIX, kolejna w 1927 roku – kiedy to wzniesiono obecn¹ wie¿ê-dzwonnicê, w miejsce wczeœniejszej, por. Brykowski, Kornecki 1984, s. 69. W lecie 2002 roku dachy koœcio³a i he³m dzwonnicy pobito blach¹ miedzian¹, zaœ deskowy szalunek œcian zewnêtrznych wymalowano lakierem bezbarwnym. Zabytek wymaga pilnego podjêcia prac konserwatorskich i badañ architektonicznych. 151 Wcale nie jest to takie pewne, bowiem brak na to jakichkolwiek dowodów. Parafii i koœcio³a w D¹brówce Polskiej nie wymieniaj¹ rejestry œwiêtopietrza do 1374 roku. Nie wspomnia³ o koœciele tutejszym Zbigniew Oleœnicki, który funduj¹c kolegiatê w Nowym S¹czu, ustanowi³ prebendê zwan¹ D¹browsk¹. Nic konkretnego nie by³o te¿ wiadome D³ugoszowi, który wspomnia³ jedynie w Dambrowie koœció³ parafialny nale¿¹cy do klasztoru Sancti Spiritus de Nova Sandecz, a poprawne okreœlenie w³asnoœci wsi wyklucza ewentualn¹ pomy³kê dziejopisarza, gdy idzie o nazwê wsi. Z biegiem lat – koœcio³a w D¹brówce nie odnotowuje wizytacja z 1597 roku, zaœ w kolejnej – z 1608 – czytamy: kaplica zbudowana niedawno przez ks. Tomasza przeora premonstratensów s¹deckich na podobieñstwo rotundy rzymskiej, ca³a z drzewa; zbudowana do grzebania zmar³ych mieszkañców tej wsi. Por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 3, s. 511. Równo- czeœnie, w zachowanej do dziœ XVII-wiecznej œwi¹tyni tkwi¹ elementy koœcio³a XV-wiecznego, Brykowski, Kornecki 1984, s. 69. 152 Brak na to jednoznacznych dowodów, tradycja miejscowa uparcie jednak wi¹¿e koœció³ w D¹brówce z wotyw- n¹ fundacj¹ Jagie³³y za zwyciêstwo grunwaldzkie, por. Brykowski, Kornecki 1984, s. 69. W trakcie badañ architekto- nicznych koœcio³a Ryszard Brykowski zwróci³ uwagê na elementy wiêŸby dachowej wyposa¿one w znaki monta¿owe typowe dla XV wieku, Brykowski 1981, s. 106, przyp. 61. Fakt ten jednak na przes¹dza powstania koœcio³a w tym stuleciu, mo¿e byæ równie¿ dowodem na wtórne wykorzystanie fragmentów starszej struktury w okresie nowo¿ytnym. Reasumuj¹c – bardziej prawdopodobne wydaje siê powstanie budowli dopiero na prze³omie XVI i XVII stulecia. Za datowaniem zabytku na przedzia³ czasowy 1595-1608 opowiada siê Kornecki 1999, s. 100, 111. 153 Pierwsz¹ informacjê o malowid³ach stropu koœcio³a w D¹brówce Polskiej przedstawi³ Tadeusz Szyd³owski na posiedzeniu Komisji Historii Sztuki w dniu 3 listopada 1921 roku, por. T. Szyd³owski, O polichromii koœcio³ów drewnianych w Binarowej i D¹brówce polskiej, PKHS, t. 2, 1922, s. CIII-CV, fig. 61-62. Dekoracja malarska, skoncen- trowana na kasetonowym stropie, powsta³a staraniem nowos¹deckiego konwentu norbertanów, w zwi¹zku z gruntow- n¹ przebudow¹ (wzglêdnie budow¹ od podstaw) obecnego koœcio³a. Strop podzielony jest profilowanymi listwami na kwadratowe kasetony, uk³adane w rzêdy otaczaj¹ce centralny plafon (wielkoœci czterech ma³ych kasetonów), w którym namalowano klêcz¹c¹ postaæ œw. Norberta, jako twórcê zakonu premonstratensów (zob. Szymañski 1970, il. s. 225). Kompozycjê uzupe³niaj¹ liczne inskrypcje i atrybuty (monstrancja, paliusz, infu³a, krzy¿ arcybiskupi). Napisy na bande- rolach (m.in. FILI NORBERTE ACCIPE REGVLAM QVAM SCRIPSI) odnosz¹ siê do ustanowienia regu³y norberta- nów. Do wydarzenia tego odnieœæ nale¿y równie¿ napis w dolnej czêœci kompozycji: SANCTVS NORBERTVS CANDI- DI ORDINIS PRAEMONSTRATENSIS FVNDATOR. W pozosta³ych polach kasetonów wyobra¿ano na przemian barwne rozety oraz wizerunki œwiêtych i b³ogos³awionych norbertañskich. Przedstawiono ich w popiersiach, w bia³ych szatach (zakonnice z kwefami na g³owach), z rêkami z³o¿onymi do modlitwy lub skrzy¿owanymi na piersiach. Napisy umiesz- czone w polach kasetonów pozwalaj¹ zidentyfikowaæ tam m.in. b³ogos³awionych: Bronis³awê, Hidegundê z Meer, Henryka, Piotra mêczennika, Milo opata i biskupa z Selincourt, Godfryda, Weronikê z Strzelna oraz œwiêtych: Prakse- dê, Gertrudê, Hugona czy Evermonda z Ratzeburga. W pozosta³ych polach namalowano postacie królów i ksi¹¿¹t, którzy b¹dŸ to wst¹pili do zakonu, b¹dŸ byli jego dobrodziejami. Wœród tych przedstawieñ zwraca uwagê wizerunek W³adys³awa Jagie³³y w stroju koronacyjnym, z jab³kiem i ber³em oraz inskrypcj¹, Szymañski 1970, s. 66-67, 74, 87, il. 50 Budynek sta³ jeszcze w r. 1910. Na suficie miêdzy innemi mia³a byæ namalowana postaæ Jagie³³y, starodawnego pêdzla154. Mia³y te¿ byæ obrazy luŸne na drzewie i rzeŸbione ornamenta, które przed r. 1910 zaginê³y155. (Z opowiadania X. infu³. Góralika w Nowym S¹czu w r. 1895 i p. aptekarzowej Gralewskiej w Krakowie, znaj¹cej dobrze okolice S¹cza, z k¹d pochodzi, w r. 1910). Pod obrazem Jagie³³y na suficie jest napis namalowany: „Vladislaus Rex Poloniae Fun- dator Ecclesiae Istius 1410”156 (Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 58 nota). dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 17 rêkopisu: Figura przydro¿na gotycka (fig. )157. Na s³upie drewnianym ma³a kapliczka drewn. fotografia Udzieli w kszta³cie tabernakulum zakoñczona trójliœciem ostro³ukowym z krabami i fialami; wy¿ej [Seweryna]

181, 222, 223, 225. T³a kasetonów figuralnych s¹ jasnoniebieskie, zaœ kasetonów z rozetami br¹zowe. Pó³postacie œwiêtych, oddzielane pasami ornamentu arabeskowego, zdobi³y niegdyœ równie¿ parapet chóru muzycznego. Ten fragment dekoracji uleg³ jednak ca³kowitemu zniszczeniu, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 530-532, il. 207- 213. Autorzy ci przypuszczaj¹ (w œlad za Szymañskim), i¿ ikonograficzny program dekoracji malarskiej koœcio³a w D¹- brówce wyszed³ ze œrodowiska nowos¹deckiego klasztoru norbertanów. To prowincjonalne w swym charakterze styli- stycznym dzie³o powsta³o najpewniej w krêgu miejscowej (s¹deckiej) szko³y malarskiej, tam¿e, s. 531. 154 W latach 2003-2004 zespó³ konserwatorów pod kierunkiem art. kons. Józefa Steca przeprowadzi³ pierwsz¹ profesjonaln¹ konserwacjê malowide³ stropowych, po³¹czon¹ z przeprowadzeniem wszechstronnych badañ budowy technologicznej tej dekoracji. W wyniku najnowszych analiz ikonograficzno-formalnych, prowadzonych równoczeœnie z pracami konserwatorskimi, uda³o siê ustaliæ szereg wa¿nych kwestii zwi¹zanych z proweniencj¹ malowid³a, a co za tym idzie ukazaæ ten zabytek malarstwa w nieco innym œwietle ni¿ dotychczas, por. R. A. Œlusarek, Polichromia drew- nianego koœcio³a p.w. œw. Rocha w Nowym S¹czu. Przyczynek do badañ nad dziejami malarstwa barokowego na s¹decczyŸnie, RS, 33, 2005, s. 183-197. Jak zauwa¿a autor tej rozprawy, prowincjonalne w swoim charakterze malo- wid³o, obci¹¿one wieloma niedoskona³oœciami warsztatowymi, powsta³o przypuszczalnie w krêgu miejscowej szko³y malarskiej, najpewniej dopiero ok. 1660 roku. Autora malowide³ mo¿na wi¹zaæ z malarzem rozetowych tond na po³ud- niowej wie¿y kolegiaty nowos¹deckiej, tam¿e, s. 187-188. Punktem dominuj¹cym stropu jest jeden – czterokrotnie wiêkszy od pozosta³ych – obraz, ujêty profilowana ram¹. Ten pseudoplafon przedstawia scenê Ob³óczyn œw. Norberta z Xanten – metropolity Magdeburga. Nad postaci¹ klêcz¹cego œwiêtego unosz¹ siê anio³y podtrzymuj¹ce wierzchni¹ szatê zakonn¹. U góry, poœrodku kompozycji, jawi siê postaæ Boga Ojca, z lewej Matka Boska z Dzieci¹tkiem, z prawej œw. Augustyn z Hippony, tam¿e, il. na s. 191. W g³êbi widniej¹ zarysy budowli miasta – zapewne Magdeburga, ukazane- go w realiach architektonicznych przypominaj¹cych jak siê zdaje póŸnoœredniowieczny uk³ad urbanistyczny Starego S¹cza, z wyraŸnie zarysowanymi, inkastelowanymi za³o¿eniami klarysek i franciszkanów, tam¿e, s. 192. Wydaje siê, ¿e pierwotnie wiêksza czêœæ stropu pokryta by³a malowid³ami figuralnymi a obramienia skrzyñców zdobi³a dekoracja roœlinna. Kompozycja stropu zastana przez konserwatorów w roku 2003 by³a wynikiem przemian w wyposa¿eniu wnêtrza, a co za tym idzie powa¿nej rekompozycji elementów dekoracji, która mog³a nast¹piæ w XVIII lub XIX stuleciu, tam¿e, s. 196. Na podstawie analizy faktury malarskiej i samych podobrazi uda³o siê ustaliæ przynajmniej dwa etapy powstawania obecnej koncepcji kompozycyjnej malowide³ stropowych. Zaproponowany w wyniku ostatniej konserwacji wariant szachownicowego zestawienia kasetonów (na przemian figuralnych i roœlinno-rozetowych) wydaje siê rozwi¹za- niem optymalnym, choæ odbiega z pewnoœci¹ od pierwotnej koncepcji tej dekoracji stropowej, por. tam¿e, s. 197. 155 Szyd³owski podaje, i¿ wœród sprzêtów, po wiêkszej czêœci starszego pochodzenia, wyró¿nia siê wcale dobry o³tarz renesansowy, rozbity do niedawna na czêœci w ten sposób, ¿e jego œrodek stanowi³ o³tarz boczny, zaœ boki umieszczone przy o³tarzu tworzy³y oprawê dla wiêkszych rozmiarów p³ótna, przedstawiaj¹cego Pietê. W roku 1917 staraniem krakowskiego Urzêdu Konserwatorskiego zrekonstruowano pierwotny wygl¹d tego o³tarza i ustawiono go na powrót w prezbiterium, por. Szyd³owski, O polichromii koœcio³ów , s. CIV-CV. Zachowana do dziœ nastawa, skompo- nowana na kszta³t tryptyku, zdobiona jest ornamentem okuciowym i kartuszowo-zawijanym. W niszach bocznych znajduj¹ siê rzeŸby œœ. Rocha i Piotra, zaœ w strefie œrodkowej obraz Piety. Z bardziej wartoœciowych elementów wyposa¿enia wymieniæ nale¿y obraz Adoracji Trójcy Œwiêtej z 1 po³. XVII wieku oraz pochodz¹c¹ z prze³omu z 2 po³. XVI wieku – rzeŸbê Chrystusa Ukrzy¿owanego (o wyraŸnych reminiscencjach póŸnogotyckich), por. Beiersdorf, Kras- nowolski 1992c, s. 516, il. 199, s. 523, il. 207, s. 535, il. 222, s. 536, il. 223. Ten ostatni zabytek w roku 2005 zosta³ poddany zabiegom konserwatoskim, które przeprowadzi³ art. kons. Józef Stec. W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie od 1932 roku przechowywana jest rzeŸba œw. Floriana, pochodz¹ca z koœcio³a w D¹brówce, nr inw. MDT 110. 156 W rzeczywistoœci napis posiada brzmienie nastêpuj¹ce: LADISLAVS IAGELO REX POLONIAE FVNDA- TOR HVIVS LOCI A D 1410. 157 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 40, gdzie fotografia tej kapliczki wykonana w 1901 roku przez Seweryna Udzielê, dok³adnie odpowiadaj¹ca opisowi Tomkowicza. 51 wznosi siê kula i drewniany krzy¿. Wewn¹trz w szafiastem zag³êbieniu stoj¹ 2 pos¹¿ki drew- niane. Wiêksza M.B. na ob³okach i pó³ksiê¿ycu, zapewne do kapliczki przeznaczona – mniejszy œwiêty z kapeluszem w rêku, mo¿e póŸniej tu wsuniêty. Robota kapliczki i pos¹¿ków wieœnia- cza, nie bez zalet. Pos¹¿ek M.B. ma pewien zakrój artystyczny158.

Gródek zamczysko Ob. Czarny Potok Ob. Têgoborza

10. Gródek

Obszar dworski nad Dunajcem, oddal. pó³n. od N. S¹cza 14½ kilom. Parafia w Podolu. Gmina wiejska Kobyle. Pocz¹tek osady nie rozjaœniony159. Nazwa pierwotnie obejmowa³a tylko zamek160. R. 1378 wystêpuje Klemens de Gródek161 (Kod. dypl. ma³op. III, 318). R. 1388-1410 w³aœcicielami: Stañczyk162, Andrzej i Jan, bracia (Ulanowski, Antiq. libri jud. Crac. Nra 255, 287, 309, 491, 713, 723, 736, 744, 745, 760, 767, 777, 808, 884, 896; Akta gr. i z. VII, 60; Kod. dypl. pol. III, 343). Pisali siê oni w r. 1390 „de Slupsca” i byli wnukami Klemensa163 (Kod. dypl. pol. III, 343). R. 1410 ci sami sprzedali dobra bez

158 Zapewne nie istnieje; brak o niej wzmianki w dziele Kapliczki 1983. 159 W 1336 roku królowa Jadwiga £okietkowa przenosi Gródek z prawa polskiego na niemieckie, dla starych ról udziela 12 lat wolnizny, dla nowo karczowanych – 20, ponadto zwalnia osadê od wszelkich ciê¿arów i p³atnoœci oraz s³u¿ebnoœci przewozu i przewodu. W³aœcielem Gródka jest wtedy Giedko herbu Gryf z Giedczyc [dziœ Gierczyc], podkoni krakowski, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 76 przyp. 114; SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85, 87. 160 Wyniki archeologicznych rozpoznañ powierzchniowych sprowadzaj¹ siê do potwierdzenia istnienia w tym miejscu nik³ych pozosta³oœci ziemnych umocnieñ, datowanych ogólnie na okres œredniowiecza. Mimo tych braków, nasza wiedza na temat Gródka uleg³a ostatnio znacznemu wzbogaceniu. Dysponujemy bowiem zebranym i krytycznie opracowanym przez Franciszka Sikorê pe³nym zestawem œredniowiecznych przekazów pisanych odnosz¹cych siê do dziejów wsi i warownej budowli, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85-87. W oparciu o te Ÿród³a mo¿na znacznie cofn¹æ czas wzniesienia zamku, co najmniej do pocz¹tków XIV wieku. Niew¹tpliwie budowla ta pe³ni³a funkcjê obronnej rezydencji panów z Gródka, pieczêtuj¹cych siê herbem Gryf, wœród których Ÿród³a wymieniaj¹ w 1336 roku Giedkê, a póŸniej jego syna Micha³a i wnuka Klemensa, o przydomku Gródek. Na pocz¹tku XV wieku w ufortyfikowanej siedzi- bie rezydowali dziedziczni so³tysi Gródka – Grodeccy herbu Turzyna. PóŸniej budowla popad³a w ruinê, por. Ko³odziejski 1992, s. 23. 161 Klemens – zwany Grodek lub Grotek – z Gródka, herbu Gryf, jest synem Micha³a, wystêpuj¹cego w Ÿród³ach z lat 1348-1354, i wnukiem Giedki, SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85. 162 W Ÿród³ach wystêpuje równie¿ jako Stañczy lub Stanek S³upecki, albo Grodecki, herbu Œwinka, starosta wieluñski, syn Andrzeja ze S³upska, siostrzeniec Klemensa Grodka, SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85. 163 W 1390 roku bracia Stañczyk, Andrzej i Jan ze S³upska, za zbawienie dusz swoich przodków: ojca Andrzeja ze S³upska, matki Œwiêtochny, dziadka Micha³a, babki Ma³gorzaty i wuja Klemensa (bo siostrzeñcami jego byli, a nie wnukami) nadaj¹ dokumentem wystawionym w Gródku – Miko³ajowi, plebanowi Przedonicy Starej (póŸniejszego Po- dola) karczmê nad rzek¹ Przedonic¹ i rolê w Posadowej, SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85-86. Prze³om XIV i XV wieku to dla braci S³upskich, a przede wszystkim Stañczyka, lata procesów o jakoweœ znaczne d³ugi zaci¹gniête przez wuja Klemensa u ¯yda krakowskiego Kaskela, a porêczone przez Piotra Ro¿ena, czego szczegó³owy przebieg podaje SHGWK, tam¿e, s. 86-87. W latach 1401-1418 wystêpuje w Ÿród³ach Stanis³aw Grodecki herbu Turzyna, so³tys z Gródka i jego brat (?) Marcin, który w 1411 roku – naganiony przez Pe³kê z Naszacowic – zeznaniami œwiadków dowodzi jednak swego szlachectwa i herbu Turzyna, tam¿e, s. 87, gdzie szczegó³owe wypisy ze Ÿróde³, dotycz¹ce gospodarczej dzia³alnoœci so³tysów Grodeckich i ich spadkobierców. W 1402 roku Grzegorz z Bilska pozywa Stanis³awa Grodeckiego z Gródka za to, i¿ ten nazwa³ go curui ssyn i przeszkadza³ mu w ci¹¿eniu. W 1493 roku spotykamy w Ÿród³ach studenta Akademii Krakowskiej – Ambro¿ego, syna Stanis³awa, so³tysa z Gródka, tam¿e, s. 88. 52 zamku Piotrowi Kurowskiemu164 (Helcel, Starod. pr. p. pomn. II, 184), a ten w r. 1425 sprzeda³ je Zawiszy Czarnemu165 (tam¿e, 301 i 307). Wnuczka Zawiszy Barbara Ro¿nówna166, 1o Têczyñska, 2o Tarnowska wnios³a dobra w dom Tarnowskich, przez których G. w r. 1560 przeszed³ do Ostrogskich, a przez tych w r. 1620 do Zamoyskich. Jan Zamoyski woj. sandom. r. 1658 sprzeda³ dobra Janowi z Pieskowej Ska³y Wielopolskiemu, woj. krak., którego wnuk Hieronim r. 1745 sprzeda³ je Piotrowi Stadnickiemu. Tego wnuk Franciszek hr. Stadnicki star. ostrzeszewski sprzeda³ je r. 1796 Stanis³awowi Badeniemu rejent. kor. Od Badenich drog¹ sukcesyi przeszed³ Gródek znowu do Stadnickich, od których w r. 1825 naby³ go Józef Kirchner, tego zaœ córka zamê¿na za Marcelim ¯uk Skarszewskim otrzyma³a r. 1845 Gródek jako schedê (Na podstawie Helcla Monum. antiqua juris Polo. II, pag. 184 Nr 1250, II p. 294 Nr 2010 i pag. 306 Nr 2087, Sumaryusza dawnego archiwum ro¿nowskiego, wyci¹gów z aktów bernard. lwow., ksiêgi hip. dóbr Ro¿nów i dóbr Gródek – S³own. geogr.).

Zamek Morawski mówi o Ro¿nach, którzy mieli tu osiedliæ siê po r. 1286 a Sulis³aw Ro¿en mia³ murami umocniæ Gródek (S¹deczyzna II, 22, 29-30, 36). Opowieœæ ta oparta na Paprockiego Herbach rycerstwa pol. (131) jest ba³amutn¹. W tych czasach posiadaczami Gródka byli nie Ro¿nowie, tylko rodzina de S³upsca (patrz wy¿ej). Niepomn¹ i nieœcis³¹ te¿ jest wiadomoœæ Niesieckiego, ¿e Ro¿en (Sulis³aw?) w r. 1374 zabiwszy Kmitê, woj. krak. zamkn¹³ siê w Gródku, gdzie by³ oblegany przez ludzi króla Ludwika. Ro¿en uciek³ do Wêgier, gdzie dobi³ siê stanowiska hetmana. Gdy królowa El¿bieta £okietkówna wywo- zi³a korony polskie, Ro¿en porazi³ Bata¿ego Forgacza, klejnoty odebra³, królowi odda³, a on mu za to powróci³ Gródek dodaj¹c doñ 5 wsi. D³ugosz jednak twierdzi, ¿e klejnoty kor. odwióz³ w r. 1412 do Polski Andrzej Ro¿en h. Gryf, jako podarek Zygmunta Luksemburczyka, który chcia³ sobie zjednaæ przyjaŸñ Jagie³³y (Hist. IV, 144-145.). Wed³ug Ÿróde³ autentycznych, najstarsza wzmianka o zamku jest z r. 1390. Akt, o którym by³a wy¿ej mowa, spisany by³ in castro Gródek, którego w³aœcicielami byli trzej bracia de Slupsca. Kiedy zamek znikn¹³ z powierzchni ziemi nie wiadomo. Przypuszczenie Morawskiego (S¹deczyzna II, 29-30, 36) – jakoby go zburzy³ Melsztyñski w r. 1384 podczas wojny z Zygmuntem Luksemburczykiem, nie mo¿e siê ostaæ wobec wiadomoœci o istnieniu zamku w r. 1390167. Akt donacyjny koœcio³a w Podolu œwiadczy, ¿e przed r. 1440 ju¿ by³y tylko œlady zamku (£epkowski, Listy z Galicyi, [pozostawione miejsce na paginacjê], Czas z r. 1851 Nr 186). W r. 1608 zapisano „praedicta villa sita iuxta fluvium Dunajec traxitnomen Grodek a castello, quod ibi fuit quondam (Wizyta Tylickiego z r. 1608, Archiwum Konsyst. Krak., str. 51). Obecnie nie ma nic, jedynym œladem nazwa miejsowoœci168. R. 1903 konserw. Siemiradzki przed³o¿y³ Ko³u Konserwatorów Gal. wsch. groty, strza³y i kawa³ek r¹czki ¿elaznej od naczy-

164 W 1410 roku Andrzej i Stañczyk ze S³upska sprzedali za 2000 grzywien szerokich groszy praskich i za kmiecia w Brzozowej Gaci – Piotrowi z Kurowa wsie swoje: Gródek, Przedonicê Star¹ (dziœ Podole) i dziewiêæ dal- szych. Tego samego roku Miko³aj Kurowski, arcybiskup gnieŸnieñski, zobowi¹zuje siê daæ S³upskim 250 grzywien szerokich groszy do najbli¿szego œw. Miko³aja (6 grudnia 1410) – w zwi¹zku z transakcj¹ Piotra z Kurowa. Por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 86-87. 165 Sprzeda¿ po³owy dóbr ro¿nowskich przez Piotra z Kurowa – Zawiszy Czarnemu z Garbowa dokona³a siê rok póŸniej, w 1426, jednak Gródek nie jest wymieniony poœród sprzedanych dóbr. W tym samym roku Piotr zastawia Gródek, a Zawisza ma prawo wykupiæ go i posiadaæ wieczyœcie, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 87. 166 Barbara Ro¿nówna, córka Jana Zawiszyca, w 1516 roku zapisa³a 40 tysiêcy florenów wêgierskich synowi z drugiego ma³¿eñstwa – Janowi z Tarnowa (póŸniejszemu hetmanowi wielkiemu), zabezpieczaj¹c je na zamku Ro¿nów i wsiach doñ nale¿¹cych, m. in. Gródku, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 87. Barbara Ro¿nówna zmar³a w 1517 roku i ma swój wczesnorenesansowy nagrobek w katedrze tarnowskiej. 167 Tomkowicz ma w pe³ni racjê. Wydaje siê, i¿ zamek Gródek – wspomniane przez D³ugosza castellum, od którego wieœ nad Dunajcem wziê³a nazwê – istnia³ stosunkowo d³ugo, gdy¿ podupad³y, po 1410 roku sta³ siê siedzib¹ so³tysów Grodeckich, jak na to wskazuje wzmianka z 1430 roku, dotycz¹ca Domas³awa z Gródka, który mo¿e przez rok mieszkaæ in curia dicto domo Grodek, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 87. W tym czasie, od oko³o 20 lat, oœrodkiem dóbr grodecko-ro¿nowskich by³ nowy zamek Ro¿nów herbu Gryf, tam¿e, s. 88. 168 Po utworzeniu jeziora ro¿nowskiego góra „Grodzisko” nad Dunajcem sta³a siê wysp¹ – na niej w³aœnie, na zalesionym szczycie znajduj¹ siê skromne pozosta³oœci murów zamku, posadowionego niegdyœ na nagiej skale. Na 53 nia, wykopane przez p. K³obukowskiego „w Grodzisku” (Sprawozd. Ko³a Konserw. Gal. wsch. r. 1903, Nr 4-5, Styczeñ-Luty); Grodziskiem nazwano zapewne miejsce w tej wsi Gródek, której w³aœcicielem by³ w³aœnie p...... [pozostawione wolne miejsce na wpisanie imienia] K³obu- kowski. Dawne opisy: Miejsce obszerne, 50 s¹¿ni d³ugoœci, a 30 s¹¿ni szerokoœci, d³u¿szym bokiem zwrócone do Dunajca. Prowadzi do tego miejsca droga œlimacza. Nie ma ju¿ murów ponad ziemi¹, tylko gruzy, a miêdzy niemi znalaz³a siê ceg³a okr¹g³a. S¹ wêgle i w ogóle œlady po¿aru. Rosn¹ce wœród gruzów wielkie dêby, s¹ dowodem, ¿e ruina stara. Z powodu zaroœli zamczyska zbadaæ ani zmierzyæ nie mo¿na. Jest jeszcze wœród gruzów studnia cembrowana kamieniem, g³êboka, dziœ bez wody. Wchód do zamku od wschodu. Drzwi ¿elazne. (£epkowski, noty rêkop. z r. 1851). W uroczej lesistemi górami otoczonej doliny naddunajeckiej na górze zwanej Grodzisko wznosz¹cej siê w kszta³cie odosobnionego kopca zosta³y tylko zwaliska pokryte grub¹ warstw¹ ziemi na 12 mor. (? morgach) rozleg³oœci (S³own. geogr.). Nie ma ma nic prócz nazwy i po³o¿enia warownego (Morawski, S¹deczyzna I, 16, wyd. w r. 1863).

Ilbrantowa ob. Librantowa

11. Jakubkowice

Wieœ169, oddal. pó³n. pó³n. zach. od Nowego S¹cza 14½ kilom. Parafia w miejscu170. Wspomniana w r. 1333171 (Kod. dypl. pol. III (Bartoszewicza), 187). R. 1339 Jadwiga wdowa po £okietku nadaje Paw³owi Benedyktowi Wêgrzynowi las wsi Jakubkowic i pozwala za³o¿yæ miasteczko na prawie niem. na przedmieœciu miasta i wsi Wrocimirowej172. Kazi-

stanowisku tym nie prowadzono ¿adnych badañ archeologicznych. Na podstawie Ÿróde³ pisanych wiadomo jedynie, ¿e zameczek wzniesiono zapewne w 1 po³. XIV wieku. Pe³ni³ on funkcjê zamku stara¿niczego na szlaku handlowym biegn¹cym wzd³u¿ Dunajca, a uleg³ zniszczeniu najpewniej w pierwszej po³owie XV wieku. Por. Leñczyk 1983, s. 19, 62, ryc. 25; Marsza³ek 1993, s. 94; SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85-88. Dzisiaj miejsce to jest strom¹, poroœniêt¹ lasem gór¹ na wyspie, oblanej z wszystkich stron wodami zalewu. Mo¿na tu dop³yn¹æ kajakiem, jednak zejœcie na stromy brzeg jest zakazane tablicami ostrzegawczymi. 169 Stamirski zalicza Jakubkowice do wsi, które istnia³y w koñcu XIII wieku, na pewno przed 1320 rokiem, Stamirski 1965, s. 39; Stamirski 1968, s. 390. 170 W roku 1970 nazwê parafii i miejscowoœci zmieniono na £ososina Dolna. 171 Maurycy Maciszewski – autor has³a Jakubkowice w S³owniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów s³owianskich – myli siê jednak, wi¹¿¹c tê datê z za³o¿eniem wsi przez Jadwigê, wdowê po £okietku, co te¿ s³usznie wytyka mu Stamirski 1968, s. 390. Jakubkowice musia³y bowiem powstaæ najpóŸniej w koñcu XIII wieku, jeœli w 1325 roku by³y ju¿ wsi¹ parafialn¹, tam¿e; Kiryk 1979b, s. 123. Natomiast w 1333 roku Jadwiga wyda³a dokument erekcji drewnianego koœcio³a ŒŒ. Piotra i Paw³a, który – wed³ug Stamirskiego – wzniesiono w tej wsi ju¿ wczeœniej. Pergamin z 1333 roku wymienia obok plebana – ksiêdza Piotra ze Starego S¹cza – równie¿ wsie wchodz¹ce w sk³ad parafii: Bilsko, Jakubkowice, Jarostowê, £¹czne, £ososinê Doln¹, Michalczowê, Rocimirowê, Stañkowê, Wolê Stañ- kowsk¹, Wronowice i ¯bikowice, a tak¿e bogate nadania i uposa¿enia ziemskie dla plebana i parafii, por. Stamirski 1968, s. 392-394. 172 Mowa tu o nieudanej lokacji miasta, które Pawe³ Benedykt Wêgrzyn zorganizowaæ mia³ na mocy przywileju królowej Jadwigi, wystawionego 6 lipca 1339 roku w Starym S¹czu. Królowa-wdowa zezwoli³a Wêgrzynowi na wykar- czowanie królewskiego lasu, ci¹gn¹cego siê od Jakubkowic i rzeki £ososiny w górê, a¿ do póŸniejszego Justu, do czego Pawe³ sprowadziæ móg³ sobie ludzi wszelkiej mowy i narodowoœci. Przywilej wyjmowa³ nowe miasto spod prawa polskiego i oddawa³ je pod prawo magdeburskie, zezwala³ ponadto Paw³owi na budowê m³ynów i karczem oraz kra- mów i jatek w rynku, a tak¿e wybieranie c³a w nowym mieœcie, od ka¿dego konia i wozu z towarem. 4 paŸdziernika 1340 roku Pawe³ uda³ siê z proœb¹ do Kazimierza Wielkiego o zatwierdzenie przywileju zmar³ej niedawno Jadwigi. Nie 54 mierz W. potwierdza w r. 1340 to nadanie (Kod. dypl. pol. III (Bartoszewicza), 200-202). R. 1387-1400 W³odkowie z Jakubkowic173 (Ulanowski, Inscript. clenod. 296, 305; ten¿e Antiq. lib. iud. 203, 204, 406, 442, 823, 905). Za D³ugosza w³aœcicielami Klaryski staros¹deckie174 (Lib. ben. II, 242). R. 1474 w³aœci- cielem Jakub Wiernek Gaboñski175 z Bilska (Akta gr. i z. IX, 1137), a 1477 Miko³aj Wiernek176 (S³own. geogr.). R. 1522 dziedzicem jest Jan Wiktor (Morawski, S¹deczyzna II, 388), a r. 1581 Stanis³aw Wiktor177 (Pawiñski, Ma³op. 137).

Koœció³ paraf. œ. apost. Piotra i Paw³a. Patron Franciszek Przychocki R. 1333 Jadwiga £okietkowa król. pol. erygowa³a koœció³178 i pierwszym plebanem by³ Piotr ze S¹cza179 (Kod. dypl. Pol. III (Bartoszewicz), 187 i n.). R. 1575 zamieniono koœció³ na zbór protest.180 (S³own. geogr.). R. 1552 X. Wojciech Skorek pleban w Jakubkowicach i Wilczyskach (Morawski, S¹deczyzna II, 408)181.

wiadomo co stanê³o na przeszkodzie, faktem jest jednak, i¿ miasto Paw³a Wêgrzyna nie powsta³o, a wzmianki o nim ani razu nie pojawiaj¹ siê ju¿ w póŸniejszych Ÿród³ach. Por. Stamirski 1968, s. 404-406. Dokument z 1339 roku SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 199 nazywa falsyfikatem z XV wieku. Nic o tym fakcie zdaje siê jednak nie wiedzieæ R. A. Œlusarek, Dzieje parafii p.w. Œwiêtych Piotra i Paw³a w Jakubkowicach do po³owy XIX w., RS, t. 31, 2003, s. 152. 173 Por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 199, gdzie liczne wzmianki (ze Ÿróde³) dotycz¹ce W³odka, zwanego te¿ W³odzimierzem z Jakubkowic. 174 Jedynie D³ugosz podaje informacjê jakoby Jakubkowice – wraz z drewnianym koœcio³em ŒŒ. Piotra i Paw³a – nale¿eæ mia³y do dóbr klasztoru staros¹deckiego. Jest to pomy³ka historyka (gdy idzie o w³aœciciela), gdy¿ D³ugosz nie powtarza ju¿ tej informacji w opisie uposa¿enia klarysek, ponadto w 1440 roku wieœ tê zakupi³ od Warcis³awa z Jakubkowic za 80 grzywien Wiernko – dziedzic Gabonia. W 1502 roku, i w latach nastêpnych, Jakubkowice pozosta- wa³y w rêkach Feliksa i Jana Dymliñskich, Kiryk 1979b, s. 123. W 1505 roku Jan z Dymlina Dymliñski sprzedaje za 300 grzywien ca³e swoje dziedzictwo i wieœ Jakubkowice Janowi Wiktorowi z £¹cznego, który w 1507 roku pisze siê ju¿ z Jakubkowic, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 199. W 1524 roku wystêpuj¹ w Ÿród³ach Miko³aj Wiktor i Piotr Wiktor z £¹cznego, Jakubkowic i Biesnej, tam¿e, s. 199-200. W 1680 roku Jakubkowice et Jaroszowka nale¿¹ do Wiktora Adae, Rejestr poborowy 1680, s. 223. 175 Nazwisko Wiernka Gaboñskiego h. Janina z pewnoœci¹ jest form¹ odmiejscow¹ i pochodzi od nazwy wsi Gaboñ. W zwi¹zku jednak z tym, i¿ w œredniowieczu nazywano j¹ Gabañ, dlatego te¿ w Ÿród³ach wzmiankowany jest niejednokrotnie a to Nobilis Myrek Gabanszki (1488 r.), a to Nicolaus Gabaynsky Notarius Sand. (1501 r.), czy te¿ Joanne Gabanskj de Gabany (1521 r.), bo w ogóle nazwisko Gabañski zdecydowanie przewa¿a w XV-XVII wieku nad nazwiskiem Gaboñski, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 183. 176 W 1477 roku Miko³aj Wiernek, dziedzic Jakubkowic i Bilska, zapisuje na tych dobrach oprawê dla swej ¿ony Zdzichny, córki Zbigniewa ze Stadnik, Œlusarek, op. cit., s. 154. 177 Wizytacja kanonicza parafii jakubkowickiej z 1565 roku wymienia, jako patrona koœcio³a, Stanis³awa Miko³aja Wiktora, ponadto dziedzica £¹cznego i Rocimirowej, tam¿e. 178 Pierwotny koœció³ sta³ w Jakubkowicach na wzgórzu nosz¹cym nazwê £¹czne (w miejscu starego cmenta- rza, który funkcjonowa³ jeszcze do 1863 roku), tam gdzie do dzisiaj stoi kaplica grobowa Przychockich. Koœció³ ten sp³on¹³ w 1730 roku. Wówczas to ks. Piotr Przedborski wybudowa³ nowy koœció³, w œrodku równiny ³ososiñskiej, na wysepce utworzonej przez zmieniaj¹c¹ wczeœniej koryto rzekê £ososinê. Por. W. Pi¹tek, 475 lat oœwiaty w £ososinie Dolnej (Jakubkowicach), Tuchów 2002, s. 22-23. 179 W wykazach œwiêtopietrza z lat 1325-1327 wystêpuje w Jakubkowicach pleban Szymon, zaœ parafia oceniona jest na 3 grzywny. Wysokoœæ œwiêtopietrza z lat 1328 i 1336 wynosi w tej wsi 9 skojców i 4 denary. Pleban Piotr z S¹cza (Starego) pojawia siê natomiast dopiero w 1333 roku, po erygowaniu koœcio³a przez Jadwigê, wdowê po £okietku, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 200, tam¿e szczegó³owe uposa¿enie materialne plebana i wykaz wsi nale¿¹cych do tej rozleg³ej parafii. W 1486 (lub 1488) Ma³gorzata, ¿ona Jana Ratu³ta ze Skrzydlnej, sprzedaje wieœ Bia³¹ w parafii jakubkowickiej Wierzbiêcie z Przyszowej, wraz z prawem patronatu koœcio³a w Jakubkowicach. W 1529 roku plebanem jest tutaj ksi¹dz Jan Wilamowski, tam¿e. 180 Dokona³o siê to za spraw¹ w³aœcicieli Jakubkowic – Wiktorów, którzy przeszli na arianizm (unitarianizm), przejêli dobra probostwa i wypêdzili wikarego. Jak podaje wizytacja Jana Januszowskiego z 1608 roku, parafia ta od 1561 do 1628 roku nie posiada³a duszpasterza, w zastêpstwie którego sakramentów udziela³ wiernym proboszcz z Ujanowic, por. Œlusarek, op. cit., s. 154-155. 181 Morawski podaje rok 1522. 55 30/8 1894 Budynek doœæ du¿y, drewniany182, bez wybitnego typu183.

Obrazy184: dwa ma³e olejne: Zdjêcie z Krzy¿a, rzecz s³aba, mo¿e przemalowana i Marya Magdalena185.

RzeŸby. Ukrzy¿owanie w w. o³tarzu186, œredniej wartoœci187. Dwa wspania³e lichtarze drewniane, wys. ok. 1.80 m., piêkna rzeŸba barokowa z XVII lub pocz¹tku XVIII w. – obecnie na strychu, ale podobno bywaj¹ niekiedy u¿ywane w koœciele188.

Chrzcielnica drewniana rzeŸbiona w stylu rokoko, dobrej roboty, obecnie na strych wyrzucono, gdy¿ sprawiono now¹. Podobno chcia³ j¹ nabyæ proboszcz z Têgoborzy189.

182 Koœció³ zosta³ wzniesiony w 1739, zaœ konsekrowany w roku 1740, por. KZS 1951, s. 7. Podczas budowy wykorzystano najpewniej fragmenty starszej œwi¹tyni drewnianej, na co wskazywaæ mog¹ dwa dêbowe portale zamkniête ³ukiem ostrym, wbudowane w zachodni¹ œcianê zakrystii oraz zachodni¹ œcianê po³udniowego aneksu prezbiterium, por. tak¿e Brykowski, Kornecki 1984, s. 81. Od kilku lat dawny drewniany koœció³ w Jakubkowicach przesta³ byæ u¿ytkowany, bowiem w bliskim s¹siedztwie wybudowano nowy, murowany. Coraz bardziej zaniedbany wymaga³ podjê- cia pilnych prac konserwatorskich. W roku 2004 œwi¹tynia zosta³a zdemontowana i przeniesiona do Parku Etnograficz- nego w Nowym S¹czu. Dokumentacjê projektow¹ transferu opracowa³ mgr in¿ arch. Zygmunt Lewczuk. Prace monta¿o- we, po³¹czone z konserwacj¹ ruchomego wyposa¿enia wnêtrza, zosta³y zakoñczone w jesieni 2005. W toku prac konserwatorskich przywrócono gontowe pokrycie po³aci dachowych, do wnêtrza przeniesiono równie¿ oryginaln¹ posadz- kê z p³yt kamiennych z XVIII wieku. 183 Koœció³ – wzniesiony w konstrukcji zrêbowej – posiada kwadratow¹ nawê i wê¿sze prezbiterium, tej samej co nawa wysokoœci. Sytuacja ta powoduje, i¿ storczykowe wiêzary wiêŸby dachowej nad naw¹ s¹ szersze i zdecydowanie wy¿sze od wiêzarów nad czêœci¹ prezbiterialn¹. Prezbiterium nakrywa strop p³aski z faset¹, nawê zaœ strop pozbawiony fasety. Chór muzyczny, wsparty na 4 kolumnach, posiada wygiêty parapet, pokryty rokokow¹ polichromi¹, konserwowan¹ w roku 1965 przez art. kons. Zofiê i Tadeusza Knausów, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 330. Polichromia wnêtrza by³a konserwowana w latach 1986-1987 przez art. kons. J. Wañczyka, por. WUOZwNS, nr inw. 2757. 184 W lewym o³tarzu bocznym umieszczony by³ do niedawna tablicowy obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, w typie Hodegetrii ma³opolskiej (obecnie znajduje siê on w nastawie o³tarza bocznego w nowym koœciele parafialnym). Dzie³o to zosta³o przez Gadomskiego zaliczone do grupy najstarszych przedstawieñ w obrêbie typu, pochodz¹cych z 2 æwierci XV wieku. Por. Gadomski, Wstêp do badañ , op. cit., s. 57, il. 13b; Gadomski 1981, s. 37, 78, 113, il. 38, 180, 191, 259; Gadomski 1986, s. 31, il. 2. Tablica o wymiarach 110 x 60 cm by³a konserwowana w latach 1965-1966 przez Aleksandrê Bogdanowsk¹ w Krakowie. W trakcie konserwacji usuniêto przemalowania olejne z po³owy XIX wieku i ods³oniêto warstwê pierwotn¹. Zob. Dzie³o sztuki w konserwacji. Katalog wystawy, Kraków 1976, s. 34, nr 1, I, il. 6, 7; Spis dokumentacji 1975, poz. 331. Jak zauwa¿a Gadomski, w obliczu Matki Boskiej zwraca uwagê kszta³t w¹skich, „italianizuj¹cych” oczu. Wszystkie te cechy – wraz z pierwotnymi nimbami i t³em o dyskretnej dekoracji oraz szlachetnym rysunkiem szczegó³ów – nadaj¹ obrazowi w Jakubkowicach charakter niejako klasyczny, por. Gadomski 1986, s. 31. 185 Ponadto we wnêtrzu zachowa³y siê dwa inne p³ótna z XVIII wieku: w rokokowej nastawie o³tarza bocznego po stronie pó³nocnej umieszczony jest obraz œw. Sebastiana, zaœ w analogicznej nastawie po stronie po³udniowej – œw. Józefa. 186 O³tarz g³ówny, utrzymany w stylu regencji, ufundowany zosta³ zapewne wspó³czeœnie z koœcio³em. 187 Krucyfiks zachowany do dzisiaj, pochodzi najpewniej z po³. XVIII wieku. 188 Do dzisiaj zachowa³ siê tylko jeden, u¿ywany do niedawna jako pascha³. Drewniany, srebrzony, zdobiony wici¹ miêsistego akantu, zapewne z prze³omu XVII i XVIII wieku. Z innych elementów wyposa¿enia odnotowaæ nale¿y dwa póŸnobarokowe konfesjona³y z polichromi¹ figuraln¹ i moralizuj¹cymi inskrypcjami, ustawione pod chórem mu- zycznym. 189 Od 1 sierpnia 1935 roku jest ona w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, nr inw. MDT 176. Por. Szczebak, Jak powsta³y zbiory , op. cit., s. 313. Ponadto w zbiorach tego¿ Muzeum znajduje siê od roku 1934 – pochodz¹cy z koœ- cio³a w Jakubkowicach – ornat czerwony z brokatu wzorzystego przetykanego z³otem z kolumn¹ brokatow¹, nr inw. MDT 517. 56 Dzwon lichego odlewu, ale piêknego kszta³tu, barokowy, z napisem Gloria in excelsis Deo (sic)190

Series parochorum, spisana niedawno191.

Dawny opis: dwa ma³e obrazki olejne, Zdjêcie z Krzy¿a i Magdalena, jednego pêdzla, zalecaj¹ siê dobroci¹. W w. o³tarzu Ukrzy¿owanie, rzeŸba naturalistyczna. Chrzcielnica rzeŸbiona barok. z XVII w. Series parochorum od 1333 z przerw¹ do 1502. „1547 tempus Arianorum”. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Kaplica murowana œ. Kazimierza Królewicza192, osobno, z r. 1832, zap. na pami¹tkê chole- ry193 (S³own. geogr.).

12. Jasienna

Wieœ194, oddal. pó³n. wschodnie od N. S¹cza 15 kilom. Parafia w Lipnicy wielkiej, czyli nie- mieckiej195.

190 Dziœ ju¿ go nie ma, a murowana dzwonnica arkadowa jest pusta. Dzwony z niej pochodz¹ce zawieszone s¹ obecnie w nowym koœciele w £ososinie. 191 Spisana przez Franciszka Gabryjelskiego, proboszcza w Jakubkowicach od 1840 roku (informacja uzyska- na w lipcu 2002 roku w Jakubkowicach od ks. W³adys³awa Pi¹tka). Na temat dzia³alnoœci Ksiêdza Gabryjelskiego por. tak¿e Pi¹tek, op. cit., s. 11-12. 192 Istnieje do dzisiaj i nosi wezwanie Podwy¿szenia Krzy¿a Œwiêtego. Wed³ug tradycji miejscowej mia³a byæ wzniesiona dopiero w 1882 lub 1883 roku, na miejscu pierwszego cmentarza parafialnego, funkcjonuj¹cego tutaj do 1863 roku. Wnêtrze z kamienn¹ posadzk¹ nakrywa strop, w apsydzie o³tarzowej znajduje siê neogotycki o³tarz z obra- zem œw. Kazimierza Królewicza, na œcianach zaœ epitafia z marmuru czarnego: Kazimierza barona Przychockiego – zmar³ego 5 listopada 1830 roku w wieku 84 lat; Piotra barona Przychockiego – zmar³ego 1 grudnia 1856 roku w wieku 74 lat; Pauliny ze Skrzyñskich baronowej Przychockiej – zmar³ej 7 grudnia 1873 roku w wieku 75 lat. 193 Chodzi tu zapewne o inn¹ kaplicê, zachowan¹ w pobliskich ¯bikowicach, wzniesion¹ istotnie w czasie cho- lery. Por. Pi¹tek, op. cit., il. na s. 44. 194 Istnia³a ju¿ w latach 1320-1400, por. Stamirski 1965, s. 39-40. 195 W latach 1923-1925 – jako wotum za zmartwychwstanie Ojczyzny – wzniesiono w Jasiennej skromny koœ- ció³ drewniany, epigonaln¹ budowlê rozpowszechnionego w okolicy sakralnego budownictwa zrêbowego. Dzia³kê pod œwi¹tyniê ofiarowa³ W³adys³aw Bobakowski, projekt bezinteresownie przygotowa³ arch. Józef Pi¹tkowski, pracami kierowa³ budowniczy Roman Olszewski a roboty prowadzi³ cieœla Stanis³aw Turski. Wspólnym kosztem i wysi³kiem fizycznym mieszkañców Jasiennej wzniesiono zrêbowy koœció³, z wie¿¹ s³upowo-ramow¹ od zachodu, trzynawowym korpusem na planie prostok¹ta i krótkim prezbiterium, otoczonym symetrycznymi zakrystiami. Dachy dwuspadowe pierwotnie pokrywa³ gont, a póŸniej blacha. W 1950 roku koœció³ przeszed³ remont, w 1955 Kazimierz Pucha³a ozdobi³ wnêtrze polichromi¹, mimo to œwi¹tyni nie dane by³o pokryæ siê patyn¹, gdy¿ – jak w 1999 roku alarmowa³ Marian Kornecki – W wyniku niezrozumia³ej decyzji z listopada 1998 i bez reakcji, a raczej za zgod¹ w³adz konserwatorskich zarówno pañstwowych, jak i koœcielnych, rozpoczêto budowê nowego koœcio³a dos³ownie w miejscu starego, otacza- j¹c uroczy drewniany koœció³ek murami szybko rosn¹cej nowej œwi¹tyni. Brak mi dostatecznie ostrych s³ów krytyki tego nieprzemyœlanego aktu wandalizmu godz¹cego w dziedzictwo kultury i zarazem „wymodlony” obiekt sakralny Dziœ pozostaje jeszcze tylko ostatnia szansa ratunku przez dokonanie transferu koœcio³a drewnianego, z czym trzeba siê pospieszyæ, gdy¿ prace osi¹gnê³y ju¿ stan wymagaj¹cy usuniêcia starego koœcio³a, aby nakryæ now¹ budowlê. Proszê wiêc i b³agam wszystkich, kto winien i kto mo¿e pomóc: nie zwlekajcie!, R. Marcinek, T. Œledzikowski, Œwiat miniony. Architektura drewniana Ma³opolski ze szkicowników Mariana Korneckiego, Kraków 2002, s. 204; M. Kornec- ki, Koœció³ pod wezwaniem Imienia Maryi w Jasiennej, „Koœcio³y Drewniane”, 1999, z. 78; ten¿e, Sekcja „Koœcio³y Drewniane” w 1999 roku, „Koœcio³y Drewniane”, 1999, z. 82; G. Ruszczyk, Drewniane koœcio³y w Polsce 1918-1939. Tradycja i nowoczesnoœæ, Warszawa 2001, s. 228. Drewniany koœció³ w Jasiennej rozebrano w 2000 roku i z³o¿ono 57 R. 1373 „Zassona” (Ÿle odczytane, mo¿e Jasienna), nale¿¹ca do Miko³aja Zassona, otrzymuje prawo niem.196 (Kod. dypl. ma³op. III, 264). W XV w. wspó³w³aœcicielami: Franczud, Domarath i Schrop (D³ugosz, Lib. ben. II, 238)197. Mieœciska, miejscowoœæ w tej wsi198. Nazwa wskazuje, ¿e musia³o tu byæ niegdyœ miasto. R. 1877 na posiad³oœci p. Juliana Traczewskiego wykopano w g³êbokoœci ok. 3 s¹¿ni 13 zêbów nierozpoznanego czworonoga, którego szkielet by³ tak¿e, ale siê rozsypa³ w proch199. Miêdzy bydynkami tej posiad³oœci na przestrzeni blisko jednomorgowej znajdowano wówczas gruzy, z³omy drzewa i popió³ w nieprzebranej iloœci i w ró¿nych g³êbokoœciach. Sta³y tu widocznie kiedyœ budynki niezwyk³ej rozleg³oœci. Pod gruzami tego spaleniska widziano prze- palone i zawalone piwnice, niegdyœ sklepione, a w nich odkryto w kilku warstwach kamienne pod³ogi, o p³ytach kszta³tu rombowego.

¯y³ wtedy jeszcze starzec, którego ojciec 90 letni przed laty mia³ opowiadaæ, ¿e na tem miejscu sta³ zamek, który by³ pogorza³. W podziemiach zamku by³y obszerne piwnice, w których w czasie konfede- racyi (barskiej?) miano sk³ady broni, amunicyi i brzêcz¹cej monety; tê spuszczano tam w beczkach na rzemieniach. Wed³ug niektórych wersyi piwnice by³y podziemnemi korytarza z³¹czone z zamkiem melsz- tyñskim. W pobli¿u tych budynków i domniemanego niegdyœ zamku, na miejscu obecnego pastwiska mia³o staæ miasteczko (Z listu p. W³adys³awa ¯uka Skarszewskiego z £yczanej 26/6 1877 do prof. Józefa £epkow- skiego).

13. Jazowsko

Wieœ200, oddal. zach. po³udniowe od Nowego S¹cza 17 kilom. Parafia w miejscu. Nazwa ma pochodziæ od wielkiego jazu na Dunajcu, za³o¿onego w bardzo dawnych czasach; istnia³ on jeszcze w pierwszej æwierci XIX w. W XV w. J. by³o dziedzictwem Wiernka Gaboñskiego h. Janina (D³ugosz, Lib. ben. II, 301).

pod wiat¹. Od tego czasu oczekuje on na transfer. W sierpniu 2006 roku ks. dr W³adys³aw Szczebak poinformowa³ nas, i¿ obecnie brane s¹ po uwagê dwie mo¿liwoœci przeniesienia koœcio³a: do Brzozówki k. Tarnowa, gdzie mia³by on pe³niæ funkcje koœcio³a cmentarnego, b¹dŸ do skansenu w Zubrzycy Górnej. 196 W 1680 roku wieœ nale¿y do dwóch w³aœcicieli: Krzysztofa Krobickiego, który p³aci pobór z 3 ³anów, 1 ko³a dorocznego i 3 zagród z rolami oraz Tomasza Jakliñskiego, dzier¿¹cego 4,5 ³anu, 4 zagrody z rolami i 1 ko³o doroczne, Rejestr poborowy 1680, s. 219. 197 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie od 1945 roku przechowywane s¹ dwa XVIII-wieczne obrazy na p³ót- nie, pochodz¹ce z dworu Zarêbów w Jasiennej: Kuszenie Chrystusa (wym 50 x 37 cm) oraz Matka Boska Bolesna (wym. 91 x 38 cm), nr inw. MDT 1046-1047. 198 W zwi¹zku z nazw¹ Mieœcisko niektórzy archeolodzy domyœlaj¹ siê tutaj istnienia grodziska. Przypuszcze- nia te nie zosta³y jednak potwierdzone badaniami wykopaliskowymi. Badania powierzchniowe Marii Cabalskiej (pro- wadzone przed 1969 rokiem) nie ujawni³y w tym miejscu ¿adnych œladów wczeœniejszego osadnictwa. Por. Marsza³ek 1993, s. 102. 199 Znalezisko to opublikowano w nr 135 „Czasu” krakowskiego, w 1877 roku, zob. te¿. M. Cabalska, Pradzieje powiatu nowos¹deckiego, RS, t. 10, 1969, s. 105. 200 Jazowsko nale¿y w roku 1286 do Mœciwoja i Piotra, synów Miros³awa herbu Pobóg. W 1398 roku dziedzicem jest Piotr ze Szczekocin, który prawa do wsi uzyska³ drog¹ podzia³u dóbr z bratem Janem. Po nim pojawia siê nowy w³aœciciel – Bartosz z Dêbna, który w 1414 roku sprzedaje Jazowsko Wiernkowi z Gabania (dzisiejszego Gabonia), herbu Janina. W 1468 roku Mirek Gabañski pozywa swego brata Wiernka Gabañskiego, w³aœciciela Jazowska, o zagar- niêcie czêœci dziedzictwa po bezpotomnej œmierci ich brata Jakuba. W tym czasie w Jazowsku istniej¹ ³any kmiece, karczma, 4 zagrody i folwark. Por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 285. 58 R. 1552201 wystêpuje Stanis³aw Szalowski202 z Polnej i Jazowska (Morawski, S¹deczyzna II, 377). R. 1607 Gabryel G³adysz203 z Jazowska (Sygañski, Z ¿ycia domow. szlachty S¹deckiej, 42). W XVII204 i pocz. XVIII w. Lubomirskich205. W r. 1719, po œmierci ks.[iêcia] Aleksandra Dominika Lubomirskiego, obj¹³ dziewierz (szwagier) jego ks.[i¹¿ê] Pawe³ Sanguszko na rzecz swojej ¿ony razem z ord.[ynacj¹] Ostrogsk¹ i dobra prywatne, do których nale¿a³o J. Po transakcyi kolbuszowskiej w r. 1753 wróci³o J. w posiadanie Lubomirskich. £ucya z Lubomirskich Janowa Tyszkiewiczowa w r. 1805 sprzeda³a je Marcelemu Wyszkowskiemu star. ropczyckiemu. W r. 1865 dosta³o siê przez zwi¹zek ma³¿. Fihauserom. Obecnie jest Aderów (S³own. geogr.). R. 1795 J. splondrowane by³o przez Moskali, którzy pustoszyli Czorsztyn i okolicê (Janota, Przewodn. na Babi¹ górê, 1860 r., str. 54). Od XVII w. wyrabiano tu szk³o206- do pocz¹tku XIX w. Istniej¹ znaczne ruiny huty szklanej (Sygañski, Hist. Now. S¹cza, II, 151-152).

Koœció³ paraf. Narodz. N.P.Maryi. Patron Micha³ Adar izraelita Parafia istnieje ju¿ r. 1310 – patrz ni¿ej: Pleban. W XV w. mia³a koœció³ drewniany207 (D³ugosz, Lib. ben. II, 301). Obecny murowany, wznosz¹cy siê na stromej pochy³oœci góry ponad zabudowaniami dworskiemi, postawiony by³ staraniem i kosztem dwóch miejscowych plebanów, ksiê¿y Owsiñskich (recte Owsianków), rozpoczêty zosta³ ok. 1700 r., a skoñczony po r. 1827 (S³own. geogr.). Podanie miejscowe mówi, ¿e jeden z nich budowa³ go w³asnorêcznie. Proboszczowie: R. 1310 Laurentius de Jazowsko plebanus208 (Kod. dypl. ma³op. II, 219). Przed 1650 Adam Textoris (Sygañski, Hist. N. S¹cza II, 109 [100]). R. 1696-1727 Jan Owsiñski, pod koniec ¿ycia tak¿e prob. w Przyszowej. Po nim do 1746 Stanis³aw Owsiñski. Po nich obu zosta³y zapiski kronikarskie, wyd. pt. Roczniki do dziejów Podtatrza i Spi¿a z lat 1680-1748, wyd. Józef Jerzmanowski, Kraków 1858; 2 ostatnie lata dope³nione przez kogoœ innego209.

6/2 i 29/7 1892 i 15/5 1893

201 Morawski podaje rok 1522. 202 Jazowsko dostaje siê w dom Szalowskich znacznie wczeœniej, bo ju¿ w 1490 roku, drog¹ zastawu dokona- nego przez Jana G³adysza z Polnej i ¿onê Barbarê. W rok póŸniej, przy Szalowskim jest ju¿ ponadto prawo patronatu koœcio³a jazowskiego, zakupione za pó³ so³tystwa w Bieœniku, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s 285-286. 203 W ksiêdze rachunków kupieckich Jerzego Tymowskiego, kupca i rajcy nowos¹deckiego, pod 1605 rokiem zapisany jest JM Pan Gabryel Gladis z Yazowska, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 198. 204 W roku 1680 panowie na Wiœniczu p³acili w Jazowsku pobór z 1 ³anu, 13 zagród z rolami, 1 zagrody na czynszu, 1 komory z byd³em oraz 1 ko³a dorocznego, Rejestr poborowy 1680, s. 206. 205 Na rz¹dy Lubomirskich przypad³y w Jazowsku i okolicy srogie klêski elementarne – po¿ary, morowe powietrze, powodzie, ¿o³nierz przechodz¹cy i g³ód. Wydarzenia te s¹ kanw¹ kronikarskich zapisek Jana Owsiñskiego – probosz- cza jazowskiego, który opisuj¹c zarazê 1710 roku i ostr¹ zimê 1710/11 donosi: W Przysietnicy, w Skrudzinie, w Gaboniu wilcy ludzi jedli. Nawet i tu, w farze jazowskiej, zjedli dzieci ludzkich oœmioro ci¿ drapie¿ni zwierzowie, Kiryk 1979a, s. 80. Por. tak¿e J. Rzoñca, S¹decczyzna w pierwszej po³owie XVIII wieku w opisie ksiê¿y Jana i Stanis³awa Owsiñ- skich, RS, t. 30, 2002, s. 157-173. 206 W produkowane tu szyby zaopatrywali siê szklarze (vitrearii) s¹deccy, Leœniak 1992a, s. 368, a tak¿e znany kupiec z Nowego S¹cza – Jerzy Tymowski, odbieraj¹cy szyby z Jazowska tysi¹cami sztuk, Stamirski 1957, s. 129. 207 D³ugosz rejestruje w Jazowsku drewniany koœció³ p.w. Narodzenia Panny Marii. W tym czasie pleban posiada³ tutaj dziesiêcinê snopow¹ wartoœci 4 grzywien, karczmê – jednak opustosza³¹, ponadto role i ³¹ki, a od ka¿dego kmie- cia dostawa³ po 5 jaj. Gdy zaœ kmieæ bije œwiniê, winien daæ plebanowi z niej podgardle (mandibulam alias czelusc). Na ofiarê daj¹ kmiecie po 3 chleby rocznie, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 286. 208 W czasach owego plebana Wawrzyñca parafia jazowska wyceniona by³a na 2 grzywny, zaœ œwiêtopietrze w 1326 roku – za plebana Wojciecha – p³aci³a w wysokoœci 2 skojców i 22 denarów; w 1328 roku – 4 skojce 11 denarów; 1335-1336 – 3 skojce; 1348-1352, 1354-1355, 1357-1358 – œwiêtopietrze wzros³o do 4 skojców i 12 dena- rów, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 2, s. 286. W 1529 roku plebanem jazowskim jest ksi¹dz Marcin z Jaros³awia, tam¿e. 209 Por. Roczniki do dziejów Podtatrza i Œpi¿a z lat 1680-1748, spisane przez XX. Jana i Stanis³awa Owsiñ- skich, proboszczów Jazowska, wyd. J. Jerzmanowski, Kraków 1858. 59 Budynek murowany, sklepiony, doœæ obszerny210, bez wyraŸnych cech stylowych211. dopisek o³ówkiem na O³tarz boczny przy œcianie po prawej stronie nawy (fig. )212 póŸno renesansowy, drew- lewym marginesie niany, rzeŸbiony i polichromowany oryginalnie. Wysokoœæ retabulum – nie licz¹c dodanej pod s. 22 rêkopisu: fotografia predell¹ podstawy – 5.20 m., szerokoœæ spodu predelli 2.30 m. Dobra kompozycya architekto- niczna dwupiêtrowa z bocznemi skrzyd³ami. W czêœci œrodkowej kolumienki toskañskie ¿³ob- kowane podtrzymuj¹ gierowany gzyms. Kontury obu piêt[e]r przyozdobione skrêtami czêœcio- wo przezroczemi. Skrzyd³a dolne ujête pilastrami. Wype³niaj¹ skrzyd³a wnêki ³ukiem zamkniête. P³aszczyzny czêœci architektonicznych przyozdobione ornamentem rzeŸbionym, w rodzaju wycinañ z blachy, rautami, cekinami, guzami i groteskami malowanemi. W bocznych polach I piêtra, w ny¿ach II piêtra i w trójk¹tnym szczycie – rzeŸby. Wszystko polichromowane z³otem i barwami ¿ywemi: w czêœci œrodkowej ciemno karmazynowe t³o i kamienie, na skrzyd³ach t³a b³êkitne i zielone, na gzymsach t³a czarne lub ciemno brunatne, wszystkie wypuk³oœci i gzymsy z³ocone. Dna wklês³oœci na kolumnach zielone i czerwone a na konsolach b³êkitne. Mo¿e byæ, i¿ skrzyd³a pochodz¹ z innego o³tarza. Obrazy w tym o³tarzu: na predelli le¿¹ce prostok¹ty o wys. 0.50 m, d³ug. 0.90 m., P. Jezus w Ogrojcu i Pieta. Miêdzy nimi œrodkowe pole kwadratowe puste. W I kondygnacyi œrodkowe pole obraz na p³ótnie: Wskrzeszenie Piotrowina. Na tle widaæ basztê. Na ka¿dem ze skrzyde³ po 2 ewangelistów, jeden nad drugim. Druga kondygnacya pole obrazu puste. RzeŸby drewn. figuralne w tym o³tarzu. We wnêkach bocznych I kondygnacyi pos¹gi 2 œwiêtych za wielkie do miejsca i nie do nich odnosz¹ siê napisy pod wnêkami: s. Petre s. Paule ora pro nobis ora pro nobis We wnêkach II kondygnacyi mniejsze pos¹¿ki œ. Piotra i œ. Paw³a zapewne z dolnego piêtra przestawione213. Wszystkie 4 pos¹gi póŸnorenesansowe wprawnego d³óta. W szczycie górnym trójk¹tnym Bóg Ojciec w pó³figurze wychylaj¹cy siê z t³a. O³tarz ca³y by³ w z³ym stanie; odnowiony zosta³ i odmalowany w r. 1892-1893 przez Wita Wisza snycerza z Krakowa i Józefa Feledyna poz³otnika z Nowego S¹cza214. Boczne skrzyd³a odjêto jako nie nale¿¹ce do tego o³tarza i z³o¿ono na górze nad zakrysty¹, dorobiono tabernacu-

210 W archiwum WUOZwNS (nr inw. 150) przechowywana jest kopia rysunku koœcio³a w Jazowsku. Grundriss der Kirche in Dorf Jaszowska wykona³ austriacki architekt Neuforna , w dniu 11 7-bris 1801. Rzut pionowy budowli ukazuje pierwotne rozplanowanie œwi¹tyni, jeszcze bez kaplicy od po³udnia, a tak¿e bez dwóch symetrycznych anek- sów, którymi obudowano póŸniej pierwotn¹ kruchtê pó³nocn¹. Rysunek dokumentuje te¿ odmienn¹ od dzisiejszej formê sygnaturki nad naw¹. Na marginesie planu czytamy: Koœció³ ten postawiony w roku 1717. Poœwiêcony przez X. biskupa Micha³a Kunickiego sufragana krakowskiego w roku 1740. Dzwonnica przybudowana póŸniej oko³o roku 1780. Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 47. 211 W strefie œrodkowej o³tarza g³ównego zachowa³ siê tablicowy obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, w typie Hodegetrii ma³opolskiej. Tablica o wymiarach 123 x 70 cm (po konserwacji 143 x 95 cm) konserwowana by³a w latach 1964-1965 przez art. kons. Karola D¹browskiego w Warszawie, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 356; WUOZwNS, nr inw. 1687. W trakcie konserwacji usuniêto przemalowania, z pozostawieniem w partii t³a – namalowanej w XVIII wieku – pary anio³ów koronuj¹cych Mariê. Obraz z Jazowska odnosi Gadomski do 3 æwierci XV wieku, wskazuj¹c na jego warsztatowe pokrewieñstwa z Hodegetri¹ w koœciele parafialnym w Kêtach. Por. Gadomski 1981, s. 77, 120, il. 69, 308; Gadomski 1986, s. 37-39, il. 13; por. tak¿e T. Mroczko, B. D¹b, Gotyckie Hodegetrie polskie, [w:] Œrednio- wiecze. Studia o kulturze, pod red. J. Lewañskiego, t. 3, Wroc³aw 1966, s. 48, 56, il. 25. 212 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 49. 213 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, od 1928 roku, przechowywane s¹ trzy rzeŸby o³tarzowe z koœcio³a w Jazowsku: œw. Pawe³, œw. Jakub i œw. Jan Chrzciciel, nr inw. MDT 253. 214 O konserwacji tej zob. tak¿e Z protoko³ów posiedzeñ Grona, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachod- niej, t. 1, Kraków 1900, s. 393. 60 lum, antependyum, drobne kawa³ki ornamentów i wed³ug wzoru z podobnego o³tarza we farze w Nowym S¹czu nowe skrzyd³a boczne. Polichromiê starano siê daæ tak¹ jak by³a stara. Przy odnawianiu odkryto na fryzie miêdzy kondygnacy¹ I a II na tabliczce czy kartuszu stary napis, który X. proboszcz odpisa³ tak: Depictum sub archid. A.R.D. Joannis Kwaœnicki P.W. A.D. 1620

Ten Kwaœnicki by³ dzier¿awc¹ dóbr klasztoru Klarysek Staros¹deckich, a w r. 1621 by³ archidyakonem kollegiaty Nowos¹deckiej (mówi³ X. Proboszcz w Jazowsku Maryniarczyk, ¿e to wyczyta³ w aktach koœcielnych). Napis stary przy niniejszej restauracyi zamieniono samo- wolnie na Renovatum 1a vice 1620, 2a 1892

Reszta o³tarzy nie przedstawia nic szczególnego215, nie ma ani jednego o³tarza zakoñczone- go gotycko. Nie ma te¿ malowania na œcianie za organami, mo¿e zabielone.

Witra¿yki kolorowe dwa w oknach prezbiteryum, szybki bia³e na jednej h. Œreniawa, na drugiej jakoby wskrzeszenie Piotrowina – by³y w 1892. W r. 1893 ju¿ tylko jedna z h. Œreniawa (co do tego por. Moszczenica)216.

Okucie drzwi z koœcio³a do zakrystyi zapomoc¹ listew ¿elaznych gêsto w promienie u³o¿onemi (podanie miejscowe, ¿e przyniesione przez dyab³a z ruin jakiegoœ zamku pobliskie- go) – tak¿e doœæ ³adna ko³atka ¿elazna; druga podobna u drzwi bocznego wejœcia do koœcio³a.

Dzwony (nie ogl¹da³em) Jeden z r. 1628 czy 1629 odlewa³ Balzer Regu³ – drugi z r. 1651 (Ko³aczkowski, Wiadomoœci itd., 399, 404).

Metryki urodzin tomy 3 na plebanii. Tom I zawiera urodziny z lat 1700-1744, po ka¿- dym roku zapiski kronikarskie pod napisem „Notandum” z czasu ubieg³ego przez rok, doœæ ciekawe wiadomoœci do historyi miejscowej, kraju, wojen i ex publicis. W nich wspomniane i lata dawniejsze a¿ od r. 1680. To ma byæ „Kronika X. Owsiñskiego”, któr¹ przepisa³ niegdyœ Jerzmanowski i odpis jest podobno w Bibliotece Jag. Tom II z lat 1745-1760; tom III 1779-1784. Dalszy ci¹g kroniki pisany przez X. Berdychow- skiego z lat 1821-1845 zagin¹³. Jest jeszcze Liber memorabilium.

Biblioteka. Na piêtrze nad zakrystyi¹ kilkadziesi¹t ksi¹¿ek, luŸne stare druki w pysznych skórzanych oprawach, treœci teolog. i human. Najstarsza z r. 1558. – Polydori Vergilii Urbinatis de rerum inventoribus lib 8. Basileae per Th. Guarinum 1575. – Eneida i Bukoliki, druki wenec- kie i amsterdamskie, itd217.

215 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywany jest pulpit o³tarzowy, wym. 23 x 33 x 49 cm, okreœlony w inwentarzu muzealnym jako anio³ek trzymaj¹cy ksi¹¿kê, nr inw. MDT 805. 216 Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 318, zaliczaj¹ witra¿yk z Jazowska do grupy tzw. witra¿y „gabinetowych” i datuj¹ wzmiankowany tu zabytek na 2 po³. XVI wieku. 217 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywany jest zespó³ szat liturgicznych z koœcio³a w Jazowsku: kapa bia³a z brokatu w kwiaty (tkanina perska ze z³otog³owiu i srebrnog³owiu, XVII w.), nr inw. MDT 406, publikowany przez B. Biedroñsk¹-S³otow¹, Arcydzie³a sztuki perskiej ze zbiorów polskich. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie 2002 pod red. T. Majdy, Warszawa 2002; ornat srebrny z jednolitej tkaniny w kwieciste krzaczki, nr inw. 61 Dawny opis: O³tarze piêknie rzeŸbione i malowane, w guœcie XVI w. na trzy piêtra, zwê¿aj¹ce siê ku górze, a zwykle gotocko zakoñczone. Na œcianie za organami wymalowana i opisana historya fundacyi z r. 1717. Dzwony piêknie odlane; jeden z napisem: A.D. 1629 Balzer Regu³ fecit me; drugi z napisem: Fundit (?) me Georgius Vierd Epperiensis MDCLI. Rêkopiœmienna kronika (Roczniki Jazowskie) w ksiêdze metryk, X. Jana Owsiñskiego od 1680-1726, dalszy ci¹g przez X. Stanis³awa Owsiñskiego do r. 1744, zawiera ciekawe obyczajowe zapiski. Kopiê ma £epkowski (£epkowski i Jerzmanowski, Podró¿ po Galicyi, Bibliot. warsz. r. 1850, tom III str. 434).

Dwór Dawny opis. We dworze ró¿ne osobliwoœci: miecz starodawny, na klindze wyryte dwa krzy¿e komtur- skie zakonu Krzy¿aków, r. 1414 i liszka niezgrabna, mo¿e herbowa jakiego[œ] rycerza krzy¿ackiego (por. Rytro z t¹d odleg³e tylko 13 kilom.); puchar staro¿ytny srebrny z³ocony, wyrobiony w kszta³cie sroki, jako znamiê herbu rodzinnego Œlepowron, mieœci w sobie kwartê p³ynu (¯. Pauli, Wyimki z pod- ró¿y 1831 r. Rozmaitoœci lwow. r. 1835 str. 418). Osobliwoœci te zabra³ zt¹d p. Fihauser do Bruœnika w pow. Grybowskim.

Jêdrzejówka patrz. Andrzejówka Just ob. Têgoborza Kamienica ob. N. S¹cz

14. Klêczany

Wieœ218, oddal. pó³n. zachodnie od N. S¹cza 7 kilom. Parafia w Chomranicach. Dawna nazwa: Kluchane, Kluczane. W latach 1280 i 1283 by³a to w³oœæ Klarysek w St. S¹czu219 (D³ugosz, Lib. ben. III, 358 i Kod. dypl. ma³op. I, 121). W po³owie XVIII [w.] w³aœcicielami bracia Dziêcio³owscy220. R. 1760 wzi¹³ j¹ w zastaw hr. Pontius Harschcamp. R. 1780 w³aœcicielem Szymon Kurdwanowski, a w drugiej po³owie XIX w. Zieliñscy (S³own. geogr.). Stara kaplica w ogrodzie dworskim (S³own. geogr.).

MDT 470; ornat niebieski z jednolitej tkaniny brokatowej w z³oty deseñ, nr inw. MDT 532; ornat seledynowy jednolita tkanina jedwabna w bogate wzory, nr inw. MDT 566; dalmatyka zielona (tkanina francuska, jedwabna, broszowana, XVIII w.), nr inw. MDT 665; ornat bia³y z p³ótna haftowanego z³otem, nr inw. MDT 668, por. tak¿e A. i Z. Paw³owskie, Paramenty ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Katalog wystawy wyraz pamiêci dla Ks. Inf. Dra Józefa B¹by Rektora Seminarium Duchownego w Tarnowie – za³o¿yciela Muzeum w 1888 r., Tuchów 2003, s. 48, 53 218 Stamirski zalicza Klêczany do wsi, które istnia³y przed 1320 rokiem, Stamirski 1965, s. 39. 219 Nied³ugo jednak Klêczany przy klaryskach pozostawa³y, bo ju¿ przy koñcu XIV wieku sta³y siê wsi¹ szla- check¹. W latach 1378-1392 w³ada³ ni¹ dziedzicznie Krystyn z Klêczan, zaœ w 1430 roku – Wincenty z Klêczan herbu Strzemiê, por. Kiryk 1979b, s. 120. Rutkowska-P³achciñska uwa¿a, i¿ Krystyn by³ w³aœcicielem Klêczan w latach 1384- 1390, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 65 przyp. 68. W 1428 roku niejaki Jaszek Rozumek z Klêczan pozywa Wiernka z Gabania o g³ówszczyznê po zabitym bracie. W 1451 roku Klêczany stanowi¹ w³asnoœæ Wielog³owskich Nanajków z Wielog³ów. W 1489 roku ma miejsce podzia³ dóbr pomiêdzy ¯egot¹ Wielog³owskim z Jurkowa a Stanis³a- wem i Andrzejem z Wielog³ów – synami zmar³ego Miko³aja Nanajki. Braciom przypada wtedy ca³e dziedzictwo Wielo- g³owy i czêœæ Klêczan. Od 1509 roku wieœ stanowi w³asnoœæ Sebastiana Wielog³owskiego zwanego Nanajk¹. W 1519 roku Miko³aj Marcinkowski z Marcinkowic i Sebastian Nanajko z Wielog³ów, Klêczan i Drzykowej zobowi¹zuj¹ siê usypaæ kopce i uczyniæ znaki na wyznaczonych przez komisarzy granicach, miêdzy Marcinkowicami a Klêczanami i Drzykow¹, por. SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 3, s. 524-525. 220 Jeszcze wczeœniej, w 1680 roku, Kleczany trzyma³ Franciszek Ogonowski, p³ac¹cy pobór z 2 ³anów, 1 komory bez byd³a, 1 rzemieœlnika i 1 ko³a zakupnego, Rejestr poborowy 1680, s. 212. Wed³ug Stamirskiego, ów Franciszek Ogonowski h. Ogoñczyk by³ dziedzicem Klêczan ju¿ w 1629 roku, a w 1633 uczyni³ wywód szlachectwa i uzyska³ 62 23/8 1895 Figura przydro¿na221. Na granicy Klêczan i Marcinkowic, przy goœciñcu, blisko toru kolejowego a niedaleko od dworu w Klêczanach, na podstawie kamiennej, barokowej, grupa rzeŸbiona kamienna: Pietà – bez daszku222. Postaci ludzkie wielkoœci natur. RzeŸba prowincyo- nalna, ale wcale poprawna co do rysunku i wykoñczenia. Na podstawie napis: Fundowane 1734223 (Bli¿sze informacye mo¿e daæ p. Zieliñski w Klêczanach).

15. Krynica

Wieœ, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 29½ kilom. Parafia ruska w miejscu, paraf. ³ac. w Muszynie224. Wieœ wo³oska, tj. ruska osadzona na prawie wo³oskim225 (Leon Bia³kowski, Ziemia Sandecka, Przegl. hist. t. XII, 1911 Marzec Kwiecieñ, zesz. I, str. 228-232). zatwierdzaj¹ce go przy równoœci stanu dekrety trybunalskie. Pochodzi³ ze wsi Ogonowa lub Zagnanowa na Mazow- szu, gdzie Ogonowscy ¿yli jeszcze w koñcu XVIII wieku, por. Stamirski 1968, s. 396. 221 Por. KZS 1951, s. 9; Kapliczki 1983, s. 395 222 Obecnie przykryta metalowym daszkiem, którego boki zosta³y szczelnie przeszklone. Grupa rzeŸbiarska zosta³a w ostatnim czasie (prawdopodobnie w 1993 roku) ca³kowicie przemalowana. 223 Dziœ na podstawie odczytaæ mo¿na nastêpuj¹ce inskrypcje: Fondowana 1734 oraz Odnowiona za stara- niem Gminy Klêcon zdobrowolnych sk³adek 1889. Na lewym boku coko³u umieszczona zosta³a data ostatniej renowa- cji, przeprowadzonej w roku 1993. 224 W czasach Tomkowicza wzniesiono w Krynicy Zdroju dwie œwi¹tynie rzymskokatolickie – koœció³ murowany i drewnian¹ kaplicê. Pierwsza ze œwi¹tyñ – p.w. Wniebowziêcia Najœwiêtszej Maryi Panny – powsta³a w latach 1887- 1892 wed³ug projektu arch. Jana Zawiejskiego, zosta³a nastêpnie w 1932-1935 gruntownie przebudowana i powiêk- szona przez architekta Franciszka M¹czyñskiego. Dzisiaj jest to budowla bezstylowa, z ceg³y, kamienia i ¿elbetu, tynkowana i nakryta dachami z blachy. Obecny transept trzynawowej bry³y jest pozosta³oœci¹ koœcio³a pierwotnego, do którego przybudowano wê¿sze prezbiterium z symetrycznymi zakrystiami po bokach, a od frontu wysok¹ wie¿ê. Wnê- trza malowane s¹ przez Stanis³awa Jakubczyka, który jest te¿ autorem mozaikowych dekoracji w podniebiu kopu³y. W otoczeniu koœcio³a stoj¹ dwie rzeŸby kamienne – Chrystusa, wykonana w 1895 roku przez Ferdynanda Majerskiego – oraz Matki Boskiej, wykonana w 1896 roku przez Tadeusza B³otnickiego. Druga ze œwi¹tyñ zdrojowych – Kaplica na Dietlówce p.w. Przemienienia Pañskiego i Matki Boskiej Czêstochowskiej – to budowla drewniana, zrêbowa, wzniesio- na w 1862-1863 wed³ug projektu Feliksa Ksiê¿arskiego i w dwa lata póŸniej poœwiêcona. Œwi¹tynia zbudowana jest na planie oœmioboku wpisanego w krzy¿ grecki, œciany zewnêtrzne ma szalowane pionowo deskami, kopu³a i dachy, a tak¿e baniaste wie¿yczki pokryte s¹ gontem. W o³tarzu g³ównym – obraz Przemienienia Pañskiego, ofiarowany w 1831 roku przez biskupa tarnowskiego Grzegorza Tomasza Zieglera do nieistniej¹cej dziœ kaplicy zdrojowej. Widok obu koœcio³ów – zob. Koœcio³y diecezji tarnowskiej, [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1971, s. 267; por. te¿ M. Kornecki, M. Majka, G. Zañ-Ograbek, A. Caba³a, Krynica – materia³y do studium historyczno-urbanistycz- nego, „Materia³y i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, 1974, s. 63, 66; E. Kaczmarska, Wartoœci historyczno-estetyczne architektury i urbanistyki Krynicy, [w:] Krynica. Praca zbiorowa pod red. F. Kiryka, Kraków 1994, s. 343-382. 225 Dokument lokacyjny Krynicy wydany zosta³ przez biskupa Samuela Maciejowskiego 8 stycznia 1547 roku w Krakowie, gdzie wrêczono go Dankowi z Miastka, wystêpuj¹cemu wraz z Hryciem – zasadŸc¹ Izb oraz Fedorem – so³tysem Zubrzyka (wtedy Zubrze), gdy¿ biskup wszystkie te akty lokacyjne wystawi³ tego samego dnia. Danko zobo- wi¹zany zosta³ aby sprowadziæ do Krynicy co najmniej siedmiu kmieci, otrzyma³ te¿ dwa ³any na swoje so³tystwo, które wytrzebiæ mia³ sobie z lasu in nova radice villae Krzenycze locanda, ponadto uzyska³ prawo do 2 groszy z czynszu ka¿dego osadnika, por. Stamirski 1965, s. 30-31. Przywilej bpa Maciejowskiego wyda³ drukiem M. Zieleniewski, Illu- strowany opis C.K. Zak³adu Zdrojowego w Krynicy, Kraków 1880, s. 48-50. W 1668 roku wieœ sk³ada³a siê z 25 ³anów osiad³ych przez 59 kmieci. Nastêpne dwa ³any nale¿a³y do so³tysów, zaœ kolejny do popa, zbieraj¹cego ponadto dziesiêcinê snopow¹ od ch³opów, A. Wasiak, W czasach staropolskich, [w:] Krynica. Praca zbiorowa pod red. F. Kiry- ka, Kraków 1994, s. 194. W 1900 roku w Krynicy by³o 382 domy i 2382 mieszkaj¹cych tu ludzi, miejscowa parafia 63 R. 1547 biskup krak. pozwala Dankowi z miasta226 (Tylicza) za³o¿yæ w K. so³tystwo wo³oskie (Moraw- ski, S¹deczyzna II, 397). Do biskupstwa krak. nale¿a³a K. do r. 1772, poczem rz¹d austr. utworzy³ z niej wraz z kilku miastami i 30 wsiami pañstwo kameralne muszyñskie227, którego dochód idzie na fundusz relig. (S³own. geogr.).

Cerkiew Bohojawlenia Gospoda, nowa murowana z r. 1865228 (S³own. geogr.). 1893, 1895 Budynek okaza³y lecz niezgrabny a stylowo bez wartoœci229. Wewn¹trz w kaplicy za zakry- sty¹ ustawiono o³tarz stary barokowy, który ma pochodziæ z rozebranej cerkwi dawniejszej. Jest odnowiony, i obraz œ. Józefa w nim nowy. Stary obraz podobno by³ bardzo zniszczony i zabra³ go malarz, który wymalowa³ nowy*.

Opis dawniejszej cerkwi. Erekcja parafii niewiadoma. Pierwotnie w XVI w. by³a cerkiew drewniana, potem wymurowano kaplicê, która stanowi dziœ wie¿ê wchodow¹, póŸniej œrodek, wreszcie czêœæ kap³añ- sk¹ w r. 1681, jak œwiadczy data wypisana zewn¹trz230. Budynek jest sklepiony gotycko. Wie¿a z r. 1719. Ikonostas z doœæ dobremi rzeŸbami. Szcz¹tki obrazów, z powodu wilgoci tylko deski zosta³y, ale widaæ, ¿e by³y „biazanckie”. W w. o³tarzu Zdjêcie z Krzy¿a na p³ótnie z XVII w., niez³e. Dzwon wiêkszy z r. 1582, drugi z r. 1749. Metryki od r. 1670. Potwierdzenie erekcyi z r. 1686. Dokumenty zabrano do Starostwa (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). [Ni¿ej dopisane o³ówkiem] Dzwon z r...... w r. 1916 przys³ano do stopienia do Starostwa Krak231.

* Wzmiankê o tym o³tarzu, z r. 1919, zawdziêczam p. L. Lepszemu. W latach 1893 i 1895 w cerkwi ani kaplicy go nie by³o.

greckokatolicka obejmowa³a tak¿e pobliskie S³otwiny. Organizuj¹cy siê w Krynicy zdrój w 1879 roku dysponowa³ 800 pokojami goœcinnymi. Por. Kumor 1996, s. 10; Czajkowski 1999, s. 12, 51-52, 169, 182; Stamirski 1968, s. 374-375; SHGWK, t. 5, cz. 3, z. 1, s. 177. 226 Raczej Miastka – dawnej osady miejskiej, na miejscu której powsta³ w XVII wieku Tylicz, zob. te¿ Stamirski 1965, s. 30. 227 Zob. M. J. Adamczyk, Wieœ i osada zdrojowa w okresie austriackim, [w:] Krynica. Praca zbiorowa pod red. F. Kiryka, Kraków 1994, s.199-235. 228 Inne Ÿród³a podaj¹ rok 1878, jako datê wzniesienia cerkwi greckokatolickiej w Krynicy-Wsi, zob. tam¿e, s. 234. 229 Cerkiew murowana w Krynicy zosta³a wzniesiona w latach 1872-1875. Konsekracji œwi¹tyni dokonano w roku 1884, a gruntowny remont przypad³ na lata 1959-1962. Dzisiaj jest to jednonawowa budowla na planie krzy¿a, z tran- septem oraz zamkniêtym trójbocznie prezbiterium i zakrysti¹ od pó³nocy. Od frontu stoi wysoka wie¿a z dwiema przybudówkami po bokach. Dachy dwuspadowe wieñczy siedem charakterystycznych kopu³ ze œlepymi latarniami i krzy¿ami. Polichromiê wnêtrza wykona³ w latach 1959-1962 Kazimierz Morway. Obok cerkwi znajduje siê wolnostoj¹- ca dzwonnica murowana, z charakterystycznymi arkadami, w których dzwony, i asymetrycznym, kopu³owym zwieñ- czeniem. Cerkiew p.w. œœ. Piotra i Paw³a u¿ytkowana jest obecnie przez parafiê Koœcio³a Bizantyjsko-Ukraiñskiego. 230 Parafiê unick¹ mia³ erygowaæ w Krynicy biskup Andrzej Trzebicki w roku 1664. W roku 1681 za zezwoleniem biskupa Ma³achowskiego powsta³a tu cerkiew tota murata z dwiema kaplicami. Tak j¹ okreœla wizytacja dziekana muszyñskiego z 1777 roku: murata haec ecclesia splendide omnia picta. Wynika st¹d, ¿e œwi¹tynia by³a murowana i posiada³a piêkn¹ polichromiê wnêtrza. Por. Archiwum Pañstwowe w Rzeszowie – Oddzia³ w Przemyœlu – Visitatio Generalis Decanatus Muszynensis 1777, rkps sygn. 43 (cyt. za Kornecki 1991, s. 135). 231 Dzwon o œrednicy 67 i wys. 72 cm, z napisem kapitalikami regularnego kroju: VERBUM DOMINI MANET IN AETERNVM 1582, w latach I wojny œwiatowej zosta³ zarekwirowany na cele wojenne. Jak podaje Szyd³owski, zosta³ jednak nastêpnie zwrócony parafii, por. Szyd³owski 1922, s. 75, kat. nr 226. 64 Lemiesz. Zameczek nad Popradem232 we wsi Myœlec – patrz: Myœlec.

16. Librantowa

Wieœ, oddal. pó³n. wschodnie od Nowego S¹cza 6 kilom. Paraf. w Siedlcach. Nazwa pierwotna Ilbramtowa, albo Ilbrantowa. R. 1410 W³adys³aw Jag. nada³ wieœ Premonstrantom (Norbertanom) w N. S¹czu233 (D³ugosz, Lib. ben. III, 82-83), a r. 1412 nada³ wsi prawo magdeb. (Sygañ- ski, Nowy S¹cz, 72 nota). Rodzinê Librantów, albo Hilebrantów234 spotyka siê czêsto w œredniow. aktach m. s¹deckich, i Moraw- ski (S¹deczyzna, II, 343-344, 347, 365) twierdzi, ¿e jeden z nich za³o¿y³ wieœ tê w opolu m. N. S¹cza, tylko b³êdnie przypisuje to Maciejowi Librandtowi no¿ownikowi, który ¿y³ ok. r. 1493235. Po supresyi Norbertanów wieœ przejêta na fundusz relig., a w r. 1829 sprzedano j¹236 (Sygañski, Hist. N. S¹cza, III, 76).

1895 Kapliczka przydro¿na. Nad drog¹ z Siedlec do S¹cza, przy szkole s³up murowany237, ok. 5 m. wysokoœci, na rzucie poziom. prostok¹tnym, jak wie¿yczka, podzielony odsadzkami na piêterka. U boku krótszego szkarpa spadzista, nowsza. Zakoñczenie górne oryginalne:238 Na s³upie górnym krzy¿ z pó³ksiê¿ycem; na bocznych atty- kach kur z krzy¿em i chor¹giewk¹ – wszystko wyrobione kowalsk¹ robot¹ z ¿elaza239.

232 Zob. przypis nasz 450. 233 Powstanie Librantowej zwi¹zane jest z akcj¹ kolonizacyjn¹ rajców Nowego S¹cza, maj¹c¹ miejsce w po- cz¹tkach XIV wieku, na terenie 100 ³anowego lasu przekazanego miastu przez Jana Bogacza (1314 rok). W 1347 roku Ÿród³a rejestruj¹ osadê Porêba Elbrandowa, która widaæ ju¿ wczeœniej stanowi³a w³asnoœæ kasztelana krakowskiego Spicymierza, bowiem w tym w³aœnie roku sprzeda³ on Porêbê Charzowi, wystêpuj¹cemu wraz z synami, zaœ transak- cjê tê potwierdzi³ Kazimierz Wielki. W 1389 roku w³aœcicielem obu czêœci jest Lang Zydel (Lang Seydil), mieszczanin krakowski, posiadacz wszystkich wsi (Januszowej, Librantowej, Boguszowej, Kwieciszowej i Wolfowej), jakie tylko powsta³y w 100 ³anowym lesie Jana Bogacza. Ostatnia z wsi – Wolfowa – z samodzielnej osady dwu³anowej sta³a siê potem przysió³kiem Librantowej. W XV wieku rozleg³a Librantowa zosta³a podzielona na Librantow¹ Wiêksz¹ (6 ³a- nów) i Mniejsz¹ (5 ³anów). Por. Rajman 1992a, s. 74-75. Informacja Tomkowicza o królewskim nadaniu Librantowej norbertanom nie jest œcis³a. W istocie zakonnicy otrzymali wieœ od rajców nowos¹deckich, gdy¿ to miasto sprawowa³o patronat nad szpitalem Œw. Ducha, ufundowanym przez Langa Zydla, w³aœciciela m.in. Librantowej. Wraz z nadaniem tych wsi norbertanom, zakonnicy wziêli na siebie obowi¹zek utrzymania szpitala i przebywaj¹cych w nim chorych. Udzia³ króla W³adys³awa Jagie³³y ograniczy³ siê do zrzeczenia siê 6 grzywien czynszu, jakie król posiada³ na dawnych wsiach Langa Zydla (w tym Librantowej). Owo zrzeczenie mia³o miejsce 8 sierpnia 1412 roku, po przeniesieniu przez króla wsi norbertañskich na prawo œredzkie, por. tam¿e, s. 81-82. 234 ród³a notuj¹ to nazwisko w najró¿niejszych formach: Hillebranth, Hilbranth, Hillebrath, Hylbranth, Llibrath, Llibranth, Llybrant, Liberant, Librant, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 228-229. 235 W 1610 roku wzmiankowany jest Sjmon Debtha Mlynarz z Lybranthowey (Szymon Depta), por. Bubak 1992, cz. 1, s. 137. 236 Jak podaje Sygañski – Józefowi Hebenstreitowi. 237 Kapliczka ta – oraz dzwonnica z dzwonkiem loretañskim z 1691 roku – zwi¹zana by³a z cmentarzem, który tu wedle tradycji funkcjonowa³. Por. Kapliczki 1983, s. 406-407, il. 710 (widok przed remontem); KZS 1951, s. 12; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 270. 238 Obecnie znacznie przekszta³cone, zwieñczone sto¿kowatym daszkiem krytym dachówk¹ karpiówk¹. 239 Tych kowalskich elementów dzisiaj ju¿ nie ma. 65 Parter jakby wydr¹¿ony, mieœci kaplicê. Nad ni¹ 3 wnêki, a w nich 3 obrazki p³askorzeŸ- bione w drzewie, roboty niez³ej: œ. Anna, M. Boska Czêstochowska, œ. Józef. W górnem piêtrze 4 figurki œwiêtych, liche240. Na szkarpie przybudowanej u boku krótszego tabliczka z napisem: Wystawiona w r. 1632* Odrestaurowana przez Tomasza Bieñka i Annê ¿onê A.D. 1871241 Obok tej kapliczki s³up murowany, w górnej arkadzie umieszczony jest dzwonek z napi- sem: S. Nicolaus A. D. 1691242

17. £abowa

Wieœ, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 16½ kilom. Par. ruska w miejscu. Par. ³ac. w Nawojowej243.

Wieœ wo³oska, tj. ruska244 osadzona na prawie wo³oskiem245 (Leon Bia³kowski, Ziemia Sandecka, Przegl. histor. tom XII, zesz. 1, 1911 Marzec Kwiecieñ str. 228-232). Cerkiew Pokrowy (Opieki) Bogarodzicy. Patron hr. Stadnicki

* Sygañski (Nowy S¹cz, str. 44) twierdzi, ¿e kapliczka jest „nagrobkiem” pochowanych tu Norbertanów nowos¹deckich, zmar³ych w czasie morowego powietrza. Równoczeœnie wspomina tylko o zarazach z lat 1652, 1664, [1676] i 1710. Kapliczka wiêc jako wczeœniejsza nie by³a stawian¹ na tê pami¹tkê.

240 Do dzisiaj zachowa³y siê tylko dwie – Chrystusa Frasobliwego i œw. Floriana. 241 Napis ten dziœ jest silnie zatarty i zachowany jedynie w czêœci. 242 Dzwonek zachowa³ siê do dzisiaj, napisu na nim nie uda³o siê nam jednak odczytaæ i potwierdziæ. 243 W latach 1931-1934 w £abowej zbudowano koœció³ rzymskokatolicki, fundacji Stanis³awa Stadnickiego z Na- wojowej, konsekrowany 21 czerwca 1931 roku. Jest to budowla drewniana, zrêbowa, z wie¿¹ s³upow¹, o œcianach szalowanych deskami i dachach krytych blach¹. Bry³a koœcio³a jest jednonawowa, z wê¿szym prezbiterium zamkniê- tym trójbocznie i dwoma symetrycznymi zakrystiami po bokach. Wokó³ nawy i wie¿y – soboty, nad naw¹ – sygnaturka. We wnêtrzu trzy o³tarze z lat 1963-1964 – wed³ug projektu Stanis³awa Kozio³a, wykona³ Antoni Kmak. W o³tarzu g³ównym obraz Wskrzeszenie Piotrowina, malowany przez Boles³awa Barbackiego w 1938 roku. Z wyposa¿enia daw- nego zachowa³ siê barokowy obraz œw. Jana Nepomucena, odnawiany w 1880 roku (zawieszony pod chórem muzycz- nym, póŸnobarokowy krucyfiks drewniany zawieszony w kruchcie zachodniej pod wie¿¹ oraz rzeŸba œw. Stanis³awa, ustawiona obecnie w o³tarzu bocznym. Czêœæ z tych elementów wyposa¿enia pochodzi z dawnego koœcio³a w Nawo- jowej. 244 W 1591 roku w Ÿród³ach wymieniony jest Wasko Ruthenus de villa £abowa Sculteti filius, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 133. W 1599 zanotowano Artyma syna Simona So³tysza w £abowej, tam¿e, s. 161. Pod rokiem 1631 wystêpu- je So³tysz Wasiel z £abowy, tam¿e, s. 162. 245 Po raz pierwszy w Ÿród³ach pojawia siê £abowa w roku 1431, dzier¿ona przez rycerza Wierzbiêtê Piekar- skiego. Jest wtedy wsi¹ polsk¹, prawdopodobnie rz¹dz¹c¹ siê prawem niemieckim. W koñcu XVI wieku powstaje w jej pobli¿u osada £abowiec, stanowi¹ca rodzaj „woli” dla starszej wsi. W 1680 roku wieœ nale¿y do Lubomirskich z Wiœni- cza, Rejestr poborowy 1680, s. 213. W 1900 roku £abowa liczy 153 domy, zamieszkane przez 977 mieszkañców. Jest wówczas siedzib¹ parafii greckokatolickiej, do której nale¿a³y równie¿ Uhryñ, £abowiec i Kotów. Por. Czajkowski 1999, s. 34, 169, 176. 66 Dawny opis: Budynek murowany w r. 1784, na planie krzy¿a, czêœciowo sklepiony246. Dzwony: 1. Œredni z napisami: Gabriel s. Archangel Koniuszy koronny 1689 Josephis crola [?] Lubomirski

2. Wielki, podobnego odlewu z r. 1689247

Metryka ruska z r. 1620. Mo¿e z niej wypisy: „St. Lubomirski248 erexit et fundum dedit 1627”. „1520 J. Branicki” (£epkowskiego Noty rêkop. 1851 r.)249. [Ni¿ej dopisane o³ówkiem] (Czêste wypisy o St. Lubomirskim i J. Branickim nie odnosz¹ siê do Lubomirza – przy nich notatka: „rynek Lubomirz”).

18. £¹cko

Wieœ, oddal. zachod. zachod. po³udniowe od Nowego S¹cza 20 kilom. Parafia w miejscu. Dawna pisownia nazwy bardzo niesta³a: Lucesco, Laczko, Lancsco, Lancksco250 itp. R. 1246 Wyd¿ga h. Janina w³aœciciel Czorsztyna mia³ kopalnie z³ota ko³o £¹cka251 (D³ugosz, Hist. Pol. II, 310-311; por. Lib. ben. III, 353, gdzie bez daty nazwany jest „satrapa Petrus Wyczga”). Comes Wieczgo w r. 1243 by³ kaszt. s¹deckim (Kod. dypl. Kat. kr. I, 34), a r. 1251 ten¿e jako comes Wierzgo olim cast. de Sandec sprzeda³ £. klasztorowi miechowskiemu252 (Kod. dypl. ma³op. II, 84).

246 Wznoszenie obecnej cerkwi murowanej rozpoczêto w roku 1772, jednak budowa przeci¹ga³a siê i jeszcze w roku 1780 nabo¿eñstwa odprawiano w zrujnowanej cerkwi starej, por. Kumor 1996, s. 16. Marian Kornecki zwróci³ s³usznie uwagê, i¿ jest to najstarsza zachowana cerkiew murowana w obszarze diecezji tarnowskiej, por. Kornecki 1991, s. 135, il. 9. Wyposa¿enie cerkwi zosta³o zdemontowane w roku 1947 i wywiezione przez wysiedlan¹ wówczas spo³ecznoœæ greckokatolick¹. Wed³ug tradycji miejscowej nie dotar³o jednak do miejsca przeznaczenia, zosta³o w ca- ³oœci zniszczone podczas przekraczania granicy polsko-radzieckiej. We wnêtrzu zachowa³y siê malowid³a cerkiewne malowane w latach II wojny œwiatowej, nik³ej wartoœci artystycznej (dziœ mocno zniszczone ze wzglêdu na zawilgocenie œcian) oraz murowany o³tarz (presto³) z okaza³ymi kolumnami zdobionymi polerowanym, szaro-grafitowym stiukiem. Obecnie cerkiew wykorzystywana jest do celów liturgicznych tylko w sezonie letnim. 247 Dzwonów tych nie ma ju¿ dzisiaj w cerkwi. 248 Stanis³aw Lubomirski uposa¿y³ cerkiew w £abowej aktem z dnia 8 paŸdziernika 1627 roku, por. Kumor 1996, s. 12. 249 Dawne dokumenty parafialne sp³onê³y podczas po¿aru plebanii greckokatolickiej w 1944 roku. 250 Nazwa wsi nale¿y do topograficznych i oznacza miejsce, na którym niegdyœ by³a ³¹ka, por. Stamirski 1966, s. 20. 251 Piotr Wyd¿ga h. Janina (niektórzy wi¹¿¹ go z Jastrzebcem lub Ogoñczykiem), castellanus de Sandecz od co najmniej 1243 roku, jest z pewnoœci¹ postaci¹ historyczn¹, jednak przypisywany mu przez D³ugosza testament, a tak- ¿e z³oto, które z pomoc¹ szatana wydobywa³ w górach a potem ukry³ w £¹cku, b¹dŸ wywióz³ do Krzy¿aków – uznaæ nale¿y za licentia poetica œredniowiecznych dziejopisarzy. Podobnie, jak i fakt uratowania przez Wyd¿gê g³oduj¹cych Krzy¿aków, którym wys³a³ Wis³¹ trzy statki za³adowane ¿ywnoœci¹, zaœ l¹dem popêdzi³ 300 sztuk byd³a i koni a na koniec wst¹pi³ do zakonu, wdziêcznie od niego przyjêty, i trwa³ w nim chwalebnie do œmierci, por. Jana D³ugosza Kanonika Krakowskiego dziejów polskich ksi¹g dwanaœcie, t. 2, ks. 5-8, Kraków 1868, s. 298-299. Zob. te¿ interesu- j¹ce studium historyczne L. Morawieckiego, O Wyd¿dze z Czorsztyna, który mia³ szukaæ z³ota, RS, t. 15/16, 1974- 1977, s. 405-416; Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 20-24; Stamirski 1966, s. 18-19. 252 Sprzeda¿ £¹cka klasztorowi bo¿ogrobców z Miechowa dokona³a siê 5 lutego 1251 roku, za niebagateln¹ sumê 300 grzywien, a zgodê na transakcjê wyrazi³ ksi¹¿ê Boles³aw Wstydliwy i jego matka Grzymis³awa. Zastrze¿ono przy tym prawo wykupu tej w³oœci przez syna Wyd¿gi – Wojs³awa, za tak¹ sam¹ kwotê, jak¹ ojcu wyp³acili miechowici. Z aktu sprzeda¿y wynika ponadto, i¿ Wyd¿ga w³ada³ £¹ckiem ju¿ przed 1227 rokiem, bo jeszcze za ¿ycia ksiêcia 67 R. 1280 Kinga nadaje £. Klaryskom w St. S¹czu253 (tam¿e, 145). D³ugoszowi w XV w. donoszono jeszcze, ¿e w górach ³¹ckich z³oto z ziemi siê dobywa254 (Lib. ben. II, 353-356). R. 1576 ksieni staros¹- dopisek o³ówkiem na decka funduje szpital255 w £. (Sygañski, Arendy, 82)256. R. 1600 £. jest jeszcze w³asnoœci¹ Klarysek lewym marginesie Staros¹deckich257 (Za³êski, Œw. Kinga, 75 nota). s. 28 rêkopisu: Kiedy O Ÿródle mineralnem ¿elazistem258 pisa³ Petrycy 1603 r. (S³own. geogr.). przesta³o nale¿eæ do W XVII w. wyrabiano tu saletrê259, g³ównie dla obrony N. S¹cza (Sygañski, Hist. N. S¹cza, II, 13). Klarysek? Nie mówi 260 S³own. geogr. R. 1735 £. ucierpia³o od Moskali niszcz¹cych Czorsztyn i okolicê (Janota, op. cit., 54). Budynek drewn. gospodarczy z £¹cka, widok fotogr. w publik. Wieœ i Miasteczko, r. 1916, zesz. II, str. 57, fig. 152.

Leszka Bia³ego, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 22; Stamirski 1966, s. 19; Kiryk 1979b, s. 117; Rajman 1992, s. 55; Kiryk 1999, s. 11. W latach 1251-1257 £¹cko czterokrotnie zmieni³o w³aœciciela: Wyd¿ga – miechowici – Bole- s³aw V Wstydliwy – ksiê¿na Kinga, por. Stamirski 1966, s. 20. 253 W dokumencie fundacyjnym klasztoru staros¹deckiego z 6 lipca 1280 roku, oprócz £¹cka wymienionych jest jeszcze piêæ innych miejscowoœci z najbli¿szego otoczenia: Czerniec, Maszkowice, Wietrznica, Zagorzyn i Zarze- cze, por Stamirski 1966, s. 20. Ale £¹cko, jako folwark ksiê¿nej, pojawia siê w Ÿród³ach du¿o wczeœniej, bo ju¿ doku- ment z 4 czerwca 1268 roku – uwalniaj¹cy ludnoœæ niewoln¹ w dobrach ksiê¿nej od œwiadczeñ publicznych na rzecz grodu s¹deckiego – podtrzymuje obowi¹zek trzykrotnej w ci¹gu roku orki na polach dwóch folwarków Kingi – w £¹cku i £ubni (Ilbina), tam¿e, s. 21; Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 36-41. 254 D³ugosz zanotowa³ ok. 1470 roku w £¹cku 12 ³anów kmiecych, karczmê z rol¹ oraz pola kruszcowe, na których trafia³o siê z³oto, Kiryk 1979b, s. 117. 255 W XVI wieku – za archidiakonem wroc³awskim Teodorem Lindanem – mianem szpitala okreœlano ka¿dy punkt, maj¹cy na celu opiekê charytatywn¹, gdzie s¹ utrzymywani ubodzy, pielgrzymi, chorzy, niezdolni do pracy, ludzie nie posiadaj¹cy po¿ywienia i odzienia oraz ludzie niespe³na rozumu, dzieci biedne pozbawione rodziców, porzuco- ne niemowlêta, trêdowaci, obci¹¿eni ró¿nymi chorobami nieuleczalnymi i zakaŸnymi oraz wszystkie inne politowania godne osoby, por. Kumor 1969, s. 221. Rz¹dca ³¹cki – Marcin Wiernek herbu Brochwicz, w 1576 roku ofiarowa³ dom z ogrodem, w którym – za przywilejem ksieni Doroty Bylickiej z 30 kwietnia 1576 roku – urz¹dzono dom dla ubogich wychowania i spomo¿enia, a to jedno dla swoich zesz³ych na zdrowiu i w leciech, a nie dla w³ok albo postronnych, por. Stamirski 1966, s. 86-87. W 1618 roku przebywa³o w tym szpitalu 16 ubogich, w 1728 – dziesiêciu, tam¿e, 88-89. 256 W tym czasie zarz¹dc¹ klarysek w £¹cku jest urodzony pan Marcin Wiernik urzêdnik ³¹cki we dworze pañ- skim (1572 r.), w tym samym roku okreœlony jako Marcin Wiernek prafectus in £¹cko, zaœ w cztery lata póŸniej (1576 r.) – œlachetny pan Marcin Wiernek z £ososinej dziedzic [ ] na ten czas urzêdnik ³¹cki z ramienia jejmoœæ panny ksieniej staros¹deckiej. Pan Marcin Wiernek wystêpuje w ksiêgach s¹dowych wiejskich klucza ³¹ckiego jeszcze w ro- ku 1599, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 276, gdzie pod rokiem 1559 wymieniony jest równie¿ Stanislao Wiernek succame- rario Cracoviensi (podkomorzy krakowski). W 1638, 1654 oraz 1670 roku Ÿród³a notuj¹ Bart³omieja Feliksa, na ten czas wójta ³¹ckiego, tak¿e pisarza ³¹ckiego oraz innego wójta z £¹cka – Wojciecha Galisze (Ga³yszê, 1655 r.), por. Bubak 1992, cz. 1, s. 167, 185. W 1623-1624 roku wójtem w £¹cku jest uæciwy Jan Mazurek, tam¿e, s. 394. Przez ca³y XVI i XVII wiek w Ÿród³ach pisanych dotycz¹cych £¹cka (ale tak¿e Maszkowic, Starego S¹cza, Wietrznicy) przewija siê liczna rodzina Hipolitów, pisanych te¿ czêsto jako Ipolitów, Politów itp., pe³ni¹cych znacz¹ce funkcje w dominium klarysek staros¹deckich (wójt, m³ynarz, klucznik klasztorny, so³tys, baka³arz), tam¿e, s. 229-231. Jeden z nich – Miko- ³aj Hipolit, rz¹dca klucza ³¹ckiego – bogato uposa¿y³ w latach 1551-1552 prepozyturê przy staros¹deckim koœciele i szpitalu Œw. Krzy¿a, co potwierdzi³a nastêpnie ksieni Barbara Derœniakówna przywilejem z 21 paŸdziernika 1551 roku, por. Stamirski 1966, s. 33. W ksiêgach s¹dowych wiejskich klucza ³¹ckiego wymieniany jest pod rokiem 1696 Jan Borzêcki wójt ³¹cki, w 1699 okreœlany – Johannem £¹censem advocatum Borzêcki, tam¿e, s. 81. 257 W XVI wieku i póŸniej, mieœci³a siê tutaj siedziba ³¹ckiego klucza dóbr klarysek oraz folwark klasztorny i drugi – plebañski, na polu zwanym Farnowa, który w 1559 roku wymaga³ odbudowy po po¿arze, Kiryk 1979b, s. 117. Taki podzia³ w³asnoœci w £¹cku potwierdza tak¿e wyliczony w 1680 roku pobór (298 floreny), który klaryski p³ac¹ od 3,5 ³anu, 8 zagród z rolami, 2 komór z byd³em i 2 bez byd³a, 8 rzemieœlników i 1 ko³a dorocznego. Pobór z czêœci plebañ- skiej wynosi 48 florenów z 10 zagród bez ról, Rejestr poborowy 1680, s. 205. 258 Por. M. Adamczyk, Nieznane karty z dziejów wód zdrojowych i lecznictwa balneologicznego na terenie obecnego województwa nowos¹deckiego, RS, t. 17, 1982, s. 83-102. 259 Saletrê wytwarzano w przesz³oœci nie tylko w £¹cku, ale tak¿e Grybowie, Kru¿lowej, Starym i Nowym S¹czu. Do jej produkcji wykorzystywano ska³y ³upkowe i i³owate oraz popió³, por. Stamirski 1966, s. 73. W obrocie by³y dwa gatunki saletry: czysta – czyli lutrowana, której cetnar kosztowa³ 30 z³otych i zanieczyszczona – za któr¹ p³acono 13 z³otych. Saletra by³a podstawowym produktem do wyrobu prochu strzelniczego, por. Stamirski 1957, s. 129-130. 260 Mowa o pobycie w tych stronach oddzia³ów rosyjskich (1735-1736), które wystêpowa³y przeciwko zwolenni- kom elekcji Stanis³awa Leszczyñskiego, a jednym z takich by³ Józef Potocki, starosta czorsztyñski. Kontrybucjom, 68 Koœció³ paraf. œ. Jana Chrzc. Patron Ader i Reich izraelici. Parafia rz. kat. istnieje ju¿ przed r. 1303 (Kod. dypl. ma³op. II, 208) i wtedy Miechowici zrzekli siê dawnego prawa patronatu na rzecz Klarysek Staros¹deckich261. Jednak potem dalej przyw³aszczaj¹ so- bie to prawo (tam¿e, 219). R. 1313 spór rozstrzygniêty zosta³ na korzyœæ Klarysek (Sygañski, Arendy, 134-139)262. W XV w. koœció³ by³ drewniany (D³ugosz, Lib. ben. II, 250)263. Sp³on¹³ w r. 1802264. Obecny wymurowano w r. 1818265 (Janota, Przewodnik na Babi¹ Górê itd., 60). Na budowê wie¿y podobno u¿yto materya³u z ruin zamku w Maszkowicach (por. ni¿ej: Maszkowice). Wszak¿e s¹ wska- zówki, ¿e ju¿ przed tem by³y czêœci koœcio³a obecnego murowane – patrz ni¿ej: opis koœcio³a. Proboszczowie:266 R. 1358 Andreas rector eccl. (Kod. dypl. ma³op. II, 116)267. Wojciech Fabianowicz +1683 – patrz ni¿ej: Dawne opisy.

³upiestwu i napadom nie by³o koñca, tym bardziej, i¿ polskie oddzia³y przeciwników Sasa na tronie Rzeczypospolitej równie¿ nie pró¿nowa³y, por. Stamirski 1966, s. 120-121. 261 Tak wczesne zaistnienie parafii w £¹cku dowodzi zaawansowanego rozwoju administracyjno-gospodarcze- go miejscowoœci na prze³omie XIII i XIV wieku. Rutkowska-P³achciñska nie wyklucza przy tym, i¿ parafia ³¹cka istnia³a ju¿ w szóstym dzisiêcioleciu XIII wieku, a mog³a powstaæ nawet wczeœniej, w czasach Wyd¿gi – jako parafia rycerska, podobnie jak mia³o to miejsce w Wielog³owach, czy Zbyszycach, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 24. Sporo informacji o tym przynosz¹ tak¿e dokumenty d³ugotrwa³ego sporu klarysek z miechowitami (1303-1313), jaki rozpali³ siê na tle prawa patronatu nad parafi¹ ³¹ck¹. Byæ mo¿e bowiem, i¿ miechowici – ustêpuj¹c w 1257 roku z £¹cka – prawo takie sobie zastrzegli, zaœ klaryski nie zamierza³y tego d³u¿ej tolerowaæ. Faktem jest, i¿ 26 stycznia 1303 roku rozstrzygniêto sprawê polubownie, po myœli klarysek. Ale ju¿ o 7 lat poŸniejsza apelacja ksieni Anny do papie¿a – w sprawie bezprawnego zabrania klucza do koœcio³a ³¹ckiego i usuniêcia miejscowego proboszcza – odgrzewa kon- flikt na nowo, œci¹ga nawet na klaryski nieformaln¹ ekskomunikê opata Baldwina. Ten zawi³y spór zaprz¹ta potem przez lat kilka umys³y od £¹cka po Avinion, a¿ w koñcu dyplomacja koœcielna doprowadza w Krakowie, 7 paŸdziernika 1313 roku, do wyroku w tej sprawie i miechowici ostatecznie trac¹ jakiekolwiek prawa patronatu nad ³¹ck¹ parafi¹, por. Stamirski 1966, s. 21-24. 262 Por. Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, cz. 1, 1063-1415, wyd. S. Kuraœ, Lublin 1965, nr 27, s. 37. 263 W czasach D³ugosza, koœció³ w £¹cku p.w. œw. Jana Chrzciciela pozostawa³ pod opiek¹ klarysek staros¹- deckich. W 2 po³. XV wieku pleban Micha³ z Lipnicy w³asnym kosztem wykarczowa³ znaczny obszar gruntu koœcielne- go, zwany Tarnaw¹, por. Stamirski 1966, s. 38. Patronat klarysek utrzymywa³ siê te¿ w nastêpnych dwóch stuleciach, na co wskazuj¹ wizytacje biskupie z lat 1596, 1608 i 1618. Historyczne wiadomoœci o parafii i koœciele w £¹cku znaleŸæ mo¿na w Kumor 1964, s. 94-95; Stamirski 1966, s. 38-46. Jak pisze Stamirski, koœció³ ³¹cki [ ] by³ do 1720 roku drewniany. Posiada³ charakterystyczne podcienie (soboty) i by³ w XVI wieku w nale¿ytym stanie. Dach œwi¹tyni pokry- wa³y gonty [ ]. Górowa³a nad nim wie¿yczka na sygnaturkê. Kostnica (kaplica przedpogrzebowa) ³¹cka znajdowa³a siê w w. XVI w kruchcie [ ]. Przykrycie wewnêtrzne budynku sakralnego stanowi³ p³aski strop w kasetony, wyk³adany deskami i malowany (1596-1608). Œciany koœcio³a by³y puste, ale czyste. Posiada³ on 6 oszklonych i nieuszkodzonych okien (r. 1608). Pomiêdzy chórem kap³añskim (mniejszym), tj. prezbiterium a naw¹ umieszczona by³a w górze tzw. têcza z wizerunkiem ukrzy¿owanego Chrystusa (r. 1608). W czêœci koœcio³a przeznaczonej dla duchowieñstwa (prez- biterium) posadzka by³a czêœciowo wy³o¿ona ceg³ami, w nawie natomiast by³a jeszcze w r. 1608 „nag¹”, chocia¿ ceg³y na pod³ogê by³y przygotowane, Stamirski 1966, s. 76. Obszerne wyj¹tki – opisuj¹ce koœció³ i jego mobilia – zaczerp- niête z wizytacji roku 1596, 1608, 1618 i 1728 zamieszcza Stamirski 1966, s. 131-138. 264 W 1558 roku mia³ miejsce po¿ar plebanii ³¹ckiej, por. Stamirski 1966, s. 41, 84. Natomiast drewniany koœció³ p.w. œw. Jana Chrzciciela spali³ siê w 1720 roku, por. Stamirski 1966, s. 77, cytuj¹cy Ÿród³a archiwalne konsystorza w Tarnowie. W 1728 roku funkcjonowa³ ju¿ koœció³ murowany, ze sklepieniami. Potwierdza ten stan rzeczy równie¿ wizytacja Józefa Jordana z Zakliczyna z lat 1723-1728 (Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, A.V.Cap. nr 60, s. 196). Rzeczywiste skutki po¿aru z 1802 roku nie s¹ dzisiaj znane. Byæ mo¿e po¿ar spowodowa³ uszkodzenie budowli, z pewnoœci¹ jednak nie zniszczy³ jej ani nie strawi³ wyposa¿enia wnêtrza. 265 Koœció³ obecny wzniesiono bezpoœrednio po po¿arze budowli drewnianej, który mia³ miejsce w roku 1720. W latach 1723-1728 by³ ju¿ budowl¹ murowan¹ (zob. nasz przypis wy¿ej). W 1818 roku nast¹pi³o gruntowne odnowie- nie koœcio³a, nie zaœ jego budowa. W 1930 roku œwi¹tyniê rozbudowano o dwie kaplice, powiêkszaj¹c jednoczeœnie prezbiterium, por. Stamirski 1966, s. 78. 266 W ksiêgach s¹dowych wiejskich klucza ³¹ckiego 1526-1739 wystêpuje pod rokiem 1605 ksi¹dz Maciej Siecie- chowita pleban ³¹cki, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 137. Sporo imion plebanów ³¹ckich wymienia Stamirski 1966. 267 Ju¿ u schy³ku XIII wieku, w roku 1292, wymieniany jest Tomasz – pleban w £¹cku, por. Kodeks dyplomatyczny Ma³opolski, t. 2, 1153-1333, wyd. F. Piekosiñski, Kraków 1886, nr 519, s.185. Materialnym dokumentem œwiadcz¹cym 69 29/7 1892, 18/5 1893, 2/8 i 3/9 1895

Budynek murowany, nowszy, trójnawowy, z wie¿¹ w œrodku fasady, bez wyraŸnych cech stylowych, niektóre szczegó³y barokowe, mog¹ byæ ludowem naœladownictwem nowszem rze- czy dawnych. Na fasadzie napis: renovatum 1818 W dole wie¿y brama g³ównego wejœcia ma obramienie ka- mienne kszta³tu barok. z ³ukiem koszykowym albo zgniecionym; p³aszczyzna przednia obramienia pokryta p³askorzeŸbionym or- namentem groteskowo-liœciastym, roboty grubej. Na zworniku napis wyryty kursyw¹, drobny stosunkowo: A. 1748 D268 Odrzwia dwóch naw bocznych równie¿ w fasadzie fronto- wej kamienne, nakszta³t barokowych, boniowane. Nad drzwia- mi bocznemi po stronie prawej (ad angulum epistolae) wyryty napis kursyw¹: S. Isidore ora pro nobis Drzwi z prezbiteryum do zakrystyi maj¹ odrzwia kamienne, pokryte ornamentem roœlin- nym p³askorzeŸbionym. U do³u od przodu s¹ konchy u¿yte jako konsole269. Miêdzy prezbiteryum a naw¹ g³ówn¹ œciana ogniowa z ceg³y uk³adanej w schodki, a co pewn¹ iloœæ warstw ceg³y ostra piramidka kamienna na podstawie z g³azu prostok¹tnego. Naj- wy¿szy punkt przy kalenicy uwieñczony rodzajem gloryetki czy p³askiej kapliczki murowanej zgrabnego kszta³tu; ma ona gruboœæ œciany dzia³owej, zamkniêta jest gzymsem i jakby obdasz- nic¹ z muru, z której wyrasta smuk³y balas zakoñczony krzy¿em ¿elaznym. Ta gloryetka ma u do³u z dwóch stron bocznych rozszerzenie coko³owe, a œrodkiem otwarta jest w niej arkadka nie profilowana na sygnaturkê270. W r. 1895 by³ zamiar powiêkszania koœcio³a przez przy³¹czenie doñ zakrystyi znajduj¹cej siê za w. o³tarzem271.

o wczesnym rodowodzie parafii w £¹cku mo¿e byæ drewniana, polichromowana rzeŸba g³owy œw. Jana na misie, która w 1930 roku trafi³a do zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie (nr inw. MDT 192). Na temat okolicznoœci pozyska- nia rzeŸby do zbiorów Muzeum, zob. Szczebak, Jak powsta³y zbiory , op. cit., s. 312-313. Ten cenny zabytek snycer- stwa (o póŸnoromañskich cechach stylowych), odnaleziony na strychu tamtejszego koœcio³a parafialnego, odnosz¹cy siê bezpoœrednio do patrocinium koœcio³a w £¹cku, datowany jest na schy³ek XIII wieku. Por. M. Walicki, Dwa zabytki póŸnoromañskiej rzeŸby drewnianej w Polsce, BHSiK, (1), 1932/1933, nr 1, s. 20, fig. 1. (autor ten nie uwzglêdni³ rzeŸby z £¹cka w opracowaniu z roku 1971, dotycz¹cym sztuki romañskiej i przedromañskiej w Polsce). W zbiorach tego¿ Muzeum (od 1932 roku) przechowywane s¹ pochodz¹ce z £¹cka: fragment rzeŸby gotyckiej Chrystusa Ukrzy- ¿owanego, nr inw. MDT 96 oraz ludowa, polichromowana rzeŸba œw. Floriana (wys. 124 cm), nr inw. MDT 935. 268 Datê tê nale¿y prawdopodobnie ³¹czyæ z konsekracj¹ koœcio³a albo te¿ zakoñczeniem zasadniczych prac budowlanych. 269 W tym stanie portal do zakrystii zachowany jest do dzisiaj. Przemalowany farb¹ olejn¹, wymaga jednak odczyszczenia i starannej konserwacji. Owe konchy, to w istocie puklowane kamienne kropielnice. 270 W tym stanie wie¿yczka sygnaturki zachowana jest do dzisiaj. 271 Zapis niezrozumia³y; bowiem zakrystia znajduje siê nie na przed³u¿eniu prezbiterium (czyli za wielkim o³ta- rzem) lecz jest aneksem dostawionym do jego œciany pó³nocnej. 70 O³tarze O³tarz w. (fig. ) niezbyt wielkiej wysokoœci (mo¿e przeniesiony z dawnego koœcio³a dopisek o³ówkiem na albo w mieœcie nabyty)272, drewniany, barokowy, ma dwie kondygnacye. Ca³y okryty rzeŸb¹ lewym marginesie i z³ocony, tylko gdzieniegdzie kamienie, guzy i twarze anio³ków kolorowe. P³aszczyzny t³a s. 30 rêkopisu: fotogr. grawirowane w drobny wzór. Przypomina nieco w. o³tarz koœcio³a Bo¿ego Cia³a w Krako- wie273. Robota ornamentacyjna nie prowincyonalna. Na archiwolcie, na planie pod œcian¹ ze- wnêtrzn¹, nad obrazem g³ównym na samym œrodku wyryty drobny napis:

(tu cherubinek na zworniku) P³askorzeŸba czêœci¹ groteskowa, czêœci¹ sploty i skrêty roœlinne. Kolumny po bokach obrazu g³ównego pokryte splotami roœlinnemi wij¹cemi siê œrubowato. Kolumny kondygnacyi wy¿szej do po³owy ¿³obkowane, od do³u w groteski. Na fryzie archiwolty szereg g³ów cheru- binków o szeroko rozstawionych skrzyd³ach. Stylobaty pod pilastrami i pola kwadratowe pod wnêkami bocznemi pokrywa ornament geometryczny jakby wyrzynany z blachy. Po bokach s¹ bramki do obejœcia za o³tarz, widocznie dostawione i póŸniejsze od samego retabulum274. We wnêkach dolnej kondygnacyi i na postumentach kondygnacyi wy¿szej 4 pos¹gi œwiêtych do- brej roboty275. Pos¹gi nad bramkami (po 3 z ka¿dej strony) gorsze276. W g³êbi poza bramkami przybite na œcianie koœcio³a po obu stronach retabulum reszty ornamentów drew. przezroczych póŸnorenesansowych, w rodzaju skrzyde³ o³tarza w Che³mcu277. Na lewem przy drzwiach za- krystyi skrêt zakoñczony jest pos¹¿kiem anio³a klêcz¹cego. O³tarze boczne mniejszej wartoœci278.

272 Jak wykaza³ Franciszek Stolot, o³tarz z £¹cka zasta³ przeniesiony (najpewniej dopiero w pocz¹tkach XVIII wieku) z koœcio³a klarysek w Starym S¹czu. Jego twórc¹ jest znany stolarz i snycerz krakowski Baltazar Kuntz, który zawar³ w 1619 roku umowê z ksieni¹ klasztoru Panien Klarysek w Starym S¹czu wzglêdem urobienia o³tarza wielkiego z osobami cudnie kszta³tnie rzezanymi, z gzymsami, ró¿ami, filarami dwiema okr¹g³emi i pobok drugimi p³askimi z floryzowaniem do koœcio³a klasztornego. Por. Bazielich 1939, s. 74, 94-95; Stolot, G³ówne typy kompozycyjne drewnia- nych o³tarzy w Ma³opolsce po roku 1600 , op. cit., s. 351, przyp. 16; Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 330; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 274; zob. tak¿e Kuntz Balcer, has³o [w:] SAP, t. 4, s. 366. Retabulum o³tarza g³ównego w £¹cku wzmiankuje równie¿ Samek 1984, s. 142. Nastawa tego o³tarza by³a konserwowana w latach 1996-1997 przez art. kons. Jana Kowalczyka, Zbigniewa Górowskiego i Adama Janczego. 273 Pierwsz¹ informacjê o nastawie o³tarza g³ównego w koœciele w £¹cku przedstawi³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej w dniu 22 grudnia 1892 roku. Tak wówczas o nim pisa³: O³tarz wielki drewniany, ca³y rzeŸbiony barokowo i z³ocony z dat¹ 1621, wyryt¹ na krawêdzi gzymsu ponad g³ównym obrazem, przypomina motywami wielki o³tarz Bo¿ego Cia³a w Krakowie, por. TGKGZ 1900, s. 383. 274 Trafne spostrze¿enie – póŸnobarokowe bramki istotnie zosta³y dostawione po przeniesieniu nastawy do £¹cka (najpewniej dopiero po wystawieniu obecnego koœcio³a), bowiem starsza, manierystyczna struktura o³tarzowa wyda³a siê zbyt w¹ska do znacznie szerszego przês³a barokowego prezbiterium. 275 W dolnych konchach œw. Franciszek i œw. Klara. Wy¿ej œœ. biskupi: Wojciech i Stanis³aw. 276 Pochodz¹ z ok. po³. XVIII wieku. 277 Tych manierystycznych detali snycerskich dziœ ju¿ nie ma w koœciele. 278 W zwieñczeniu nastawy o³tarza bocznego po stronie lewej znajduje siê na desce malowany obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczêtej. Wed³ug KZS 1951, s. 13, ma pochodziæ z 1694 roku. Jednak z³ocone i ornamentowa- ne t³o wskazywaæ mo¿e na wczeœniejszy czas powstania, mo¿e pocz. XVII w.? W polach bocznych s¹ przemalowane obrazy œœ. Macieja i Grzegorza Wielkiego (XVII w.?). W nastawie o³tarza bocznego po stronie lewej, na bocznych skrzyd³ach – przemalowane obrazy œœ. Kazimierza i Wac³awa, w polach bocznych zwieñczenia mniejsze, przemalo- wane tablice œœ. Apolonii i Katarzyny (byæ mo¿e równie¿ z XVII wieku). Uszaki obu nastaw zdobione s¹ ornamentem ma³¿owinowo-chrz¹stkowym, struktury jednak by³y wielokrotnie przemalowane i przez³ocone. 71 O³tarz ruski. W nawie lewej (a cornu evangelii) przy œcianie bocznej o³tarz z cerkwi, drewniany, w retabulum szerokiem obrazy wprawione we wnêki architektoniczne obramo- wane279.

Obrazy W o³tarzu bocznym nawy prawej (a cornu epistolae) w doln¹ kondygnacyê wprawione obrazy na drzewie, o t³ach wyciskanych we wzór i z³oconych280, z tryptyku XVI w281. Œrodko- wy obraz: Matka Boska z dzieciem Jezus, po jej bokach œ. Roch i œ. Antoni pustelnik282. NieŸle malowany, jest kopi¹ dawnego, z³o¿onego w zakrystyi. Obrazy skrzyde³: œ. Kazimierz, œ. Wac- ³aw, przemalowane zupe³nie283. Mo¿na dojrzeæ odwrót skrzyde³ od œciany koœcio³a, s¹ na ka¿- dem po 2 obrazy z postaciami œwiêtych284. W górze o³tarza zdaje siê czêœci innego tryptyku285.

279 Elementy tej struktury o³tarzowej przekazano do Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. 280 Pierwsz¹ informacjê o skrzyd³ach tryptyku z £¹cka przedstawi³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konser- watorów Galicji Zachodniej 22 grudnia 1892, a nastêpnie 28 paŸdziernika 1893 roku, por. TGKGZ 1900, s. 383-384, 393. Jak s³usznie zauwa¿y³ ostatnio Jerzy Gadomski, trudno dziœ stwierdziæ, które z wymienionych przez Tomkowicza obrazów zaginê³y, a które zachowa³y siê, lecz zosta³y gruntownie przemalowane. Wszystkie pozosta³y w wieku XX niezauwa¿one, a w ka¿dym razie – nie odnotowano ich w literaturze. Skrzyde³ tych nie dostrze¿ono nawet w czasie akcji inwentaryzacyjnej prowadzonej po II wojnie œwiatowej, dla pierwszych zeszytów Katalogu zabytków sztuki w Pol- sce. Por. J. Gadomski, Skrzyd³a tryptyku z drugiej æwierci wieku XV w £¹cku, [w:] Magistro et Amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesiêciolecie urodzin, Kraków 2002, s. 453. Zachowane do dzisiaj cztery skrzyd³a tryptyków, prawdopodobnie najstarsze w tym zespole, wprawione do niedawna w o³tarz nawy po³udniowej, umknê³y uwadze autorów Katalogu, gdy¿ by³y zwrócone ku nawie przemalowanymi awersami. Jak podkreœla Gadomski – Tom- kowicz zajrza³ jednak za o³tarz i zanotowa³ odwrót skrzyde³ z postaciami œwiêtych, zob. równie¿ tam¿e, s. 453-454. 281 Para skrzyde³ starszych wraz z pierwotnymi, malowanymi czerwieni¹, ramami posiada niemal identyczne wymiary, które wynosz¹ odpowiednio 176,5 x 72 cm (skrzyd³o lewe) i 175,8 x 72 cm (skrzyd³o prawe). Ka¿de skrzyd³o mieœci³o na obu stronach po dwie kwatery, rozdzielone konstrukcyjn¹ ram¹. Podzia³ ten po stronie awersów zosta³ zlikwidowany, gdy w 1 po³. XVII wieku na malowidle pierwotnym umieszczono ca³opostaciowe wizerunki œœ. Kazimie- rza i Wac³awa. Na nieska¿onych renowacj¹ rewersach, w kwaterach górnych umieszczono: Archanio³a Gabriela i Ma- riê (tworz¹ce razem grupê Zwiastowania), w kwaterach zaœ dolnych: Matkê Bo¿¹ Bolesn¹ i Chrystusa Bolesnego. Zob. Gadomski, Skrzyd³a tryptyku , s. 454-456, il. 1-5. Wstêpne badania wykonane na awersach skrzyde³ starszych pozwalaj¹ domyœlaæ siê, i¿ cztery kwatery wype³niaj¹ nastêpuj¹ce sceny: Œciêcie œw. Jana Chrzciciela (kwatera górna skrzyd³a lewego) oraz œœ. Leonard i Katarzyna (kwatera dolna), Koronacja Marii przez Chrystusa (kwatera górna skrzyd³a prawego) oraz œœ. Ma³gorzata i Marcin? (kwatera dolna). Na podstawie przeprowadzonej analizy stylistycz- nej, Gadomski odnosi czas powstania pary skrzyde³ wiêkszych do ok. 1440 roku. S¹ to zatem jedne z najstarszych skrzyde³ zachowanych w Ma³opolsce. Poziomem artystycznym przewy¿szaj¹ jednak przeciêtn¹ wytwórczoœæ malar- sk¹ œrodkowych lat wieku XV, por. tam¿e, s. 458-463. 282 Tej kopii obrazu póŸnoœredniowiecznego dziœ ju¿ nie ma w koœciele. 283 W roku 1995, za rad¹ ks. dra W³adys³awa Szczebaka, Diecezjalnego Konserwatora Zabytków, dwie pary skrzyde³ o³tarzowych zosta³y przewiezione do krakowskiej pracowni art. kons. Tadeusza Pietucha, który w tym samym czasie rozpocz¹³ prace konserwatorsko-badawcze przy parze skrzyde³ wiêkszych, wykonuj¹c odkrywki na przemalo- wanym awersie oraz cztery rentgenogramy. Z braku funduszy prace zosta³y przerwane i skrzyd³a wróci³y do £¹cka, by na tamtejszej plebani oczekiwaæ na dalsz¹ konserwacjê. Por. Gadomski, Skrzyd³a tryptyku , s. 454. 284 Lakoniczna informacja nie daje w tym miejscu podstaw do wskazania, któr¹ parê skrzyde³ Tomkowicz mia³ tu na myœli – zw³aszcza, ¿e rewersy (zarówno m³odszych, jak i starszych) posiadaj¹ identyczny podzia³ na dwie kwatery. 285 Byæ mo¿e chodzi tu o drug¹ parê (m³odszych) skrzyde³ tryptyku wzmiankowan¹ przez Gadomskiego. Skrzy- d³a te, pochodz¹ce z koñca XV wieku, o wymiarach 129,5 x 46 cm (z nowszymi ramami), na nieprzemalowanych rewersach mieszcz¹ postacie œwiêtych: Katarzyny, Ma³gorzaty, Barbary i Doroty. Na awersach widniej¹ zaœ postacie Apolonii i Rozalii, namalowane w pierwszej po³owie XVII wieku, por. Gadomski, Skrzyd³a tryptyku , s. 454, przyp. 3. Ponadto, w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywana jest od 1934 roku, pochodz¹ca z koœcio³a w £¹cku, kwatera skrzyd³owa z przedstawieniem œw. Kingi, wym. 61 x 74 cm, t³o z³ocone, nr inw. MDT 217 oraz obraz szczytowy z okolic £¹cka, z przedstawieniem Koronacji Matki Boskiej na tle z³ocistym wygniatanem (szerokoœci 138 cm), wed³ug Lepszego z koñca XVII lub pocz¹tku XVIII wieku, por. Lepszy 1906, s. 331-332. 72 W o³tarzu bocznym nawy lewej (a cornu evangelii) obraz na drzewie: P. Jezusowi ma³e- mu œ. Anna pokazuje winne grono, a obok siedzi M. Boska; jest to œrodek tryptyku286. W górnej kondygnacyi obrazek ma³y na drzewie, t³o z³ocone: M. Boska, jakoby Niepok. Poczêta, stoi na ob³okach czy na kuli œwiata, w koronie na g³owie. Malowanie wyborne287. W zakrystyi obraz na drzewie, o tle z³oconem, wyciskanem w barokowe kwiaty, bez ram; wys. 1.78 m., szer. 1.40 m. Jest to œrodek tryptyku, którego skrzyd³a i kopia œrodkowego obrazu s¹ w o³tarzu bocznym koœcio³a (fig. )288. Postaci 3/4 natur. wielkoœci. Malowanie wyborne dopisek o³ówkiem na delikatne, zdaje siê olejne. M. Boska z Dzieciêciem na pó³ksiê¿ycu, po bokach œ. Antoni pustelnik lewym marginesie z lask¹ krzy¿em na p³aszczu i przodkiem wieprza u nóg, bardzo œciemnia³ym i œ. Roch, s. 31 rêkopisu: fotogr. przy którego obna¿onej i owrzodzonej nodze siedzi ma³y lewek. Deski obrazu spróchnia³e289. W w. o³tarzu obraz górnej kondygnacyi na drzewie, o tle z³oconem przedstawia: œ. Jana Chrzc., Matkê Bosk¹ z Dzieciêciem, Anio³a290. W o³tarzu ruskim: œrodek Bóg Ojciec z ksiêg¹ na tronie, b³ogos³awi; przy nim stoj¹ M. Bos- ka i P. Jezus albo œ. Jan291. Boki tworz¹ 2 d³ugie w kierunku poziomym nieruchome skrzyd³a, na ka¿dem po 6 aposto³ów rzêdem z podpisami ruskimi o prawi. [nieczytelne]. Na œcianach naprzeciw inny obraz ruski. Wszystko to kupione na Podolu galic.292.

293 dopisek o³ówkiem na Chrzcielnica kamienna z piaskowca . W koœciele, na postumencie kamiennym w kszta- lewym marginesie ³cie kielicha oœmiobocznego (fig. )294, którego wysokoœæ 0.98 m., a z postumentem 1.10 m. s. 31 rêkopisu: fotogr.

286 Tego obrazu nie ma ju¿ dzisiaj w koœciele, pochodzi³ prawdopodobnie z pocz¹tku XVII wieku. O³tarz œw. Anny (zapewne z tym samym obrazem) wzmiankuje KZS 1951, s. 13. 287 Obraz ten zachowa³ siê, choæ prawdopodobnie zosta³ poddany nieumiejêtnej konserwacji, wed³ug KZS 1951, s. 13, ma pochodziæ z 1694 roku. 288 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 59. Obrazu tego nie ma ju¿ dziœ w koœciele. Nie wiadomo te¿ z któr¹ par¹ skrzyde³ gotyckich nale¿a³oby go wi¹zaæ? Gadomski przypuszcza, posi³kuj¹c siê w tym wzglêdzie zapisem wizytacji Jana Januszowskiego z 1608 roku, i¿ w strefie œrodkowej dawnego o³tarza g³ównego, którego pozosta³oœci¹ jest para wiêkszych skrzyde³, przedstawiona by³a Matka Boska z Dzieci¹tkiem oraz œœ. Jan Chrzciciel i Micha³ Archanio³ – patronowie koœcio³a w £¹cku. W rekonstrukcji rozmiarów tablicy œrodkowej podaje jednak wymiar (176,5 x 144 cm), a wiêc bardzo zbli¿ony do odnotowanych przez Tomkowicza rozmiarów obrazu, który zasta³ on u schy³ku XIX wieku w zakrystii. Por. Gadomski, Skrzyd³a tryptyku , s. 466. 289 Uchwytne cechy stylowe obrazu (znanego z fotografii) pozwalaj¹ datowaæ zaginion¹ tablicê w przybli¿eniu na 2 æw. XVI wieku, zob. tak¿e Czêœæ ilustracyjna, il. 59, 62. 290 Tomkowicz zasta³ tu jeszcze prawdopodobnie obraz œrodkowy tryptyku, stanowi¹cego niegdyœ nastawê o³tarza g³ównego, wzmiankowanego w wizytacji Jana Januszowskiego tituli S. Joannis Baptistae consecratum , structu- ram habet pictam satis elegantam, cum imaginibus B.V.M., S. Joannis Baptistae et Sancti Michaelis, cyt. za Gadomski, Skrzyd³a tryptyku , s. 466. Owym Anio³em by³ zatem bez w¹tpienia Archanio³ Micha³, drugi patron koœcio³a w £¹cku. Wzmiankowany przez Tomkowicza obraz (najpewniej wówczas ju¿ przemalowany) by³ chyba zatem œrodkow¹ czêœci¹ tryptyku z ok. 1440 roku, którego ujawnione niedawno skrzyd³a opublikowa³ Jerzy Gadomski. Obecnie w zwieñczeniu nastawy o³tarza g³ównego znajduje siê nowszy obraz na p³ótnie œw. Micha³ Archanio³ walcz¹cy ze smokiem. 291 Zapewne œw. Jan Chrzciciel, gdy¿ bez w¹tpienia mowa tu o centralnej czêœci ikonostasowej strefy Deesis, por. Lepszy 1906, s. 333, poz. 63, 65. 292 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie znajduje siê okaza³y zespó³ obrazów cerkiewnych, pozyskany z koœcio³a w £¹cku: Zbawiciel z o³tarza cerkiewnego, obraz 63 x 81 cm, nr inw. MDT 30; rz¹d 12 Aposto³ów, 96 x 450 cm, nr inw. MDT 31; 10 prazdników, nr inw. MDT 32; obraz Pantokrator w sukience blaszanej, 52 x 92 cm, nr inw. MDT 33; obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, w sukience blaszanej, nr inw. MDT 34, por. tak¿e Lepszy 1906, s. 332-333, poz. nr. 62-65. 293 Pierwsz¹ informacjê o chrzcielnicy z £¹cka przedstawi³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej w dniu 22 grudnia 1892 a nastêpn¹ – 28 paŸdziernika 1893 roku, por. Tomkowicz 1891, s. 107; TGKGZ 1900, s. 384, 393-394. Por. tak¿e KZS 1951, s. 13; Kuczyñska 1984a s. 43; Kuczyñska 1984b s. 97, il. 94, kat. nr 276. 294 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 60. 73 Kszta³t podobny do chrzcielnicy z Wilczysk295 (pow. grybowski, p. Teka Grona Konserw. Gal. zach. tom 2, [pozostawione puste miejsce])296, tylko wiêcej pêkata, pokryta dobr¹ rzeŸb¹ prowincyonaln¹ w maswerki na górnej czêœci czary, a tarcze herbowe na sznurze na nodusie297. Dolne zakoñczenie maswerków stanowi¹ lilie zwieszone. Na 8 tarczach nodusa got. minusku- ³ami:

(i.n.r.i. 1493)

Poni¿ej maswerku t³o wg³êbia siê tak, ¿e lilie wystaj¹ na 4 cm. gruboœci. S¹ œlady, ¿e kanty by³y z³ocone na klejowym gruncie298. dopisek o³ówkiem na Monstrancya srebrna gotycka299 (fig. )300, wys. 0.70 m. Noga jej i dolne ornamenta lewym marginesie barokowe. Podobno by³a ona dawniej wiêksz¹ i kosztownoœciami ozdobion¹, lecz j¹ przero- s. 32 rêkopisu: fotogr. moja biono, a kosztownoœci zginê³y (mówiono na miejscu 29/7 1892). Kielich podobno jest gotycki301, lecz po¿yczony do Starego S¹cza (29/7 1892) Skrzynia staroœwiecka dêbowa w koœciele przy o³tarzu ruskim302. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Ornaty s. 32 rêkopisu: fotogr. na fot. obrazu 1. haft srebrny jako t³o i kwiaty stylizowane jedwabne kolorowe pokrywaj¹ ca³¹ powierzch- mniejszej niê; XVII w., fig. 303.

295 Uwaga bardzo trafna, por. Kuczyñska 1984b il. 94 i 122. Autorka zwraca ponadto uwagê, i¿ kszta³t i niektóre sk³adniki dekoracji chrzcielnicy w £¹cku s¹ analogiczne, jak chrzcielnicy w Czchowie. W kategoriach warsztatowych chrzcielnicê z £¹cka zalicza Kuczyñska do dzie³ tej samej rêki, co chrzcielnice koœcio³ów w Siemiechowie i Kroœcienku nad Dunajcem, zob. Kuczyñska 1984a, s. 44. 296 S. Tomkowicz, Powiat grybowski, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 1, Kraków 1900, s. 162, fig. 28. 297 Na czaszy chrzcielnicy w £¹cku znajduj¹ siê dwa herby: Prus i Be³ty oraz trzeci znak przypominaj¹cy literê T (mo¿e herb Ho³ownia I). Kuczyñska uwa¿a, i¿ herby te nie wi¹¿¹ siê bezpoœrednio z w³aœcicielami £¹cka. Jej zda- niem, herb Be³ty nale¿y wi¹zaæ z rodzin¹ Chochorowskich z Chochorowic pod Nowym S¹czem, por. Kuczyñska 1984a s. 43. 298 Obecnie chrzcielnica przemalowana jest farb¹ olejn¹, œladów starszej dekoracji malarskiej nie sposób ju¿ dostrzec. 299 Zachowana do dzisiaj, reprezentuje typ wczesnonowo¿ytnej monstrancji wie¿yczkowej. Czas powstania w przybli¿eniu odnieœæ nale¿y do pocz¹tku XVII wieku, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 178, 313. Datowanie to zdaj¹ siê potwierdzaæ wizytacje, które pod kolejnymi latami zanotowa³y o monstrancjach ³¹ckich, co nastêpuje: 1596 – monstrancja miedziana; 1608 – ca³a srebrna (z podstaw¹ cynow¹), w niektórych miejscach poz³acana, z melchizede- chem; 1618 – nowa [zachowana do dziœ]; 1728 – srebrna, melchizedech z³ocisty, por. Stamirski 1966, s. 136. Fundacjê monstrancji ³¹ckiej z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa mo¿na odnieœæ do krótkiego okresu czasu miêdzy rokiem 1612 (kiedy to mia³a miejsce w koœciele ³¹ckim kradzie¿, a ³upem z³odzieja pad³y 3 srebrne kielichy z patenami, srebrna monstrancja [podkreœlenie nasze PT£], takie¿ dwa krzy¿e i dwie ampu³ki oraz nowa i piêkna kapa, a rokiem 1618 – kiedy po kradzie¿y poprzedniej, odnotowano ju¿ ufundowanie nowej, zapewne to¿samej ze srebrn¹, wzmiankowan¹ w wizytacji z roku 1728, por. Stamirski 1966, s. 77), 300 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 61. 301 Wzmianki o ³¹ckich kielichach mszalnych, zawarte w wizytacjach z lat 1596, 1608, 1618 i 1728, publikuje Stamirski 1966, s. 136. Wœród wymienionych uwagê zwaracaj¹ dwa kielichy, odnotowane w wizytacji 1608 roku: srebrny, zwyczajem rzymskim ca³y poz³acany, ze srebrn¹ paten¹ do k³adzenia Hostii, ca³¹ poz³acan¹, ofiarowan¹ £¹cku przez ks. Jakuba ze Szczere¿a, wikarego przemyskiego oraz drugi – srebrny, ca³y poz³acany z poz³acan¹ paten¹, dar ksieni klarysek w Starym S¹czu, Ewy Gostwickiej (z jej herbem). 302 Skrzyni tej ju¿ dziœ nie ma. 303 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 62 (z lewej). 74 2. bia³y, aplikacya haftu starego na nowym at³asie bia³ym304. 3. tkanina w kwiaty pyszna, zniszczona, do niego 2 przykrycia na kielich (welon), jedno ma na œrodku M. Bosk¹ w ca³ej postaci wyhaftowan¹ kolorowymi jedwabiami305. Dawne opisy. O³tarze ozdobione pysznemi rzeŸbami, fundowane na pocz¹tku XVII w., jak œwiadcz¹ napisy. Szcz¹tki z piêknych obrazów w guœcie „bizanckim” winny zwróciæ uwagê znawców. Dwa obrazy olejne na p³ótnie: œ. Miko³aj i œ. Stanis³aw, obok o³tarza, stanowi¹ niby wrota poza o³tarz wiod¹ce. S¹ z XVI w. niema³ej wartoœci. Na jednym napis Martinus hac me veste contexit. Mo¿e to Marcin z Lublina, lub inny jest autorem (Rastawiecki, S³ownik malarzy II, 9). Tê wiadomoœæ powtarza £uszczkiewicz, dodaj¹c, ¿e Marcin z Lublina by³ malarzem nadwornym Jana Spytka podskarbiego z r. 1536 (Malarstwo relig. w Polsce, odb. z Encyklopedyi koœc. Nowodworskiego, str. 156 i 159). Nagrobek X. Wojciecha Fabianowicza proboszcza + 1683 r. stanowi mensê jednego z o³tarzy306. Monstrancya olbrzymia wytwornej roboty, z³o¿ona z 3 wie¿yczek gotyckich, figurki œ. Miko³aja i œ. Sta- nis³awa, ma byæ po Rusinach (?) (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851) W £¹cku w S¹deckiem dzwon z napisem: Fusa in loco sacerdos me fecit A. 1809 jest dzie³em X. Bigo- sa, którego roboty znajduj¹ siê w okolicy. Na drugim dzwonie jest napis: Cura A. R. Caspari Czakayski P. et D. caecensis (!)* A. 1836 a Francesko (?) Stanke O³omucii fusa (Ko³aczkowski, Wiadomoœci tycz¹ce siê przemys³u i sztuki, str. 409)307.

£¹ka

Wieœ dziœ nieistniej¹ca, na po³udniowy zachód od St. S¹cza niegdyœ le¿¹ca, po prawym brzegu Dunajca ko³o Go³kowic. Pawe³ z Przemankowa b. krak. r. 1291 zezwoli³ na wystawienie koœcio³a w £¹ce (Kod. dypl. ma³. II, 181). Dziœ nie ma ani koœcio³a, ani tej wsi308.

Makowice (Makowica) ob. Sucha Struga

19. Maszkowice

Wieœ nad Dunajcem, oddal. po³udn. zachod. od Nowego S¹cza 18 kilom. Parafia w £¹cku. R. 1280 Kinga przeznacza tê wieœ na uposa¿enie klasztoru Klarysek w Starym S¹czu, które j¹ posiada³y a¿ do kasaty józefiñskiej309 (Kod. dypl. ma³op. II 145). Zt¹d pochodzi³ Zyndram z Maszkowic310, wódz

* Mo¿e: ³¹ccensis?

304 Szat tych nie ma ju¿ dziœ w koœciele w £¹cku. Fotografiê dwóch bia³ych ornatów z XVII wieku, wykonan¹ wespó³ z obrazem z póŸnoœredniowiecznego tryptyku, uda³o siê nam odnaleŸæ w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 62. 305 Obszerne fragmenty, zaczerpniête z wizytacji z lat 1596, 1608, 1618 i 1728, opisuj¹ce szaty liturgiczne koœcio³a ³¹ckiego, publikuje Stamirski1966, s. 134-135. 306 Dziœ ju¿ go nie ma. 307 Dzwony te, jako niezabytkowe, uleg³y najpewniej rekwizycji w latach II wojny œwiatowej. 308 ZasadŸc¹ wsi by³ Bertold, syn Tylmana – wójta staros¹deckiego, który w £¹ce zbudowa³ nawet koœció³ p.w. œw. Miko³aja – mowa o tym fakcie w dokumencie z roku 1291. Bracia Bertold i Arnold byli w roku 1292 zasadŸcami Nowego S¹cza, por. Kiryk 1979a, s. 55. 309 To jest – do roku 1782. W roku 1417 (30 czerwca) ksieni staros¹decka nada³a do¿ywotnio m³yn maszkowicki Krystynowi, klucznikowi z £¹cka, w uznaniu jego bezspornych zas³ug, por. Stamirski 1966, s. 27. D³ugosz podaje 75 oddzia³u polskiego pod Grunwaldem. By³o tam praedium311, ale D³ugosz w Lib. ben. nie wymienia jego w³aœciciela (W³. Semkowicz, Zyndram z Maszkowic, Przegl. hist. (warsz.), tom XI, zesz. II, Wrzeœ- PaŸdz. 1910, str. 261 i n.)312. Zamek Za³o¿ycielami grodu Maszkowice byli przodkowie Zyndrama, którzy zdaje siê byli mieszczanami S¹- deckiemi, mo¿e jedn¹ rodzin¹ z t¹, któr¹ zwano: Dives, Bogacz w XIV w. (W³. Semkowicz, loc. cit.). Maszkowice Zyndrama ubespiecza³y koryto Dunajca w œrednich wiekach (Morawski, S¹deczyzna II, 77).

Nad Maszkowicami wysokie wzgórze ludzie nazywaj¹ „Gór¹ Zyndrama”. Jest ona obronn¹ i ku po³udniowi stromo spada ku Dunajcowi. Na szczycie obszerna p³aszczyzna, zw. przez lud „grodziskiem” ma œlady dawnego zamczyska, rozsypane gruzy i kamienie313. Mury rozebrano niegdyœ na budowê wie¿y w £¹cku, szpichlerze, stajnie i mury graniczne (W. Semkowicz, loc. cit).

Pierœcieñ z³oty. Geometra Schayer z Jas³a prowadz¹c jak¹œ robotê w Maszkowicach pod S¹czem, znalaz³ czy naby³ wykopany tam z ziemi pierœcieñ z³oty, staro¿ytny (R. 1914 opowiada³ mi komisarz ...... [pozostawione wolne miejsce na imiê] Miêsowicz, który jakoby widzia³ pierœcieñ u Schayera, swego znajomego.

Miastko ob. Tylicz Mieœciska ob. Jasienna

ponadto, i¿ Maszkowice liczy³y 17 ³anów kmiecych, karczmê z rol¹, wspomina te¿ wystêpuj¹ce w okolicy z³oto, tam¿e, s. 30-31; Kiryk 1979b, s. 120. 310 Zyndram z Maszkowic (? – ok. 1414), miecznik krakowski od 1388, jednoczeœnie miecznik królewski. W czasie obrony Litwy przed Krzy¿akami w 1390 roku – dowódca zdobytego przez wojska królewskie zamku w Kamieñcu Litewskim. Po zwyciêstwie grunwaldzkim 1410 – oboŸny wojsk polskich i dowódca chor¹gwi krakowskiej. Pogl¹d, jakoby Zyndram by³ naczelnym wodzem wojsk polskich pod Grunwaldem, opiera³ siê na mylnej interpretacji tekstu D³ugoszowego. Faktem jest natomiast zaproszenie – po 1410 roku – znakomitego rycerza przez biskupa przemyskie- go w Brzozowskiem, gdzie znajdowa³ siê rozleg³y klucz, a tak¿e biskupia siedziba w Brzozowie. Dóbr tych mia³ Zyndram broniæ, a jego zwi¹zki z tym terenem wzmocni³ biskup do¿ywotnimi nadaniami – np. podbrzozowskiej wsi Przysietnica. Co ciekawe, w Przysietnicy, a tak¿e pobliskich Humniskach, do dziœ utrzymuje siê tradycja pochowania rycerza spod Grunwaldu w miejscowym koœciele, por. J. F. Adamski, Organizacja koœcielna w regionie brzozowskim, [w:] Chwalcie z nami Pani¹ Œwiata. Z dziejów Koœcio³a na ziemi brzozowskiej, Kraków 1986, s. 13. Niektórzy historycy pow¹tpiewaj¹ jednak w zwi¹zek Zyndrama z tymi w³aœnie (s¹deckimi) Maszkowicami, podnosz¹c kwestiê „odwiecznej” przynale¿- noœci tej wsi do klarysek, J. Du¿yk, K. Dziwik, Informator Ziemi s¹deckiej, (rec.), RS. t. 4, 1960, s. 285. 311 Praedium – (³ac.) maj¹tek ziemski, grunt, nieruchomoœæ, ale tak¿e – zastaw, hipoteka. 312 W 2 æwierci XVII wieku wystêpuje w Maszkowicach pracowity Oleksy z Maszkowic, wójt maszkowski, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 27. Powinnoœci z czterech ³anów w Maszkowicach wymienia Lustracja 1659-1664, s. 565. 313 Góra, na której znajduje siê stanowisko, ma spadziste stoki i w przybli¿eniu owalny zarys. Grodzisko rozpo- œciera siê na d³ugoœci ok. 80 m i szerokoœci 40 m. Od strony pó³nocnej widoczny jest wa³ z fos¹, odcinaj¹c¹ wzgórze od grzbietu. Teren grodziska by³ wielokrotnie badany archeologicznie. Badania dowiod³y istnienia dwóch faz osadni- czych zwi¹zanych z kultur¹ ³u¿yck¹ (starsza z nich datowana jest na koniec epoki br¹zu). Na prze³omie okresów halsztackiego i lateñskiego (ok. 450 p.n.e) powsta³ w tym miejscu nowy, dobrze ufortyfikowany gród, z wa³em kamien- nym zespalanym glin¹, licowanym obustronnie p³askimi kamieniami. Na terenie grodu stwierdzono œlady hutnictwa ¿elaza. Liczbê domostw w obrêbie wa³ów szacuje siê na ok. 30-40. W obrêbie grodziska nie stwierdzono (jak dot¹d) wystêpowania zabytków i faz osadniczych zwi¹zanych z okresem wczesnego czy póŸnego œredniowiecza. Por. M. Ca- balska, Osadnictwo kultury ³u¿yckiej w rejonie œredniego biegu Dunajca w œwietle badañ w Maszkowicach, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego – Prace Archeologiczne”, z. 5, 1963, s. 41-57; M. Cabalska, Sprawozdanie z badañ archeologicznych przeprowadzonych w Maszkowicach pow. Nowy S¹cz w latach 1965 i 1967, RS, t. 9, 1968, s. 469-473; A. ¯aki, Staro¿ytne i œredniowieczne warownie karpackie, AAC, t. 8, 1966, s. 5-54; A. Niesio³owska- Wêdzka, Pocz¹tki i rozwój grodów kultury ³u¿yckiej, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1974, s. 91-94, 130, 131, 183; Leñ- czyk 1983, s. 24, 77; Marsza³ek 1993, s. 140-141. 76 20. Michalczowa

Wieœ314, oddal. pó³n. pó³n. zachodnie od N. S¹cza 17 kilom. Znaleziono tu czerepy z popielnic przedhistorycznych, których okazy by³y na Wystawie artystyczno archeologicznej w Nowym S¹czu w r. 1888315 (ob. Spis przedmiotów znajduj¹cych siê na wystawie artystycznej i archeologicznej urz¹dzonej przez Tow. gimnast. Sokó³, Nowy S¹cz 1888, Nr 150), gdzie b³êdnie wydrukowano „z Midulczowy”. Prawdopodobnie by³y one w³asnoœci¹ p. Lucyana Lipiñskiego, wówczas notaryusza w N. S¹czu.

21. Milik

Wieœ nad Popradem316, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 30 kilom. Paraf. ruska w miejscu; paraf. ³ac. w Muszynie. Miêdzy t¹ wsi¹ a po³o¿onym na pó³noc Szczawnikiem mia³y w œrednich wiekach byæ ¿y³y rudy z³otej (D³ugosz, Lib. ben. II, 355-356). Niegdyœ by³a to jedna parafia z Andrzejówk¹.

Cerkiew Budynek wielki, drewniany, datowany r. 1575317. W ikonostasie stare obrazy przemalowane318.

314 Istnia³a ju¿ w latach 1320-1400, por. Stamirski 1965, s. 39-40. W 1680 roku Michalcowa nale¿y w czêœciach do Waleriana Strowskiego, Jana Michalcowskiego, Stanis³awa K¹ckiego i niejakiego Podowskiego, p³ac¹cego pobór od jednej tylko zagrody z rol¹, Rejestr poborowy 1680, s. 224. Przedstawiciele rodziny Michalczowskich lub Michalczew- skich stosunkowo czêsto wystêpuj¹ w Ÿród³ach nowos¹deckich, co najmniej od 1502 roku, kiedy to w Transactiones ab anno 1488 ad annum 1524 wymieniony jest Michalczowsky, w 1535 – dominus Jacobus Michalczowsky. Tak¿e i póŸ- niej mamy Petra Michalczowskiego (1561), dalej wymieniony jest Andrea Michalcowsky Rimarsz (1604, 1607, 1622), w koñcu równie¿ Michalczowski Sluga JM Pana Podstarosciego s¹deckiego (1632), por. Bubak 1992, cz. 1, s. 400. 315 Wystawê otwarto 10 czerwca 1888 roku. Pokazano na niej nieokreœlone bli¿ej monety oraz skorupy i czerepy z du¿ych popielnic, Cabalska 1992, s. 23, 26, 30. 316 Po raz pierwszy w Ÿród³ach Milik (nad potokiem o tej samej nazwie) pojawia siê oko³o 1470-80 roku. Wieœ znana jest D³ugoszowi, który w Liber beneficorium pisze Item prope Musszynam inter villas Mylyk et Szczawnik dicitur multum auri esse. ZasadŸc¹ z czasów powtórnej lokacji na prawie wo³oskim jest Teodor – so³tys z Andrzejówki, który 26 lipca 1575 roku otrzymuje dokument lokacyjny z r¹k biskupa Franciszka Krasiñskiego. Biskup krakowski tego samego dnia lokuje ponadto Czarn¹ ko³o Brunar, ¯egiestów oraz Szczawnik – bo osada ta nie by³a dokoñczona od 1516 roku, jednak akt dla Milika ró¿ni siê wyraŸnie od pozosta³ych: so³tys Teodor otrzymuje 3 ³any z obszarami, dwoma zagrodnikami, woln¹ karczmê i m³yn. Ma w zamian woziæ wino z Wêgier, osadziæ 8 kmieci, którzy pod swoje gospodarstwa winni wyczersliæ, tj. wykarczowaæ las, a w ramach powinnoœci – po dwa dni pracowaæ w lecie. Spisuj¹cy pobór w 1629 roku zaliczaj¹ Milik do grupy wsi nowszych, ktorym wolnoœci niedawno ekspirowa³y. W 1900 roku wieœ sk³ada³a siê ze 120 domów, zamieszkanych przez 652 ludzi. Przez ca³y wiek XIX i okres miêdzywojenny Milik by³ parafi¹ greckokatolick¹, do której nale¿eli ponadto mieszkañcy Andrzejówki. Por. Czajkowski 1999, s. 12, 23, 81-82, 91, 169, 175; Kumor 1996, s. 11. 317 Tak wczesne datowanie – jednak bez podania Ÿróde³ i argumentów – przytacza A. O., Cerkwie drewniane w okolicy Krynicy, „Kurier Literacko-Naukowy”, 1925, s. VI-VII, Dodatek do „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, 1925, nr 336. 318 W Narodowym Muzeum we Lwowie przechowywana jest namiestna ikona z 2 po³. XV wieku, o wym. 130 x 65,5 cm, z przedstawieniem Chrystusa Pantokratora (w ca³ej postaci), pochodz¹ca z cerkwi w Miliku (nr inw. 36478). Por. H. Lohuyn, L. Milyaeva, V. Sventsitska, Ukrainskij seredniowicznyj ¿iwopis, Kijów 1976, s. 14, tabl. XXXVI; W³. Jarema, O pracowniach w Galicji w XIV-XVI wieku, [w:] Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej. Materia³y z miêdzy- narodowej konferencji naukowej 25-26 marca 1995, £añcut 1999, s. 38, il. 9; R. Grz¹dziela, Proweniencja i dzieje malarstwa ikonowego po pó³nocnej stronie Karpat w XV i na pocz. XVI w., [w:] £emkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, cz. 2, Sanok 1994, il. 4, s. 213, 235, R. Biskupski, Chrystus Pantokrator z Wujskiego. Ikona 77 Dzwonek z napisem A. D. 1614. Drugi ruski z napisem 319 (1728)320 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851)

Cerkiew planu podobnego jak w Tyliczu321 (Sprawozd. Kom. hist. szt. t. VIII, str. 215 – na str. 216 widok cerkwi w Tyliczu).

22. Mochnaczka wy¿nia i ni¿nia

Wieœ322, oddal. po³udn. wsch. od N. S¹cza 31 kilom.

z XV wieku. Katalog zbiorów, Sanok 1998, il. 5. Ikona Pantokratora wykazuje wiele cech bizantyñskich: prostok¹tny podnó¿ek Chrystusa, a tak¿e czerwone t³o, czêste na ikonach greckich. Informacja jakoby w Muzeum lwowskim za- chowa³y siê równie¿ milickie ikony z rzêdu Deesis – rozpowszechniona w literaturze przedmiotu – jest nieprawdziwa. Opiera siê bowiem na b³êdnym okreœleniu proweniencji kilku ikon z Jawory, jako maj¹cych pochodziæ rzekomo z Mili- ka, któr¹ to wiadomoœæ – za S. Horodynœkym – powtórzyli nastêpnie inni autorzy, zob. S. Horodynœky, The Ukrainian Icon of the XIIth to XVIIIth Centuries, Philadelphia 1973, s. 80-84, il. 36-44. Za sprostowanie to wdziêczni jesteœmy Panu Romualdowi Biskupskiemu z Sanoka. 319 W istocie – owa data cyryliczna winna wygl¹daæ nastêpuj¹co: A£ÊÈ. 320 Dzwonów tych nie ma ju¿ dziœ w Miliku, przepad³y najpewniej ju¿ w koñcu wieku XIX lub w latach I wojny œwiatowej. Na wie¿y-dzwonnicy cerkiewnej zawieszone s¹ dziœ dwa nowe dzwony, jeden z 1950, drugi z 1980 roku. 321 Cerkiew par. greckokatolicka p.w. œœ. Kosmy i Damiana w Miliku (dziœ koœció³ rzymskokatolicki o tym samym wezwaniu) wzniesiona zosta³a w 1813 roku, nastêpnie odnawiana by³a w latach 1926 i 1964-1966, por. Brykowski 1986, s. 117, il. 45. Jest to budowla trójdzielna, z naw¹ zaopatrzon¹ po bokach w ni¿sze od niej kaplice oraz prezbite- rium – z zakrysti¹ od pó³nocy. Wie¿a-dzwonnica o konstrukcji s³upowo-ramowej, z izbic¹, stoi nad babiñcem. R. Bry- kowski zalicza ów zabytek do typu pó³nocno-zachodniego, wariantu m³odszego cerkwi ³emkowskich, tam¿e. Wnêtrze cerkwi przechowuje bogate wyposa¿enie artystyczne. Ikonostas póŸnorokokowy ufundowany zosta³ na pocz¹tku XIX wieku. Na odwrociu namiestnej ikony z przedstawieniem Hodegetrii zachowa³a siê inskrypcja, z której wynika, ¿e ikonostas ten by³ malowany w 1806 roku, a jego pierwsz¹ restauracjê przeprowadzono w roku 1926 przy pomocy Walerego Koz³owego (studenta ASP w Krakowie) oraz Andrzeja Grigorija. W inskrypcji podano równie¿, ¿e Wasyl Szelestak – emerytowany kierownik szko³y w Miliku – ofiarowa³ wówczas 200 z³ na prace stolarskie, które wykonali bracia Andrzej i Semen ¯egiestowscy. W roku 1999 konserwacjê wrót carskich ikonostasu cerkwi w Miliku przeprowa- dzi³a art. kons. Alina Kostka-Bernady. Z innych elementów wyposa¿enia wymieniæ nale¿y kilka ikon z XVIII wieku z przedstawieniami Trójcy Œwiêtej, Op³akiwania Chrystusa (malowan¹ zapewne przez Jana Medyckiego) oraz silnie przemalowan¹ ikonê Piety, utrzyman¹ w typie „powroŸnickim”, z 2 po³. XVIII w., zob. Kornecki 1991, il. 34, 36. Ponadto s¹ jeszcze 4 chor¹gwie cerkiewne z XIX wieku oraz pochodz¹ca z tego samego czasu p³aszczanica. Œciany nawy i prezbiterium pokrywa skromna dekoracja malarska, utrzymana w typie dekoracji naœladuj¹cych haft krzy¿ykowy, zaœ na stropie prezbiterium namalowano znacznych rozmiarów oblicze Chrystusa. Skromn¹ dekoracjê malarsk¹ zacho- wa³y równie¿ elewacje zewnêtrzne. Sk³adaj¹ siê na ni¹ barwnie polichromowane gzymsy, fryzy i profile latarni wie¿y- czek sygnaturek, konserwowane ostatnio pod kierunkiem art. kons. Adama Janczego w roku 2000. 322 W istocie by³y to w przesz³oœci dwie odrêbne wsie, zbli¿one wielkoœci¹ powierzchni. Historycy maj¹ jednak powa¿ne k³opoty z rozró¿nieniem obu Mochnaczek, dlatego te¿ najczêœciej b³êdnie przyporz¹dkowuj¹ im daty powsta- nia. Najczêœciej uwa¿a siê, i¿ Mochnaczka Wy¿na powsta³a na mocy przywileju biskupa krakowskiego Piotra Mysz- kowskiego, wydanego 22 czerwca 1589 roku dla Jana Œwi¹tkowskiego. Okreœlono w nim spory, bo szeœcio³anowy nadzia³ na so³tystwo, z czego jeden ³an mia³ przypaœæ dla popa. So³tys otrzyma³ w akcie lokacyjnym prawo do karczmy, m³yna, folusza i pi³y wodnej, a tak¿e osadzenia 6 zagrodników na nawsiu. Powinnoœci¹ kmiec¹ by³o odrabianie 8 dni w roku na rzecz so³tysa. Spisuj¹cy pobór w 1629 roku zaliczaj¹ Mochnaczkê Wy¿n¹ (nazwan¹ wtedy Machniaczk¹) do grupy wsi nowszych, ktorym wolnoœci niedawno ekspirowa³y. W roku 1900 zamieszkiwa³o tu 492 ludzi w 97 domach. W œlad za tym s¹dem – powszechnie uwa¿a siê, i¿ Mochnaczka Ni¿na pojawia siê w Ÿród³ach kilka lat póŸniej, bo w roku 1597. 11 maja 1648 biskup Piotr Gembicki puszcza j¹ prawem lennym Stefanowi Banickiemu za znaczn¹ sumê 1200 z³otych, co zdaje siê potwierdzaæ wysoki ju¿ stopieñ zagospodarowania wsi, por. Bêbynek 1914, s. 615. W po- cz¹tku XVII wieku dzia³a³a w Mochnaczce Ni¿nej huta szk³a, a tamtejszy hutnik sprzeda³ by³ w 1626 roku ³an ziemi miejscowemu ksiêdzu, tam¿e, s. 617, por. tak¿e A. Wyrobisz, Szk³o w Polsce od XIV-XVIII w., Wroc³aw 1968, s. 25-26; J. Laberschek, Huty szk³a w ziemi krakowskiej od XIV do koñca XVI w., „Teki Krakowskie”, t. 12, 2000, s. 125-126. 78 1919, 1922

Cerkiew [pozostawione wolne miejsce]323 w Mochnaczce wy¿nej324 Na wzniesieniu w malowniczem po³o¿eniu, otoczony wielkiemi drzewami (œwierki, klony, jawory), budynek drewniany, obszerny, jednonawowy, oryentowany, stary, z wie¿¹ drewnian¹ frontow¹ od zachodu. Wewn¹trz ikonostas drewniany, rokokowy, roboty grubej, rozmiarów imponuj¹cych. W nim 52 obrazy malowane na drzewie325. W stylu rokoka s¹ dwa lichtarze drewniane i w ogóle ca³e urz¹dzenie wnêtrza powsta³o zapewne326 w drugiej po³owie XVIII w.* (T.D.) W latach 1922-1923 pomalowana zewn¹trz pokostow¹ farb¹ i pokryta blach¹.

Cerkiewka paraf. œ. Micha³a arch.327 w Mochnaczce ni¿nej. Patron (1896) Cesarz Budynek ma³y, oryentowany, rodzaj kaplicy, albo cerkwi „domowej”, jednonawowej; wie¿a na kwadratowym rzucie poziomym przy fasadzie zachodniej zajmuje ca³¹ jej szero- koœæ328. Prezbiteryum zamkniête od wschodu 3ma bokami oœmioboku. Na kalenicy prezbiteryum sterczy stary ¿elazny krzy¿ grecki na pó³ksiê¿ycu. Ca³oœæ pochodzi zap. z koñca XVIII w.329.

* Wiadomoœci te zawdziêczam panu L. Lepszemu, który Mochnaczkê zwiedzi³ w r. 1919.

W 1900 roku mieszka³o tu 680 ludzi w 125 domach. Przez ca³y wiek XIX i okres miêdzywojenny obie Mochnaczki tworzy³y wspóln¹ parafiê greckokatolick¹ z siedzib¹ w Mochnaczce Ni¿nej. Por. Czajkowski 1999, s. 13, 85, 91, 93, 169, 176. Wydaje siê jednak, i¿ lokacja obu wsi przypad³a na nieco inne lata i zgodziæ wypada siê ze Stamirskim, który twierdzi, i¿ Mochnaczkê Ni¿na lokowano na podstawie przywileju wystawionego 21 czerwca 1589 roku w Ksi¹¿u, natomiast Mochnaczka Wy¿na po raz pierwszy pojawi³a siê w Ÿród³ach dopiero w 1636 roku, por. H. Stamirski, O nowo- ¿ytnej akcji osadniczej na S¹deczyŸnie (l. 1573-1800), RS, t. 10. 1969, s. 198, przyp. 63; Stamirski 1957, s. 92. 323 Tomkowicz w Mochnaczce prawdopodobnie nie by³, dlatego te¿ mia³ problemy z weryfikacj¹ widomoœci uzyskanych od Leonarda Lepszego. Maj¹c w¹tpliwoœci pozostawi³ puste miejsce do wpisania wezwania cerkwi – w tym przypadku – œw. Micha³a Archanio³a. 324 Obecnie dawna cerkiew greckokatolicka p.w. œw. Micha³a Archanio³a nale¿y administracyjnie do Mochnaczki Ni¿nej, podobnie jak i druga – pobliska i zachowana cerkiew-kaplica p.w. Narodzenia NP Marii – nie wymieniana w ogóle przez R. Brykowskiego, por. Brykowski 1986. W innym miejscu Brykowski – co prawda – sygnalizuje cerkiew okreœlan¹ przez siebie jako Mochnaczka Wy¿na (najprawdopodobniej XVIII w.), ale w istocie ma na myœli œwi¹tyniê parafialn¹ z Mochnaczki Ni¿nej, zgodnie z podpisem pod ilustracj¹ nr 182, przedstawiaj¹c¹ ten sam zabytek, zob. Brykowski 1995, s. 86-86, 181, il. 182. O ile bowiem istnia³a w przesz³oœci, a i dziœ istnieje, Mochnaczka Wy¿na i Ni¿na, o tyle cerkiew – a w³aœciwie dwie cerkwie, by³y tylko w Mochnaczce Ni¿nej. 325 Osiemnastowieczny ikonostas zachowa³ wraz z kompletem ikon, por. KZS 1951, s. 14. Ponadto jest jeszcze wartoœciowy o³tarzyk boczny z malowan¹ na desce ikon¹ Matki Boskiej Opieki, z XVIII wieku, zob. Kornecki 1991, il. 30. 326 Datowanie to potwierdza Brykowski 1986, s. 117, bez dok³adniejszego jednak okreœlenia roku budowy. Co ciekawe, Tomkowicz – datuj¹c ca³oœæ na wiek XVIII – wykaza³ siê znaczn¹ intuicj¹, bowiem wspó³czesna mu literatura opowiada³a siê za 1846, jako rokiem budowy cerkwi w Mochnaczce. Z 1846 pochodzi jednak tylko prezbiterium, ponadto tak¿e dachy i stropy, które wymieniono i przebudowano w toku modernizacji. Cerkiew remontowano nastêp- nie w roku 1929 (Karmazyn-Kakowœkij 1975, s. 84 podaje tu jeszcze rok 1923) oraz w latach 1960-1964. Pierwotnie cerkiew by³a trójdzielna, jednak po rozbudowie w 1846, z nawy i starego prezbiterium utworzono wielk¹ nawê nowsz¹, nakrywaj¹c oba cz³ony wspólnym stropem i dachem. Dopiero do niej dobudowane zosta³o wyd³u¿one nowe prezbite- rium, zamkniête trójbocznie, z zakrysti¹ w najdalszym koñcu. Wie¿a-dzwonnica posiada konstrukcjê s³upowo-ramow¹ z izbic¹, œciany pochy³e, pod wie¿¹ mieœci siê babiniec. R. Brykowski zalicza ów zabytek do typu pó³nocno-zachodniego, wariantu m³odszego cerkwi ³emkowskich, tam¿e, il. 56. 327 Tomkowicz pomyli³ siê w okreœleniu wezwania. W rzeczywistoœci mniejsza cerkiew w Mochnaczce Ni¿nej nosi wezwanie Narodzenia N. P. Marii, zaœ wiêksza (o której wy¿ej) dedykowana zosta³a œw. Micha³owi Archanio³owi. 328 Wie¿a jest w rzeczywistoœci nieco wê¿sza od nawy. 329 Tê cerkiew-kaplicê zbudowano w 1787 roku staraniem ks. Czyrniañskiego (wiadomoœæ z tablicy informacyj- nej w cerkwi oraz decyzji wpisuj¹cej cerkiew do rejestru zabytków). Odnawiana by³a w latach 1928 i 1948. W maleñkim 79 Wewn¹trz w prezbiteryum, przed ikonostasem, w o³tarzu obraz „K¹piel dzieci¹tka Ma- ryi”330, ikonograficznie ciekawy*.

23. Mostki

Wieœ331 nad Dunajcem, oddal. po³udn. zachodnie od Nowego S¹cza 10½ kilom. Par. w Starym S¹czu. Niegdyœ w³asnoœæ klasztoru Staros¹deckiego332 – obecnie funduszu relig. (S³own. geogr.).

30/7 i 3/9 1895 dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Kapliczka przy goœciñcu nad Dunajcem, u granicy Starego S¹cza, s. 34 rêkopisu: fot. ma³a murowana (fig. )333. Na dachu u szczytu rodzaj wie¿yczki czy na- sady garncarsk¹ robot¹ z gliny wypalanej i glazurowanej, brunatnej, z jed- nej sztuki (por. podobne wyroby w Starym S¹czu na baszcie klasztornej i na kaplicy cmentarnej). Prócz tego sygnaturka.

24. Moszczenica (Moszczanica) ni¿sza

Wieœ miêdzy Dunajcem a Popradem, oddal. po³udn. po³udn. zachodnie od Nowego S¹cza 10 kilom. Parafia w Starym S¹czu. Dawne nazwy: Moscewilia, Mostencia. Wieœ M. wspomniana jest w r. 1276 (Kod. dypl. ma³. II, 139). Wiadomoœæ, jakoby w r. 1280 Kinga zapisa³a M. wy¿sz¹ i ni¿sz¹ Klaryskom w St. S¹czu (Morawski, S¹deczyzna I, 149) opiera siê na z³ej lekcyi dokumentu w wyd. D³ugosza (Lib. ben. II, 350) gdzie zam. M. powinno byæ Maszkowice334 (por.

* Wiadomoœci te zawdziêczam panu L. Lepszemu, który Mochnaczkê zwiedzi³ w r. 1919.

wnêtrzu zachowa³ siê barokowy ikonostas z carskimi i diakoñskimi drzwiami, przedziwnie poza³amywany z powodu szczup³oœci miejsca, oraz o³tarz za ikonostasem – z barokowym obrazem Narodzenia NMP. Cerkiew jest budowl¹ dwudzieln¹, na co sk³ada siê niewielki babiniec pod s³upowo-ramow¹ wie¿¹ oraz nawa, z której wydzielono ikonasta- sem czêœæ prezbiterialn¹. Na wie¿y (podobno) wisi dzwon z 1626 roku. 330 Zachowana w nastawie o³tarza g³ównego, za przegrod¹ ikonostasu. 331 Stamirski zalicza Mostki do wsi, które istnia³y ju¿ pomiêdzy rokiem 1400 a 1454, Stamirski 1965, s. 41. 332 Mostki s¹ nie tylko w³asnoœci¹, ale i wsi¹ lokowan¹ przez klaryski. W 1470 roku by³a to osada piêcio³anowa, nale¿¹c¹ do parafii w Podegrodziu – mimo po³o¿enia na przeciwleg³ym brzegu Dunajca, Kiryk 1979b, s. 127, 134. Powinnoœci z jednego ³anu w Mostkach wymienia Lustracja 1659-1664, s. 571. W 1680 roku klaryski p³ac¹ st¹d pobór w wysokoœci 128 florenów i 12 groszy wyliczony z 2,5 ³anu, 1 ko³a zakupnego i 1 komory z byd³em, Rejestr poborowy 1680, s. 202. 333 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 65. Zabytek te zosta³ w ostatnich latach kompletnie przebudowany, z zatrace- niem cech stylowych (m.in. usuniêto ceramiczn¹ sterczynê ze szczytu). 334 Tomkowicz ma tu zupe³n¹ racjê, bowiem Moszczenica nie jest wymieniona w przywileju fundacyjnym Kingi z 1280 roku. Pierwsza informacja o tej wsi pochodzi z roku 1276 – dowiadujemy siê wtedy, ¿e graniczy z Go³kowicami. W 1301 roku wystêpuje comes Bogufalus de Moszczenica, zapewne rycerz-w³aœciciel wsi. W latach 1325-1327 Mosz- czenica Ni¿na (Antiqua) zanotowana jest ju¿ jako parafia, daj¹c¹ w 1325 roku 2,5 grzywny dochodu, Kiryk 1979b, s. 119. W dokumencie ksieni staros¹deckiej z 1357 roku wymieniony jest w poczcie œwiadków dominus Jacobus de Moszczenica. W roku 1378 istnieje ju¿ Nowa Moszczenica (dzisiejsza Wy¿na), któr¹ rycerz Ilik z Nieszkowej zakupi³ od Andrzeja Jastrzêbca, biskupa Seretu, franciszkanina i spowiednika królowej El¿biety Wêgierskiej, por. Rutkowska- P³achciñska 1961, s. 53 przyp. 6. 80 Kod. dypl. ma³. II, 145); „ni¿sza i wy¿sza” jest zaœ samowolnym dodatkiem Morawskiego. W r. 1378 Andrzej b. Seretu sprzedaje swoje dziedzictwo M. Ilikowi dziedzicowi Nieszkowy (Kod. dypl. ma³. III, 321). R. 1395 Iwko (?) dziedzic Nieszkowic (?) sprzedaje Now¹ Moszczenicê Klaryskom335 w St. S¹czu (Za³êski, Œ. Kinga, 74-75). W XV w. M. ni¿sza by³a w³asnoœci¹ Klarysek336 (D³ugosz, Lib. ben. II, 236; III, 339). Obecnie nale¿y do funduszu relig. (S³own. geogr.).

Koœció³ek filialny œ. Miko³aja b., w którym nabo¿eñstwo odbywa siê raz do roku Zap. do tej M. odnosi siê zapiska z r. 1326 „Christianus rector eccl. in Moscenitia, decanatus Sandecen- sis” (Theiner, Monumenta hist. Vat. I, 228 i n.). W XV w. by³ tutaj koœció³ parafialny (D³ugosz, Lib. ben. II, 236, 250; III, 339)337

7/2 1892, 17/5 1893 i wrzesieñ 1893

Budynek drewniany338, oryentowany, ma³y, niski, z³o¿ony z nawy i wê¿szego prezbite- ryum339. Okna ma³e oszklone taflami szeœciobocznemi. Wie¿y nie ma340. Ozdób architektonicznych zewn¹trz brak. Wewn¹trz nad naw¹ i prezbite- ryum sufit z desk (nowy), rodzaj p³asko ³ukowatego sklepienia341. Nad rozszerzeniem nawy zaskrzynienie. W têczy belka z Chrystusem na krzy¿u342.

335 Chodzi tu z pewnoœci¹ o tego samego rycerza Ilika z Nieszkowej (Ylicus hares de Nezcowa), który czterna- œcie lat wczeœniej zakupi³ Now¹ Moszczenicê (dzisiejsz¹ Wy¿n¹) od biskupa Andrzeja. Wed³ug Rutkowskiej-P³achciñ- skiej, transakcja z klaryskami dokona³a siê jednak nie w 1395 roku a w 1394 (1 stycznia), zaœ klasztor zap³aci³ za wieœ 105 grzywien groszy praskich. W 1424 roku spór o Moszczenicê Ni¿n¹ – pomiêdzy klaryskami a Klar¹, ¿on¹ Stanis³a- wa z Lednicy – zakoñczy³ siê wygran¹ klasztoru, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 53 przyp. 6 oraz s. 160-161, gdzie autorka publikuje umowê sprzeda¿y Nowej Moszczenicy miêdzy Ilikiem a klaryskami. Wed³ug Kiryka, lokacja Moszczenicy Wy¿nej by³a dzie³em klarysek i dokona³a siê w 1341 roku, por. Kiryk 1979b, s. 125-126. Jak zatem wszed³ w jej posiadanie biskup Andrzej Jastrzêbiec? 336 Nie tylko w wieku XV, ale do koñca epoki przedrozbiorowej. Odt¹d czêsto puszczano te dobra w dzier¿awê, jak choæby w 1599 roku, kiedy to ksieni Zofia Ro¿nówna odda³a w do¿ywotni¹ arendê opró¿nione so³tystwo w Mosz- czenicy urodzonemu Janowi £¹ckiemu i jego ¿onie El¿biecie, por. Stamirski 1957, s. 125. Dochody z po³owy ³anu w Moszczenicy Ni¿nej, nale¿¹cego do klucza staromiejskiego, wymienia Lustracja 1659-1664, s. 570. 337 D³ugosz nie podaje wezwania œwi¹tyni w Moszczenicy. Wizytacje z prze³omu XVI i XVII wieku notuj¹ z kolei raz wezwanie œw. Marii Magdaleny, innym razem œw. Miko³aja. Maj¹c na uwadze przedstawienia na tryptyku z Mosz- czenicy, przechowywanym obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie, nale¿y przypuszczaæ, i¿ koœció³ nosi³ w XV wieku wezwanie œw. Marii Magdaleny lub te¿ podwójne – œœ. Marii Magdaleny i Miko³aja, por. Gadomski 1988, s. 40. 338 Silnie zatarte cechy stylowe koœcio³a powoduj¹ znaczne rozbie¿noœci przy próbach datowania budowli (od 2 po³. XVI wieku do 1 po³. wieku XVII), por. KZS 1951, s. 15 (XVII w.); Brykowski, Kornecki 1984, s. 83 (2 po³. XVI w.); Kornecki 1999, s. 163, il. 180-181 (1 po³. XVII w.). 339 Nawa i wê¿sze prezbiterium nakryte jest dachem o wspólnej kalenicy i jednakowej szerokoœci wiêzarów wiêŸby dachowej. W czêœci prezbiterialnej szerokie wiêzary tworz¹ rodzaj obszernych okapów nadwieszonych na koñcówkach belek stropowych. 340 Wolnostoj¹ca wie¿a-dzwonnica, wzniesiona w konstrukcji s³upowej, kryta dachem namiotowym, usytuowa- na jest obecnie w bliskim s¹siedztwie koœcio³a, na przed³u¿eniu jego osi w kierunku zachodnim. 341 Wnêtrze koœcio³a zosta³o silnie zmodernizowane podczas gruntowanego remontu prowadzonego w latach 1977-1978. Œciany wyczyszczono wówczas do go³ego drewna, pomalowano bezbarwnym lakierem. Pozorne sklepie- nia wnêtrza, z p³askimi odcinkami po bokach, wykonano z nowych, w¹skich desek. Nowy jest równie¿ chór muzyczny a posadzka niedawno wy³o¿ona zosta³a marmurem. Por. Brykowski, Kornecki 1984, s. 83; Kornecki 1999, s. 104. 342 Jest to krucyfiks o wyraŸnych jeszcze cechach póŸnogotyckich, zapewne z ok. po³. XVI wieku. By³ konser- wowany w roku 2000 przez art. kons. Stanis³awa Stawowiaka, por. WUOZwNS, nr inw. 4952. 81 dopisek o³ówkiem na Wnêtrze (fig. )343 malownicze, z belk¹ prost¹ w têczy, na której drewniany krucyfiks; lewym marginesie interesu dodaj¹ mu o³tarze344. S¹ one drewniane, rzeŸbione i polichromowane, oryginalne i typo- s. 34 rêkopisu: fotogr. we dla szerszej okolicy; ogólny charakter póŸnorenesansowy, raczej niemiecki, lecz z przy- mieszk¹ w³oskich motywów. Kompozycya i rysunek nie ca³kiem poprawne, ale wcale wdziêczne, wykonanie staranne choæ prowincyonalne, polichromia a tempera ¿ywa i szczera, nader subtel- na i pe³na smaku. W tym rodzaju o³tarze s¹ w Che³mcu, Jazowsku, itd. Cechami ich boczne kolumny ¿lobkowane, czêœciowo (od do³u) pokryte ornamentem, jak z blachy wycinanym, dŸwigane na wspornikach nad predell¹, zag³êbienie (wnêka) na obraz, kartusze czworoboczne, skrzyd³a boczne czyli nadwieszone po bokach naddatki, p³askie wyrzynane w skrêty roœlinno architektoniczne, po bokach têpe, gór¹ ozdobione pos¹¿kami, œrodkiem zape³nione rzeŸbiony- mi owocami, wieñcami. Filunki stylobatów miewaj¹ ozdobê p³askorzeŸbion¹, osiow¹, roœlinn¹, groteskow¹. O³tarz wielki, rozmiarów skromnych w dwie kondygnacye345. Predella niewysoka zdo- biona jest p³ask¹ ornamentacy¹ skrêtów, których œrodek stanowi g³owa anio³ka w kartuszu prostok¹tnym. Predella ma rzeŸby zaz³ocone na tle szarem i szafirowem. Dwa wsporniki po- dwójnie przegiête na koñcach predelli stanowi¹ podporê kolumn. Poza nie wybiegaj¹ po bo- kach koñce predelli powtarzaj¹ce motyw wsporników i s³u¿¹ za podparcie bocznych nadda- nych skrzyde³ o³tarza. Szeroko rozstawione kolumny daj¹ miejsce kwadratowemu polu œrodkowemu kondygnacyi dolnej o³tarza. Pozostaj¹ce po bokach obrazu g³ównego (œ. Miko³aj, do kolan) pola w¹skie, wype³nione s¹ framu¿kami, w których s¹ obrazki, i kartuszami346. Skrzyd³a boczne, naddane, wyrzynane przezroczo i rzeŸbione w skrêty p³askie o liniach giêtych i têpo ucinanych, przechodz¹ w s³upek, stanowi¹cy podstawê dla pos¹¿ków, po jednej stronie œ. Stanis³awa, po drugiej œ. Wojciecha. W filunkach s³upków delikatne ozdoby, robione bia³emi kreskami. Krawêdzie wycinane pomalowano wdziêcznie w pasy miniowe, ujête z³oco- nymi brzegami; obok nich na tle szafirowem s¹ p³askorzeŸbione owoce, cherubiny, ptaki, sre- brzone i barwnie laserowane. Trzony kolumn w dolnej po³owie pokrywa z³ocony, p³asko wy- rzynany ornament z kó³ek, kwadratów i pasków oraz rantów. Wypuk³oœci s¹ z³ocone na tle szaro ró¿owem, ranty laserowane na srebrze. Ponad pierœcieniem œrodkowym z³oconym reszta trzonu ma ¿³obki o t³ach szafirowych, a wypuk³oœci ciemno szare. Pierwotne kapitele pseudo doryckie zepsute s¹ przyczepionymi liœæmi akantu, z³oconymi. Fryz miêdzy kondygnacyami ozdobiony ornamentem roœlinnym z g³owami cherubinów na osi œrodkowej i na zawróconych wystêpach nad kolumnami, wszystko z³ocone na tle ciemno szafirowem. Kondygnacya wy¿sza ma szerokie pole obrazowe zamkniête pó³kolem wœród pilastrów koñcz¹cych siê w górze rodza- jem konsol. Po bokach stoj¹ wazony z obeliskami. Górne zakoñczenie stanowi fronton trójk¹tny, w którym wymalowany jest Bóg Ojciec w pó³figurze. O³tarz ten, zapewne z koñca XVI w., mo¿e robiony by³ w S¹czu. We wrzeœniu 1893 restau- rowano go, dosztukowuj¹c niektóre czêœci i „poprawiaj¹c” proporcye ca³oœci347. Ramê do obrazu

343 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 67, 69, 70. 344 Zob. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 588, il. 377; Kornecki 1999, s. 163, il. 181. 345 Informacjê o tej nastawie o³tarzowej przedstawi³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej 16 lutego 1892, TGKGZ 1900, s. 369. 346 Podczas konserwacji o³tarza, któr¹ przeprowadzono w Krakowie w roku 1893, owe pola w¹skie wype³nione framu¿kami zamontowano w nastawie o³tarza bocznego, po stronie pó³nocnej. W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie przechowywany jest rysunek piórkiem, kolorowany akwarel¹, ukazuj¹cy stan nastawy o³tarzowej bezpo- œrednio przed podjêciem prac konserwatorskich. Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 68. 347 Pracami kierowa³ Józef Feledyn ze Starego S¹cza, por. list Feledyna do Tomkowicza z 26 maja 1893, zob. Aneksy, poz. 6a. 82 g³ównego zrobiono wtedy now¹ z motywów ornamentacyi o³tarza. G³ówki anio³ków malowano olejno, resztê farbami klejowemi, wed³ug polichromii pierwotnej. Do srebrzenia u¿yto aluminium. dopisek o³ówkiem na W górnej kondygnacyi mieœci siê obraz œ. Zofii, malowany temper¹ na desce lipowej lewym marginesie prostok¹tnej, wys. 1.32 m., szer. 0.805 (fig. )348, której mniej wiêcej 1/3 czêœæ od do³u zakry- s. 35 rêkopisu: fotogr. ta architektur¹ o³tarza, górne naro¿niki równie¿ zas³oniête zaokr¹gleniami ramy349. Zapewne to œrodek jakiegoœ tryptyku, mo¿e z XVI w., nieprzemalowany. Œ. Zofia w bia³ej zas³onie, z koron¹ na g³owie, rozpostartemi rêkoma obejmuje trzy drobniejsze postaci córek w koronach, z miecza- mi i innymi symbolami, w ubiorach z XVI w350. Wszystkie 4 niewiasty maj¹ aureole. T³o w górnej czêœci obrazu srebrzone i pokostem za¿ó³cone. Nad dwoma bocznemi postaciami córek unosz¹ siê na tem tle po 3 korony grawirowane351. – Rysunek wcale poprawny, koloryt jêdrny. Stan obrazu nadniszczony, w miejscach uszkodzonych farby odpad³y a¿ do deski352. Boczne pola o³tarz[a] w., pomiêdzy obrazem g³ównym œ. Miko³aja a kolumnami, wype³- niaj¹ obrazki olejne umieszczone w obramionych wnêkach; miejsc jest 4, po 2 z ka¿dego boku. Jedno miejsce puste353, na innych: Obrzezanie, Nawiedzenie i Chrystus 12 letni w œwi¹tyni354. Dwa o³tarze boczne przy têczy s¹ podobnie rzeŸbione, lecz o nieco odmiennych moty- wach i cechach. Polichromia ich olejna. Wszystkie trzy by³y nieco uszkodzone, o brakuj¹cych szczegó³ach ozdoby. O³tarz po stronie ewangelii, z kolumnami skrêconemi, i obwiniêtemi rzeŸ- bion¹ winn¹ latoroœl¹, ma na tabliczce napis355 (mo¿e zepsuty):

O³tarz po stronie episto³y jest grubszej roboty od poprzedniego i wybitniej barokowy.

Obrazy Czêœci tryptyku zawieszone w koœciele356. Na œcianie po³udniowej s¹ trzy obrazy malowa- ne a tempera, zwi¹zane zawiasami w ca³oœæ. Czwarty luŸno przytwierdzony w górze, ujêty jest w ³uki podwójnie wygiête (Eselsrücken) ramy pierwotnej; po bokach stercz¹ fiale357. Predellê liniami krzywemi rozszerzaj¹c¹ siê ku górze przybito na belce têczy. Obraz œrodkowy wys.

348 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 71. 349 W ostatnich latach tablica zosta³a wyjêta z nastawy o³tarza g³ównego i po koniecznych pracach konserwa- torskich – w trakcie których zaprojektowano i wykonano now¹ ramê – zawieszona zosta³a na œcianie pó³nocnej prezbi- terium. Wykonane zabiegi umo¿liwiaj¹ obecnie ogl¹danie ca³ej kompozycji, która do niedawna przys³oniêta by³a w znacz- nym stopniu mniejsz¹ ram¹ o³tarzow¹. 350 Obraz œw. Zofii w Moszczenicy zalicza Gadomski do dzie³ powsta³ych w ostatnim dwudziestoleciu XV wieku, por. Zob. Gadomski 1988, s. 171, il. 204; H. Ma³kiewiczówna, O póŸnoœredniowiecznej ikonografii i kulcie œw. Zofii z trzema córkami w Ma³opolsce, FHA, t. 26, 1990, s. 37, il. 16. 351 Helena Ma³kiewiczówna zwróci³a uwagê, i¿ w wiêkszoœci wizerunków ma³opolskich œw. Zofia nosi tylko pojedyncz¹ koronê, w Moszczenicy [zaœ] wystêpuj¹ w tle, po bokach jej g³owy, dwie dodatkowe triady, zanikaj¹ce z kolei na nale¿¹cej do tego samego ci¹gu przekszta³ceñ ma³opolskiej kwaterze ze schy³ku w. XV (w Muzeum Narodo- wym w Warszawie). Por. Ma³kiewiczówna, O póŸnoœredniowiecznej ikonografii i kulcie œw. Zofii , s. 37. 352 Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 153. 353 W – dawniej pustym – polu jednej z kwater jest teraz scena Pok³onu Trzech Króli. 354 O³tarz ten by³ konserwowany w roku 1999 przez art. kons. Stanis³awa Stawowiaka, por. WUOZwNS, nr inw. 4959. 355 Na tabliczce malowana jest data 1679 (a nie 1670). Drugi o³tarz – po stronie prawej – mia³ powstaæ w roku 1646. 356 Pierwsz¹ informacjê o obrazach kompletnego tryptyku – zachowanych w koœciele w Moszczenicy – przeka- za³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Konserwatorów, które odby³o siê 7 grudnia 1891 roku, por. TGKGZ 1900, s. 369. 357 Mowa tu o tablicowym zwieñczeniu tryptyku, które wykrojone gór¹ w ³uk oœlego grzbietu, zdobiony fialami i ¿abkami, przedstawia wizerunek œw. Micha³a Archanio³a. 83 1.15 m. szer. 0.82m. w ramach listwowych p³asko profilowanych, przedstawia kobietê w obcis- ³ej szacie w³osianej (Magdalena, albo Marya Egipcyanka). Otacza j¹ wieniec skrzydlatych anio³- ków. T³o g³adkie by³o niegdyœ srebrzone i laserowane na z³oto. Wiêksza czêœæ obrazu licho przemalowana. Skrzyd³o lewe: œ. Miko³aj w pontyfikalnych szatach, z ksiêg¹ i trzema ga³kami. Typ szla- chetny, wykonanie staranne w duchu œredniowiecznym; konturowanie subtelne, jakby drzewo- rytowe, cieniowanie zapomoc¹ czarnych kresek. Ale prócz g³owy niemal wszystko licho prze- malowane. Skrzyd³o prawe: œ. Floryan w zbroi srebrnej, w p³aszczu szkar³atnym, trzyma kopiê z gon- falonem i tarczê z krzy¿em bia³ym na czerwonem polu. Nimbus ma z³ocony w promienie a w otoku jego napis minusku³ami gotyckiemi: Floriane ora pro nobis Piêkna postawa, wykonanie subtelne jak Nru 2 [skrzyd³a lewego], obraz czêœciowo prze- malowany. Obraz górny z ram¹ w grzbiet oœli: œ. Micha³ w czerwonym p³aszczu, o skrzyd³ach barw- nych, z mieczem w prawej rêce, a w lewej wag¹, której jedn¹ zachowan¹ szalê z duszami ludzkiemi ci¹gnie ku ziemi maleñki czarny szatan. Obraz ten ucierpia³ wiele i jest przemalowany. Predella przybita do belki na têczy jest najlepiej zachowan¹ czêœci¹ tryptyku, nie przema- lowan¹. Znaæ na niej technikê rysunkow¹ subteln¹, kontury ostre i wprawn¹ rêk¹ robione, na g³owie Chrystusa w³osy drobiazgowo starannie wykoñczone, koloryzacja lekka, jakby akwa- rellowa. Ton t³a jasno szary, skrzyd³a anio³ów barwne358. Obrazy wiêksze przybite s¹ do œciany, na odwrocie lewego skrzyd³a po lekkiem odchyle- niu widaæ postaæ Matki Boskiej, typu tej któr¹ maluje siê stoj¹c¹ pod krzy¿em. Ca³oœæ mimo przemalowañ i uszkodzeñ jest zajmuj¹ca, zapewne dzie³o pocz¹tku XVI w359. (Tryptyk ten w Marcu 1892 dosta³ siê do Muzeum narod. w Krakowie)360.

Szybka kolorowa w okienku oœwiecaj¹cem chór muzyczny, okr¹g³a, ma œrednicy 0.15 m. Na tle bezbarwnem naga postaæ œ. Sebastyana, naje¿ona strza³ami, przywi¹zana do pnia drzewa czarnego, suchego, które idzie przez ca³¹ wysokoœæ szybki. Kolor cielisty cia³a po³o¿ony grubo, rozlany nierówno. Szczegó³y pnia drzewa wyrobione w kolorze jego przez skrobanie. Na tle bezbarwnem napis: [Sebastian 1629]361.

358 To niezbyt jasne okreœlenie odnosi siê do zachowanego na predelli oblicza Chrystusa na chuœcie, podtrzymy- wanej przez parê anio³ów. 359 Tryptyk z Moszczenicy powsta³ najpewniej u schy³ku XV wieku – jak pisze Gadomski – niejako na margine- sie twórczoœci wielkich warsztatów krakowskich. Prezentuje on przeciêtny poziom produkcji malarskiej, lecz cenny jako przyk³ad kompletnie zachowanej nastawy przeznaczonej dla prowincji. Por. Gadomski 1988, s. 171, il. 278 360 Nr inw. MNK I-85. Por. tak¿e „Sprawozdanie Zarz¹du Muzeum Narodowego” za rok 1892 (Kraków 1894), s. 7; TGKGZ 1900, s. 369. Tryptyk z Moszczenicy odnotowywany by³ w starszej literaturze naukowej, por. Kopera 1925, s. 178; Kopera, Kwiatkowski 1929, s. 34-36, nr 20; Walicki 1938, s. 140, 164; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 160. 361 Zdaniem K. Buczkowskiego i W. Skórczewskiego szybka datowana na rok 1629 dowodzi wysokiego pozio- mu malowania na szkle rzemieœlników krakowskich, por. K. Buczkowski, W. Skórczewski, Dawne polskie szk³a malo- wane, „Arkady”, nr 4, 1936, s. 219. Zob. tak¿e Polskie szk³a do po³owy XIX wieku, pod red. Zofii Kamieñskiej, Wroc³aw 1987, il. 27. Zabytek ten wzmiankuje H. Ma³kiewiczówna, Die Glasmalerei im Polen der Jagiellonen Epoche [w:] Polen 84 (Szybka ta nabyta potem zosta³a do Muzeum Czartoryskich w Krakowie)362. Organki, pozytyw w skrzynce prostok¹tnej363, prostemi œcianami zamkniêtej, wys. 0.36 m. d³ug. 0.59 m. g³êbokoœæ 0.32 m. Otwiera siê od przodu i tu jest klawiatura 3 oktawowa o klawiszach drewnianych, pó³tonowe ciemniejsze. Wieko przepo³owione poprzecznie, ka¿da po³owa podnosi [siê] z jednym z dwóch miechów umieszczonych pod wiekiem i ruszaj¹cych siê na przemian. Gzymsów niema, jedynie parê listewek z rz¹dkiem listków falowatym. Po bokach skrzynki s¹ otwory prostok¹tne dla g³osu, zamyka je ornamentacya rzeŸbiona przezro- cza w stylu XVII w. Ten ornament i owe listwy z³ocone. Dwa lichtarze drewniane niewielkie, pokryte rzeŸb¹ polichromowan¹, barokow¹364.

25. Muszyna

Miasteczko, oddal. po³udniowo-wschodnie od Nowego S¹cza 33 kilom. Parafia w miejscu. Literatura. Wzmianki u £epkowskiego i Jerzmanowskiego, Podró¿y po Galicyi, 1849 r. Bibl. warsz. 1850 r. III. £epkowski, Listy z Galicyi, Czas, 1851, Nr 209. £epkowski, Ruœ Sandecka, Dod. tyg. Gaz. lw. 1855 r. Nr 33.

Dawne nazwy: PowroŸniki365 (?), Mussina, Nova civitas. Terytoryum mia³o nale¿eæ pierwotnie do wsi PowroŸnik (patrz: PowroŸnik). Pierwsza wzmianka auten- tyczna o „villa M.” jest z r. 1288366; wtedy stanê³a ugoda, z której wynika, ¿e M. nale¿a³a w XIII w. do im Zeitalter der Jagiellonen 1386-1572, Schallaburg, 8. Mai – 2. Nowember 1986 (katalog wystawy), Wien 1986, s. 263 (nie podaj¹c miejsca jego pochodzenia) oraz E. Letkiewicz, Ikonografia witra¿y nowo¿ytnych malowanych emaliami, [w:] Dziedzictwo polskiej sztuki witra¿owej, Kraków 2000, s. 31 (nie podaj¹c jednak ani miejsca pochodze- nia, ani czasu powstania zabytku). 362 Pozostaje tam do dzisiaj, nr inw. MNK XIII-2420. 363 Dziœ ju¿ go nie ma. Opis podany przez Tomkowicza pozwala zaliczyæ instrument do grupy rzadkich pozyty- wów szkatulnych, podobnych do tych, które znamy z klasztoru klarysek w Starym S¹czu, por. tak¿e TGKGZ 1900, s. 369. 364 Dziœ lichtarzy tych ju¿ nie ma. 365 Interesuj¹c¹ koncepcjê dotycz¹c¹ tajemniczej osady nazwanej w dokumencie Jagie³³y z 1391 roku PowroŸ- niki, (co dla Stamirskiego by³o jednym z dowodów na sfa³szowanie przywileju), wysun¹³ niedawno S. Miczulski. We- d³ug niego, PowroŸniki – w kontekœcie osadniczym Muszyny – stanowi³y mieszkalne podgrodzie i wieœ s³u¿ebn¹, zlokalizowan¹ na pó³noc od zamku muszyñskiego. Miczulski wysuwa przy tym szereg innych supozycji odnosz¹cych siê do najwczeœniejszych dziejów Muszyny, które jeœli nawet nie przekonuj¹ zrazu, to z pewnoœci¹ stanowi¹ ciekawy materia³ do dyskusji. Por. S. Miczulski, Pocz¹tki Muszyny, AM, 1997, s. 20-29. 366 Przyjê³o siê za pierwsz¹ wzmiankê o Muszynie przyjmowaæ dwa dokumenty z roku 1209, wystawione w kan- celarii króla wêgierskiego Andrzeja II (1205-1235), por. Bêbynek 1914, s. 408; Stamirski 1971, s. 5-6; F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Ma³opolski XII-XVI w. Województwo krakowskie (powiaty po³udniowe), Kraków 1985, s. 135. Pierwszym z dokumentów król wêgierski przekazuje nadania ziemskie prepozytowi spiskiemu Adolfowi, czego œwiadkiem jest wymieniony w dokumencie Poth palatinus et Musuniensis comes. Drugi dokument – bezprzecznie falsyfikat – wyzna- cza Ujfalu (obecnie Peczowska Nowa Wieœ) gdzie mo¿e pobieraæ c³o Demetriusz, prze³o¿ony czeœników, a w zwi¹zku z tym kupcom usque ad flavium Poprath versus Muschina nie wolno omijaæ tego¿ Ujfalu, por. Codex diplomaticus et epistolaris Slovaciae, t. 1, ed. R. Marsina, Bratislavae 1971, nr 156 (s. 124). Jak wyjaœnia wydawca Kodeksu (s. 407), dokument pierwszy dotyczy Mosony na Wêgrzech, a nie polskiej Muszyny, zaœ drugi – okreœlony zostaje jako falsyfi- kat. W kwestii tej zob. tak¿e Ko³odziejski 1996, s. 141, przyp. 25. Por. tak¿e uwagi M. Barañskiego, Dominium S¹dec- kie. Od ksi¹¿êcego okrêgu grodowego do maj¹tku klasztoru klarysek s¹deckich, Warszawa 1992, s. 262 oraz S. Pie- trzaka, O dokumencie z 1209 roku i jeszcze innym falsyfikacie, „Almanach S¹decki”, (5), nr 1, 1996, s. 95-97, jak równie¿ tego¿, O dokumencie z 1209 roku, AM, 1996, s. 84-85. 85 Wissona scholastyka krak.; na mocy testamentu jego w³¹czon¹ zosta³a do dóbr sto³u biskupów krak. Lecz synowica i spadkobierczyni Wissona, Bogus³awa ¿ona comesa Mironega367, pozwa³a Paw³a (z Prze- mankowa) b. krak. o zwrot maj¹tku rodzinnego. W zawartej ugodzie uznano wa¿noœæ testamentu i M. pozosta³a przy biskupstwie krak.368 (Kod. dypl. kat. kr. I, 123 i 125). Jest w¹tpliwem, czy do dóbr mu- szyñskich nale¿a³o wtedy terytoryum zamku369, ale wobec faktu historycznie stwierdzonego ugody z r. 1288 odpadaj¹ wersye, jakoby dobra M. darowa³ biskupom krak. W³adys³aw król wêg. za czasów £okiet- ka, czy to za us³ugi, jakie mu przy uzyskaniu korony wyœwiadczy³ Muscata, b. kr., (S³own. geogr.), czy jako odszkodowanie za Biecz, zabrany biskupom krak. przez £okietka przy pomocy Wêgrów370 (Nie- siecki, Herbarz, pod „Gozdawa“) – i jakoby zamek i miasteczko otrzyma³y nazwê od nazwiska Musca- ty371 (musca = mucha). Muszyna do po³owy XIV w. nie by³a jeszcze wsi¹, tylko raczej osad¹ lub Ÿre- biem372. Œwiadczy o tem wiadomoœæ, ¿e w r. 1356 Kazimierz W. za³o¿y³ wieœ Muszynê na suchym korzeniu373 (za Schmauk Hradszky, Supplement analect. terrae szepusiensis, pass II, Nr 79, Stan. Zabo- rowski, Wêgierskie i polskie osadnictwo Spi¿u, Rozpr. Akad. Um. Wydz. hist. filoz., s. II, t. XXVII, 251. M. nale¿a³a do wsi t.zw. wo³oskich (Leon Bia³kowski, Ziemia sandecka, Przegl. hist. XII, zesz. I, r. 1911,

367 Zwanego równie¿ Mirogniewem, a przy tym – tak jak i ¿ona Bogus³awa – równie¿ dalekiego krewnego Wissona (Wysza), por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 27. 368 Zawart¹ ugodê potwierdzi³ 23 maja 1288 roku Leszek Czarny, por. Stamirski 1957, s. 107. 369 Jak zauwa¿a Ko³odziejski, w dokumencie tym nie ma co prawda mowy o oddaniu zamku, jednak¿e badania archeologiczne dowodz¹, ¿e mo¿now³adcza rezydencja obronna w Muszynie ju¿ w tym czasie istnia³a. Jej relikty znajduj¹ siê na wzgórzu po³o¿onym w zachodniej czêœci miasta, w wid³ach potoków Szczawnika i Muszynki. Pozosta³o- œci¹ budowli jest sto¿kowate wypiêtrzenie o wymiarach 15 x 11 m, odciête od reszty cyplowatego wzgórza g³êbok¹ fos¹. Czas u¿ytkowania tego zameczku wyznaczyæ mo¿na na 2 po³. XIII wieku. Por. Ko³odziejski 1996, s. 141; ten¿e, Œredniowieczne rezydencje obronne mo¿now³adztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1995, s. 165-166. 370 To odebranie Biecza, który niedawno dosta³ siê Muskacie drog¹ rekompensaty za utrac¹ Kamienicê (w toku lokacji Nowego S¹cza), nie trwa³o d³ugo, bowiem stronników £okietka i Wêgrów wypar³ ³atwo Wac³aw II. Jednak¿e zdobytego miasta ju¿ Muskacie nie odda³, w³¹czy³ je natomiast w sk³ad dóbr królewskich, por. T. Œlawski, Studia nad ludnoœci¹ Biecza w wiekach XIV-XVII, „Ma³opolskie Studia Historyczne”, t. 1, z.3-4,1958, s. 22-23. 371 Tê atrakcyjn¹ koncepcjê toponomastyczn¹ zawdziêczamy spostrzegawczoœci Szczêsnego Morawskiego, który w 1863 roku skojarzy³ ³aciñsk¹ nazwê muchy z przydomkiem biskupa Jana i nazw¹ osady nad Popradem. Dziœ jednak nikt tego wywodu nie traktuje ju¿ powa¿nie. 372 rzebem lub Ÿrebi¹ nazywano w staropolszczyŸnie los, póŸniej tak¿e – udzia³ ziemi, bo o wykarczowan¹ ziemiê czêsto rzucano los. W Polsce wspólny maj¹tek rodowy by³ dzielony na dzia³ki, czyli Ÿrebia, które przez losowa- nie oddawano w u¿ytkowanie poszczególnym rodzinom. W Sieradzkiem – Ÿrzebem okreœlano area³ równy ³anowi teutoñskiemu (niemieckiemu), por. S³ownik jêzyka polskiego, t. 10, Warszawa 1968, s. 1381. S³owo wystêpuje w wielu jêzykach s³owiañskich (cerk. Ÿrìbij, serb. Ÿdrijeb, rus. ¿eriebiej). Tomkowicz u¿ywa Ÿrzeba na okreœlenie ziemi œwie¿o wydartej z lasu. 373 Obok grodu muszyñskiego musia³a siê równie¿ rozwijaæ osada otwarta, dwukrotnie wspomniana w 1288 roku, kiedy scholastyk Wysz darowuje biskupom krakowskim wsie swoje Œwiniarsko i Muszynê (Swinarsco et Mussi- nam). Mimo to, królewska lokacja Muszyny (Nova Civitas) przypada dopiero na 19 lipca 1356 roku. U¿ycie w doku- mencie okreœlenia Nova Civitas zwi¹zane byæ musia³o z istnieniem jakiejœ Antiqua Civitas, któr¹ byæ mog³o ówczeœnie jedynie Miastko – s³abo poznane z braku Ÿróde³, por. Kiryk 1992b, s. 183-198 – ewentualnie owe PowroŸniki, jeœli by przyj¹æ niedawno wysuniêt¹ koncepcjê S. Miczulskiego, por. Miczulski, Pocz¹tki Muszyny, op. cit., s. 20-29. W 1364 roku Muszyna jest ju¿ miastem, le¿¹cym pod zamkiem o tej samej nazwie. B. Krasnowolski wyodrêbni³ ostatnio trzy etapy powstawania tego organizmu miejskiego: faza I przedlokacyjna wczesna (przed 1209), zwi¹zana z powstaniem gródka rycerskiego i osady; faza II przedlokacyjna (1288), kiedy osada przechodzi w posiadanie biskupa krakowskie- go Paw³a z Przemankowa; faza III lokacyjna (przed 1356) zwi¹zana z lokacj¹ miasta przez Kazimierza Wielkiego, por. Krasnowolski 2004, s. 139-144, il. 100-103. Hamuj¹co na jej rozwój wp³ynê³o istnienie le¿¹cego po s¹siedzku Miastka (i vice versa), gdy¿ wobec okolicznej pustki osadniczej i braku osad wiejskich brak by³o solidnych przes³anek do gospodarczego i cywilizacyjnego rozwoju a¿ dwóch organizmów miejskich na skrawku po³udniowego pogranicza pol- skiego. Odbi³o siê to wkrótce i na samym Miastku, które – jako miasto – znika z dziejów (w 1529 z pewnoœci¹ jest wsi¹), by po latach kontynuowaæ sw¹ historiê w nowym tworze osadniczym – Tyliczu (lokacja w 1612 roku), por. Stamirski 1968, s. 385. Feliks Kiryk nie wyklucza mo¿liwoœci, i¿ Miastko zosta³o translokowane na miejsce Muszyny, osady chronionej przez zamek kazimierzowskiej fundacji. Muszyna, bed¹c centrum rozleg³ego klucza dóbr biskupich, stano- wi³a zarazem polsk¹ i miejsk¹ wyspê na terytorium £emkowszczyzny. W 1662 roku liczy³a 541 mieszkañców, Kiryk 1979a, s. 73. W 1900 roku to 2,5-tysiêczne miasteczko zabudowane by³o 433 domami, por. Czajkowski 1999, s. 169. 86 Marzec-Kwiecieñ, str. 228-232). Niebawem musia³a zostaæ miastem, ju¿ bowiem w r. 1364 nazywano j¹ „Nova civitas Mussina”, albo wprost tylko „Nova civitas” (Kod. dypl. kat. kr. I, 301, 302). W sporze o koronê polsk¹ biskup krak. popiera³ Zygmunta Luksemburczyka, za co Jagie³³o zaj¹³ dobra muszyñ- skie na rzecz Korony (S³own. geogr.); lecz w r. 1391 napowrót odda³ je biskupstwu krak., potwierdzaj¹c prawa przyznane dawniejszymi przywilejami królewsk.374. Miasteczko pod zamkiem muszyñskim nazwane jest: PowroŸniki (Kod. dypl. kat. krak. II, 161). Wtedy dobra okoliczne urz¹dzone zosta³y jako klucz375, w którym powsta³a instytucya wyj¹tkowa: organizacja wojenna kresowa przeciw opryszkom376 i przeciw Wêgrom, ze starost¹ na czele377, starostwo duchowne zale¿ne od biskupa krak. (W³ad. Bêbynek, Starostwo muszyñskie, Przewodn. nauk. i liter. Dod. do Gaz. lwow., r. 1914, T. XLII, str. 10). Jednak¿e dobra wkrótce znów wychodz¹ z r¹k biskupów i s¹ nadal w posiadaniu królów polsk. Ju¿ r. 1397 królowa Jadwiga zapisuje Mœcicowi Staniszewskiemu na mia- steczku Muszynie pewn¹ sumê w dodatku do sum, które ten¿e na tych dobrach otrzyma³ by³ ju¿ poprzed- nio od W³adys³awa Jag., a na zapewnienie oddaje mu te dobra w zastaw378 (Niemcewicz, Pamiêtniki, I, 325, przytocz. w Morawskiego, S¹deczyzna, II, 54). Dopiero Zbigniew Oleœnicki odzyska³ M. dla biskup- stwa krak. R. 1488 wystêpuje kasztelan zamku muszyñskiego (S³ownik geogr. za Morawskim, S¹deczyz- na II, 242-244, 292). W wojnie o tron wêg. r. 1474 oddzia³ Wêgrów zdoby³ M.379 lecz wskutek uk³adów zawartych w Sromowcach M. wróci³a w posiadanie dawnych w³aœcicieli (D³ugosz, Hist. pol. V, 599, 603) i pozosta³a w ich rêku a¿ do podzia³u kraju w r. 1772380 (£epkowski-Jerzmanowski, Podró¿ po Galicyi w r. 1849, Bibl. warsz. r. 1850, III, 199 nota; £epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

374 Mia³o siê to staæ na mocy dokumentów W³adys³awa Jagie³³y, wydanych biskupowi krakowskiemu Janowi Radlicy 30 lipca i 5 sierpnia 1391 roku, por. Stamirski 1961, s. 27; K. Tymbarski, Zarys dziejów gospodarczo-spo³ecz- nych Muszyny w czasach galicyjskich (1770-1918), RS, t. 17, 1982, s. 48; Kumor 1996, s. 9. W innym miejscu Stamir- ski dokonuje drobiazgowej analizy miejscowoœci wymienionych w dokumencie Jagie³³y z 5 sierpnia 1391, czyni¹c przy okazji interesuj¹ce uwagi historyczne, a tak¿e wykazuje daleko posuniêt¹ ostro¿noœæ, gdy idzie o autentyzm przywile- jów Jagie³³owych, por. Stamirski 1965, s. 27-29. Poddaje tak¿e w watpliwoœæ – uzasadniaj¹c obszernie swe stanowi- sko – by Muszyna ju¿ w 1391 roku dosta³a siê biskupom krakowskim, tam¿e, s. 36. W konkluzji wywodu Stamirski stwierdza, i¿ oba dokumenty z 1391 roku nosz¹ znamiona falsyfikatu, zaœ objêcie Muszyny przez Zbigniewa Oleœnickiego (doradcê W³adys³awa Warneñczyka) dokona³o siê najpewniej po œmierci króla pod Warn¹, w czasach bezkrólewia 1445-1447, kiedy to wiele dóbr królewskich zaw³aszczy³y bezprawnie szlacheckie i koœcielne rêce, tam¿e, s. 38-39. 375 Skomplikowanym kwestiom prawno-ustrojowym klucza muszyñskiego poœwiêcone jest niezwykle drobiaz- gowe – równoczeœnie jednak bardzo interesuj¹ce – studium S. P³azy, Ustrój wsi i s¹downictwo nad ch³opami w kluczu muszyñskim XVI-XVIII w., RS, t. 29, 2001, s. 17-52. 376 Z³oczyñcami na pograniczu zajmowa³ siê z ca³¹ surowoœci¹ muszyñski s¹d kryminalny, który – jak œwiadcz¹ wyroki w zachowanych aktach – po torturach w œledztwie, szafowa³ wrêcz kar¹ œmierci, zaœ pamiêtne – czyli karê ch³osty na muszyñskim rynku (najczêœciej sto plag) – stosowa³ niezwykle rzadko. Por. S. P³aza, op. cit., s. 44-48, który przytacza makabryczne przyk³ady kar i sposoby ich wykonywania. 377 Ich katalog – od czasów Miko³aja Pikarana, starosty muszyñskiego w 1449 roku, do Idziego Fihausera w latach 1758-1772 – podaje Stamirski 1971, s. 51-63. 378 Fakt ten stanowi dla Stamirskiego jeden z dowodów na to, i¿ szeœæ lat wczeœniej Jagie³³o nie odda³ jednak dóbr muszyñskich biskupom krakowskim, jak chc¹ przypisywane mu dokumenty (falsyfikaty) z 1391 roku, por. Stamir- ski 1971, s. 9. 379 Najazd Tomasza Tarczaya z Lipian na przygraniczne tereny Polski zosta³ przeprowadzony na nieoficjalne polecenie Macieja Korwina. Por. K. Baczkowski, Walka Jagiellonów z Maciejem Korwinem o koronê czesk¹ w latach 1471-1479, Kraków 1980, s. 90-91. 380 Klucz muszyñski by³ autonomiczn¹ w³asnoœci¹ – pañstwem biskupów krakowskich, licz¹cym 446 km2, rz¹- dz¹cym siê w³asnym prawem, posiadaj¹cym w³asne s¹downictwo, w³asn¹ si³ê zbrojn¹ i w³asnego starostê muszyñ- skiego, nie maj¹cego przy tym ¿adnych odniesieñ do typowego urzêdu starosty grodowego. Jako taki przetrwa³ oko³o 333 lata nieprzerwanych rz¹dów biskupich, od ok. 1448 do 1781 roku (za Stamirskim przyjmujemy bowiem, i¿ rzeko- me dokumenty Jagie³³y z 1391 roku s¹ XVI-wiecznym falsyfikatem, wykonanym przez odbiorcê, por. Stamirski 1971, s. 8-9). W 1680 roku w sk³ad pañstwa muszyñskiego biskupów krakowskich wchodzi³a: Wawrzka, Florenka, Polanka, Lelichowa, Jêdrzejowka, Zabrzyska, Sczawnik, Krynica, Powroznik, Szetnica, Izby, Muszynka, Bronary Nizsze, Brona- ry Wyzsze, Jaskowa, Zegestow, Z³ockie, Jastrzebnik, Stawiszyn, Berest, Piorunka, Czernica, Czarna, Kamionka, Milik, Mochnacka, S³otwin i Woykowa. Z czasem (2 po³. XVII w.) liczba wsi klucza muszyñskiego wzros³a do 35, a sam klucz stanowi³ 1/7 wszystkich posiad³oœci biskupstwa krakowskiego, por. P³aza 1968, s. 47. Pobór z tych dóbr – wynosz¹cy 3620 florenów i 12 groszy – p³acony by³ ze 137,5 pó³dworzysk wa³askich, 2 kó³ zakupnych, 2 kó³ dorocznych, 4 kó³ 87 Byli tu ludwisarze odlewaj¹cy dzwony w koñcu XVII w. – por. Powiat Nowotarski, NiedŸwiedŸ „z daw- nych opisów”, na samym koñcu. Koœció³ paraf. œ. Józefa. Patron cesarz Rok za³o¿enia parafii i budowy pierwszego koœcio³a niepewny381. W aktach miejscowych koœcielnych jest „Series parochorum ab anno erectionis 1649” i dotacya Piotra Gêbickiego b. kr. z r. 1649382. Niezgod- na z tem zdaje siê byæ wiadomoœæ, i¿ ju¿ Trzebicki b. kr. (1657-1679) „zachêca³ do wystawienia koœcio- ³a murowanego w miejsce drewnianego w dobrach biskupich Muszyna” (Hoszowski, Andrzej Trzebicki, 82), a wprost sprzeciwia siê przyjêciu daty 1649 r. Wzmianka o potwierdzeniu przez Trzebickiego w r. 1659 erekcyi383 i dotacyi uczynionej przez Gembickiego384; czytamy tam bowiem: „villam ad mensam

trackich, 3 kowalów, 10 komór z byd³em, 2 hut œklanych, 2 towarzyszów hutnych, 20 so³tysów na rolach ³anowych, 11 zagród z rolami i 300 owiec, Rejestr poborowy 1680, s. 249. W samej Muszynie wymieniono w 1680 nastêpuj¹cych rzemieœlników: trzech kowali, dwóch szewców, krawca, rzeŸnika i garncarza, tam¿e, s. 275. Interesuj¹ce zestawienia demograficzne, wyznaniowe i narodowoœciowe, odnoœnie terenów pañstwa muszyñskiego w XVIII wieku podaje P. Ry- chlewski, Ludnoœæ klucza muszyñskiego w drugiej po³owie XVIII wieku, RS, t. 28, 2000, s. 48-60. Zagadnieniami gospodarczymi i spo³ecznymi stolicy klucza w latach zaboru austriackiego zaj¹³ siê K. Tymbarski, Zarys dziejów gospo- darczo-spo³ecznych Muszyny w czasach galicyjskich (1770-1918), RS, t. 17, 1982, s. 47-70, który przedstawia równie¿ szczegó³owe wykazy rzemieœlników czynnych w Muszynie w 1870 roku. 381 Przyjmuje siê, ¿e parafia rzymskokatolicka w Muszynie zosta³a uposa¿ona przez biskupów krakowskich i powsta³a w roku 1356, chocia¿ XIV-wieczne rachunki kolektorów œwiêtopietrza jeszcze Muszyny nie wymieniaj¹, Stamirski, s. 39, przyp. 174. Pierwszy drewniany koœció³ parafialny istnia³ tu ju¿ zapewne w 2 po³. XIV wieku, lecz nie zachowa³a siê o nim ¿adna informacja, por. Kornecki 1972, s. 280; Kornecki 1996, s. 34. Najstarsza wzmianka o parafii muszyñskiej pochodzi z 18 lipca 1400 roku i dotyczy kanonika zakonu œw. Augustyna w Krakowie – ksiêdza Piotra, który niedawno zosta³ by³ – po okresie vacatu – proboszczem Muszyny w diecezji krakowskiej, por. Stamirski 1968, s. 376; Stamirski 1971, s. 38-39; T. M. Trajdos, O pierwszym znanym plebanie Muszyny, AM, 1997, s. 12. ¯aden z powy¿szych autorów nie zwróci³ jednak uwagi na to, i¿ chodzi tu o zakonnika z tego samego zgromadzenia (de poenitentia beatorum martyrum, zw. w Polsce markami), którego klasztor w Lebichowej ko³o Trzciany (w pow. bocheñ- skim) ufundowa³ niegdyœ scholastyk Wysz wraz z bratem Dzier¿ykrajem, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 27. By³by to tylko zbieg okolicznoœci, czy te¿ mo¿e jakieœ odleglejsze zwi¹zki marków z Muszyn¹, datuj¹ce siê od czasu scholastyka Wysza? Najstarsze wiadomoœci o koœciele parafialnym w Muszynie (stoj¹cym poza obrêbem miasta), drewnianym, p.w. Wniebowziêcia NP Marii, pochodz¹ z lat 1595-1618, Stamirski 1971, s. 45. Kolejne informacje, z lat 1618-1728, dotycz¹ koœcio³a p.w. œœ. Marcina i Archanio³a Micha³a. Nale¿y jednak przyj¹æ, ¿e chodzi tu o ten sam koœció³, który zmieni³ wezwanie, b¹dŸ cezura roku 1618 oznacza budowê nowej œwi¹tyni parafialnej, por. Kornecki 1972, s. 273; Kornecki 1996, s. 34. Stamirski opowiada siê za t¹ drug¹ mo¿liwoœci¹, gdy¿ stwierdza, i¿ w 1618 roku Muszyna posiada³a nowy koœció³ drewniany, wzniesiony z inicjatywy kardyna³a Bernarda Maciejowskiego. W tym cza- sie by³a to ju¿ œwi¹tynia ukoñczona, wyposa¿ona w 3 murowane o³tarze, a wizytator parafii nakazywa³ miejscowemu proboszczowi – dominikaninowi ks. Zygmuntowi Piskorzewskiemu – by ten zabiega³ o konsekracjê, Stamirski 1971, s. 45. W 1728 roku koœció³ ten funkcjonowa³ nadal, jednak by³ ju¿ zniszczony przez staroœæ, a wezwanie zmieniono na œw. Mariê Magdalenê, tam¿e, s. 46. 382 Dyplom biskupa Gembickiego z 1649 roku by³ tylko jednym z szeregu dzia³añ, jakie kuria krakowska podej- mowa³a w Muszynie od co najmniej 1596 roku, aby tylko wzmocniæ i lepiej uposa¿yæ tê parafiê. W 1604 roku kardyna³ Bernard Maciejowski nada³ plebanowi muszyñskiemu dochody ze wsi Z³ockie. W 1619 roku dosz³y do tego dochody ze wsi Wierchomla Wielka, które – jak twierdzi Stamirski – 12 lipca 1619 roku przyzna³ parafii w Muszynie biskup Piotr Tylicki (chodzi³o o wieœ z so³tystwem, ³anem pola, m³ynem, folwarkiem, ³¹k¹, ogrodem i foluszem). Stamirski jest tu jednak w b³êdzie – albo co do daty, albo co do osoby – bowiem bp Piotr Tylicki zmar³ by³ w 1616 roku. Niezale¿nie od tej uwagi, wszystkie dotychczasowe nadania na rzecz plebana muszyñskiego biskup Gembicki w 1649 roku zebra³, zatwierdzi³ i potwierdzi³, por. Stamirski, s. 39-41. W latach póŸniejszych nie ma ju¿ w Ÿród³ach wzmianek o przynale¿- noœci Z³ockiego do dóbr parafialnych Muszyny, mowa jest bowiem ci¹gle o Wierchomli Ksiê¿ej, z której mieszkañcami stosunki uk³ada³y siê proboszczowi rozmaicie: w 1675 roku s¹d duchowny w Krakowie – zaspokajaj¹c na osobnej karcie spisane krzywdy poddanych z Wierchomli Wielkiej – nakaza³ plebanowi muszyñskiemu ks. Wawrzyñcowi Kry- gnowskiemu, aby ksi¹dz pleban poddanych ze wsi nie wygania³, jako £eœka Popowica, ale ¿eby go przy wszystkim zachowa³ spokojnie, a nie bi³ ich i kaliczy³ , Stamirski 1971, s. 42. 383 Powtórna fundacja parafii w Muszynie – z woli biskupa Andrzeja Trzebickiego – wypad³a 13 sierpnia 1659 roku, kiedy komendarzem w Muszynie by³ ks. Melchior Piskorzewski, por. Stamirski, s. 40-41. Ów Melchor Piskorzew- ski w wykazie proboszczów muszyñskich okreœlony jest przez Stamirskiego jako Piskorowski, tam¿e, s. 64. 384 Zob. te¿ K. Przyboœ, Dzieje biskupa Piotra Gembickiego i muszyñskie ich w¹tki, AM, 1999, s. 94-102. 88 nostram episcopalem pertinentem, et per Illnos et Rmos olim Petrum Tylicki, Andream Lipski et Jacobum Zadzik episcopos Crac. eidem ecclesiae et suo parocho Musinensi incorporatam (czy incomparatam?) nomine Wierzchomla” (z aktów koœcielnych £epkowskiego noty rêkop. 1851 r.). Wszyscy trzej biskupi byli poprzednikami Gembickiego a Tylicki + 1616. Schematyzm dyec. podaje rok budowy koœcio³a 1679385. Wszystko to ba³amutne; wed³ug tablicy erekcyjnej umieszczonej w koœciele, pocz¹tek budowy koœcio³a obecnego przypada na r. 1676, a wed³ug drugiego napisu konsekracya na r. 1749386.

13/9 1893 i 11/9 1895

Budynek ceglany tynkowany wew. i zewn., obszerny, jednonawowy. Sty- lowych cech ma³o, lecz te co s¹ i plan, wskazuj¹ epokê baroku. Prezbiteryum wê¿sze zamkniête pó³kolisto. Fasady podzielone pilastrami u³o¿onemi w wi¹zki stopniowane w rzucie poziomym. S¹ to zamaskowane szkarpy i zakoñczone gór¹ jak szkarpy, ka¿da daszkiem poni¿ej fryzu i gzymsu koronuj¹cego. Fryz doœæ szeroki nad szkarpami opatrzony otworami strzelnic387 , a podobnie piêtro nad zakrysty¹ i strych nad niem. Na fryzie na[d] frontem g³ównym data znakami du¿emi wypuk³ymi wykonanymi w tynku:

Ten napis mo¿e odnosi siê do powiêkszenia lub odnowienia koœcio³a388.

385 Powstanie zachowanego do dzisiaj koœcio³a parafialnego – najpewniej czwartego z rzêdu wzniesionego w Muszynie – wi¹¿e siê o¿ywieniem ruchu budowlanego po wstrz¹sach wojen szwedzkich, odtworzeniem i umocnie- niem sieci parafialnej, nowymi uposa¿eniami i masow¹ rekoncyliacj¹ zniszczonych b¹dŸ sprofanowanych œwi¹tyñ. Ponownego uposa¿enia podupad³ej parafii muszyñskiej dokona³ w roku 1659 biskup Andrzej Trzebicki. Budowê koœ- cio³a, który dedykowano œw. Józefowi, rozpoczêto trzy lata póŸniej i trwa³a ona do roku 1679. Por. KZS 1951, s. 16; Kornecki 1996, s. 34; K. Przyboœ, Andrzej Trzebicki (1607-1679) biskup krakowski, fundator muszyñskiego koœcio³a, AM, 1997, s. 17-19. Koœció³ ten zosta³ zlokalizowany w nowym miejscu, bowiem zdecydowano wówczas o odsuniêciu go od rynku daleko ku wschodowi, a¿ po kraniec zasiêgu ówczesnej zabudowy. 386 Tomkowicz ma tutaj racjê, bowiem wedle inskrypcji ³aciñskich na tablicach marmurowych w koœciele (obec- nie pod chórem) – 3 czerwca 1676 biskup krakowski Andrzej Trzebicki poœwiêci³ kamieñ wêgielny pod now¹, murowa- n¹ œwi¹tyniê. W roku 1728 koœció³ by³ jeszcze niedokoñczony. W roku 1749 konsekrowa³ go biskup krakowski Andrzej Stanis³aw Za³uski, por. Stamirski 1971, s. 46. Œwi¹tynia przetrwa³a do naszych czasów z pewnymi zmianami. Wiemy, ¿e uleg³a ona po¿arowi w roku 1730, po czym by³a restaurowana. Przekszta³cenia z wieku XVIII s¹ dziœ trudne do uchwycenia i – jak siê wydaje – w niewielkim stopniu zaznaczy³y siê w architekturze, por. Kornecki 1996, s. 34-35 oraz il. na s. 56. Wed³ug Stamirskiego, w 1728 roku istnia³y w Muszynie 3 koœcio³y: niedokoñczony murowany, drewniany – stary i zniszczony – p.w. œw. Marii Magdaleny oraz drewniany, niekonsekrowany, p. w. œw. Józefa, tam¿e, gdzie zamiesz- czony dodatkowo poczet proboszczów i administratorów muszyñskich do 1800 roku, s. 64-65. 387 W przypadku architektury zewnêtrznej koœcio³a w Muszynie osobliwoœæ stanowi w³aœnie strefa najwy¿sza, gdzie – wbrew logice – pilastry nie wspieraj¹ ani belkowania, ani wydatnego gzymsu, lecz ich przed³u¿enia (w formie ramowych listew) wydzielaj¹ pola mieszcz¹ce strzelnice kluczowe, ponad którymi biegnie wieñcz¹cy gzyms konsolko- wy. Kondygnacja strzelnicza, z wnêkami strzeleckimi od wewn¹trz, w obrêbie nadbudowanej nad sklepieniami prze- strzeni strychowej, dodaje architekturze wyj¹tkowej smuk³oœci, por. Kornecki 1996, s. 35. Jak s³usznie zauwa¿a Kor- necki, podobnych przyk³adów inkastelacji budowli sakralnych z XVII wieku znajdujemy wiêcej, przede wszystkim na pograniczu karpackim i ziemiach ruskich, zaœ analogiczne do muszyñskich kondygnacje strzelnicze wystêpuj¹ nawet w du¿ych koœcio³ach miejskich, jak np. u rzeszowskich bernardynów, czy parafialnej œwi¹tyni w Brzozowie, zob. tam¿e, s. 36. 388 Wiadomo, ¿e w 1803 roku nadbudowano zakrystiê i odnowiono oraz scalono elewacje zewnêtrzne, por. Kornecki 1996, s. 35. 89 Zakrystya z piêtrem stanowi na planie i w widoku zewn. boczne ramiê jakby krzy¿a. Podobno by³o i drugie po przeciwnej stronie, lecz przed laty zabra³a je woda strumyka Mu- szynki wpadaj¹cego w pobli¿u do Popradu389. Przed frontem koœcio³a z muru obwodowego cmen- tarnego sterczy w górê murowana œciana p³askiej dzwon- nicy, z trzema arkadami w których s¹ dzwony390. W murze obwodowym cmentarz, zewn¹trz, od stro- ny drogi ku PowroŸnikowi, ma³a wnêka, a w niej grupa 3 pos¹¿ków, rzeŸba kamienna: M. Boska i dwóch bisku- pów, poni¿ej M. Boskiej herb – widzia³em przeje¿d¿aj¹c z oddalenia, wydaje siê ³adna rzeŸba z XVII w. Wnêtrze koœcio³a obszerne i jasne391. U góry obiega œciany gzyms z kroksztynami, podob- ny do tego co jest na fasadzie w Starym S¹czu.

W prezbiteryum dwie tablice spore marmurowe z napisami umieszczone w œcianie nad drzwiami bocznemi a pod portretami dwóch biskupów392. Nad drzwiami po prawej rêce (do zakrystyi) pod portretem Trzebickiego b. krak. tablica z napisem rytym (litery: kapitaliki):

ANDREAS TRZEBICKI EPISCOPVS CRACOVIENSIS DVX SEVERIAE TEMPLI HVIVS MVSZYNENSIS CONDITOR PRIMVM LAPIDEM SOLEMMITER POSVIT I HONOREM ET SVB TVTELA GLORIOSIS. DEI MATRIS, BEATISSIMAE VIRGINIS MARIAE VISITATIONIS ET REFVGII NOSTRI: SANCTI JOSEPHI, SPONSI EIUSDEM: NEC NON SANCTORUM, SANCTE STANISLAI EPISCOPI

389 Sta³o siê tak rzeczywiœcie, w groŸnej powodzi z 26 sierpnia 1813 roku. Jak zapisa³ Jan Paw³owski – bur- mistrz Muszyny: A przy koœciele sta³a wikarya za drog¹ i dwa domy pod wikary¹ – te woda zabra³a. I zakrystyê tej wysokoœci i szerokoœci jak ta, która jest od strony plebanii [tj. od po³udnia – przyp. nasz PT£]. Naprzeciw tyj zakrystyi woda podmuli³a stok góry, który run¹³, por. W. Kmietowicz, Powodzie, po¿ary i inne klêski w Muszynie, AM, 1998, s. 20. 390 Dzwonnica ta zosta³a wzniesiona w 1803 roku, por. Kornecki 1996, s. 35. Najstarszy z dzwonów – imieniem Józef, który ogl¹daæ móg³ Tomkowicz, zosta³ przelany (ze starszego, pêkniêtego) w roku 1864. Przetrwa³ ten dzwon jednak tylko do roku 1915, kiedy to Rosjanie zdjêli go i zabrali na cele wojenne. Nowy dzwon, ufundowany przez mieszkañców Muszyny w roku 1922, równie¿ nie mia³ szczêœcia, gdy¿ ju¿ w maju 1940 roku zosta³ zarekwirowany przez Niemców, por. S. Wygonek, Historia g³osem muszyñskich dzwonów pisana, AM, 1999, s. 76-79. 391 Architektura wnêtrza posiada wywa¿one proporcje i konsekwentne podzia³y o bogatej artykulacji. Prezbite- rium i nawê nakrywaj¹ sklepienia krzy¿owe, o przês³ach rozdzielonych gurtami. W zamkniêciu prezbiterium wprowa- dzono sklepienie hemisferyczne z czterema g³êbokimi lunetami. Œciany rozcz³onkowane s¹ zdwojonymi pilastrami, odpowiadaj¹cymi przês³om i gurtom sklepiennym, dŸwigaj¹cymi nisko posadowione, prze³amuj¹ce siê belkowanie z wydatnym gzymsem. W dolnej strefie, oddzielonej gzymsem, znajduj¹ siê pó³koliœcie zamkniête wnêki arkadowe przeznaczone dla pomieszczenia o³tarzy. Przemyœlana architektura koœcio³a – jak s³usznie zauwa¿a Kornecki – spe³- nia wszechstronne wymogi funkcjonalne, gdy¿ w jednonawowym, przestrzennym wnêtrzu zapewnia zarówno miejsce dla wyposa¿enia, jak i dobre warunki oœwietlenia oraz – nie naruszaj¹c charakteru sakralnego – wprowadza w obrêb budowli funkcjê obronn¹. Budowniczy koœcio³a muszyñskiego nie jest dotychczas znany, trudno nawet wskazaæ budo- wlê pokrewn¹, chocia¿ ogólna koncepcja architektoniczna (z wyj¹tkiem inkastelacji) mieœci siê w doœwiadczeniach warsztatów krakowskich, reprezentuj¹cych skromny, jednonawowy program przestrzenny. Por. Kornecki 1996, s. 35. 392 Obecnie wmurowane w œcianê pod chórem muzycznym, na prawo od wejœcia. Kazimierz Przyboœ, w pracy poœwiêconej inskrypcjom koœcio³a muszyñskiego, utrzymuje i¿ obecna lokalizacja tablic (pod chórem muzycznym) jest pierwotna, por. K. Przyboœ, Inskrypcje w muszyñskim koœciele parafialnym p.w. œw. Józefa, AM, 1998, s. 46-49. 90 MARTYRIS ET BEATI STANISLAI KOSTKA SOCIE- TATIS JESU, PATRONORUM REGNI POLONIAE ANNO MDCLXXVI DIE III IVNII Naprzeciw nad drzwiami do skarbca, pod portretem Za³uskiego b. krak. tablica podobna z napisem, ¿e Andrzej Stanis³aw Za³uski b. krak. koœció³ konsekrowa³ d. 3. Sierpnia 1749 [tekst skreœlony przez Autora].

ANDREAS STANISLAVS KOSTKA ZA£VSKI EPISCOPVS CRACOVIENSIS, DUX SEVERIAE TEMPLVM HOC MVSZYNENSE (?) AB ANDREA TRZEBICKI ANTECESSORE SVO GLORIOSE CONDITVM IN HONOREM BEATAE MATRIS VIRGINIS ET SS. PATRONORVM IOSEPHI, STANISLAI MARTYRIS ET STANISLAI KOSTKA SOLENMI RITV CONSECRAVIT ANO 1749 DIE 3 AVGVSTI DIEM CONSECRATIONIS ANNIVERSARIAM DOMINICAM DECIMAM POST PENTECORTEN ASSIGNAVIT Obie tablice zapewne dane razem oko³o po³owy XVIII w.

O³tarze. W prezbiteryum dwa boczne drewniane, niewielkie, maj¹ retabula z bogatej rzeŸby barokowej, w architekturê i skrêty roœlinne, kolumny skrêcane spiralnie393.

Ambona drewniana barok. z baldachimem bogato rzeŸbiona w skrêty, kwiaty i owoce, z³ocona i srebrzona394. Wykonanie rzeŸby prowincyonalne.

Obrazy395.

393 W niewielkim o³tarzyku z pocz¹tku XVIII wieku, ustawionym przy pó³nocnej œcianie prezbiterium, wykorzy- stano starsz¹ predellê. Znajduj¹ca siê na niej inskrypcja: AD DEI OMPTS CLAM D: ANTONII HREM ALTAR HOC ERECTV, IMPESA E STANISLAI HOMIAK CIVIS MVSZYN, A 1634 9 BRIS, wskazuje, i¿ o³tarz – z którego pochodzi ta predella – ufundowa³ w roku 1634 Stanis³aw Homiak, por. tak¿e Kornecki 1997, s. 35. 394 Zachowana do dzisiaj, w latach 1965-66 konserwowana przez art. kons. Zbigniewa Jaskowskiego, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 724. Po raz drugi poddana zabiegom konserwatorskim, w latach 1999-2000, przez art. kons. Józefa Steca. 395 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywane s¹ od 1928 roku dwa skrzyd³a w oprawie rzeŸbiar- skiej, pochodz¹ce z koœcio³a w Muszynie, z przedstawieniami œw. Karola Boromeusza i œw. Katarzyny, nr inw. MDT 71. Na plebanii w Muszynie przechowywany jest (pominiêty przez Tomkowicza) obraz œw. Antoniego. W lewym górnym naro¿niku kompozycji namalowano prostok¹tne okno, w którym ukazano najstarszy znany widok zamku muszyñskie- go, por. Kornecki 1996, s. 30, il. n s. 52; Kornecki 1997, s. 27-29, il. 4. W lewym dolnym naro¿niku kompozycji namalo- wano z kolei miedziane naczynie i kropid³o, które to rekwizyty – jak wiadomo – s¹ swoist¹ sygnatur¹ autorsk¹ Fran- ciszka Lekszyckiego, zakonnika z krakowskiego konwentu bernardyñskiego, malarza czynnego od ok. 1635 do 1668 roku. Ostateczne w³¹czenie obrazu z Muszyny do dorobku artystycznego Lekszyckiego zawdziêczamy wnikliwoœci badawczej Mariana Korneckiego. Kolejnym cennym dzie³em malarskim z koœcio³a parafialnego w Muszynie, który do literatury zosta³ wprowadzony przez Korneckiego, jest obraz œw. Sebastiana, namalowany najpewniej ok. roku 1680 wed³ug ryciny Gerarda Seghersa, por. Kornecki 1997, s. 29-30, il. 6. Na uwagê zas³uguje ponadto obraz wotywny Jana Szablikowskiego, mieszczanina i koœcielnego muszyñskiego, ufundowany w roku 1708, przedstawiaj¹cy œœ. Idziego i Bernarda adoruj¹cych króluj¹c¹ w niebiosach Matkê Bosk¹ z Dzieci¹tkiem. W lewym dolnym rogu kompozycji nama- lowano klêcz¹c¹ postaæ fundatora, zaœ obok inskrypcji fundacyjnej pojawia siê sygnatura: Ian Medycki Maliarz, zob. Kornecki 1997, s. 31, il. 7. 91 Ma³ych rozmiarów, dobrego wykonania: Œmieræ œ. Józefa396 i œ. Jana Ewang., w dwóch o³tarzach bocznych w prezbiteryum397.

Wieczerza u Szymona, obraz du¿ych rozmiarów, w ramie ozdobnej czarnej drew., na œcia- nie pod chórem muzycznym. Obraz olejny na p³ótnie, postaci ludzkie ½ wielkoœci natur. malowanie doœæ dobre, co do rysunku i perspektywy, zw³aszcza co do przy- borów, jak sto³ek z oparciem zakoñczonem g³ówkami lwiemi, naczynia, potrawy. Mo¿e epoka empire398.

Portrety biskupów Trzebickiego399 i Andrz. Stan. Za³uskiego400, doœæ du¿e, niez³e401 zap. z XVIII w.*. dopisek o³ówkiem na 2 Pos¹¿ki drewniane, œœ. Jadwigi i £ucyi (fig. )402, wys. 0.63 m., ustawione na o³tarzu lewym marginesie bocznym w nawie403, po lewej rêce wejœcia g³ównego**. Wykonane z drzewa lipowego, robota s. 41 rêkopisu: 404 fot.p. Lepszego z XV w., polichromia olejna nowsza .

* Mia³y byæ do niedawna jakieœ stare stacye, zdaje siê malowane, które darowano do koœcio³a w Piwnicznej (1895). ** Tych pos¹¿ków w r. 1893 i 1895 nie widzia³em. Wzmiankê niniejsz¹ i fotografiê z r. 1919 zawdziêczam p. L. Lepszemu.

396 Obraz – wraz z nastaw¹ o³tarzow¹ – konserwowany by³ przez art. kons. Zbigniewa Jaskowskiego w 1958 roku, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 723. Marian Kornecki zalicza dzie³o do prac warsztatu Jana Medyckiego, Kornecki 1997, s. 31. O dzia³alnoœci Medyckiego na polu malarstwa ikonowego, zob. Kornecki 1991, s. 137-138. 397 Zachowane do dzisiaj. 398 Obraz o wymiarach 200 x 150 cm pochodzi z koñca XVIII wieku. Konserwowany by³ w 1955 przez art. kons. Annê i Zofiê Paw³owskie, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 726. 399 Portretowany przedstawiony zosta³ w ujêciu do bioder a rysy twarzy zbli¿one zosta³y do ca³opostaciowego portretu Trzebickiego (autorstwa Daniela Schulza, dawniej nies³usznie ³¹czonego z Danielem Frecherem), zachowa- nego w kru¿gankach klasztoru krakowskich franciszkanów. por. M. Gi¿yñska-Matecka, Portret biskupa Andrzeja Zawi- szy Trzebickiego w kru¿gankach Klasztoru OO. Franciszkanów w Krakowie, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiel- loñskiego”, nr 479, „Prace z Historii Sztuki”, z. 14, 1977, s. 43-70, il. 1-7. 400 Portret bpa Andrzeja Stanis³awa Kostki Za³uskiego wzorowany by³ najpewniej na miedziorycie Johanna Martina Bernigerotha, wykonanym w Lipsku w 1746 roku. Na podstawie tego miedziorytu wykonano (bardzo podobny do muszyñskiego) portret bpa Za³uskiego, który obecnie znajduje siê na Zamku Królewskim w Warszawie. Portretowa- ny przedstawiony zosta³ w ujêciu do bioder, z krzy¿em i Orderem Or³a Bia³ego, który nadano biskupowi w roku 1738. 401 Portrety biskupów Trzebickiego i Za³uskiego (wzmiankowane przez autorów KZS 1951, s. 17) jeszcze do niedawna uchodzi³y za zaginione. W roku 2000, w trakcie dezynsekcji magazynu nad kaplic¹ Mi³osierdzia Bo¿ego w koœciele muszyñskim, odnaleziono dwa zrolowane i powa¿nie uszkodzone obrazy. Po zabezpieczeniu osypuj¹cej siê warstwy malarskiej okaza³o siê, i¿ s¹ to dwa poszukiwane od lat portrety biskupie. Jak dowodz¹ badania wykonane podczas konserwacji – przeprowadzonej przez art. kons. Józefa Steca – obydwa obrazy posiadaj¹ tê sam¹ wielkoœæ (69 x 100 cm), cechuje je równie¿ ten sam rodzaj p³ótna u¿ytego w podobraziu, podobna kompozycja oraz identyczna technika malowania. Por. J. Stec, Nieprzypadkowe odkrycie, AM, 2000, s. 162, tam¿e barwne reprodukcje obrazów w trakcie konserwacji. Bez w¹tpienia obrazy s¹ dzie³em tego samego malarza, a czas ich powstania w przybli¿eniu odnieœæ mo¿na do po³owy XVIII wieku (byæ mo¿e zosta³y one ufundowane na uroczystoœæ konsekracji koœcio³a mu- szyñskiego, która mia³a miejsce w 1749 roku, lub nieco póŸniej). Po przeprowadzeniu zabiegów konserwatorskich okaza³e portrety zosta³y zawieszone w koœcielnej zakrystii. 402 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 85, 86. 403 Obecnie umieszczone w o³tarzu ustawionym w bocznej kaplicy po³udniowej, p.w. Bo¿ego Mi³osierdzia. 404 Dwie ma³e figurki œœ. Jadwigi i Otylii (gdy¿ takie rozpoznanie ikonograficzne stosuje w tym przypadku wiêk- szoœæ autorów) zaliczane s¹ do tej samej grupy rzeŸbiarskiej, do której nale¿y (nie odnotowana przez Tomkowicza) rzeŸba Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, umieszczona obecnie w nastawie o³tarza g³ównego. Te trzy zabytki rzeŸby drew- nianej do literatury naukowej wprowadzone zosta³y przez Józefa Edwarda Dutkiewicza, por. J. E. Dutkiewicz, Niezna- ne rzeŸby z XIV-XVI wieku na terenie Ma³opolski po³udniowo-zachodniej, BHSiK, (2) 1933/34, s. 258, tabl. XLII, fig. 5; 92 Chrzcielnica drewniana i boazerya œciany za ni¹ podobnego stylu i roboty jak ambo- na405. Dawne tabernaculum ma³e drewniane w kszta³cie szafeczki406, na drzwiczkach p³asko- rzeŸba: Chrystus w Ogrojcu, na tle z³oconem; mo¿e XVI w. Umieszczone przy chrzcielnicy, u¿ywane na oleje œ. por. tak¿e K. Estreicher, Tryptyk œw. Trójcy w katedrze na Wawelu, „Rocznik Krakowski”, (27), 1936, s. 94, 95, przyp. 1; KZS 1951, s. 16, il. 42; Olszewski 1965, s. 278, il. 2; E. Polak-Trajdos, Œladem Mistrza Warsztatu O³tarza Œw. Trójcy na Wawelu (Z problematyki twórczoœci Jakuba z S¹cza), NP, (25) 1966, s. 149-150, il. 12; ta¿ sama, Dzieje twórczoœci Jakuba z Nowego S¹cza, RS, t. 12, 1971, s. 567-571, il. 15, 22; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 122-124, il. 64b; G. Go³yŸniak, Gotyckie zabytki muszyñskich œwi¹tyñ, AM, 1996, s. 18-22; Kornecki 1997, s. 25; E. Polak-Trajdos, Grupa rzeŸb gotyckich z Muszyny. Problem proweniencji, RS, t. 26, 1998, s. 109-115. RzeŸba Matki Boskiej z Dzieci¹t- kiem reprezentuje odmianê ikonograficzn¹ Reginae Coeli, w której Madonna – z niewielkimi figurkami anio³ków wy³a- niaj¹cych siê spoœród fa³dów p³aszcza – stoi zarazem na pó³ksiê¿ycu z kobiec¹ mask¹ lunarn¹. Zdaniem Andrzeja M. Olszewskiego, rzeŸba muszyñska byæ mo¿e wyposa¿ona by³a równie¿ w s³oneczn¹ mandorlê, mog³a zatem pierwot- nie stanowiæ po³¹czenie typu Assunty i Niewiasty obleczonej w s³oñce, por. A. M. Olszewski, Mulier amicta sole w sztu- ce gotyku w Polsce, NP, (82), 1994, s. 51. Dwie pozosta³e, znacznie mniejsze figury, przedstawiaj¹ postaci niewieœcie ubrane w habity zakonne: œw. Jadwiga trzyma model koœcio³a trzebnickiego, zaœ œw. Otylia – oczy, odnosz¹ce siê do jej mêczeñstwa. Kontekst ideowy zdekompletowanego zespo³u gotyckich rzeŸb z Muszyny, nale¿¹cego pierwotnie do niezachowanej, obszerniejszej treœciowo ca³oœci, uzupe³nia³y inne – nie znane nam – przedstawienia. Madonna stano- wi³a bez w¹tpienia g³ówn¹ figurê z niezachowanej, œrodkowej czêœci o³tarza. Dwie pozosta³e rzeŸby – nale¿eæ musia³y pierwotnie do wspólnej kompozycji, w której postaci Marii towarzyszy³y cztery mniejsze figurki, umieszczone (w dwóch strefach) po bokach, ujête architektoniczno-snycersk¹ opraw¹. Ten typ kompozycji – zwany niekiedy „o³tarzem czte- rech dziewic” (od najczêœciej wystêpuj¹cych w asyœcie Marii najpopularniejszych w œredniowieczu panien mêczenni- czek: Barbary, Katarzyny, Doroty i Ma³gorzaty), b¹dŸ odpowiednio „o³tarzem czterech œwiêtych” (gdy wystêpuj¹ inne przedstawienia), znany jest z wielu zabytków na Œl¹sku, ale tak¿e w Ma³opolsce. Stylistycznie – rzeŸby z Muszyny reprezentuj¹ fazê przejœciow¹ pomiêdzy idealistycznym stylem „miêkkim”, wygasaj¹cym ok. po³. XV wieku, a stylem „³amanym”. Czas powstania wymienionego zespo³u przypada zatem na trzeci¹ æwieræ XV wieku (lub czas ok. roku 1470). Estreicher, Olszewski i Polak-Trajdos wskazywali przed laty na mo¿liwoœæ powstania rzeŸb z Muszyny w krêgu krakowskiego warsztatu, którego cechy zosta³y formalnie skrystalizowane w wawelskim o³tarzu Œwiêtej Trójcy, ufundo- wanym w 1467 roku, por. tak¿e Z. Bia³³owicz-Krygierowa, Przyk³ad tradycjonalizmu w polskich o³tarzach snycerskich XV wieku. Tryptyk Trójcy Œw. na Wawelu, [w:] Sztuka i ideologia XV wieku, Warszawa 1978, s. 376. Ewa Polak-Trajdos próbowa³a wskazywaæ przed laty na mo¿liwoœæ wykonania zespo³u tych rzeŸb przez Jakuba z S¹cza, zaœ atrybucjê tê mia³y potwierdzaæ bliskie analogie, jakie ³¹cz¹ rzeŸbê Matki Boskiej z Muszyny z figur¹ œrodkow¹ o³tarza œw. Barbary w koœciele Œw. Idziego w Bardiowie, por. Polak-Trajdos, Dzieje twórczoœci Jakuba , op. cit., s. 569-571, il. 21-22; Kornecki 1997, s. 25-26, il. 1-3; Polak-Trajdos, Grupa rzeŸb gotyckich z Muszyny , op. cit., s. 113. W ostatnim czasie Helena Ma³kiewicz odnalaz³a w dokumentach Kapitu³y Katedralnej Krakowskiej notatkê, datowan¹ na 17 wrzeœnia 1616 roku, która podaje, i¿ na pokorn¹ proœbê parafian koœcio³a Muszyñskiego przekazano dla tego¿ koœcio³a o³tarz zawieraj¹cy rzeŸbione figury Matki Boskiej i œwiêtych dziewic z kaplicy Œwiêtej Trójcy, a na jego miejsce dano inny, z przedstawieniem Mêki Pañskiej. W œwietle zachowanego zapisu Ÿród³owego okaza³o siê wiêc, ¿e nie ma podstaw twierdzenie, jakoby zespó³ gotyckich rzeŸb o³tarzowych z Muszyny powsta³ w Nowym S¹czu i by³ dzie³em rzeŸbiarza Jakuba z S¹cza. Por. H. Ma³kiewicz, Matka Boska z Dzieci¹tkiem, œw. Jadwiga Œl¹ska i œw. Otylia, [w:] Wawel 1000 – 2000. Wystawa Jubileuszowa. Kultura artystyczna dworu królewskiego i katedry. Zamek Królewski na Wawelu, V-VII 2000, Kraków 2000, s. 74-76, por tak¿e, D. Horzela, Twórczoœæ rzeŸbiarska warsztatu tryptyku Œwiêtej Trójcy w kate- drze na Wawelu, „Studia Waweliana”, 11/12, 2002/2003, s. 85-106; ta¿ sama, Miêdzy liryzmem a ekspresj¹ – rzeŸba w Ma³opolsce przed Witem Stwoszem 1450-1477, [w:] Wokó³ Wita Stwosza. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie 2005, pod red. Dobros³awy Horzeli i Adama Organistego, Kraków 2005, s. 33-37, il. I/3a-c. RzeŸby z Mu- szyny by³y konserwowane w roku 2000, w pracowni konserwatorskiej Zamku Królewskiego na Wawelu, pod kierun- kiem art. kons. Ewy Wi³kojæ, WUOZwNS, nr inw. 5128; por. tak¿e E. Wi³kojæ, Konserwacja fragmentów dwóch gotyc- kich o³tarzy z katedry na Wawelu, „Studia Waweliana”, 9/10, 2001/2002, s. 247-250. 405 Oba te zabytki snycerstwa powsta³y w 1 po³. XVIII wieku. Wewn¹trz t³a, rzeŸbionego w drewnie, imituj¹cego baldachimow¹ draperiê zawieszon¹ nad chrzcielnic¹, znajduje siê cenny obraz olejny na p³ótnie, z przedstawieniem Chrztu Chrystusa w Jordanie, zob. Kornecki 1997, s. 35, il. 16. Ca³oœæ konserwowana by³a w latach 1955-56 przez art. kons. Zbigniewa Jaskowskiego, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 725. 406 Od 1928 roku tabernakulum to jest w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, nr inw. MDT 70. Sza- feczka o wym. 41 x 31 cm, rozplanowana jest na rzucie uciêtego ko³a. Na ma³ych prostok¹tnych drzwiczkach malowa- 93 Tabernaculum nieu¿ywane, drewniane, stoi w koœciele pod chórem muzycznym. Roz- miarami du¿e, w kszta³cie kaplicy centralnej z kopu³¹ i latarni¹ na niej. Pomiêdzy kopu³¹ a latarni¹ wieniec wolut; dach w ³uskê407. Ca³oœæ bogato z³ocona. Otwiera siê do po³owy g³êbokoœci, tak, ¿e otwarte przedstawia rzut poziomy 3 ap- syd, z których œrodkowa jest dwa razy wiêksza, lecz równej wysokoœci z mniejszemi. Wnêtrze jej jest architektonicznie dekorowane snycersk¹ robot¹ w kasetony, rozety i rauty. W g³êbi widaæ z krzy¿em w górze a sercem u do³u, wœród aureoli s³onecznej. Bardzo piêkna robota w stylu baroku jezuic- kiego408. Mocno zniszczone. Zrestaurowane sta[no]wi³o by wspania³¹ ozdobê w. o³tarza409, na którym dawniej sta³o*.

Szcz¹tki dawnego o³tarza na piêtrze nad zakrysty¹; mo¿e z dawnego o³tarza w410. RzeŸ- by drewn. z XVII w. pe³ne charakteru, polichromowane i z³ocone411. Takie¿ tabernaculum, zap. z XVII w.**.

Tabernaculum z malowid³ami figuralnemi z XVI lub pocz¹tku XVII w., w zakrystyi na szafie***.

Puszka na komunikanty, barokowa, kszta³tu cylindrycznego, przecho- wywana w zakrystyi. Wys. 0.097 m., œrednica 1.112 m [zapewnie 0,112 m]. Na wieczku wyryty znak czy inicja³y i data***:

* R. 1919 p. L. Lepszy zasta³ to tabernaculum przywrócone na w. o³tarzu i odnowione. Zewn¹trz s¹ na niem 3 figury rzeŸbione, polichromowane; z nich Chrystus Zmartwychwsta³y jest zabytkiem dawnym, dwie inne nowe dodano przy restauracyi. ** Zdaje siê, ¿e to tabernaculum jest obecnie (1915) na w. o³tarzu koœcio³a Dominikanek na Gródku w Krakowie. *** Tê wzmiankê zawdziêczam p. L. Lepszemu, który te przedmioty ogl¹da³ w r. 1919. Ja w r. 1893 i 1895 ich nie widzia³em.

ny Chrystus w Ogrojcu. Na prawej œciance anio³ w bia³ej szacie, z kielichem i krzy¿em, na lewej – zachowany fragment nimbu aposto³a (?) i pejza¿. Na powierzchni zabytku liczne ubytki, zw³aszcza z prawej strony, z³ocenia przetarte, okucia pierwotne. Tabernakulum z Muszyny, do niedawna niepublikowane, to jedyny znany tego typu zabytek w Ma³o- polsce. Prawdopodobnie mo¿e stanowiæ pozosta³oœæ nastawy o³tarza z kaplicy Trójcy Œwiêtej przy katedrze wawel- skiej, z której pochodz¹ datowane na ok. 1470 trzy rzeŸby zachowane w koœciele w Muszynie, por. Labuda, Secomska 2004, s. 230. 407 Tabernakulum muszyñskie przywodzi na myœl podobne tabernakulum kaplicowe, z lat trzydziestych XVII wieku, zachowane w nastawie o³tarza g³ównego koœcio³a Œwiêtej Trójcy w Kroœnie. Por. J. Samek, Dziewiêæ zabytków kroœnieñskich na firmamencie sztuki polskiej, [w:] Koœció³ farny w Kroœnie – pomnik kultury artystycznej miasta. Mate- ria³y z sesji naukowej Krosno, listopad 1996, Krosno 1997, s. 167-168, il. 5, tam¿e (s. 168) wzmiankowane równie¿ tabernakulum z Muszyny. 408 Jan Samek zaliczy³ tabernakulum w Muszynie do dzie³ powsta³ych ok. 1620 roku, por. J. Samek, Res imagi- nes. Ze studiów nad rzemios³em artystycznym czasów nowo¿ytnych w Polsce (lata 1600-1800), RHS, t. 8, 1970, s. 221, il. 45-46. Jak jednak s³usznie zauwa¿y³ Marian Kornecki, zastosowana ornamentyka wskazuje na nieco póŸniej- szy czas powstania tabernakulum muszyñskiego, zapewne po po³owie XVII wieku, por. Kornecki 1997, s. 35. 409 Tabernakulum by³o konserwowane w 1959 roku przez art. kons. Zbigniewa Jaskowskiego, por. Spis doku- mentacji 1975, poz. 722. Obecnie ustawione na powrót na mensie o³tarza g³ównego. 410 Dziœ ju¿ ich nie ma. 411 Tomkowicz nie wzmiankuje w koœciele muszyñskim rzeŸb z okaza³ej grupy Pasji – pochodz¹cej z 1 po³. XVIII wieku, umieszczonej na belce têczowej. Zespó³ ten konserwowa³ w 1965 roku art. kons. Zbigniew Jaskowski, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 727. 94 Œwiecznik (lichtarz) drewniany, rzeŸbiony, u¿ywany do pascha³u na Wielkanoc. Wys. dopisek o³ówkiem na 1.07 m.; malowany na bia³o (fig. obok portalu)412. lewym marginesie s. 42 rêkopisu: fot. p. Lepszego Fotel przed wielkim o³tarzem (fig. obok lichtarza), robota snycersko stolarska, baro- kowa413. Czarno lakierowany z ornamentami polichromowanymi: czerwono, b³êkitno, zielono. Siedzenie wyœcielane pokryte jest skór¹ czarn¹. W. XVII.

Antependya kurdybanowe trzy, w w. o³tarzu i dwóch bocznych w nawie414. Skóra wy- t³aczana i polichromowana, ka¿de sk³ada siê z 3 brytów pionowych. W antependyum w. o³tarza przewa¿a z³ocenie i barwy ciemne. W tych co s¹ w o³tarzach bocznych, t³o ró¿owe, a na niem kwiaty barwione naturalistycznie*.

Paramenty 1. Ornat zielony, na tle satin ture œliczne kwiaty mieni¹ce, fioletowo bia³e, tkane, kolory jeszcze œwie¿e bardzo efektowne, tkanina jedwabna, ciê¿ka, XVII w. 2. Ornat bia³y at³asowy, u do³u tylnej kolumny tarcza haftowana z h. Leliwa i Leszczyc miêdzy literami K B ZS 3. Ornat z jedwabnej „wody” srebrem przetykanej, XVIII w. 4. Ornat o kolumnie haftowanej, na tle z³otem kwiaty jedwabne kolorowe, boki z ciê¿kie- go adamaszku; XVII w. 5. Ornat o kolumnie podobnej do poprzedniej, boki gorsze; XVII w. 6. Ornat z haftowanym h. Korab, (fig. )415, mo¿e Zadzika b, krak. XVII w. dopisek o³ówkiem na 7. Ornat bia³y, boki na at³asie bia³ym, haft jedwabny kolorowy, kolumna bez znaczenia lewym marginesie s. 43a rêkopisu: 8. Ornat ...... , boki z aksamitu nowo¿ytnego, kolumna w wielkie kwiaty stylizowane fotogr. p. Lepszego jedwabne kolorowe na tle ...... Haft wykonany d³ugim równym œciegiem, nitk¹ grub¹ (fig. )416, kolorami blademi, z których b³êkitny najg³ówniejszym. Rzecz dopisek o³ówkiem na w kompozycyi, rysunku i barwach nader szlachetna. Zap. wiek XVII**. lewym marginesie s. 43a rêkopisu: 8. [winno byæ 9.]. Dwie dalmatyki, na bia³ym at³asie kwiaty tkane, mieni¹ce zielone i ró- fot. p. Lepszego ¿owe. Bardzo piêkne. Kilka ornatów œwie¿o zabrano do Muzeum dyecez. w Tarnowie417. Nra 3-7 w z³ym stanie zachowania, nale¿a³oby zrestaurowaæ.

* Obecnie antependya te s¹ w Muzeum dyecez. w Tarnowie, por. Teka Konserwat. Gal. zach. tom II, str. 322. ** Opis i fotografia p. L. Lepszego. W r. 1893 i 1895 tego ornatu nie widzia³em.

412 Nie ma go ju¿ dziœ w koœciele. 413 Tego mebla nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 414 W koœciele zachowa³y siê do dzisiaj jeszcze dwa antependia (w o³tarzu g³ównym i bocznym), nale¿¹ce do wielkich rzadkoœci poœród wyposa¿eñ koœcielnych. Konserwowane by³y w 1996 roku przez art. kons. Mariê Mannê z Nowego S¹cza, por. WUOZwNS, nr inw. 3854, 3889. Agnieszka Bender zalicza antependia kurdybanowe z Muszyny do importów z Flandrii lub Francji i datuje je na ok. po³owê XVIII wieku, por. A. Bender, Z³ocone kurdybany w Polsce. Z problematyki importu wyrobów artystycznych, Lublin 1992, s. 228, poz. 81-82. Trzecie antependium kurdybanowe ju¿ przed rokiem 1906 trafi³o do zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, por. Lepszy 1906, s. 322 (tam¿e datowa- ne na wiek XVI). 415 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 87. 416 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 88. 417 S¹ to: ornat bia³y z brokatu, nr inw. MDT 626; ornat bia³y, okreœlony jako z brokatu, kolumna haftowana rêcznie na z³otym tle, nr inw. MDT 629; ornat bia³y z lamy z³otej, zniszczony, nr inw. MDT 664; kapa bia³a z brokatu, nr inw. MDT 673. 95 Dywanik ¿a³obny cechu kowalskiego418. Jest z sukna czarnego, na którem wyhafto- wano god³a cechu: wyobra¿enie podkowy, m³otka i duszy ¿elazka do prasowania. Obok tego krzy¿ i data: A.D. 1713 a po naro¿nikach kwiaty gwoŸdzików*.

Druki. W skarbcu na dole stary druk ksylograficzny koloñski, zniszczony. Jeden ustêp z dat¹ r. 1500. Oprawa z XVI w. Biblioteka na piêtrze nad zakrysty¹419, kilkadziesi¹t druków z XVI i XVII w. miêdzy niemi msza³ s³owiañski starocerkiewny, druk dedykowany Karolowi Stanis³awowi Radziwi³- ³owi (kanclerzowi lit. + 1711)420.

Dawniejszy opis. Koœció³ wspania³y, sklepiony. Mia³ kszta³t krzy¿a; ramiona stanowi¹: skarbiec i zakry- stya; bok pó³nocny Poprad zniszczy³. Piêkne obrazki w o³tarzu w. Œmieræ œ. Józefa, w bocznym œ. Jan Ewang., stacye, szczególnie Z³o¿enie w grobie. O³tarze z innych koœcio³ow przeniesione (£epkowskie- go noty rêkop. z r. 1851). R. 1782 zniesiono Czerwony Klasztór (na Wêgrzech ko³o Pienin), który po Kartuzach mieli Kameduli. O³tarze sprzedano do Muszyny421 (Janota, Przewodnik na Babi¹ Górê itd., str. 57). Miejscowoœæ nale¿a³a do Dominikanów i by³ tu koœció³ek drewniany œ. Magdaleny, misya Dominikanów, w dolinie na brzegu Popradu. Œ. Weronika, ca³a rzeŸba (!) to szcz¹tek starego koœcio³a (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Wiadomoœæ ta niejasna i ba³amutna.

Miasto spalone niedawno422 (przed r. 1893), nie posiada nic uwagi godnego.

* Opis ten, z r. 1919 zawdziêczam p. L. Lepszemu. W latach 1893 i 1895 tego dywaniku nie widzia³em.

418 Dziœ ju¿ go nie ma. 419 Szko³a parafialna w Muszynie istnia³a ju¿ w 1575 roku, zaœ szerzej wzmiankowana jest w protokole wizytacji kardyna³a Radziwi³³a, por. Kumor 1967, s. 339. Dzia³a³a widaæ i póŸniej, bo dekret po wizytacji 1618 roku zawiera znamienny passus: Proboszcza Zygmunta Piskorzewskiego, by³ego dominikana, upomina wizytator pod kar¹ wyra¿o- n¹ w konstytucjach, aby nie obrzuca³ kierownika szko³y ubli¿aj¹cymi wyzwiskami i aby go nie bi³, Stamirski 1971, s. 48. W czasach póŸniejszych szko³a upad³a (nie jest wymieniana w wizytacji 1728 roku) ale przywrócono j¹ do ¿ycia w koñcu XVIII wieku (na powrót mówi o niej wizytacja 1793 r.), tam¿e, s. 49. 420 Dziœ druków tych nie ma ju¿ w koœciele i nikt nie wie co siê z nimi sta³o. 421 Czerwony Klasztor by³ siedzib¹ kartuzów do 1565 roku. W 1705 dawny klasztor kartuzów zajêli kameduli. W roku 1782, po kasacie klasztoru kamedulskiego, istotnie – jakieœ gotyckie o³tarze sprzedano do Muszyny. Ewa Polak-Trajdos przypuszcza³a przed laty, ¿e trzy gotyckie rzeŸby, zachowane we wnêtrzu koœcio³a w Muszynie, s¹ pozosta³oœci¹ jednego z tych górnowêgierskich retabulów o³tarzowych. Twórca tych rzeŸb, mimo i¿ dzia³a³ na Górnych Wêgrzech, mia³ byæ zdaniem Polak-Trajdos niew¹tpliwie pochodzenia krakowskiego, na co wskazuje g³êbokie zwi¹- zanie ze stylem warsztatu tryptyku œw. Trójcy na Wawelu. Por. E. Polak-Trajdos, Wiêzi artystyczne Polski ze Spiszem i S³owacj¹ od po³owy XV do pocz¹tków XVI wieku. RzeŸba i malarstwo, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1970, s. 140-141; ta¿ sama, Dzieje twórczoœci Jakuba , op. cit., s. 570; ta¿ sama, Grupa rzeŸb gotyckich z Muszyny , op. cit., s. 115. Badania Heleny Ma³kiewicz dowiod³y jednak ostatnio, i¿ gotyckie rzeŸby zachowane do dziœ we wnêtrzu koœcio³a w Muszynie s¹ pozosta³oœci¹ nastawy o³tarzowej, któr¹ ofiarowano w roku 1616 koœcio³owi muszyñskiemu – z kaplicy Œwiêtej Trójcy w Katedrze na Wawelu, Ma³kiewiczówna, Matka Boska z Dzieci¹tkiem , op. cit., s. 74-76. Warto zwróciæ uwagê, i¿ ju¿ w 1728 roku (a wiêc na d³ugo przed kasat¹ klasztoru kamedu³ów w Czerwonym Klasztorze), w protoko³ach wizytacji biskupiej stwierdzono, ¿e figura Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem by³a ju¿ w dawnych czasach otoczona w Muszynie wielkim kultem, a wyrazem tego by³y wysadzane drogimi kamieniami ozdoby oraz bardzo liczne wota sk³adane przez wiernych. Por. W. Szczebak, Matka Boska Muszyñska, AM, 2001, s. 102-103. 422 Muszyna czêsto niszczona by³a przez groŸne po¿ary: 1474, 1596, 1763 roku. W po¿arze 1596 sp³onê³y najstarsze przywile miasta, w tym dokument lokacyjny Kazimierza Wielkiego sprzed 1363 roku. Miasto niszczy³y rów- nie¿ powodzie i wylewy Popradu oraz Muszynki, z których najgroŸniejsze przypad³y na lata 1668 – kiedy 3 listopada Poprad zabra³ 7 domów mieszczañskich, i 1813 – gdy ucierpia³ nawet koœció³ parafialny, por. Stamirski 1971, s. 22-23. Nie mniejsz¹ uci¹¿liwoœci¹ by³y dzia³ania band rozbójniczych (te srodze s¹dzono i na miejscu karano) oraz pobyty wojsk, w tym konfederatów barskich 1768-1770, tam¿e, s. 23-26. Dziewiêtnasto- oraz dwudziestowieczne klêski ele- mentarne w Muszynie sumuje W. Kmietowicz, którego artyku³ nie zna jednak po¿aru przed r. 1893, o którym wspomina Tomkowicz, por. Kmietowicz, Powodzie, po¿ary , op. cit., s. 19-26. 96 Dawniejsze opisy. Kilka domów szczególnej budowy, starych i upadaj¹cych. „Kamienica” poczynaj¹ca wschodni¹ po³aæ rynku, jest jednym z najwiêkszych423. Prócz niej s¹ dwa domy z XVI w. dopisek o³ówkiem na Archiwum miejskie424; ksiêga dokumentów. Ksiêgi miejskie od r. 1597 bez przerwy425, w liczbie 13 lewym marginesie r (£epkowski, Ruœ Sandecka. Dod. tygodn. do Gaz. lw. r. 1855, N 33). s. 43b rêkopisu: Dom podcieniowy bardzo ciekawy426, fig. , du¿y jego rysunek w Tygodniku illustr. S.III, T.VI, r. .. z Mok³owskiego str. 456 str. 456 – ten sam z rys. J. Matejki w Mok³owskim sztuka lud. w Polsce, str. 456 wiz. 296. na lewym marginesie s. 43b rêkopisu doklejo- Zamek na kartka z tekstem napisanym o³ówkiem: Wiadomoœci jakoby pierwotnie by³ wêgierski, istnia³ przed r. 1301 i nazywa³ siê P³oche, Paloch, albo Domy drewaniane Palocz (S³own. geogr.) i jakoby stawiany by³ przez Ber¿ewickich (!) herbu Tatry (Morawski, S¹deczy- w Muszynie (Szyller, zna I, 93) s¹ ba³amutne i wiêcej ni¿ w¹tpliwe. Palocz albo P³awiec, miejscowoœæ le¿¹ca nad Popradem Czy nowa polska archi- w Wêgrzech, 7 kilom. od granicy galicyjskiej a 11 kilom. od Muszyny. Natomiast faktem jest, ¿e r. 1301 tektura, str. 39, fig. 43), Wac³aw czeski, król polski nada³ Muskacie b. krak. P³oche czyli P³awiec na Wêgrzech427 (Kod. dypl. rys. Matejki, Tyg. kat. krak. I, 140), ¿e w Muszynie by³ ku koñcowi XIV w. zamek, nale¿¹cy do królów polskich i ¿e ten illustr. 1868 zamek z przyleg³emi dobrami W³adys³aw Jag. r. 1391 nada³ wieczyœcie biskupom krak428. (tam¿e, II,

423 W 1800 roku w Muszynie by³ jeden dom murowany z kamienia (w³aœnie owa kamienica), 203 domy z drew- na oraz dwa – wzniesione z kamienia i drewna – ³¹cznie – 206 budynków. W 1921 roku by³o ich ju¿ 450, a w 1931 roku – 566, por. Stamirski 1971, s. 21; W. Kmietowicz, Muszyñskie domy, których ju¿ nie ma, AM, 1998, s. 72-78. 424 Zapewne mieœci³o siê ono w ratuszu, który dotrwa³ do 1916 roku i dziwnym jest, i¿ ani £epkowski, ani Tomkowicz nic o nim nie wspominaj¹, podczas gdy jeszcze w 1914 roku W³. Bêbynek napisa³: Ratusz s³u¿¹cy do niedawna za karczmê pochodzi z po³owy XVIII wieku, por. Stamirski 1971, s. 37, przyp. 171. O dwóch kolejnych ratuszach muszyñskich wspomina postanowienie biskupa krakowskiego Piotra Gembickiego z 1647 roku: Ci¿ miesz- czankowie nasi suplikowali, proœbê wnosz¹c przez komisarzów naszych do nas, abyœmy im ratusz stary przenieœæ pozwolili na piwnice nasze murowane w rynku i to im pozwalamy dla ozdoby i warunku miasteczka albo ochrony od ognia, t¹ jednak kondycy¹, aby na tych piwnicach naszych, które my dla win sprowadzenia wolne sobie zostawujemy, ratusz z sklepami i z kramami wmurowali sobie, w którym by schowanie swoje mieæ mogli woŸni dla s¹dów publicz- nych i po¿ytek z kramów dla ozdoby miasta. Ratusz ten sp³on¹³ nastêpnie w 1763 wraz z ca³ym miastem, a odbudowa- ny przez starostê Idziego Fihausera – sta³ siê powodem zatargów z mieszczanami, por. tam¿e, s. 37. W 1970 roku, podczas ziemnych prac wodno-kanalizacyjnych, w Muszynie natrafiono na piwnice ratuszowe na œrodku rynku, plano- wano nawet urz¹dzenie w nich kawiarni, do czego jednak nie dosz³o, tam¿e, s. 38; B. Rucka, Tajemnicze podziemia Muszyny, AM, 1998, s. 79-81, gdzie informacje o najnowszych pracach badawczych piwnic rynkowych w Muszynie. 425 Stamirskiemu znane by³y jedynie ksiêgi miejskie od 1601-1828 roku, por. Stamirski 1971, s. 36. Tam¿e publikowany wykaz burmistrzów i rajców muszyñskich od 1601 do 1778 roku, tam¿e, s. 66-77. 426 Owym budynkiem narysowanym w sierpniu 1866 roku przez Jana Matejkê by³a tzw. Stara Gmina w Muszy- nie, piêkny dom w¹skofrontowy z podcieniem, w pó³nocnej pierzei rynkowej. Niestety, 23 wrzeœnia 1927 roku sp³on¹³ on w po¿arze miasta, który wybuch³ wieczorem o 8.30 przez nieostro¿noœæ w mieszkaniu pod Nr 14. W dzisiejszej zabudowie miasteczka da³oby siê budynek Starej Gminy zlokalizowaæ na miejscu kina „Baszta” i Stra¿y Po¿arnej, por. W. Kmietowicz, Muszyñskie domy, których ju¿ nie ma, AM, 1998, s. 78; M. Buyko, Jan Matejko w Muszynie, AM, 1999, s. 15-18. Terenowy rysunek Matejki przeniós³ nastêpnie na kamieñ litograficzny M. Kucz[yñski] i w takiej postaci widok muszyñskiej Starej Gminy opublikowano (kilkakrotnie) w „Tygodniku Ilustrowanym”, zob. te¿ J. Wierciñska, Staro¿yt- noœci ojczyste Jana Matejki, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 17, 1988, s. 411-422; zob. tak¿e Czêœæ ilustracyjna, il. 79, 80. 427 Zamek P³awiec nada³ król czeski Wac³aw II (Ploche castrum nostrum, de metis terre Sandecensis) Janowi Muskacie, swemu mo¿nemu zwolennikowi w Polsce, 26 wrzeœnia 1301 roku, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 132; T. Pietras, Biskup krakowski Jan Muskata a dzieje Muszyny, AM, 2002, s. 14. Wraz z nadaniem zamku Muskata otrzyma³ te¿ szerokie przywileje gospodarcze, w tym prawo do osadzania lennego rycerstwa w dobrach biskupich, w czym Pietras upatruje ambicji i dalekosiê¿nych planów Muskaty stworzenia pañstwa w pañstwie, a nawet oderwania w przysz³oœci diecezji krakowskiej od Korony i przy³¹czenia jej do metropolii praskiej, tam¿e. 428 O castrum w Muszynie wspomina dopiero dokument z roku 1352, kiedy to zamek by³ ju¿ w posiadaniu Kazimierza Wielkiego. Jak s¹dzi Anna Rutkowska-P³achciñska, warowania zosta³a najprawdopodobniej skonfiskowa- na biskupowi Janowi Muskacie przez W³adys³awa £okietka, zob. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 77. Powszechnie przyjmuje siê, i¿ w 1391 roku król W³adys³aw Jagie³³o zwróci³ zamek biskupom krakowskim. Wówczas to klucz maj¹t- kowy wokó³ zamku sk³ada³ siê z 2 miast i 11 wsi, por. Bêbynek 1914, s. 119; Ko³odziejski 1992, s. 14; Ko³odziejski 1996, s. 142. H. Stamirski zg³asza jednak uzasadnione w¹tpliwoœci co do tego, aby Muszyna z zamkiem dosta³a siê biskupom krakowskim tak wczeœnie, por. Stamirski 1965, s. 34-37. Wydaje siê zatem – co Tomkowicz sam stwierdza dwa zdania ni¿ej – i¿ królewska Muszyna zmieni³a w³aœciciela dopiero w czasach Zbigniewa Oleœnickiego. Jeszcze 97 u do³u s. 43b rêkopisu 161-162). Mo¿e to by³o dopisane: W r. 1391 w zamian za owo P³o- W³adys³aw Jag. nada³ che. Mimo to zdaje siê, biskupom krak. ¿e królowie polscy nie „castrum Muszina” z przyleg³oœciami na przestali roœciæ sobie ja- fundusz wieczysty kichœ praw do zamku mu- Katedry krak. (Kod. szyñskiego, którego pier- dypl. kat. krak. II, wotnym celem mia³a byæ obro- 161-162); mimo to na od Wêgrów429 i od oprysz- zdaje siê, i¿ królowie 430 polscy jeszcze jakieœ ków (S³own. geogr.). Dopiero od prawa do dóbr czasów Zbigniewa Oleœnickiego ra- a mo¿e i do zamku zem z dobrami sta³ siê na sta³e w³asno- sobie roœcili. œci¹ biskupów krak431. Jeszcze za Jana Ka- zimierza zwo¿ono tu tramy i kamienie maj¹ce s³u¿yæ do ra¿enia napastników432 (Morawski, S¹- deczyzna I, 93). PóŸniej zaniedbany, zapad³ w rui- nê433 (S³own. geogr.).

Widoki: Biesiada liter. z r. 1883 Przyjaciel Ludu?434 Plan: Morawski, S¹deczyzna I. Jest to szkic dyletancki i trochê fantastyczny435.

Ruina dziœ bardzo nieznaczna, reszty murów, których cz¹stkê najwy¿ej po³o¿on¹ widaæ z do³u od Popradu, tu¿ nad torem kolejowym436. Na wzgórku doœæ wynios³em opodal na zachód

bowiem w 1448 roku sprawa w³asnoœci miasta nie by³a przes¹dzona, a dowodzi tego rozprawa s¹dowa w Krakowie w dniu 4 paŸdziernika 1448 roku, na której Miko³aj Pikaran, ¿upnik wielicki i tenutariusz Muszyny, oskar¿a³ biskupa Oleœnickiego o bezprawne wprowadzenie siê do grodu muszyñskiego, tam¿e, s. 36. Rok póŸniej, dzier¿awc¹ zamku Muszyny – a tak¿e Lubowli i miasta Podoliñca – by³ z woli Oleœnickiego rycerz Miko³aj Komorowski herbu Korczak, tam¿e. 429 Zamek zosta³ zdobyty i powa¿nie zniszczony w roku 1474 podczas najazdu Tomasza Tarczaya na przygra- niczne tereny Polski, przeprowadzonego na polecenie Macieja Korwina. Por. Baczkowski, Walka Jagiellonów z Macie- jem Korwinem , op. cit., s. 90-91. Na mocy uk³adu zawartego z Wêgrami Maciej Korwin zobowi¹za³ siê do oddania jeñców i zamku oraz udzielenia wsparcia finansowego przy odbudowie warowni, por. Ko³odziejski 1992, s. 14; Ko³o- dziejski 1996, s. 142. Co te¿ siê i sta³o, bowiem Korwin przyrzeczenia dotrzyma³, por. Stamirski 1971, s. 25, 32. 430 Rozró¿nienie to zaciera³o siê czêsto, jak choæby w 1453 roku, kiedy Koszyce skar¿y³y siê w Krakowie Oleœ- nickiemu na szkody, które im wyrz¹dzaj¹ z zamku muszyñskiego, kiedy to za³oga muszyñska zabra³a kupcom koszyckim 6 cetnarów pieprzu, por. Stamirski 1965, s. 38; Stamirski 1971, s. 9. 431 Wiêkszoœæ badaczy s¹dzi, ¿e dopiero po napadzie Tarczaya zaczêto obok zniszczonego gródka wznosiæ murowany zamek, o czym maj¹ œwiadczyæ dokumenty z 1488 roku (wspominaj¹ce wznoszenie budynków przez Piotra Sobieñskiego za sumê 100 florenów), por. Kornecki 1996, s. 29. Prace budowlane trwa³y jeszcze w roku 1508, Stamir- ski, op. cit., s. 10. Zamek zosta³ wówczas przebudowany w duchu renesansowym, o czym – zdaniem Rossa – œwiad- czyæ ma korespondencja starosty muszyñskiego Miko³aja Lapiszpataky (polskiego szlachcica pochodz¹cego z Wê- gier) z burmistrzem Bardiowa, o poœrednictwo w zakontraktowaniu mistrza kamieniarskiego, pracuj¹cego w poprzednim roku przy budowie bardiowskiego ratusza, J. Ross, Bardiów a pocz¹tki Renesansu w architekturze Muszyny i Nowego S¹cza, RS, t. 13, 1972, s. 424 (tam¿e obszernie cytowana dokumentacja Ÿród³owa); Ko³odziejski 1992, s. 14; Kornecki 1996, s. 29. 432 W 1655 roku umacniano poœpiesznie zamek przed Szwedami, por. Stamirski 1971, s. 33. 433 Zamek funkcjonowa³ do XVIII wieku, pe³ni¹c funkcjê obronnej rezydencji biskupiej, oœrodka zarz¹du dobrami ziemskimi oraz pogranicznej warowni. Por. Ko³odziejski 1992, s. 14; Ko³odziejski 1996, s. 142; Stamirski 1971, s. 33. 434 Widok zamku w Muszynie, opatrzony inicja³ami A. G., opublikowany zosta³ w 42 numerze „Przyjaciela Ludu”, z 22 kwietnia 1837, por. B. Rucka, Zamek muszyñski w ikonografii, AM, 2000, s. 186, il. na s. 187, tam¿e omówione równie¿ inne widoki zamku z XIX i pocz¹tków XX wieku. 98 od miasteczka, a na pó³noc od gwa³tow- nego zakrêtu Pop- radu i toru kolejo- wego, przed stacy¹ Muszyna (jad¹c od S¹cza) s¹ szcz¹tki kilku kawa³ków mu- ru z kamienia ³ama- nego miejscowego. Pagórek w kszta³cie elipsy wyd³u¿onej, z koñca zachodnio pó³nocnego mocno zwê¿onej, jest mniej wiêcej równoleg³y do biegu Popradu i dochodzi w stronê zachodnio pó³nocn¹ do jednego górskie- go potoka, a w stro- nê wschodnio po³udniow¹ do potoku Muszynka. Tu zakrêca siê wprost ku wschodowi i tworzy w¹ski grzbiet nad Muszynk¹ i drog¹ do miasta Muszyny (dalej do PowroŸnika). Grzbiet ten fos¹ sztucznie przekopan¹ oddzielony od samego wzgórza zamkowego, uwieñczony jest 2ma pagórkami, utworzonymi prawdopodobnie z gruzów dawnych budynków. Tu mo¿e by³ przy- gródek437. Sama elipsa wzgórza zamkowego wydaje siê sztucznie zniwelowan¹, na krawêdziach ukazuje siê gdzieniegdzie ska³a. To, co jeszcze widaæ z murów, to s¹ dolne czêœci œcian i pod- murowañ, które w koñcu po³udniowo wschodnim przedstawiaj¹ dwa boki prostok¹ta, z któ- rych obok naro¿nika wschodniego wybiega szkarpa podpieraj¹ca. Mury te prostok¹ta i szkarpy s¹ grube, zbudowane na skale; maj¹ wysokoœci 7-8 m. W tem miejscu widaæ te¿ na nich 2 od- sadzki, jakby niskich pi¹tr. Wewn¹trz prostok¹ta piwnica bez sklepienia, niedawno odkopana widocznie. Dalej ku pó³nocnemu zachodowi s¹ tylko do³y, w których mo¿na dopatrzeæ siê œladów fundamentów, ale trudno plan rozpoznaæ. Tworz¹ one linie skoœne, zaokr¹glone, ostre k¹ty. Od szkarpy pó³nocny zachód ci¹gnie siê kawa³ek pionowej œciany skalistej zaginaj¹cej

435 Szkic Morawskiego ukazuje nam zamek zbudowany na planie o uk³adzie regularnym. Od pó³nocy znajdo- wa³a siê tu masywna czworoboczna wie¿a, wsparta naro¿nymi skarpami. Na po³udnie od niej – dziedziniec ze studni¹, zamkniêty niegdyœ od strony wschodniej piêtrowym skrzyd³em mieszkalnym, o dwudzielnym uk³adzie wnêtrz. Od strony po³udniowej ca³oœci broni³ podwójny mur, z dziedziñczykiem gospodarczym usytuowanym miêdzy œcianami. 436 Dziœ nik³e pozosta³oœci murów nie s¹ ju¿ widoczne w roztaczaj¹cej siê panoramie góry nazywanej „Baszta”, ale jeszcze przed stukilkudziesiêcioma laty ruina stanowi³a wa¿ny akcent krajobrazowy, a na pochodz¹cych z po³owy XIX wieku przekazach ikonograficznych, na bezleœnym podówczas wzgórzu – wyraŸnie rysowa³y siê dwa wysokie zrêby murów, zob. Kornecki 1996, s. 54-55 (tam¿e reprodukowane s¹ widoki zamku sporz¹dzone przez Macieja Bogusza Stêczyñskiego w 1846 roku i Napoleona Ordê z lat 1876-1880. 437 Uwaga niezwykle trafna. Potwierdzi³y j¹ badania archeologiczne z lat 1973-1974, które dowodz¹, i¿ sto¿ko- wate wypiêtrzenie, o wymiarach 15 x 11 m, odciête od reszty cyplowatego wzgórza g³êbok¹ fos¹, jest reliktem mo¿no- w³adczej rezydencji obronnej, która istnieæ mog³a ju¿ w 2 po³. XIII wieku. Por. M. Cabalska, Zespó³ osadniczy w Muszy- nie, woj. Nowy S¹cz. Gródek, RS, t. 17, 1982, s. 275-289; Ko³odziejski, Uwagi o œredniowiecznym budownictwie obronnym , op. cit., s. 141; ten¿e, Œredniowieczne rezydencje obronne mo¿now³adztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1995, s. 165-166. 99 siê ku zachodowi. Z przeciwnej strony szkarpy zary- sowuje siê na krawêdzi wzgórza lekko zagiêta linia za- pewne muru obwodowego, który pod k¹tem niemal pro- stym dochodzi do reszt muru prawie równoleg³ego do toru kolejowego. Mur ten od strony po³udniowo za- chodniej ujmuje i podtrzymuje krawêdŸ wzgórza. Pod- murowanie w linii prostej na kilkanaœcie metrów d³u- goœci i podparte jest 3 szkarpami ni¿ej na pochy³oœci zbocza góry schodz¹ce. W przed³u¿eniu linii prostej ku pó³nocnemu zachodowi widaæ jeszcze jeden filar czy szkarpê, ale œciany muru ju¿ nie ma. Murów tych z ka¿dym rokiem ubywa, zw³aszcza, ¿e w³adze nie przeszkadzaj¹ rozkopywaæ je poszukiwaczom skar- dopisek o³ówkiem na bów438. Fig. jest szkicem moim planu sytuacyjnego lewym marginesie i planu przyziemia, zrobionym na miejscu w r. 1895. s. 44 rêkopisu: z rêkop. ad 44 Dawniejsze opisy. Szczêsny Morawski bada³ doœæ szczegó³owo ruiny tego zamku, i w swej ksi¹¿ce S¹deczyzna pomieœci³ opis i w³asny szkic planu439. Podajê tu dla porównania ten szkic, który jednak nie zgadza siê z moim dopisek o³ówkiem na (fig. ) i streszczenie jego opisu: Zamek stoi na koñczynie wzgórza u wp³ywu 2 potoków do Popradu. lewym marginesie Od strony gór broniony przekopem i czworoboczn¹ wie¿¹, do której prowadzi³ zwód. Têdy wjazd na s. 45 rêkopisu: dziedziniec ze studni¹, zamkniêty od pó³nocn. wschodu murem pojedynczym. Wschodni¹ (w³aœciwie: tablica S¹deczyz. zachodni¹) stronê zajmowa³ dwór mieszkalny piêtrowy; od podwórza drugiego, po³udniowego (w³aœci- Morawski tom I wie: pó³nocno zachodniego) oddziela³ mur podwójny (Morawski, S¹deczyzna I, 92-93 i tablice). Opis nieco póŸniejszy od poprzedniego: Zwaliska w postaci nieforemnych od³amów nadzwyczaj grubych œcian i u góry rozdartej, kilkupiêtro- wej wie¿y. Mury wskazuj¹ t.zw. Mauergusswerk, sk³adaj¹cy siê z obrobionych tylko z jednej strony kamieni, rumowiska i wapna. Od strony pó³nocnej (w³aœciwie: po³udniowo wschodniej) broni³ zamczy- ska g³êboki przekop i wystaj¹ca czworoboczna baszta. W grubym murze baszty widaæ komin, utworzo- ny obmurowywaniem coraz wy¿ej podci¹ganego okr¹g³ego pniaka, o gruboœci 15 cali. Obronn¹ baszt¹, a za ni¹ sklepion¹ szyj¹, pn¹c¹ siê w górê, wje¿d¿a³o siê na pierwsze podwórze zamkowe, którego wschodni¹ (?) stronê zajmowa³ piêtrowy dwór, zachodni¹ (?) zaœ dziedziniec z g³êbok¹ studni¹ wykut¹ w skale. Ten dziedziniec by³ otoczony murem pojedynczym od strony przepaœci a podwójnym od dru- giego dziedziñca. Prawdopodobnie znajdowa³a siê w zamku kaplica (S³own. geogr.).

438 Na stanowisku prowadzone by³y jedynie niewielkie badania wykopaliskowe, które doprowadzi³y do ods³o- niêcia kilku istotnych fragmentów murów i pozwoli³y na przybli¿on¹ rekonstrukcjê ca³ego uk³adu przestrzennego. Za³o¿enie sk³ada³o siê z g³ównego korpusu wzniesionego na planie prostok¹ta, podzielonego wewn¹trz na szereg pomieszczeñ. Oba krótsze boki zakoñczone by³y kwadratowymi basztami, umocnionymi masywnymi przyporami, por. M. Fraœ, Wstêpne badania archeologiczne na zamczysku w Muszynie, RS, t. 7, 1966, s. 449. Istnieje hipoteza, ¿e przed wzniesieniem murowanego zamku istnia³ w tym miejscu gródek drewniano-ziemny. Por. Cabalska, Zespó³ osad- niczy w Muszynie woj. Nowy S¹cz. Zamek, RS, t. 18, 1987, s. 5-18; Leñczyk 1983, s. 25, 82; Guerquin 1984, s. 219- 220; Marsza³ek 1993, s. 148-149; Ko³odziejski 1992, s. 13-14; Ko³odziejski 1996, s. 142. 439 Plan S. Morawskiego publikuje M. Cabalska, nanosz¹c nañ w³asne wykopy z badañ archeologicznych w la- tach 1973-1974. O ile jednak Morawski dosyæ wiernie narysowa³ fragmenty budowli (baszty wschodniej) istniej¹ce w jego czasach, o tyle zupe³nie fantastycznie potraktowa³ niezachowane ju¿ wtedy partie murów. Doprowadzi³o to sytuacji, w której – jak pisze Cabalska – powiêkszony plan Morawskiego nie daje siê powi¹zaæ z obecnym stanem ruin. Niestety – autorce nie by³ znany rêkopis i plany Tomkowicza, w czêœci dotycz¹cej zamku muszyñskiego, por. Cabalska, Zespó³ osadniczy w Muszynie , op. cit., s. 9. 100 26. Muszynka

Wieœ, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 39 kilom. Parafia ruska w Tyliczu. Paraf. ³ac. w Tyliczu. Podobno dawniej tu by³a paraf. ruska a w Tyliczu filia jej440. Obszar dworski niegdyœ nale¿a³ do biskup- stwa krak., obecnie do funduszu relig. Wieœ osadzona na prawie magdeburskim441. Wyci¹g dyplomu w Morawskiego, S¹deczyŸnie (S³own. geogr.). W XVI w. by³a tu huta szklana442 (W³ad. Bêbynek, Starostwo muszyñskie. Przewodnik nauk. i liter. Dod. do Gaz. lw. r. 1914 tom XLII str. 126 i n.)

11/9 1895 Cerkiew filialna, drewniana, skromna i uboga443. W o³tarzu obraz œ. Barbary, olejny na p³ótnie, z XVIII w., lichy, ale ciekawy przez strój444. Ubrana jak markiza francuska, wygórowana [wyraz odczytany niepewnie]. O³tarz ma byæ z obozu konfederatów barskich445.

440 Taka w³aœnie sytuacja organizacyjna parafii greckokatolickiej istnia³a pomiêdzy 1640 rokiem – kiedy biskup krakowski przeniós³ parocha tylickiego Iwana Fedorowicza wraz z parafi¹ do Muszynki – a rokiem 1743, kiedy parafia unicka powróci³a do swej nowo wzniesionej cerkwi unickiej w Tyliczu. 441 Lokacjê Muszynki – wsi nad potokiem o tej samej nazwie – powierzy³ Kazimierz Wielki pracowitemu Piotro- wi, obdarzonemu przywilejem wystawionym 19 lipca 1356 roku. Muszynka – obok Muszyny, Andrzejówki i Tylicza – dope³nia³a osadniczo tê czêœæ pogranicza polskiego, utrwalaj¹c przy tym piastowski stan posiadania nad górnym Popradem, umo¿liwiaj¹cy kontrolê dróg wiod¹cych na Wêgry. Wieœ, zasadzana na surowym korzeniu, obejmowa³a powierzchniê 118 ³anów z 20-letni¹ wolnizn¹. Szeœcio³anowe so³tystwo zosta³o w 1368 roku pomniejszone przez króla do 3 ³anów, co pozostawaæ zapewne musia³o w œcis³ym zwi¹zku ze zbyt optymistycznie zdelimitowan¹ przez Kazimie- rza Wielkiego powierzchni¹ wsi w dokumencie lokacyjnym, w stosunku do rzeczywistych mo¿liwoœci i warunków miej- scowych (na tak rozleg³¹ wieœ nie by³o tu po prostu miejsca). Przez ca³y wiek XIX i okres miêdzywojenny Muszynka nale¿y do greckokatolickiej parafii z siedzib¹ w Tyliczu, choæ wczeœniej (od 1640 roku) w³aœnie tu mieœci³a siê cerkiew parafialna dla grekokatolików tylickich. W pocz¹tku XX wieku Muszynka by³a wsi¹ œredniej wielkoœci, mia³a 116 do- mów i 544 mieszkañców, por. Czajkowski 1999, s. 25, 169, 176; Stamirski 1965, s. 8. 442 Andrzej Wyrobisz lokalizuje tê znan¹ hutê klucza muszyñskiego miêdzy PowroŸnikiem a Muszyn¹, nad rzek¹ Muszynk¹, prawym dop³ywem Popradu. Huta ta istnia³a jeszcze w roku 1613, o czym œwiadczy wystêpuj¹cy w tym czasie Walenty Hutniczek z Muszyny oraz dzier¿awca huty Jan Stefek. Ale ju¿ w 1627 roku hutê okreœlno jako opustosza³¹, por. Wyrobisz, Szk³o w Polsce , s. 26; Laberschek, Huty szk³a w ziemi krakowskiej , s. 126. 443 Cerkiew greckokatolicka p.w. œw. Jana Ewangelisty (obecnie koœció³ rzymskokatolicki) wzniesiona zosta³a wedle jednych (Karmazyn-Kakowœkij 1975, s. 39; Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos graeco catholi- cae Premislensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1879, Przemyœl 1879, s. 146 oraz póŸniejsze szematyzmy; Kornecki 1972, s. 282) w XVII wieku (wymieniany jest rok 1689), wedle drugich – w XVIII, mo¿e nawet 2 po³. XVIII wieku, por. Brykowski 1986, s. 118. Obecnie, po przekszta³ceniach w ci¹gu XIX wieku, cerkiew jest trójdzielna, a do trójbocznie zamkniêtego prezbiterium przylega od pó³nocy zakrystia. Wie¿a-dzwonnica o konstrukcji s³upowo-ramo- wej, z pochy³ymi œcianami i izbic¹, stoi nad babiñcem. Wnêtrza nakryte s¹ kopu³ami namiotowymi, nad naw¹ – kopu³a ³amana jest uskokowo. R. Brykowski zalicza cerkiew w Muszynce do typu pó³nocno-zachodniego, wariantu starszego, tam¿e, il. 32. 444 O³tarz z obrazem œw. Barbary jest najpewniej dzie³em wêdrownego malarza kijowskiego. Wskazuj¹ na to bliskie pokrewieñstwa, jakie ³¹cz¹ to dzie³o z obrazami malarzy kijowskich z po³owy XVIII wieku, kszta³c¹cych siê w malarnii przy £awrze Pieczerskiej w Kijowie, chêtnie pos³uguj¹cych siê wzorami zachodnimi, por. np. obraz œw. Barbary i Katarzyny, który reprodukuje L. Milajeva, Die ukrainische ikonen 11.-18. Jahrhundert. Von den byzantischen Quellen bis zum Barock, Sankt-Petersburg 1996, il. 8, por. tak¿e P. M. ¯o³towskyj, Maljunki Kyjewo-³awrœkoji ikonopi- snoj masterni, Kijiw 1982, s. 69, il. 24, 34, 58, 59. Zaproponowana atrybucja jest jedn¹ z mo¿liwych, poniewa¿ malarz ikony móg³ spotkaæ wiele przyk³adów œwiêtych niewiast, ubranych w wytworne suknie, w polskim malarstwie XVII i XVIII wieku, a najbli¿sz¹ analogiê znajdujemy w obrazie œw. Barbary z cerkwi w Wierchomli Wielkiej, por. przypis nasz 1416. 445 Wiadomoœæ tê powtarza równie¿ Andrzej Wasiak, Potyczki konfederatów barskich w S¹decczyŸnie, RS, t. 15/16, 1974-77, s. 422. Piêkne architektoniczne retabulum, ujête kolumnami wspieraj¹cymi prze³amuj¹ce siê odcinki 101 Cerkiewka stara446. Wzmianka o niej Myskovszky’ego Wiktora w Mitteilungen der k.k. Centralkommi- sion r. 1880, str. XXIX.

Dzwony 1. najmniejszy z napisem: Georg Wierd in Eperies gosse mich Anno MDCXXXIV 2. œredni z napisem: In honorem Dei fecit me Eperiessimi 1751 3. najwiêkszy z napisem: Fusa sum pro ecclesia sumptibus eiusdem Anno 1771 Na niezbyt wynios³ej górze zwanej Zaryska, dawniej Kozeñka, ku Gabó³tow, blisko goœ- ciñca ku Bardyowu, œlady okopów obozu konfederatów barskich447. Utrzymuje siê tradycya tego na miejscu. Po drugiej stronie goœciñca na górze Lackowa na samej granicy wêg. te¿ podobno by³ obóz448. Wykopuj¹ tu ró¿ne przedmioty; p. Soko³owski radca Krynicy posiada z t¹d ryngraf i ma wiadomoœci o znaleziskach (mówi³ S. Krzy¿anowski (budowniczy) we Wrzeœniu 1895).

27. Myœlec

Wieœ, oddal. po³udn. od Nowego S¹cza 7 kilom. Parafia w ¯eleŸnikowej. Dawna nazwa: Myslcza Wspomniana r. 1280 w dyplomie erekc. klasztoru Staros¹deckiego (Morawski, S¹deczyzna, I, 149) i w r. 1327 (Kod. dypl. ma³op. II, 263). Obszar dw. nale¿a³ dawniej do klasztoru Klarysek w Starym S¹czu, teraz do funduszu relig.449 (S³own. geogr.).

falistych belkowañ, zdobi stylowa ornamentyka a pos¹gi œwiêtych dobitnie wskazuj¹ na powstanie dzie³a poza mu- szyñsk¹ enklaw¹. Kornecki przypuszcza, i¿ mog³o ono wyjœæ z bocheñskiego warsztatu Piotra Korneckiego, który jak wiadomo pracowa³ równie¿ dla konfederatów barskich (w roku 1771 konfederaci zamówili u niego okaza³y o³tarz g³ówny fary bocheñskiej), por. M. Kornecki, Dzieje sztuki regionu bocheñskiego, [w:] Bochnia. Dzieje miasta i regionu, Kraków 1980, s. 223; Kornecki 1991, s. 139, il. 21; Kornecki 1997, s. 36, il. 18. Prócz o³tarza œw. Barbary we wnêtrzu cerkwi, przy po³udniowej œcianie nawy, w s¹siedztwie przegrody ikonostasu, jest jeszcze barokowa nastawa drugiego o³tarza bocznego z 1 po³. XVIII wieku (z krêconymi kolumnami, zdobiona uszakami akantowymi), z ca³opostaciow¹ ikon¹ Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem w strefie œrodkowej i Zwiastowaniem w predelli, por. KZS 1951, s. 18; Kornecki 1991, il. 19. 446 Barokowy ikonostas z cerkwi w Muszynce by³ konserwowany w latach 1988-1990 przez zespó³ art. konser- watorów w sk³adzie: Aleksander Ma³ecki, Józef Kucaba i Jan Wi³kojæ, por. WUOZwNS, nr inw. 3243-3245, por. tak¿e Szafran 1993, s. 280. 447 W kwietniu 1769 roku w obozie pod Muszynk¹ powsta³ ma³opolski oœrodek konfederacji barskiej. Wkrótce wybrano marsza³ków konfederacji, którzy starali siê poprzez uniwersa³y zapanowaæ nad skomplikowan¹ sytuacj¹ polityczn¹, wojskow¹ i gospodarcz¹ bli¿szej i dalszej okolicy, por. A. Wasiak, Nowy S¹cz wobec Konfederacji Barskiej, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 715-729. W lipcu 1770 roku w obozie pod Muszynk¹ przebywa³ Kazimierz Pu³aski, por. ten¿e, Potyczki konfederatów , s. 420-421. Zob. te¿: ten¿e, Dzia³al- noœæ ma³opolskiego oœrodka konfederackiego w obozie pod Muszynk¹, RS, t. 10-11, 1969-1970, s. 297-311; ten¿e, Regulamin konfederatów barskich ustanowiony w obozie pod Muszynk¹, RS, t. 21, 1993, s. 89-101. 448 Por. T. Nowalnicki, Fortyfikacje polowe z czasów konfederacji barskiej na Ziemi s¹deckiej, RS, t. 13, 1972, s. 257-271, tam¿e liczne plany i rysunki. 449 Pierwsze wiadomoœci o wsi pochodz¹ z lat 1280-1293. Nastêpne – poœwiadczaj¹ce korzystanie w 11 ³ano- wym Myœlcu z prawa niemieckiego – z roku 1313, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 63. W 1357 roku ksieni staros¹decka ceduje so³tystwo myœleckie (jeden ³an oraz prawo budowy karczmy) na rzecz Macieja Wêgra i jego syna 102 By³ tu w XIII w. zameczek Lemiesz450, którego dziœ œladu nie ma. R. 1289 (?) Czechy posi³kuj¹cy wojska ces. Rudolfa przeciw Wêgrom, których popiera³ £okietek, zbu- dowali nad Popradem naprzeciw klasztoru Kingi na ma³em wzgórzu zameczek Lemiesz niedaleko Myœlca; niebawem jednak Wêgrzy zameczek zdobyli i zapewne znieœli (Morawski, S¹deczyzna I, 171).

28. Naszacowice

Wieœ, oddal. po³udn. zach. od N. S¹cza 12 kilom. Parafia w Podegrodziu. Dawna nazwa: Nossaczuicy, Nassoczouicze, Nasschovicy451 R. 1280 Kunegunda nadaje N. klasztorowi Klarysek w Starym S¹czu452 (Kod. dypl. ma³op. II, 145). Rozró¿niano wówczas N. klasztorne „claustralis” i N. szlacheckie „militalis”, wskutek tego s¹ te¿ her- bowi h. Prus stary na £ososinie i Naszacowicach (Morawski, S¹deczyzna, I, 181). N. szlacheckie Jan Wierzbiêta z ¿on¹ nada³ w r. 1632 klasztorowi (Za³êski, Œ. Kinga, 96).

Ruiny zamku W N. sta³ zapewne najdawniejszy gród Staros¹decki, wspomniany ju¿ w r. 1163 (S³own. geogr.). Staro- s¹deccy starostowie przesiadywali prawdopodobnie w drewnianym zamku na grodzisku naszacowic- kiem, póŸniej przenieœli siê do Podegrodzia (Morawski, S¹deczyzna I, 181).

Miko³aja. PóŸniejsze Ÿród³a poœwiadczaj¹ trwa³¹ przynale¿noœæ wsi do klarysek, Kiryk 1979b, s. 121. Powinnoœci z jednego ³anu w Myœlcu, nale¿¹cego do klucza staromiejskiego, wymienia Lustracja 1659-1664, s. 570. W 1680 roku klasztor p³aci z Myœlca 117 florenów i 18 groszy poboru, Rejestr poborowy 1680, s. 213. 450 ród³a historyczne wymieniaj¹ zamek Lemiesz wœród XIV-wiecznych zamków broni¹cych S¹decczyzny. O jego istnieniu dowiadujemy siê z czternastowiecznego ¯ywotu œw. Kingi, w kontekœcie walk toczonych po œmierci Leszka Czarnego. Owo casturm mieli wznieœæ jacyœ nobiles po roku 1288. Przekaz nie precyzuje jednak gdzie zamek ten by³ zlokalizowany, poza bardzo ogólnikowym okreœleniem in terra Sandecensi. Niewykluczone, ¿e jest to jeden z zamków lub zamczysk wystêpuj¹cych pod inn¹ nazw¹. Por. A. Jod³owski, Osadnictwo obronne w dolinie Dunajca, „Materia³y Archeologiczne”, t. 8, 1967, s. 5-23; Marsza³ek 1993, s. 122. Stanis³aw Ko³odziejski przypuszcza, i¿ najbar- dziej dowodowo podbudowana wydaje siê obecnie identyfikacja niezlokalizowanej budowli z pozosta³oœciami warow- nego za³o¿enia, ujawnionymi w trakcie poszukiwañ archeologicznych na Bia³owodzkiej Górze, po³o¿onej na lewym brzegu Dunajca, naprzeciw Kurowa, por. Ko³odziejski 1992, s. 22-23. Zob. tak¿e has³o: Bia³a Woda, w niniejszym tomie. Zdaniem jednak niektórych badaczy, zameczek Lemiesz bardziej zdaje siê nale¿y do legendy, ni¿ historii, o czym zdaj¹ siê przekonywaæ Kowalski i Fischer. Biografowie œw. Kingi pisz¹, i¿ po œmierci Leszka Czarnego (30 wrzeœ- nia 1288) rozpocz¹³ siê w Ma³opolsce okres zamieszek i targów o spadek po zmar³ym. I w³aœnie w zwi¹zku z tymi walkami rywalów zaczêto budowaæ zameczek Lemiesz nad Popradem, w najbli¿szej okolicy S¹cza, a zatem na tery- torium, które stanowi³o w³asnoœæ Kingi, wzglêdnie klasztoru. Sk³oni³o to j¹ do wyjœcia z jakimiœ towarzyszkami pod górê, na której zrêby gródka wznoszono, dla pokojowego za³atwienia sprawy (ratione pacis reformandae). Niezawod- nie wszczê³a siê wtedy miêdzy King¹ i buduj¹cymi zameczek ludŸmi jakaœ kontrowersja i wtedy jeden z rycerzy, imieniem Piotr, wypuœci³ do niej strza³ê z ³uku tak celnie, ¿e przesz³a tu¿ ko³o jej szyi. Rycerz ten by³ niezawodnie autochtonem ziemi s¹deckiej, b³. Kinga osobiœcie trzyma³a go niegdyœ do chrztu. Kiedy ten Piotr, nied³ugo po opisa- nym zajœciu œmiertelnie przez kogoœ ugodzony umiera³, prosi³ swych towarzyszy, a¿eby zw³oki jego do klasztoru zawieŸli i tam je pochowali. ¯ywociarz wspomina o gor¹cych modlitwach Kingi za tego zmar³ego m³odzieñca, co mia³o wywo³aæ w jej otoczeniu zdumienie, a nawet zgorszenie. [ ] mia³a wtedy Kinga oœwiadczyæ, ¿e od Boga ma objawio- ne, i¿ ¿aden z jej chrzestników nie zejdzie z tego œwiata nie pojednawszy siê z Bogiem, Kowalski, Fischer 1992, s. 99. 451 Nazwa wsi uwa¿ana jest przez toponomastyków za dzier¿awcze okreœlenie miejscowe pochodz¹ce od imienia pierwotnego w³aœciciela osady – Nosacza. W kwestiach tych zob. cenne studia jêzykowe i toponomastyczne E. Paw³owskiego, który przeœledzi³ historyczne i Ÿród³owo potwierdzone nazwy wsi oraz sformu³owa³ na tej podstawie wiele gruntownie udokumentowanych stwierdzeñ, por. Paw³owski 1967, s. 306-308; Paw³owski 1969, s. 174. 452 Naszacowice znajduj¹ siê wœród 28 wsi wymienionych w dokumencie fundacyjnym ksiê¿nej Kingi z 1280 roku. Ale ju¿ z aktu o trzy lata póŸniejszego widaæ, i¿ nie ca³a wieœ nale¿y do klarysek, gdy¿ wymieniona w nim wieœ Olszana graniczyæ ma z Naszacowicami Rycerskimi i Klasztornymi. W roku 1303 wsi¹ w³ada³a ksiê¿na Gryfina, która przenios³a Naszacowice na prawo niemieckie. Ale ju¿ w roku 1333 wystêpuje Pawe³, a w 1353 Wierzbiêta – dziedzi- 103 S¹ jakieœ mury, czy fundamenty, ale ju¿ ma³o co widaæ (z opowiadañ X. proboszcza w Czar- nym Potoku 1/8 1895). Wa³y grodziska w Naszacowicach nad Dunajcem ko³o S¹cza, s¹ wy³¹cz- nie ziemne, znaleziono tu u³amki ceramiki wyrab. na kole, z ornamentem pasmowym z ostatn. epoki przedhist. Wiadomoœæ dra Demetrykiewicza, Materya³y antrop. arch., tom VI, str. XII- XIII z 10 Czerwca 1902 r. Dawniejsze opisy. Pierwsze to grodzisko s¹deckie. Tu¿ przy niem dwie du¿e mogi³y, jedna trochê wiêk- dopisek o³ówkiem na sza od drugiej. Szczegó³owy opis grodziska i plan sytuacyjny (fig. ). Znajdowano tam wyroby bron- lewym marginesie zowe (Morawski, S¹deczyzna I, 14-16 i tablica). Wed³ug podania sta³ tu zamek stary, a z rozebranego s. 47 rêkopisu: daæ wo¿ono potem kamienie do Nowego S¹cza, gdy tam¿e zamek stawiano. By³ tu tak¿e zwierzyniec (op. plan z Morawskiego cit. II 251 i 250).

Wykopaliska W starem grodzisku naddunajeckiem, powy¿ej Starego S¹cza, znaleziono pierzchnie czyli d³óta spi¿owe i rodzaj miseczki witej z prêta spi¿owego, mo¿e wierzch na³bicy, noszonej dla ochrony na czapce. Wójt naszacowicki453, w³aœciciel czêœci grodziska, jeszcze ¿yj¹cy w r. 1863, okazywa³ œwiadkom i sprzeda³ j¹ nieznanemu ¿ydowi (Morawski, S¹deczyzna I, 8). W grodzi- sku naszacowickiem u³amki ceramiki wyrabianej na kole z ornamentem pasmowym wskazuj¹ na ostatni¹ epokê przedhistoryczn¹454. Wiadomoœci podanej przez Szczêsnego Morawskiego o znajdowaniu tam wyrobów bronzowych dziœ ju¿ sprawdziæ nie mo¿na (Relacya dra Demetry- kiewicza, Sprawozd. Akad. Um. 1902 Lipiec, Nr 7, str. 25).

29. Nawojowa

Wieœ, oddal. po³udn. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 8 kilom. Parafia w miejscu. Dyece- zya tarnowska.

cowie Naszacowic. Na pocz¹tku XVI wieku wieœ ta nie wystêpuje ju¿ w rejestrze dóbr klasztoru staros¹deckiego, a pojawia siê wœród w³oœci klarysek dopiero w 1632 roku – drog¹ kupna, Kiryk 1979b, s. 121. W 1680 roku klaryski p³ac¹ z Nasoczowic pobór w wysokoœci 132 florenów liczony od 2 ³anów, 6 zagród z rolami, 1 ko³a dorocznego i 1 ko- mory bez byd³a, Rejestr poborowy 1680, s. 203. 453 Nazwiskiem Wilk. 454 Grodzisko w Naszacowicach zosta³o odkryte w 1863 roku przez Szczêsnego Morawskiego. Jako pierwszy badania na grodzisku prowadzi³ w roku 1952 A. ¯aki. Od 1983 roku obszar grodziska sta³ siê przedmiotem systema- tycznych prac wykopaliskowych Jacka Poleskiego, on te¿ poœwiêci³ mu kilkanaœcie publikacji, w tym jedn¹ ksi¹¿kow¹. Badania Poleskiego dowodz¹, i¿ Naszacowice by³y grodziskiem o skomplikowanym uk³adzie wa³ów. W jego sk³ad wchodzi³ gród w³aœciwy i 5 podgrodzi. Powierzchnia stanowiska w obrêbie wa³ów wynosi blisko 15 ha. Dotychczas badaniami objêto przede wszystkim g³ówn¹ czeœæ grodu, a tak¿e podgrodzie po³udniowe. W trakcie badañ potwier- dzono wystêpowanie 10 faz osadnictwa wczesnoœredniowiecznego. Jego pocz¹tki datowaæ mo¿na ju¿ na 2 po³. VIII wieku, zaœ schy³ek przypada na 2 po³. wieku XI. Ujawniony podczas badañ materia³ archeologiczny dowodzi, i¿ gród by³ nie tylko plemiennym oœrodkiem w³adzy, ale tak¿e centrum gospodarczym i handlowym. Nie znamy przyczyn ostatecznego zniszczenia grodu, nale¿y przypuszczaæ, i¿ jego funkcjê przej¹³ jeden z dwóch grodów w pobliskim Podegrodziu. Por. J. Poleski, Naszacowice – ein frühmittelalterliches Burgwall im Zuflußgebiet des Dunajec (Kleinpo- len), „Slavia Antiqua”, (36), 1995, s. 29-37; M. Kr¹piec, J. Poleski, Dwa grodziska wczesnoœredniowieczne w Zawa- dzie Lanckoroñskiej i Naszacowicach – datowanie metod¹ archeologiczn¹ i dendrochronologiczn¹, „Przegl¹d Arche- ologiczny”, (44), 1996, s. 117-137; Poleski, Wczesnoœredniowieczne osadnictwo w dorzeczu Dunajca , op. cit., s. 37-39; Poleski 2004, s. 234-293, ryc. 88-135, tam¿e pe³na literatura przedmiotu; przede wszystkim zaœ ten¿e, Naszacowice. Ein frühmittelalterlicher Burgwall am Dunajec. I, Stratigraphie, Chronologie, Architektur, Mit Beitragen von: Mohamed Moustafa Ibrahim und Jacek Poleski, Piotr Wojtal, Marcin Biborski, „Moravia Magna”, Seria Polona II, Kraków 2004. Por. tak¿e Leñczyk 1983, s. 26, 86; M. Parczewski, Stan badañ nad grodziskami wczesnoœredniowiecznymi we wschod- niej czêœci Karpat, AAC, t. 25, 1986, s. 179-203; Marsza³ek 1993, s. 153-157. 104 Œrodkowy punkt klucza nawojowskiego455, za³o¿ony przez Nawoja z Têczyna kaszt. krak., + 1325 (S³own. geogr.). R. 1468 Tomasz z Nawojowej dziedzic wspomniany w dokumencie Jana z Dêbna. R. 1521 Jan i Tomasz Nawojowscy, h. Stary koñ, na Nawojowej. W XV czy XVI w. Sebastyan Navajko Wielog³ow- ski h. Starykoñ na Wielog³owach456, Nawojowej i Szlachtowej (Morawski, S¹deczyzna II, 245, 375, 376). W koñcu XVI w. dziedzicem by³ Piotr Nawojowski, + 1595; po nim naby³ N. Grzegorz Branicki star. niepo³omski457 i r. 1601 da³ jako wiano córce swej Annie, ¿onie Sebastyana Lubomirskiego, kaszt. wojn. W rêku Lubomirskich458 pozosta³a N. do r. 1703 (Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck., 146). Józefa Marya córka Józefa Karola Lubomirskiego marsz. w. kor. wznios³a N. mê¿owi, Paw³owi Sanguszce. Lecz N. wróci³a w dom Lubomirskich i póŸniej Franciszek Ferdynand Lubomirski mieczn. kor. r. 1763 sprzeda³ j¹ Józefowi kniaziowi Massalskiemu. Tego córka, Helena Apol. ksiê¿na de Ligne459 zastawi³a j¹ Poncyanowi hr. Harscamp460, a w r. 1799 przeda³a Franciszkowi hr. Stadnickiemu461 (Ten¿e, Hist. Now. S¹cza I, 83 nota i Z ¿ycia szlachty s¹deckiej 146. W tem ostatniem dziele s¹ co do dziejów N. szczególy b³êdne). W rêku Stadnickich pozostaje do dziœ dnia462. Lud tutejszy w 1656 r. zaznaczy³ siê pod wodz¹ Kochowskiego napadem na za³ogê szwedzk¹ w Nowym S¹czu463 (S³own. geogr.).

Koœció³ paraf Nawiedzenia N.P.M. Patron hr. Stadnicka Eccl. „de Navoyowa” wspomniany ju¿ w r. 1343 (Mon. Pol. Vatic. II, 183). Koœció³ paraf. drewniany istnia³ w XV w. (D³ug. Lib. ben. II, 300) konsekrowany 1638 (Schemat dyec.), odbudowany464 1878 (S³own. geogr.). R. 1894 stoi jeszcze ale doko³a niego stawiaj¹ mury nowego465.

455 Stamirski zalicza Nawojow¹ do wsi, które istnia³y ju¿ przed 1320 rokiem, Stamirski 1965, s. 39. 456 Ów Sebastiano Navayko herede Vyelglowy notowany jest w Ÿród³ach s¹deckich w 1518 roku. Byæ mo¿e tego samego okreœlono w 1522 jako Navayko de villa Volya, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 6. 457 Piotr Nawojowski zmar³ bezpotomnie, zob. I. Styczyñska, Nawojowa – uwagi na temat przesz³oœci, AS, R. 13, 2004, nr 1/2, s. 4. 458 Jeden z Lubomirskich – Stanis³aw – w 1680 roku wybudowa³ w Nawojowej hamerniê: kuŸnicê i ludwisarniê, zlokalizowane nad rzek¹ Kamienic¹, u stóp wzgórza Skalnik. Nieoczekiwanie – ów zak³ad przemys³owy mia³ d³ug¹ historiê, bowiem w 1779 roku, wraz z dobrami nawojowskimi, dosta³ siê Stadnickim, którzy w 1880 roku sprzedali hamerniê spó³ce Karola Kohuta i Józefa Rossmanitha. W rêku nowych w³aœcicieli i ich spadkobierców hamernia pracowa³a a¿ do lat powojennych, kiedy to zosta³a upañstwowiona, por. J. Bieniek, Hamernicy z Nawojowej i Nowego S¹cza, RS. t. 26, 1998, s. 121-124 459 Belgijska rodzina de Ligne, spokrewniona z Lubomirskimi, posiada³a indygenat polski od 1780 roku, Styczyñ- ska, op. cit., s. 6. 460 Za 688 tysiêcy z³p., tam¿e. 461 Stadnicki sprzeda³ uprzednio klucz ro¿nowski, odziedziczony po ojcu Antonim Baltazarze, tam¿e. Klasycy- styczny nagrobek Franciszka Stadnickiego znajduje siê w koœciele parafialnym w Dukli, por. Stanis³awa Tomkowicza inwentarz zabytków powiatu kroœnieñskiego. Z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Ta- deusz £opatkiewiczowie, Kraków 2003, s. 23, 33, 39, 184, il. 15. 462 Dziewiêtnasto– i dwudziestowieczne losy Stadnickich i Nawojowej podaje Styczyñska, op. cit., s. 6-8. 463 Por. przypis nasz 496. 464 Wydaje siê, i¿ ta „odbudowa” – a raczej przebudowa – pozbawi³a drewniany koœció³ nawojowski sobót, a tak¿e – wzmiankowanego przez J. £epkowskiego w 1851 roku – zadaszonego przejœcia z plebanii, po³¹czonego funkcjonalnie z owymi podcieniami (od strony dzwonnicy przed g³ównemi drzwiami oddzielaj¹ siê odeñ jako nakryty korytarz rzucony mostem przez rzeczkê Nawojówkê (?) ku plebani). 465 Wydaje siê, i¿ rysunki drewnianego koœcio³a nawojowskiego, wykonane przez Stanis³awa Wyspiañskiego 18 i 19 sierpnia 1889 roku, s¹ ostatnimi, ukazuj¹cymi stary koœció³ stoj¹cy w ca³oœci. Publikowana przez nas fotografia – przedstawiaj¹ca moment poœwiêcenia przez biskupa tarnowskiego Ignacego £obosa kamienia wêgielnego pod koœció³ nowy (w lecie 1894 roku) – ukazuje ju¿ bry³ê starego, orientowanego koœcio³a z rozebranym prezbiterium, zakrysti¹ i czêœci¹ kaplicy bocznej (pó³nocnej), bowiem wnêtrza te kolidowa³y z lokalizacj¹ murów nowo wznoszonego koœcio³a. Co wiêcej – wyraŸnie widaæ, i¿ koœció³ murowany stawiano obok, nie zaœ wokó³ œwi¹tyni zrêbowej, por. Czêœæ ilustracyjna, il. 99; zob. te¿ Styczyñska, op. cit, ilustracja na s. 13. Decyzja o budowie œwi¹tyni murowanej (trzeciego w kolejnoœci koœcio³a w Nawojowej) zapad³a 24 listopada 1892 roku na spotkaniu komitetu parafialnego pod przewodnictwem proboszcza, ks. Jakuba ¯abeckiego. W lecie 1894 roku mury koœcielne wydŸwigniête ju¿ by³y na kilka metrów w górê, co ukazuje pami¹tkowa fotografia z poœwiêcenia kamienia wêgielnego w dniu 29 maja 1894. 22 sierpnia 1898 roku bp £obos dokona³ konsekracji nowej œwi¹tyni, wzniesionej staraniem ks. J. ¯abeckiego i kosztem 105 Plebani: r. 1521 ks. Jan Friedol (Morawski, S¹deczyzna II, 375). Ok. r. 1650 ks. Marcin Stryjowski (ks. Sygañski, Hist. N. S¹cza II, 101)466.

2/5 1894 467 dopisek o³ówkiem na Budynek drewniany , ma³y, bez sobót i bez korytarza z frontu, jest tylko od strony rzecz- lewym marginesie ki Rostoki bramka drewniana w kszta³cie kapliczki czy sionki na rzucie poziom. kwadratu. s. 48 rêkopisu: Teka III Wysp.[iañskiego] Wewn¹trz koœcio³a kilka belek profilowanych mo¿e z XVII w. Odrzwia wejœcia g³ównego k. 39 i wejœcia do zakrystyi fig. 468 drewniane skromnie profilowane. Drzwi do zakrystyi ca³e ¿e- lazne, przy nich k³ódka z XVI w. kszta³tu i druga podobna. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 48 rêkopisu: Teka 469 III Wysp.[iañskiego] Pomnik Piotra Nawojowskiego z r. 1593 wewn¹trz koœcio³a, przy œcianie bocznej , k. 40 fig. 470. Na podmurowaniu p³yta z marmuru czerwonego wêgierskiego, wys. 1.04 m., d³ug. 2.10 m. Na niej rycerz le¿¹cy wielk. naturalnej, w p³askorzeŸbie 3/4 wypuk³ej, w nogach nad stopami ma he³m, wy¿ej tarcza herbowa 4 dzielna z herbami: Stary koñ, Strzemiê, Zadora dopisek o³ówkiem na i czwarty starty, fig. 471 . lewym marginesie Doko³a na listwie obiega napis ryty kapitalikami, czêœciowo starty; pocz¹tek nad stopami: s. 48 rêkopisu: tam¿e k. 41 ...... DZICA DOBR TUTECZNICH ZMAR£EGO WIDZIMI NAWOIOWSK IEGO PIOTRA W SWIETO MIESCNEI ZIE...... ROCH OBRACZA WIERA LIATH 40DZIESCI 9 WIECZ WUONAWSI (?) mo¿e: WIKONAWSI) SMIERCZ PRZISLA PRZEZ WI

Stadnickich. Przeniesiono do niej ze starego koœcio³a nie tylko pomnik Piotra Nawojowskiego z 1593 roku, ale równie¿ kamienn¹ chrzcielnicê, dwa o³tarze barokowe, ambonê, stacje drogi krzy¿owej, Ukrzy¿owanie z têczy i paramenty. Z czasem do wyposa¿enia tego dodano sprzêty nowe: w maju 1903 roku zamówiono we Lwowie dwa neogotyckie o³tarze boczne, a zleconego wtedy o³tarza g³ównego nie zdo³ano ju¿ zrealizowaæ, bo wybuch³a wojna œwiatowa. W la- tach 1930-31 wnêtrze koœcio³a uzyska³o polichromiê pêdzla braci Iwanickich, projektu Karola Polityñskiego ze Lwowa (konserwowana w latach 1991-1993 przez przez art. kons. Józefa Steca). W 1958 roku zakupiono z kolegiaty nowo- s¹deckiej organy. Nowy o³tarz g³ówny zrealizowano dopiero w 1968 roku, wed³ug proj. Zbigniewa Wzorka z Krakowa. W 1993 roku zast¹pi³ go o³tarz projektu in¿. Pop³awskiego z Krakowa, do dziœ istniej¹cy. W 1999 roku parafianie ufundowali dwa nowe dzwony, o imionach Maria oraz Ambro¿y. 466 W 1526 roku w Ÿród³ach wymieniony jest Joannes plebanus de Magna Nawoyowa, zaœ w 1598 – Vunerabi- lis Gregory Plebani a Nawoiowa, w innym miejscu zwany krótko X. Grzegorzem Plebanem w Nawoiowei, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 70. W 1582 roku pojawia siê znów Joannis Jozek Czchouita (pochodz¹cy z Czchowa) vicary in Nawo- iowa, por. tam¿e, cz. 1, s. 128. Pod 1628 rokiem wystêpuje Woycziech syn B³azeia Rectora Nawoiowskiego z Nawo- iowey, co poœrednio dowodzi istnienia tutaj szko³y parafialnej, tam¿e, cz. 2, s. 105. 467 Nawojow¹ odwiedzi³ Stanis³aw Wyspiañski w niedzielê 18 sierpnia 1889 roku a owocem dwudniowego tutaj pobytu (18-19 sierpnia) jest szereg inwentaryzacyjnych rysunków nieistniej¹cego dzisiaj drewnianego koœcio³a Na- wiedzenia NMP. Szczegó³y pobytu w Nawojowej znajdujemy w liœcie artysty – pisanym w Tarnowie 23 sierpnia 1889 – do Józefa Mehoffera, którego informowa³ nastêpuj¹co: — Najmujê furê, jadê do Nawojowéj. — Przeœliczna droga! — widzê z daleka Nowy S¹dcz w dolinie. — — W koœciele w Nawojowej œlub, jakiejœ wiejskiej pary — muzyka gra, weso³o — — Koœció³ek stary, drewniany, ³adny (wie¿a). — przy o³tarzu wielkim pomnik z czerwonego marmuru Piotra Nawo- jowskiego, porz¹dnie rzeŸbiony. — Zreszt¹ w koœciele nie ma nic, prócz 2 ³adnych o³tarzów barokowych z piêknemi rzeŸbami. — — Ksi¹dz pozwala mi u siebie zanocowaæ, — zatrzymuje u siebie na drugi dzieñ na obiad. — o 1éj idê do ¯eleŸnikowej, por. Stanis³aw Wyspiañski – listy zebrane. Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Józefa Mehoffera, Hen- ryka Opieñskiego i Tadeusza Stryjeñskiego, t. 1, cz. 1 – Listy, opr. Maria Rydlowa, Kraków 1994, poz. 9, s. 35-36. Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 99, 222, 226-227, 361, il. 21. 468 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 95. 469 Obecnie wmurowany w œcianê kaplicy bocznej. Ten cenny zabytek nagrobnej rzeŸby renesansowej by³ konserwowany w roku 1993 przez art. kons. Józefa Steca, por. WUOZwNS, nr inw. 3660. 470 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 96. 471 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 97. 106 ESCZI MIESIACA PAZDZIERNIKA WPVL DNIA IANA S GO ROKU TISIAC 5 SE 9DZIESIAT 3CIEGO472

Chrzcielnica kamienna prostego kszta³tu kielichowego.

Naczynia metalowe. W zakrystyi imbryczek cynowy z XVIII w.473. Kadzielnica zrobiona z dwóch lampek cynowych z motywem g³ówek lwich474.

Dzwony. Na jednym napis: Haec campana 1771 transfusa Eperiesini pro eclesia (sic) Navoyova Blasey Sagowic Dzwon mniejszy z napisem: Hec campana fusa est pro eclesia (sic) nawoioviensi anno 1772

Paramenty Ornat czerwony, kolumna tylna haftowana: na tle z³otem kwiaty jedwabne kolorowe; kolumna przednia zniszczona. Boki at³as ró¿owy tkany z³otem w kwiaty. Kapa zielona nowsza za o³tarzem: tkanina jedwabna we wzór granatu, szlak i szkaplerz ró¿owy jedwabny (Do muzeum)475

Koœció³ drewn. rozebrany476, murowany stoi, do niego przeniesiono pomnik Piotra Nawojowskiego. (T. Dobr. 1922). Dawny opis. Koœció³ modrzewiowy z sobotami, zakoñczony po³ow¹ wieloboku. Wie¿a gotycka typu fortyfikacyjnego. Soboty otaczaj¹ koœció³; od strony dzwonnicy przed g³ównemi drzwiami oddzielaj¹ siê odeñ jako nakryty korytarz rzucony mostem przez rzeczkê Nawojówkê (?) ku plebani.

472 Styczyñska podaje nastêpuj¹c¹ lekcjê napisu grobowego: WIDZIMY NAWOJOWSKIEGO PIOTRA W SWIE- TOMIESCNEI ZIEMIA JEGO W PROCH OBRACZA W WIEKU LATH 40 DZIESCI I 9 WIECZ SMIERCZ PRZISLA PRZEZ WIESCZI MCA PAZDZIERNIKA W PUL DNIA JANA SWIETEGO DZIEDZICA DOBR TUTECZNICH ZMA- R£EGO ROKU TISIAC 5 SET 9 DZIESIAT 3 CIEGO, por. Styczyñska, op. cit., s. 14. 473 Tego naczynia nie ma ju¿ dziœ w koœciele, zachowa³a siê natomiast – tu pominiêta – monstrancja wie¿yczko- wa, która zas³uguje na szczególn¹ uwagê, zw³aszcza ¿e jej syntetyczna i prosta forma stanowi bardzo wczesne ogniwo rozwoju tego najm³odszego z naczyñ liturgicznych. Jak s³usznie zauwa¿aj¹ Chrzanowski i Kornecki, osch³e formy zdobnicze o nader ograniczonym repertuarze z powtarzaj¹cym siê motywem czworoliœcia i wczesnogotyckich, okr¹g³o³ucznych form blendowych w wie¿yczce, pozwoli³yby w zasadzie na datowanie jeszcze na w. XIV, gdyby nie podobieñstwo do zabytków [ ] datowanych miêdzy 1. æwierci¹ XV a prze³omem XV i XVI w. [ ]. Faktem jest, i¿ mimo prostej formy monstrancja w Nawojowej nie ma w Ma³opolsce odpowiednika; kto wie, czy nie jest ona importem czeskim, skoro tradycja miejscowa mówi, i¿ Stadniccy przywieŸli j¹ z kaplicy zamku we Vranowie, który w XIX w. do nich nale¿a³. Por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 177-178, il. 100a; M. Kornecki, Z dziejów inwentaryzacji zabytków z³otnictwa w dawnym województwie krakowskim, „Wiadomoœci Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, t. 7, 1997, s. 41, 45, il. 1-2. 474 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie od 1932 roku przechowywane s¹ pochodz¹ce z Nawojowej: z¹b i koœæ mamuta, nr inw. MDT 89-90. Ponadto dwa lichtarze drewniane: rokokowe w polichromii niebieskiej, nr inw. MDT 91; rzeŸba o³tarzowa anio³ka, nr inw. MDT 92; oraz modlitewnik oprawny w aksamit na tle ¿ó³tawem, deseñ piêæ gwiazd roœlinnych, nr inw. MDT 394. 475 Jest w Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, nr inw. MDT 379. Z koœcio³a w Nawojowej przechowuj¹ tu tak¿e: ornat zielony z frandzelki wzorzystej, z kolumn¹ przedni¹ z aksamitu przetykanego z³otem, nr inw. MDT 380 oraz drugi ornat zielony – z brokatu jedwabnego w or³y i pantery, nr inw. MDT 381. 476 Czêœæ belek pochodz¹cych z rozbiórki wykorzystano przy wznoszeniu kaplicy w Czaczowie. Kaplica ta otrzyma³a równie¿ niektóre elementy wyposa¿enia drewnianego koœcio³a nawojowskiego – osiemnastowieczne rzeŸ- by, regencyjne p³askorzeŸby aposto³ów czy póŸnobarokowy krucyfiks, por. Styczyñska, op. cit., s. 17. 107 Szcz¹tki rzeŸb starych zdobi¹ o³tarze. U ks. proboszcza œliczna ma³a rzeŸba drewniana, œ. Jan Nepom. unoszony przez anio³ów; ma pochodziæ z pa³acu Czartoryskich (?). Series parochorum od 1597 r. Metryki od 1683 r. Liber retaxationum od 1529 r. By³ wówczas dzier¿aw- c¹ Andrzej de Czchów. R. 1623 dotuje Stanis³aw Lubomirski. R. 1660 dotuje Aleksander Micha³ hr. na Wiœniczu i Jaros³awiu Lubomirski, s. rom. Imp. princeps, stabuli r. pol. praefectus, Sandom. Zator. Niepo³. Lubaczow. Rycen. Go³ub. gubernator. R. 1723 dotuje Sanguszko. R. 1739 dotuje Pawe³ San- guszko w imieniu syna Janusza rz¹dz¹cy. R. 1638 poœwiêca³ koœció³ [b.] Tomasz Oborski. R. 1793 visitatio. Dokumenty oddano w r. 1838 do Tarnowa. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Pa³ac we dworze Zameczek jakiœ Nawoja w Nawojowej móg³ istnieæ ju¿ za W³adys³awa Jag. (Morawski, S¹deczyzna II, 77). Zamek zbudowa³ Piotr Nawojowski w latach 1580-1590 (X. Sygañski, Hist. Nowego S¹cza I, 83 nota). Budynek doœæ rozleg³y murowany, widocznie przerobiony z dawniejszego477, izby sklepio- ne na parterze, mury grube, mo¿e z XVI lub XVII w.478, cech œredniowiecznych nie zawiera.

30. Nowy S¹cz

miasto, siedziba urzêdów powiatowych. Parafia w miejscu.

Literatura: Baliñski i Lipiñski, Staro¿ytna Polska, tom II (R. 1844), str. 217-229. X. Jan Sygañski, Nowy S¹cz, jego dzieje i pami¹tki, R. 1892. Ten¿e, Historya Nowego S¹cza od wst¹pienia dynastyi Wazów do 1go rozbioru Polski. Tomy 3. R. 1901- 1902. Widoki:479 Braun Theatrum urbium...... W dzie³ach ks. Sygañskiego wy¿ej wymienionych Kronbach, Darstellungen aus dem Königreich Galizien (1826480, rys. przed 1820) 2 widoki miasta, tabl. 19 i 20, bez wartoœci. Ks. Sygañski, Hist. N.S. III, 273. Widok m. od pó³nocy z r. 1824, z orygina³u znajduj¹cego siê w Osso- lineum lwowskiem. Ks. Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deckiej, str. 177. Widoczek m. z r. 1834, wed³ug Ludwika Galiñskiego, Das Königr. Galizien. Przyjaciel Ludu ...... r. III, tom II (1837 r.) str. 273 widoczek m. bez wartoœci

477 Dawny zamek Stadnickich zosta³ przebudowany w latach siedemdziesi¹tych XIX stulecia w stylu, który po³¹czy³ motywy neoklasycystyczne z neogotyckimi, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 514. 478 Ponad metrowej gruboœci mury kondygnacji piwnicznej i przyziemia, wzniesione z kamienia ciosowego i sklepione kolebk¹ z lunetami, wraz ze skromnymi portalami, œwiadcz¹ o XVI-wiecznej metryce budowli oraz jej pier- wotnie obronnym charakterze, por. KZS 1951, s. 19; M. Majka, Z problematyki budownictwa dworskiego w Ma³opolsce Po³udniowej, „Karpaty”, z. 1/2, (Kraków 1975), s. 25; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 216; Marsza³ek 1993, s. 157. 479 Zob. te¿ A. Zaborowski, Niektóre widoki Nowego S¹cza w grafice XIX wieku, RS, t. 8, 1967, s. 403-416; Nowy S¹cz – portret miasta. Wybór grafik i rysunków ze zbiorów Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu w 710. rocznicê lokacji miasta. Katalog wystawy Nowy S¹cz w malarstwie, grafice i rysunku, Nowy S¹cz 2002. 480 W zwi¹zku z nieoznaczonym czasem i miejscem wydania dzie³a Emanuela Kratochville von Kronbach (1778- 1861), w wykazach bibliograficznych spotyka siê najczêœciej dwie daty: 1820 oraz 1826, a tak¿e dwa miasta: Wiedeñ i Lwów (incydentalny Sanok – wskazany przez Beiersdorfa, Krasnowolskiego 1985, s. 167, przyp. 49 – mo¿emy chyba pomin¹æ). Stanis³aw Tomkowicz konsekwentnie opowiada siê za rokiem 1826, na 1820 (lub krótko przed) datuj¹c przy tym wykonane przez Kronbacha ilustracje. K. Estreicher wi¹¿e wydanie dzie³a z Wiedniem i rokiem 1820, por. K. Estrei- cher, Bibliografia polska XIX w., t. 2, Kraków 1874, s. 494. Zob. te¿ A. Zaborowski, op. cit., s. 405. 108 Plany miasta: Plan z r. 1783 w dzie³ku: Sygañski, Analekta sandeckie str. 111. Plan Moscheroscha z r. 1804 szczegó³owy, przechowywany by³ jeszcze w r. 1889 w ratuszu. Plan z r. 1831 podaje X. Sygañski, Historya N.S. II, 2.

Dawne nazwy: Kamienica, Kamencia, Kemniz, Kemientz, Nova civitas Sandech481 Pierwotnie wieœ Kamienica482 nale¿¹ca do biskupstwa krak. R. 1292 Wac³aw król czeski483, ks. krak. Bertoldowi, Arnoldowi i braciom jego484, wspólnikom wójtostwa kamienickiego zezwoli³ na za³o¿enie tutaj485 miasta na prawie magdeburskim486 i w niem mennicy487 (Kod. dypl. pol. II str. 158). Nazwa

481 Nazwa miasta uwa¿ana jest przez toponomastyków za dzier¿awcze okreœlenie miejscowe, pochodz¹ce od miana pierwotnego w³aœciciela osady – Sandka lub S¹dka, która to forma by³a w przesz³oœci zdrobnieniem imienia S¹d – skrótu od Sêdziwój czy Sêdzis³aw. W kwestiach tych zob. tak¿e cenne studia jêzykowe i toponomastyczne E. Paw³owskiego, który przeœledzi³ historyczne i Ÿród³owo potwierdzone nazwy miasta oraz sformu³owa³ na tej podsta- wie wiele gruntownie udokumentowanych stwierdzeñ, por. Paw³owski 1967, s. 291-310, gdzie pomieszczono równie¿ bibliografiê tematu; Paw³owski 1969, s. 175-176. 482 Z faktu niewymienienia wsi Kamienicy w akcie fundacyjnym Kingi z 1280 roku wysnuwa siê przypuszczenie, ¿e ta istniej¹ca w wid³ach Dunajca i rzeki Kamienicy osada musia³a ju¿ w tym czasie nale¿eæ do biskupów krakow- skich, Rajman 1992a, s. 54. Po lokacji Nowego S¹cza, biskup krakowski Jan Muskata zamieni³ utracon¹ Kamienicê na królewski Biecz, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 129. Kamienica by³a osad¹ bardzo star¹, mo¿e jeszcze XII- wieczn¹, bowiem na schy³ek XII stulecia datuje siê koœció³ p.w. œw. Wojciecha – pierwszy w w tej wsi. By³a to potem œwi¹tynia parafialna zarówno dla Kamienicy, jak i Nowego S¹cza – a¿ do roku 1448. Niestety, w koñcu XVIII wieku zabytek ten rozebrano bez œladu, Rajman 1992a, s. 59. 483 Kwestiom tym, a tak¿e skomplikowanej sytuacji politycznej w Europie Œrodkowej, na tle której rozgrywa³a siê zupe³nie wyj¹tkowa lokacja Nowego S¹cza z woli Wac³awa II, króla Czech i Polski – poœwiêcone jest wnikliwe studium F. Kiryka, Wac³aw II i Nowy S¹cz, RS, t. 30, 2002, s. 10-22. 484 Jak wynika z analizy dokumentów z prze³omu XIII i XIV wieku, lokatorami Nowego S¹cza byli bracia Bertold, Arnold i Ludwik – synowie Tylmana vel Tyrmana, który w latach 1286-1292 by³ wójtem (staro)s¹deckim, por. Rutkow- ska-P³achciñska 1961, s. 134. 485 W przywileju lokacyjnym – wystawionym przez Wac³awa II w Krakowie, 8 listopada 1292 roku – granice Nowego S¹cza nie zosta³y precyzyjnie okreœlone. Przez d³ugi czas w piœmiennictwie historycznym utrzymywa³o siê nawet b³êdne przekonanie, i¿ pokrywa³y siê one z dawn¹ wsi¹ Kamienic¹. Wiele jednak œwiadczy, i¿ tak nie by³o, bowiem od zarania miasta jego wójtowie wiedli z plebanem kamienickim spór, tycz¹cy siê budowy miejskiego m³yna na terenie dawnej wsi. Dowodzi to jasno sytuacji, w której oba organizmy osadnicze musia³y byæ pocz¹tkowo autono- miczne, tak¿e terytorialnie. Miejsce lokalizacji Nowego S¹cza okreœla jaœniej dopiero dokument królewskiej kancelarii praskiej z 24 marca 1303 roku, zawieraj¹cy informacjê, i¿ miasto ma powstaæ na 72 ³anowym polu nale¿¹cym do wsi Kamienica, znajduj¹cym siê na pó³noc od wsi, w wid³ach dwóch rzek, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 129. Co wiêcej, Kamienica nie zosta³a nigdy wch³oniêta przez nowe miasto, staj¹c siê dla niego z czasem rodzajem przedmie- œcia. W 11 lat po lokacji Jan Muskata, biskup krakowski, otrzyma³ od króla czeskiego Biecz wraz z okrêgiem i zam- kiem, jako zadoœæuczynienie za utracon¹ Kamienicê, por. Rajman 1992a, s. 60-61; Kiryk, Wac³aw II , op. cit., s. 21. Œlawski przesuwa datê owej rekompensaty dla Muskaty na rok 1292, por. Œlawski, Studia nad ludnoœci¹ Biecza , op. cit., s. 22. B. Krasnowolski wyodrêbni³ ostatnio dwa zasadnicze etapy powstawania organizmu miejskiego: faza I prze- dlokacyjna – lokacyjna wczesna? (2 po³. XIII w.?), zwi¹zana z powstaniem wsi biskupów krakowskich Kamienicy z parafialnym koœcio³em Œw. Wojciecha i mo¿e filialnym koœcio³em Œw. Ma³gorzaty oraz dworem biskupim; faza II lokacyjna (1292), czyli lokacja miasta na terenie pól biskupiej wsi Kamienicy, dokonana przez Wac³awa II, pomyœlana jako przeniesienie S¹cza (Starego) w nowe miejsce. Z tym etapem autor ten wi¹¿e wytyczenie uk³adu urbanistycznego lokacyjnego centrum, fundacjê koœcio³a parafialnego Œw. Ma³gorzaty, fundacjê klasztoru franciszkanów, jak równie¿ wyznaczenie uposa¿enia rolnego o powierzchni 72 ³anów frankoñskich. Byæ mo¿e wówczas (lub w fazie nastêpnej) rozpoczeto budowê fortyfikacji z kamiennym murem obronnym oraz dwóch za³o¿eñ zwi¹zanych z obwodem warownym miasta: zamku królewskiego i dworu biskupiego. Por. Krasnowolski 2004, s. 154-161, il. 109-112. 486 W 1765 roku lustrator napisa³ o tym tak: Stan¹wszy przed nami wójt i mieszczanie produkowali nam przywi- lej locationis tego miasta a serenissimo rege Bohemiae, Cracoviensi, Sandomiriensi etc. duce, Barcho³do advocato et Arnoldo dany, annectando 72 mensos, i inne przywileje approbationis wszystkich królów per consequens, a¿ do Naj- jaœn. Augusta III de data eiusdem Varsaviae, die 18 novembris 1752 produkowane nam s¹. Por. Lustracja 1765, s. 5. 487 Odnoœny ustêp przywileju Wac³awa II ma nastêpuj¹ce brzmienie: Monetam eciam pro utilitate civitatis per advocatos instaurandam concedimus et favemus, por. B. Paszkiewicz, Œredniowieczne mennictwo nowos¹deckie, RS, t. 22, 1994, s. 105. Poniewa¿ u¿yte w dokumencie ³aciñskie s³owo moneta oznaczaæ mo¿e zarówno pieni¹dz, jak 109 „Kamientz” utrzymywa³a siê jeszcze w pierwszej æwierci XIV w.488 (Kod. dypl. ma³op. II, 220). By³ to wa¿ny punkt handlowy na drodze z Polski do Wêgier489, na miejscu ubespieczonem z natury. Miasto wzrasta³o szybko w ludnoœæ i zamo¿noœæ, czego dowodem liczne cechy rêkodzielnicze, jarmarki, po- wstaj¹ce koœcio³y i klasztory (Janota, Przewodn. w wycieczkach na Babi¹ Górê itd. str. 62); r. 1311 uzyska³o wolnoœæ od ce³ pewnych490 (Kod. dypl. ma³op. I, 177). Kazimierz W. opasa³ miasto murami491, od strony zaœ Wêgier wa³em i rowem, który mo¿na by³o zalaæ wod¹ i po³¹czyæ rzeki Dunajec i Kamie- nicê (Sygañski, Nowy S¹cz, 21), a r. 1356 (nie jak za Naruszewiczem twierdzono w r. 1365) policzy³ N.– S. do rzêdu 6 miast, z których raycy492 wchodzili w sk³ad s¹du wy¿szego prawa niem.493 (Piekosiñski, Przywilej Kazim. W. w przedmiocie za³o¿enia s¹du wy¿szego prawa niem. na zamku krak., Kraków 1897, str. 14). R. 1358 bawi³ tu Kazimierz W.494. (S³own. geogr.). R. 1370 Polacy witaj¹ tu albo w Sta- rym S¹czu Ludwika wêg. obranego królem polskim, a w r. 1376 El¿bietê £okietkównê, obejmuj¹c¹ rz¹dy w zastêpstwie syna. W latach 1383 i 1384 zjazd panów kor. oczekiwa³ tu na odwlekany przyjazd Jadwigi do Polski (Janota, loc.cit. i Morawski, S¹deczyzna II, 14). R. 1394 i pocz¹tek 1395 r. odby³ siê siê tu zjazd Jadwigi i Jagie³³y z Mary¹ i Zygmuntem Luxemburczykiem (Morawski, S¹deczyzna II, 50- 53. R. 1410 Jagie³³o zt¹d wyprawi³ Witolda do Zygmunta Luxemburczyka z upomnieniem o dotrzyma- nie przymierza (Janota, loc. cit.). R. 1411 zjazd w S¹czu Jagie³³y z ksi¹¿êtami Korybutem, Ziemowitem mazowieckim, kard. Brandem i woj. Œciborem ze Œciborzyc (Za³êski, Œ. Kinga, 70). R. 1412 Jagie³³o w obecnoœci Ziemowita ks. mazowieckiego, Zygmunta Korybuta ks. litewskiego i Heleny ks. racibor- skiej przyjmuje pos³ów czeskich, prosz¹cych o ponowienie przymierza. R. 1419 zjazd Jagie³ly z Zyg- muntem Luxemburczykiem dla narady o wojnê przeciw Turcyi (Janota, loc. cit.). R. 1424 bawi³ tu Jagie³³o z Erykiem królem duñskim (Sygañski, Nowy S¹cz, 27). R. 1430 zamek i m. N. S¹cz nale¿¹ do wiana królowej Zofii, a tenutaryuszem jest Desslaus de Wlostowice (Wiedeñ, Haus-Hof. in. Staatsar- chiv. Polonica. Zbiór Dokumentów (324) z lat 1088 (?)- 1557, Nr 62). R. 1453 Kazimierz Jag. daje

i mennicê, a tak¿e emisjê pieni¹dza – historycy formu³uj¹ w tej kwestii ró¿ne interpretacje tekstu przywileju lokacyjne- go 1292, które Paszkiewicz skrupulatnie przedstawia i kompetentnie komentuje. Okreœla przy tym znane – ze skarbu z Przy³êku w Krakowskiem – brakteaty z przedstawieniem smoka, jako monety bite najpewniej w Nowym S¹czu, w latach 1310-1320, tam¿e, s. 103-115. Zawarte w niezachowanym dokumencie lokacyjnym Wac³awa II (z 8 listopada 1292 roku) szczegó³owe uposa¿enia, przywileje oraz zwolnienia z op³at, a tak¿e dozwolone wójtom nowos¹deckim urz¹dzenia miejskie (jatki, kramy, m³yny, ³aŸnie, mennicê itd.) – wylicza i komentuje Kiryk 1992a, s. 88-90 oraz Z. Noga, W³adze miejskie, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 121-124. 488 Zamieszanie lokalizacyjne powsta³e po za³o¿eniu Nowego S¹cza obok starszej Kamienicy powiêksza dodat- kowo niekonsekwentne u¿ywanie w Ÿród³ach nazwy nowego organizmu miejskiego. Dokumenty z lat 1298-1299 (Wac- ³awa II, ksiê¿ny Gryfiny) nazywaj¹ miasto Kamienic¹. Przywilej W³adys³awa £okietka z 1306 roku okreœla je jako Kamienicê sive Sandecz. W 1323 roku czytamy na pieczêci miejskiej nazwê Kamniz, ale znów w dokumencie ugody z Krakowem mowa jest o rajcach miasta S¹cza (Consules civitatis Sandecz). Spisy œwiêtopietrza z lat 1325-1327 u¿ywaj¹ okreœlenia Nowy S¹cz i taka te¿ forma pojawia siê na pieczêci rady miejskiej odciœniêtej na dokumencie z roku 1340 (Sigillum consulum et civium in Novo Sandecia). Wszystko to zdaje siê œwiadczyæ o tym, i¿ w pierwszej æwierci XIV wieku nazwa Nowy S¹cz wypar³a ostatecznie dawniejsz¹ Kamienicê, por. Kiryk 1992a, s. 93. 489 Obszernie o szlakach handlowych wiod¹cych przez Nowy S¹cz pisze Kiryk 1992a, s. 94-96. 490 Chodzi o przywilej W³adys³awa £okietka, uwalniaj¹cy s¹deczan od op³aty celnej w Krakowskiem i Sando- mierskiem, por. Golachowski 1957, s. 216. 491 Zob. przypis nasz 729. 492 W œwietle zbiorów prawa magdeburskiego rajcami miejskimi mogli byæ: ludzie m¹drzy, dobrzy, lat zupe- ³nych, przynajmniej dwudziestu i piêciu, w mieœcie osiedli, wszelako nie bardzo bogaci ani te¿ ubodzy, ale œredniego stanu. Nadto maj¹ byæ z prawego ma³¿eñstwa urodzeni, w domach zawsze mieszkaj¹cy i dobrej s³awy, Boga siê boj¹cy, sprawiedliwoœæ i prawdê mi³uj¹cy, k³amstwa i z³oœæ w nienawiœci maj¹cy, tajemnic miejskich nie wyjawiaj¹cy, w s³owach i uczynkach stali, ³akomstwem siê brzydz¹cy, darów nie przyjmuj¹cy, mierni, nie pijanice, nie dwujêzyczni, nie pochlebcy, nie b³aznowie, nie natrêtowie, nie cudzo³o¿nicy, ani owi, którymi ¿ony rz¹dz¹, nie fa³szerze, nie zwadli- wi, albowiem zgod¹ ma³e rzeczy buduj¹ siê, a niezgod¹ wielkie niszczej¹. Te¿ nie ma byæ na to obieran cz³owiek innego prawa i komu by by³o dziewiêædziesi¹t lat. Por. B. Groicki, Porz¹dek s¹dów i praw miejskich prawa magdebur- skiego w Koronie Polskiej, Warszawa 1953, s. 29. 493 Obszernie o ustroju miejskim œredniowiecznego Nowego S¹cza pisze m.in. Golachowski 1957, s. 177-191. 494 Wszystkie pobyty i przejazdy królewskie, ksi¹¿êce i biskupie, a tak¿e zwi¹zane z Nowy S¹czem donios³e wydarzenia polityczne i historyczne – obszernie omawia F. Kiryk, Stolica ziemi s¹deckiej, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 293-305. 110 miastu przywilej na stawianie mostu na Dunajcu i pobieranie myta (Morawski, S¹deczyzna II, 209- 210). R. 1471 zt¹d wyje¿d¿a³ Kazimierz (œwiêty) syn Kazimierza Jag. by obj¹æ tron wêg. (Janota, loc. cit.). Ostatnia uroczystoœæ by³a w r. 1512, gdy panowie polscy witali Barbarê Zapolya, jad¹c¹ do Polski dla poœlubienia Zygmunta I (Sygañski, Nowy S¹cz, 32). R. 1469 zaprowadzono kazania polskie (Morawski, S¹deczyzna II, 252), obok których niemieckie od- bywa³y siê w kollegiacie jeszcze w r. 1562 (Sygañski, Hist. N.–S¹cza, II, 20). Ksiêgi wójtowskie prowa- dzono po niemiecku do r. 1488, poczem zaczêto je pisaæ po ³acinie i po polsku495. Ostatnia zapiska niem. jest z r. 1501. Z walk miêdzy stronnictwem niem. i polsk. korzystali w koñcu XV w. kasztelanowie, by œcieœniaæ prawa miejskie. Od XVI w. upada miasto wskutek zmienionych stosunków handlu œwiatowe- go (Sygañski, Nowy S¹cz, 34 i n.). Pierwsz¹ wzmiankê o ¯ydach w N.–S. spotykamy za Zygmunta III. R. 1648 W³adys³aw IV zakaza³ ¯ydom posiadaæ w N.S. domy i trudniæ siê handlem z wyj¹tkiem jarmar- ków (Sygañski, Historya N.–S., I, 162 i 165). Micha³ Korybut Wiœniowiecki w r. 1673 pozwoli³ im osiedlaæ siê i kupczyæ w mieœcie, a Jan III przywilej ten potwierdzi³ (Sygañski, Z ¿ycia domowego szlachty s¹deck. 158-161). R. 1655 miasto podda³o siê Szwedom496, lecz w koñcu tego roku wyparli ich sami mieszczanie przy pomocy szlachty pod wodz¹ Felicyana Kochowskiego i w³oœcian z Nawojowej (por. Nawojowa). By³ to pocz¹tek oporu kraju przeciw najeŸdŸcom (S³own. geogr.). Pustosz¹cy napad Rakoczego w r. 1657 a po nim rozruchy pospólstwa na tle walk relig. by³y powodem dalszego znacznego upadku miasta497 (Sy- gañski, Nowy S¹cz, 40-41). R. 1715 zawi¹za³a siê tu konfederacya pod wodz¹ Stefana Wielog³owskie- go, która przy³¹czy³a siê do konfederacyi tarnogrodzkiej (Sygañski, Nowy S¹cz, 45). Za konf. barskiej trzymali siê tu Marcin Lubomirski, nastêpnie Kazimierz Pulaski. R. 1770 Austrya ze Spi¿em zajê³a i ziemiê s¹deck¹498, któr¹ przy³¹czono do Wêgier, a w r. 1772 ostatecznie do Galicyi. R. 1786 utworzono w okolicy miasta liczne kolonie niem. w dobrach królewskich i poduchownych (S³own. geogr.).

495 Imiona i nazwiska kilkunastu pisarzy miejskich, a tak¿e podpisków – pomocników pisarskich, z lat 1490- 1696, podaje Bubak 1992, cz. 2, s. 17, 76. 496 27 wrzeœnia 1655 roku przyby³ wieczorem do miasta uchodz¹cy za granicê król Jan Kazimierz, z nielicznym dworem, kilku senatorów i biskupi – krakowski Piotr Gembicki i che³miñski Jan Gembicki. 4 lub 5 paŸdziernika do miasta wjecha³ pierwszy oddzia³ szwedzki pod dowództwem p³k. Forgewella (vel Forgella), T. Opas, Zniszczenia wojenne i klêski elementarne, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 555; T. Nowak, Nowy S¹cz i S¹deczyzna w latach potopu szwedzkiego (1655-1657), RS, t. 13, 1972, s. 23. Nied³ugo potem taktownego Forgewella odwo³ano, a jego miejsce zaj¹³ pp³k. Stein. Rozpoczê³y siê grabie¿e, kontrybucje, profanacje œwi¹tyñ oraz grobów. Równoczeœnie w okolicy rozwinê³a dzia³alnoœæ partyzantka szlachecka, pod wodz¹ Kazimierza i Jana W¹sowiczów. 13 grudnia 1655 roku powstañcy przedostali siê do miasta, które w ca³odziennych walkach uda³o siê im wyzwoliæ od Szwedów. W walce niezwykle dopomog³y mieszczanom i powstañcom regularne oddzia³y wojsko- we – piechota nawojowska pod Felicjanem Kochowskim oraz piechota spiska Lubomirskiego, dowodzona przez Jana Gerlichowskiego. Na 13 dni przed zwyciesk¹ obron¹ Czêstochowy Nowy S¹cz by³ wolny, tam¿e, s. 556. Nieoczekiwa- nie jednak rozpoczê³a siê grabie¿ dóbr ariañskich (za sprzyjanie Szwedom) i zbrojne napady ch³opów na dwory Braci Polskich, por. T. Nowak, op. cit., s. 27-29. 497 Rakoczy miasta ani zamku nie zdoby³, jednak spustoszy³ srodze okolicê bli¿sz¹ i dalsz¹. Lustracje z 1658 i 1660 roku dowodz¹ do jak znacznego upadku doprowadzi³y Nowy S¹cz wojny, po¿ary i epidemie (w tym bardzo groŸna zaraza z 1665 roku, po której w mieœcie pozosta³o tylko 1320 mieszkañców), por. T. Opas, op. cit., s. 558. Mimo tego, 16 grudnia 1683 roku w³adze miasta i mieszkañcy uroczyœcie witali zwyciêskiego króla Jana III Sobieskiego, zd¹¿aj¹cego z wojskiem do Krakowa, na œwiêta Bo¿ego Narodzenia, tam¿e, s. 559. Potencja³ gospodarczy Nowego S¹cza tudzie¿ powinnoœci mieszkañców wymienia Lustracja 1659-1664, s. 543-547. 498 19 czerwca 1770 roku Maria Teresa wysunê³a pretensje prawne do po³udniowych kresów polskich, wydaj¹c równoczeœnie rozkaz przesuniêcia granicy na teren Beskidu i obsadzenia nowych nabytków terytorialnych wojskiem austriackim. Pod koniec czerwca 1770 roku nowa granica oderwa³a od Rzeczypospolitej obszar 275 wsi i 7 miast (oba S¹cze, Muszynê, Tylicz, Piwniczn¹, Kroœcienko i Nowy Targ) wraz z czterema zamkami (³¹cznie 6 starostw: s¹deckie, barcickie, olszañskie, czorsztyñskie, nowotarskie i ostrowskie), por. A. Wasiak, op. cit., s. 724-725. Spisanie uk³adu o zaborze ziemi s¹deckiej nast¹pi³o w Mogilnie 24 lipca 1770 roku, ten¿e, Nowy S¹cz i Stary S¹cz w okresie konfede- racji barskiej, RS. t. 9, 1968, s. 425. 499 W rzeczywistoœci zbrojny napad Œcibora ze Œciborzyc – poufnika Zygmunta Luksemburskiego – mia³ miej- sce w pocz¹tku 1411 roku i by³ z pewnoœci¹ inspirowany przez Krzy¿aków, którzy ponoæ (jak chce D³ugosz) mieli za to wyp³aciæ Zygmuntowi 40 tysiêcy florenów. W akcji tej bezsprzecznie chodzi³o o dywersjê na ty³ach, zajêtego rozpraw¹ z Krzy¿akami, Jagie³³y. Sugestia Tomkowicza, aby nazwê przedmieœcia nowos¹deckiego wywodziæ z tego w³aœnie 111 Klêski i po¿ary R. 1331 po¿ar miasta (Morawski, S¹deczyzna I, 219). R. 1410 Œcibor woj. Zygmunta Luksemburczyka z wojskiem wêg. podpali³ przedmieœcie N.–S., które mo¿e odt¹d zwa³o siê wêgierskiem499 (tam¿e II, 80). R. 1486 by³ po¿ar, w którym sp³onê³y 3 koœcio³y, ratusz i w nim ksiêgi miejskie (tam¿e, II, 291). W latach 1490-1495 grasowa³o powietrze morowe (tam¿e, II, 333-336). W 1522 wybuch³y dwa po¿ary, których ofiar¹ pad³y do szczêtu dwie po³acie miasta od wikaryjki ni¿szej z czêœci¹ rynku, ul. Szpitalna, gród król., ul. Polska, s¹siedztwo klasztoru Franciszkanów, a potem ostatek miasta z dworem biskupim doœæ znakomicie zbudowanym i koœcio³ami (tam¿e, str. 381). R. 1611 zgorza³ N.–S. prawie ca³y, z trze- ma koœcio³ami, ratuszem i czêœci¹ zamku500 (Sygañski, Hist. N.–S., I, 6-7, por. Tomkowicz, Przyczynki do hist. kult. w rozdziale: Murarze, pod Jan de Simonis). W latach 1622, 1651, 1652, 1664, 1676 i 1710 morowe powietrze wyludni³o miasto501 (Janota, Prze- wodn. na Babi¹ Górê itd. str. 62-63; Sygañski, Nowy S¹cz, 44; ten¿e, Hist. N.–S., I, 23). R. 1655 Szwe- dzi spustoszyli miasto*), a w r. 1656 powtórnie (Sygañski, Hist. N.–S., I, 120). R. 1712 by³ po¿ar czêœciowy (tam¿e, I, 176). R. 1746 w wielkim po¿arze podczas jarmarku w dzieñ Wniebowziêcia N.P.M. zgorza³y wszystkie 4 po³aci rynku oraz ratusz (Owsiñscy, Kronika Podtatrza, str. 13). R. 1753 po¿ar zniszczy³ miasto, koœció³ i klasztor Franciszkanów (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, 63). R. 1769 po¿ar zniszczy³ dzielnicê ¿ydowsk¹, przyleg³e budynki zamkowe (Sygañski, Nowy S¹cz, 47) i klasztor Franciszkanów (Sygañski, Hist. N.–S., I, 189). R. 1890 w lecie sp³onê³a czêœæ miasta po³udniowo wschod- nia od ulicy Zamkowej do g³ównej drogi ku Zabe³czu, i bo¿nica. R. 1894 po¿ar znów zniszczy³ znaczn¹ czêœæ miasta, a wœród niej zbór ewang. urz¹dzony w resztach koœcio³a Franciszkanów, i ratusz, w któ- rym zgorza³y stare ksiêgi miejsk. i przywileje502 [s³owo powtórzone], tak ¿e prócz koœcio³ów katol. i zamku nic prawie z dawnej architektury miasta nie ocala³o.

Kultura W XV w. by³y w N.–S. liczne cechy rêkodzielnicze, wyrabiano broñ sieczn¹ i zbroje, przedmioty cyno- we, miedziane i szklane**, istnia³a odlewarnia dzwonów. S¹deccy malarze wykonywali obrazy w kate- drze na Wawelu503, a stolarze robili do niej stalle; cieœla s¹decki pracowa³ na s³awnym ratuszu w Bardy-

* W Sprawozd. Kom. hist. szt. Akad. Um. tom IV, r. 1891, str. LXXVII mylnie podano datê 1657 r. * Wiadomoœæ ta o wyrobie szk³a nie jest pewn¹; polega mo¿e na ustêpie w Morawskiego S¹deczyŸnie (II, 352), który jej dostatecznie nie popiera. Równie¿ nie wiadomo na czem opiera Ko³aczkowski (Wiadomoœci tycz¹ce siê przemys³u itd. 551), ¿e w XIII w. by³y fabryki sukna w N. S¹czu.

epizodu historycznego jest pozbawiona podstaw, równie¿ z tego powodu, ¿e Wêgrzy – formalnie pozostaj¹cy z Polsk¹ w przymierzu – w dywersji zdrajcy Œcibora nie brali udzia³u, por. Mrukówna 1982, s. 29-30; J. Garbacik, Zygmunt Luksemburczyk wobec wielkiej wojny polsko-krzy¿ackiej (1409-1411), „Ma³opolskie Studia Historyczne”, t. 3, 1960, s. 15-36. 500 Po¿ar ten mia³ miejsce 19 czerwca 1611 roku i by³ tak tragiczny, i¿ jak utrzymuj¹ historycy – miasto ju¿ nigdy nie podnios³o siê po tym kataklizmie. 501 Por. tak¿e E. P³awecka, Zaraza w Nowym S¹czu w 1600 roku. Ze studiów nad zjawiskami spo³ecznymi towarzysz¹cymi klêskom elementarnym w Nowym S¹czu, RS, t. 17, 1982, s. 33-39. 502 Dane na temat utraconych wtedy archiwaliów miejskich zawarte s¹ w rêkopiœmiennym wykazie Romana Zawiliñskiego, a tak¿e informacji sporz¹dzonej przez dr Stanis³awa Krzy¿anowskiego, który 10 lipca 1895 roku wyli- cza³ niepowetowane straty, jakie ponios³a dyplomatyka s¹decka w kwietniowym po¿arze 1894 roku, por. H. Barycz, Nowe szczegó³y do dziejów inwentaryzacji archiwum miasta Nowego S¹cza w drugiej po³owie XIX wieku, RS, t. 10, 1969, s. 427-432. Dr S. Krzy¿anowski delegowany by³ przez Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej do Nowego S¹cza, aby naocznie przekonaæ siê po po¿arze ratusza o rozmiarach strat. Z wyjazdu tego delegat z³o¿y³ nastêpnie sprawozdanie, a tak¿e zaproponowa³ przewiezienie ocalonych archiwaliów do archiwum miejskiego w Krakowie. 20 lipca 1894 roku Krzy¿anowski poinformowa³ Grono, i¿ 111 ksi¹g z Nowego S¹cza zosta³o w³aœnie z³o¿one w krakow- skim Archiwum Miejskim, zob. TGKGZ 1900, s. 390, 403-406, 426. 503 Nie wiadomo do koñca, które obrazy ma tu na myœli Tomkowicz. Miklós Csánky zwi¹za³ przed laty szereg o³tarzy krakowskich z malarzem Jakubem z S¹cza, por. M. Csánky, A szepesi és sárosi táblaképfestészet 1460-ig, Budapest 1938, s. 37-38. Problem autorstwa Jakuba z Nowego S¹cza rozwinê³a, ujmuj¹c go nieco inaczej, Ewa Polak-Trajdos, która skupi³a swoj¹ uwagê przede wszystkim na domniemanej rzeŸbiarskiej twórczoœci tego artysty, wi¹¿¹c z nim – oprócz wawelskiego tryptyku z Trójc¹ Œwiêt¹ – tak¿e figurê œw. Idziego w Bardiowie, Madonnê z Czchowa, grupê rzeŸb z Muszyny. Por. Polak-Trajdos, Œladem Mistrza Warsztatu O³tarza Œw. Trójcy na Wawelu , s. 149-151, 112 owie (M. Soko³owski, O znaczeniu itd., Pamiêtnik II zjazdu historyków polsk. we Lwowie 1890 r., T. I). R. 1493 istnia³a tu kuŸnica sierpów i blach (Morawski, S¹deczyzna II, 343) i oko³o tego czasu byli miecznicy, p³óciennicy, wyrabiano sukno504 (Morawski, tam¿e, 345-347). W XVI w. kwitnê³y w N.–S. wyrób narzêdzi rolniczych, zw³aszcza ¿elaznych505, jak sierpy506 itp., a tak- ¿e sukiennictwo i wyrób saletry. S³ynne by³o ok. r. 1560 piwo s¹deckie (Sygañski, Historya N.–S., II, 149-151, 147, 153). Rozga³êziony by³ handel miêdzy Wêgrami i Polsk¹, szczególnie winem (tam¿e, 146-154 i 155-208). W XVI i na pocz¹tku XVII w. wyrabiano tu p³ótno507, jedno z najlepszych w Polsce (Ko³aczkowski, Wiadomoœci itd., 475). W Nowym S¹czu istnieje cech hultajski, odbywaj¹cy swoje obrzêdy przy weselach. Ma on przywileje od królów polskich, przechowywane w skrzyni cechowej zwanej skarbcem i ozdobionej figlarnemi malowid³ami. Skrzynia wraz z innemi osobliwoœciami przechowuje siê u cechmistrza. Cech hultajski by³ dawniej w Polsce rozga³êziony (¯eg. Pauli, Wyimki z podró¿y 1831 r., Rozmaitoœci lwow 1835 r. str. 403). R. 1581 wœród rêkodzielników cechowych wymieniono 2 hultai (Pawiñski, Ma³op., 153).

Szpitale R. 1400 Langzidel mieszcz. krak. za³o¿y³ szpital œ. Ducha508. Szpital paraf. powsta³ (wspó³czeœnie z ko- legiat¹) w r. 1448 z funduszów Kleteka509. Oba te szpitale istniej¹ pod zarz¹dem miasta. Za miastem za³o¿ono szpital trêdowatych510 (Sygañski, Nowy S¹cz, 55, 33). By³y w mieœcie ³aŸnie511 (tam¿e, 39). il. 12; ta¿ sama, Wiêzi artystyczne Polski ze Spiszem i S³owacj¹ , s. 98-143; ta¿ sama, Dzieje twórczoœci Jakuba z Nowego S¹cza, s. 523-571. Twierdzenia Polak-Trajdos podda³ krytyce Tadeusz Dobrowolski, który nie znalaz³ wy- starczaj¹cych podstaw do ³¹czenia wymienionego zespo³u dzie³ z osob¹ Jakuba z S¹cza, por. T. Dobrowolski, (recen- zja z pracy E. Polak-Trajdos, Wiêzi artystyczne ), [w:] „Studia Historyczne”, t. 14, 1971, z. 4, s. 593-601. Do krytyki tez Polak-Trajdos przy³¹czy³ siê równie¿ Jerzy Gadomski, stawiaj¹c za Dobrowolskim zasadne pytanie: skoro Jakub przebywa³ w latach 1465 i 1466 w Nowym S¹czu (sk¹d dwukrotnie pisa³ listy do Bardiowa) i w tym samym 1466 r. koñczy³ o³tarz w Bardiowie – kiedy mia³by pracowaæ nad czasoch³onnym, ukoñczonym w 1467 r. tryptykiem z Trójc¹ Œw.?, por. Gadomski 1988, s. 134-135. 504 Rejestr poborowy z 1680, s. 271-272 wymienia w Nowym S¹czu – mieœcie królewskim, wchodz¹cym w sk³ad starostwa dzier¿onego przez starostê s¹deckiego Jana Stanis³awa Lipskiego – nastêpuj¹cych rzemieœlników: 3 kowali, œlusarza, kotlarza, z³otników, miecznika, sierparzów, konwisarza, 10 szewców, rymarza, siodlarza, 4 pó³rzeŸników, sukiennika, czapnika, 2 kuœnierzy, bednarza, stelmacha, stolarza, ko³odzieja, 6 p³ócienników, 3 krawców, aptekarza, cyrulika, balwierza, 3 partaczy i 6 przekupek, Rejestr poborowy 1680, s. 271-272. Sk³ad zawodowy mieszkañców Nowego S¹cza z lat 1579-1601 (wraz z przedmieœciami) publikuje Leœniak 1992c, s. 317, który rejestruje ³¹cznie 434 rzemieœlników i przedstawicieli ró¿nych zawodów. 505 Obszernie o kuŸnicach s¹deckich pisze Leœniak 1992c, s. 315. 506 Falcifaber czy falcifex – (³ac.) sierparz – by³ rzemieœlnikiem wyrabiaj¹cym kosy i sierpy. Imiona sierparzy nowos¹deckich z XV-XVII wieku przytacza Bubak 1992, cz. 1, s. 162-163; cz. 2, s. 141-142. 507 Imiona i nazwiska kilkudziesiêciu sukienników, p³ócienników, postrzygaczy sukna i tkaczy s¹deckich z XV- XVII wieku podaje Bubak 1992, cz. 2, s. 39-41, 73-74, 237. 508 W istocie przytu³ek ten ma nieco starsz¹ metrykê: dokumentem z 29 paŸdziernika 1360 roku mieszczanin s¹decki Miko³aj Kizling wyjedna³ zgodê Kazimierza Wielkiego na za³o¿enie szpitala Œw. Ducha, który wkrótce – wraz z koœcio³em – powsta³ na Przedmieœciu Wêgierskim (Wielkim), od strony Starego S¹cza, por. Kumor 1969, s. 225. 3 lipca 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz potwierdzi³ testamentaln¹ fundacjê mieszczanina Langzidla na rzecz szpitala i koœcio³a Œw. Ducha, tam¿e, s. 225. 509 Dlatego te¿ pensjonariuszki tego przybytku – bia³og³owy stateczne, wdowy, mieszczki tuteczne, nie obce, nie szlacheckiego stanu, w leciech podesz³e – nazywano póŸniej w Nowym S¹czu kletkami, ale tak¿e klepkami, co by³o zniekszta³ceniem dawnej, niezrozumia³ej widaæ nazwy, pochodz¹cej od nazwiska fundatora. Nie by³ to zwyk³y szpital, lecz raczej dom emerytalny dla najwy¿ej dziesiêciu kobiet, które utrzymywa³y siê z oszczêdnoœci, a tak¿e ja³mu¿ny i pracy r¹k w³asnych – wyrobu œwiec, szycia, opieki nad chorymi, uczenia innych pisania i czytania – jeœliby siê miêdzy nimi znalaz³a taka, co czytaæ umia³a, uczyæ [powinna] panienki miejskie w pewnych godzinach codziennie – nakazywa³y statuty dla matron miejskich archidiakona s¹deckiego ks. Jana Januszowskiego z 1608 roku, por. Ku- mor 1967, s. 341. Mieszka³y we w³asnym – zwolnionym przez rajców z podatków – domu, stoj¹cym za wikarówk¹. Ka¿da z kletek mia³a osobn¹ izbê, a przewodzi³a im obierana co roku matka starsza. Szpital ten nosi³ cechy niemal domu zakonnego, a mniski farne – jak je w mieœcie nazywano – rz¹dzi³y siê w³asnymi prawami i obowi¹zkami, skody- fikowanymi przez prepozyta i wizytatorów koœcielnych. Kletki, za³o¿one w 1448 roku, istnia³y a¿ do kasaty przez Austriaków w 1782 roku, tam¿e. 113 Szko³a miejska paraf. pod zarz¹dem kollegiaty by³a ju¿ w pocz¹tku XV w.512. Potem by³a to w XVIII w. kolonia Akademii Krak.513 (Sygañski, Historya N.–S., II, 105, 109). Po zbudowaniu zamku przez Kazimierza W. by³a tu siedziba starostwa grodowego, przeniesionego ze Starego S¹cza lub Naszacowic (S³ownik geogr., pod Stary S¹cz) stolica powiatu i kasztelanii mniejszej (Sygañski, Nowy S¹cz , 51). S¹d grodzki tutejszy by³ w œrednich wiekach jednym z trzech w województwie krak. (Kutrzeba, S¹dy grodzkie i ziemskie. Rozpr. Akad. Umiej. Wydz. hist. filoz. S. II, T. XV str. 361). Mieszczanie i kobiety zachowa³y dawny strój, jupkê, spódnice brokatowe, czepce (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y. Rozmaitoœci Lw. 1835 r., str. 403). Herb miasta obecny: Trzy wie¿e, w œredniej halabardnik (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów. Kalendarz Wildta z r. 1857). Przy dokumencie z r. 1323 pieczêæ przedstawia œ. Ma³gorzatê ze smokiem

510 W istocie ów szpital trêdowatych zlokalizowany by³ od 1464 roku na Przedmieœciu Wêgierskim (Wielkim), obok koœcio³a p.w. œw. Walentego, wzniesionego w 1510 roku. Na pocz¹tku XVII wieku szpital grozi³ ruin¹, tak¿e koœció³ek ledwie siê nie rozwali, ciecze, kiedy deszcz do koœcio³a. Jednak¿e podopieczni tego szpitala mieli siê lepiej, ni¿ ci od norbertanów, a to za spraw¹ w³asnego gospodarstwa rolnego, jakie szpital posiada³. Zas³uga w tym by³a te¿ niew¹tpliwa prowizora szpitalnego – Witaliczewskiego, który w 1597 roku skromnie o swej s³u¿bie powiedzia³ wizyta- torowi: bo to wielka rzecz ubogimi Chrystusowymi siê opiekaæ, por. Kracik 1992b, s. 425. W 1639 roku ks. Stanis³aw Rewera, pleban z Barcic, odbudowa³ koœció³ Œw. Walentego, zaœ szpital mieœci³ siê w tym czasie w nowym budynku, z oœmioma izbami dla podopiecznych. W 1655 roku, w czasie najazdu szwedzkiego, zabudowania sp³onê³y, jednak¿e w 1678 roku odbudowa³ je na nowo ks. Wojciech Witewski (u B. Kumora – Witawski), podkustoszy kolegiaty i pleban w Mystkowie, tam¿e, s. 425-426; Kumor 1988, s. 30. 511 O ³aŸniach nowos¹deckich wspomina ju¿ przywilej lokacyjny Wac³awa II z 1292 roku, w którym król przyzna- je wójtom dochody m.in. z jatek, m³ynów, dwu ³aŸni, które maj¹ sami wybudowaæ, por. M. J. Nowak, Z przesz³oœci ³aziebnictwa nowos¹deckiego, RS, t. 19, 1988-1990, s. 59-72. Jest ³aŸnia przy mieœcie, która zamkowi nale¿y ze wszystkim po¿ytkiem i czynszem, jak zapisano w lustracji 1616 roku. £aŸnia ta mieœci³a siê niedaleko rezydencji biskupiej (balneum circa episcopalem curiam in civitate), w uliczce prowadz¹cej od rynku, F. Leœniak 1992c, s. 312. Przywilej na za³o¿enie w Nowym S¹czu wodoci¹gów wyda³ Kazimierz Jagielloñczyk w 1465 roku. Król zezwoli³ w do- kumencie na doprowadzenie wody z Roszkowic (le¿¹cych na pó³noc od miasta), przez Kamienicê i £ubinkê, do rurmu- sa zbudowanego obok koœcio³a Œw. Ducha (przy koñcu ulicy Szpitalnej), sk¹d woda rozprowadzana by³a do wa¿niej- szych punktów, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 106, przyp. 17. W Ÿród³ach s¹deckich ³aŸnie wymieniane s¹ czêsto, wiadomo zatem, i¿ istnia³a ³aŸnia przy ulicy Garbarskiej, w 1467 roku mowa jest o ³aŸni wy¿nej i ni¿nej, by³a te¿ póŸniej w mieœcie mykwa – ¿ydowska ³aŸnia rytualna, por. Nowak, op. cit., s. 63, 65. Rurmistrzowie maj¹cy nadzór nad rurami wodoci¹gowymi wymieniani s¹ w Ÿród³ach nowos¹deckich czêsto: rurmistrz (1601 r.), Rurmistrzowi Nowotne- mu, robi³ ko³o mostu (1607 r.), Rurmistrzowi, co ciosa³ przed ratuszem drzewo (1618 r.), Rurmistrzowi nowoprzyiete- mu co robi³ ko³o rur (1628 r.), Smalczowy Rurmistrzowi za rozn¹ robotê (1634 r.), por. Bubak 1992, cz. 2, s. 116. 512 Zapewne mia³a starsz¹, ni¿ XV-wieczna, metrykê, jednak po raz pierwszy wymieniono szko³ê s¹deck¹ 8 stycznia 1412 roku, kiedy rektorem jej by³ notariusz miejski Jakub z D¹browicy, por. Kumor 1967, s. 339. Na wczeœ- niejsze powstanie tutaj szko³y zdaje siê natomiast wskazywaæ liczba 23 studentów z Nowego S¹cza, którzy jeszcze przed powo³aniem szko³y kolegiackiej (w 1448) podjêli naukê na Uniwersytecie Krakowskim. Nie ulega w¹tpliwoœci, i¿ erygowanie szko³y przy kolegiacie Œw. Ma³gorzaty, jak równie¿ starania Zbigniew Oleœnickiego oko³o jej urz¹dzenia, wydŸwignê³y szkolnictwo s¹deckie na nowy i wy¿szy poziom, por. Kumor 1988, s. 29. W œlad za tym posz³y te¿ legaty mieszczan na dzia³alnoœæ szko³y, jak choæby zapis muratora Paw³a z 1456 roku dla czterech uczniów szko³y kolegiac- kiej, czy kilka zapisów testamentowych mieszczek s¹deckich. W 1496 roku na czele szko³y sta³ Maciej, zaœ w 1503 roku Discretus Stanislaus rector scholae de Sandecz. W latach 1448-1505 iloœæ studentów Uniwersytetu Krakowskie- go pochodz¹cych z Nowego S¹cza wynios³a 45. Por. J. Krukowski, Szkolnictwo, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 189-198. O szkolnictwie s¹deckim XVI-XVII wieku obszernie pisze ten¿e, Oœwiata i szkolnictwo, tam¿e, s. 437-481. 513 Zwi¹zki szko³y kolegiackiej z Akademi¹ Krakowsk¹ datuj¹ siê od pocz¹tku XVI wieku, kiedy zwyczajem miejscowym sta³o siê poszukiwanie kolejnych rektorów kolegiackich wy³¹cznie poœród baka³arzy promowanych w Kra- kowie. Jednak o kolonii nowos¹deckiej Akademii Krakowskiej mo¿na mówiæ nie wczeœniej ni¿ od 1758 roku, kiedy kierownikiem szko³y zosta³ Marcin Witkowski, baka³arz sztuk wyzwolonych i filozofii, autor reform wewnêtrznych szko³y, które przyczyni³y siê do jej zwi¹zania z wszechnic¹ krakowsk¹. Por. obszerne studium na ten temat J. Krukowskiego, Oœwiata i szkolnictwo, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 633-664; ten¿e, Szkolna i koœcielna dzia³alnoœæ Marcina S. Witkowskiego w Nowym S¹czu, RS, t. 25, 1997, s. 21-31. 114 a doko³a napis: S. advocati atque civium d. Kemniz (fig. ), na póŸniejszej, podobnej, jest zamiast dopisek o³ówkiem na Kemniz: in Novo Sandecz (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów). Pieczêæ wójta Nowos¹deckiego lewym marginesie z r. 1416: dwa be³ty – krótkie strza³y – skrzy¿owane (Morawski, S¹deczyzna, II, 357-358). Pieczêæ s. 54a rêkopisu: ³awników z r. 1528 fig. . Pieczêci cechów: fig. . Sygañski, Hist. N.–S. II, 327 wy¿ej Opis najdawniejszych pieczêci urzêdu radzieckiego i ³awniczego514 podaje X. Sygañski w Hist. Nowego S¹cza II, 59 i 316. dopisek o³ówkiem na Herb ziemi s¹deckiej: 3 rzeki czy belki i 9 gwiazd pod³ug Paprockiego podaje X. Sygañski, lewym marginesie s. 54b rêkopisu: Z ¿ycia szlachty s¹deck., 175. Sygañski, Hist. N.–S. II, 327 ni¿ej Znakomitsi mê¿owie i artyœci tam¿e str. 333-339 W latach 1403-1420 Jakub z N. S¹cza baka³. artium, mistrz na wydz. filoz., a potem baka³. teologji i rektor Uniw. Jag. (Ks. Fija³ek, Studja do dziejów uniwers. krak., Rozpr. Wydz. filolog. Ak. Umiej., t. XXIX, str. 111). R. 1443 De Sandecz nova Jacobus pictor (Ptaœnik, Crac. artificum, nr. 390). R. 1460 Jacobus pictor de Sandecz malarz obrazów i to lepszego rodzaju (tam¿e, nr 523). R. 1464 Jacobus pictor de Sandecz zap. ten sam (tam¿e, nr. 544). Malarz Jerzy teœæ Jakuba Wiatrowskiego zwanego te¿ Iwkiem [Jurkiem ?] (bez daty). R. 1491 malarz Stefan. R. 1492 umiera w S¹czu Stanis³aw syn Stanis³awa starego, malarz J. Kr. M. (Morawski, S¹deczyzna, II, 352-353). Z³otnik Jarosz ¿y³ tu przy koñcu XV w. (Ko³aczkowski, Wiadomoœci tycz¹ce siê itd. 707). R. 1501 mag. Thomas carpentarius515 de Nova Sandecz kry³ dach na ratuszu bardjowskim (Myskovszky, Bártfa itd. r. 1879, cyt. Soko³owski, Studya do hist. rzeŸby, str. 136. Zt¹d rodem: Jan z S¹cza drukarz krak. i pu³tuski w XVI w. i Micha³ Sêdziwój516 alchemik, ur. 1566 (Grabowski, Skarbniczka arch., str. 153 i Encyklop. Orgelbranda). Marcin £ukasz £ossowski mieszczanin i ³awnik nowos¹d. w r. 1683 wykona³ organy do koœcio³a w Brzezinach pod Ropczycami (z listu 2/3 1894 Tomasza Wojciechowskiego organmistrza z Krakowa, który 1894 r. naprawiaj¹c te organy znalaz³ napis ³ac. wyryty na piszcza³ce metalowej, frontowej)517. W pierwszej po³owie XVII w. Florjan Benedyktowicz z Czchowa malowa³ tu du¿o obra- zów olejnych + 1652 (Ks. Sygañski, Hist, Nowego S¹cza, II, 145).

Topografia i wygl¹d miasta £uszczkiewicz w r. 1889 tak miasto opisuje: [tu w rêkopisie nastêpuje stronica zadrukowana do korekty (tzw. szczotka) artyku³u W³. £uszkiewicza w „Sprawozdaniach Komisji Historii Sztuki”, t. 4, s. LXXVII dopisek o³ówkiem na i 6 wierszy z nastêpnej] lewym marginesie Teren, na którym le¿y miasto jest klinem wsuniêtym miêdzy dwoma spotykaj¹cymi siê rzekami, Dunaj- s. 54c rêkopisu: plan cem od zachodu i Kamienic¹ od wschodu. Jest to wzgórze z brzegiem wynios³ym od strony Dunajca, na z r. 1783 albo 1831 z Sygañskiego, którego najwy¿szem wzniesieniu nad rzek¹ mieszcz¹ siê reszty zamku królewskiego. Stara droga wê- Analekta Sandeckie gierska, ci¹gnie siê z po³udnia ku pó³nocy i w tym kierunku wyd³u¿y³o siê miasto – przechodzi ona str. 118, lub Historya przez rynek zakreœlony na obszernym prostok¹cie, kamienicami jednopiêtrowemi, domy murowane N.–S. II, 2

514 Por. Golachowski 1957, s. 187-189; M. Gumowski, Herb i pieczêcie Nowego S¹cza, RS, t. 4, 1960, s. 71-88; Z. Wojas, Heraldyka miasta, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 733-744 oraz Z. Noga, W³adze miejskie, [w:] tam¿e, il. 41-44. Generalnie, herb Nowego S¹cza wystêpuj¹cy na zachowanych pieczêciach prezentuje dwie fazy: starsz¹ – z wizerunkiem œw. Ma³gorzaty i smoka, oraz m³odsz¹ – od pocz¹tku XIX wieku – kiedy upodabnia siê do szlacheckiej Grzyma³y, czy herbu Lwowa lub Krakowa, z trójwie¿ow¹ bram¹ forteczn¹. 515 Carpentarius – (³ac.) cieœla, ale te¿ ko³odziej lub stelmach. 516 Micha³ Sêdziwój (1566-1636), u¿ywaj¹cy pseudonimu Cosmpolita, a w Europie znany jako Sendivogius Polonus studiowa³ na wielu uniwersytetach europejskich – w Krakowie, Lipsku i Wiedniu. W uznaniu swej wyró¿niaj¹- cej wiedzy chemicznej i alchemicznej (przypisywano mu znajomoœæ m.in. tajemnicy kamienia filozoficznego) przeby- wa³ na dworach króla Zygmunta III Wazy, cesarza Rudolfa II oraz Ferdynanda II. Oddawa³ monarchom liczne us³ugi w tajnych misjach, spêdza³ czas na pisaniu dzie³ alchemicznych, z których najbardziej znane to Tractatus de lapide philosophorum czy Cosmopolitani novum lumen chymicum (oba z 1604 roku), przet³umaczone na wiele jêzyków i posiadaj¹ce ponad 50 wydañ w ci¹gu niespe³na 200 lat. Ostatnie lata ¿ycia Sêdziwój spêdzi³ w swej posiad³oœci Kra- warz, na pograniczu polsko-œl¹skim. 517 Prospekt organowy z koœcio³a w Brzezinach zosta³ w latach trzydziestych XX wieku przeniesiony do koœcio³a w Kamionce Ma³ej, por. Smulikowska 1989, s. 168. 115 o bramach p³askich pó³kolem zamkniête, przy bli¿szem rozpatrzeniu siê okazuj¹ pewne cechy w³aœci- we miastom handlowym – pozosta³e dawniejsze, przedstawiaj¹ obszern¹ sieñ œrodkow¹, przechodz¹c¹ w stajniê, maj¹c¹ wyjazd z ty³u. Tu i ówdzie spotka siê gotyckie okroje drzwi, prowadz¹cych do pokoi dolnych; sienie s¹ sklepione. W rynku zachowa³y siê dwa domy o szczytach barokowych giêtych, zreszt¹ inne domy nale¿¹ do budownictwa ostatnich czasów i interesu nie budz¹. Budynek ratusza wœród rynku stoj¹cego, przedstawia siê jako kamieniczka, ma dwa piêtra okien, szczyt barokowy i wie¿yczkê od wschodu. Wejœcie do gmachu jest od po³udniowej strony. S¹dz¹c z wêgarów okien, budynek nale¿y do XVII wieku i ma póŸniej przybudowane drugie piêtro. Ca³oœæ wybielona, pod dachem g¹towym, ineter- su wewn¹trz nie przedstawia. [tekst skreœlony o³ówkiem przez S. Tomkowicza] Obok rynku od wscho- du przez uliczkê oddalony, mieœci siê koœció³ kolegiacki, a obok drogi do przewozu na Dunajcu, dziœ mostu w ulicy g³ównej, le¿¹ koœcio³y dawne ponorbertañski (dziœ Jezuitów) i pijarski (dziœ krymina³). Równolegle od tej drogi, po drugiej stronie rynku, biegnie stara ulica zamkowa z resztami klasztornego koœcio³a franciszkañskiego (dziœ ewangielicki) dochodzi do zamku. W tej stronie jest czêœæ ¿ydowska miasta z staremi domkami i jedn¹ lub dwoma kamieniczkami barokowemi. Bó¿nica stara ¿ydowska wysuwa siê naprzód i stoi obok traktu wêgierskiego w zbli¿eniu ku rzece. Najciekawsz¹ co do domów mieszkalnych jest czêœæ miasta obok kolegiaty z domami ksiê¿ymi i starym domem plebañskim. W stronie zachodniej u spodu wzgórza nadbrze¿nego pozosta³y reszty murów miasta; w obrêb jego fortyfikacyj wchodzi³ zamek, którego œciana tylna nale¿a³a do tych murów i zachowa³a dot¹d jedn¹ basztê.W ogól- noœci miasto przedstawia siê dziœ jako oszpecone reszty dobrze zabudowanego w œredniowieczu han- dlowego miasta jako emporyum, czyli sk³ad towarów z Wêgier i do Wêgier id¹cych – wszystkie domy maj¹ obszerne piwnice – obok g³ównego traktu id¹cego przez miasto stanê³y w XIV wieku koœcio³y. Gotycyzm przewa¿a w budownictwie koœcielnem, œlady okien ze zdobnemi wêgarami, p³askorzeŸby i odrzwia wskazuj¹ czasy œwietnoœci S¹cza, dziœ miasta pod wzglêdem zachowania pami¹tek przesz³oœci mizernego. Plan S¹cza z r. 1804 przechowany w Ratuszu518, zdjêty przez Antoniego Moscheroscha, in¿yniera cyrku³o- wego, wskazuje granicê miasta, okreœlon¹ dawnemu murami; wiele domów jest wówczas drewnianych. Zachowa³y siê do czasu zrobienia planu niektóre baszty, bramy trzy ju¿ nie istniej¹; zamek jest d³u¿- szym, ni¿ dziœ, bo go czêœæ urwa³a woda Dunajca wezbranego w r. 1813 – by³ on mieszkaniem starosty grodowego [tekst skreœlony o³ówkiem przez S. Tomkowicza] (Sprawozd. Kom. h. szt., t. IV, str. LXXVII i nast.). [dalej rêkopis] Od tego czasu wygl¹d miasta, po po¿arach 1890 i 1894 r. jeszcze bardziej siê sta³ nowo¿ytnym.

Nazwy dawne ulic519: Polska (dziœ Kazimierza W.), Szpitalna (Krakowska), Drwalska (Jagielloñska), Furmañska (Koœciuszki), Ró¿ana (Piarska), M³yñska (Lwowska), Œ. Ducha (Œ. Ducha) (Sygañski, Hi- storya N.–S. II, 2).

Przedmieœcia z dawna by³y dwa: od po³udnia za Bram¹ wêgiersk¹: Wêgierskie, z koœcio³ami œ. Walen- tego, œ. Miko³aja, œ. Wojciecha – i za Kamienic¹ mniejsze, zw. Zakamienic¹, z koœcio³em œ. Krzy¿a (Sygañski, Hist. S. S¹cza II, 8).

Fara, dawniej kolegiata, œ. Ma³gorzaty p. i m. Patron cesarz Pierwotny koœció³ paraf. by³ ju¿ w r. 1303 na przedmieœciu Grodzkiem pod wezw. œœ. Wojciecha i Grze- gorza520, a miejsce jego nale¿¹ce do probostwa oznacza krzy¿ kamienny521 (Schematyzm z r. 1891, Sy- gañski, Nowy S¹cz, 76). Prócz niego istnia³ ju¿ od koñca XIII w. koœció³ filialny œ. Ma³gorzaty, na

518 Reprodukcjê planu Filipa von Moscheroscha publikuj¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 98, il. 28. J. Raj- man natomiast opiera swe studium o najdawniejszych nazwach ulic w Nowym S¹czu w³aœnie na tym planie, por. J. Rajman, Najdawniejsze nazwy ulic w Nowym S¹czu, RS, t. 20, 1992, s. 68-69. 519 Zob. cenne studium zilustrowane planem miasta, z naniesionymi wa¿niejszymi obiektami, tam¿e, s. 67-76 520 W rzeczywistoœci – ŒŒ. Wojciecha i Jerzego; por. przypisy nasze 684 i 685. 521 Tomkowicz ma tu na myœli drewniany koœció³ parafialny w Kamienicy, starszy jednak ni¿ lokacja Nowego S¹cza, a tym bardziej wymieniona data 1303 roku. Sta³ on in suburbio maiori neosandecensi versus villam Zawadam (dzisiejszy zbieg ulicy Nawojowskiej i Grodzkiej), Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 97. 116 gruntach wsi Kamienicy, drewniany niewielki522 (Sygañski, Hist. N. S¹cza III, 86). Obecny koœció³ zbudowa³ w r. 1446523 Zbigniew Oleœnicki b. krak.524 i przy³¹czywszy parafiê w Podegrodziu, w r. 1448 ustanowi³ kolegiatê parafialn¹525 (Sygañski, Hist. N.–S. III, 86-89), która tak¹ pozosta³a do r. 1791 (Ja-

522 Niewiele wiadomo o tym najwczeœniejszym okresie koœcio³a Œw. Ma³gorzaty, ponad to, i¿ by³ fili¹ koœcio³a Œw. Wojciecha w Kamienicy, a ius patronatus nad oboma sprawowa³ biskup krakowski, bowiem Wac³aw II pozostawi³ to uprawnienie Muskacie, po zaspokojeniu (nadaniem miasta i zamku bieckiego) biskupich strat na Kamienicy, por. Kiryk 1992a, s. 87. Warto te¿ zwróciæ uwagê, i¿ wezwanie filialnego koœcio³a nowos¹deckiego jedynie pozornie by³o to¿same z wezwaniem koœcio³a w Starym S¹czu. To ostatnie wi¹za³o siê z kultem zmar³ej w 1270 roku siostry œw. Kingi – b³. Ma³gorzaty, podczas gdy wezwanie filialnego koœcio³a w Nowym S¹czu od co najmniej prze³omu XIII i XIV wieku nawi¹zywa³o do innej Ma³gorzaty – œwiêtej mêczenniczki, na miejskich pieczêciach wyobra¿anej ze smokiem, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 102, przyp. 14. 523 Pocz¹tki koœcio³a p.w. œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu s¹ zdecydowanie starsze i siêgaj¹ daleko w g³¹b XIV wieku. Stefan Œwiszczowski wyró¿ni³ trzy podstawowe fazy jego budowy, datuj¹c prezbiterium (krótsze o jedno przê- s³o od obecnego) na prze³om XIII i XIV wieku, sklepienie naw – wsparte na trzech kamiennych filarach – na czasy Kazimierza Wielkiego lub najpóŸniej prze³om XIV i XV wieku. Kaplice: Œw. Anny, Œwiêtej Trójcy, Nawiedzenia Marii Panny i Wszystkich Œwiêtych oraz kapitularz i wie¿e z kaplicami w przyziemiu autor ten ³¹czy³ z fundacj¹ kolegiaty w roku 1488, por. Œwiszczowski 1957, s. 35. Fragmenty stopy fundamentowej wschodniego filara nawy ujawniono podczas badañ architektoniczno-archeologicznych, w odleg³oœci 4,8 m od ³uku têczowego, co potwierdzi³o zasadnicz¹ tezê Œwiszczowskiego o dwunawowym, filaroosiowym charakterze pierwotnego korpusu nawowego koœcio³a, por. A. Caba³a, Wyniki bie¿¹cych prac badawczych architektonicznych w koœciele pokolegiackim œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, RS, t. 10-11, 1969-1970, s. 470, ten¿e, Wyniki bie¿¹cych prac badawczych architektonicznych w koœciele pokolegiackim œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, RS, t. 13, 1972, s. 327-331. Z kolei Paul Crossley uzna³ koœció³ s¹decki za przyk³ad póŸnego nawrotu do koncepcji dwunawowej hali kazimierzowskiej, datuj¹c zasadnicze prace budowlane na ostatni¹ æwieræ wieku XIV, por. Crossley 1985, s. 265, 431, 457; Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 210-216; W³odarek 1995, s. 167-168. Por. tak¿e L. Migra³a, Koœció³ Œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu (cz. I do roku 1791), AS (9), nr 2, s. 3-12. 524 Kolegiaty w Nowym S¹czu nie sposób zaliczyæ do fundacji architektonicznych Zbigniewa Oleœnickiego. Wprawdzie w 1448 roku hierarcha ten podniós³ koœció³ parafialny Œw. Ma³gorzaty do godnoœci kolegiaty, a D³ugosz zachwyca³ siê now¹ fundacj¹, nie znajduj¹c jej równej poœród polskich koœcio³ów (por. D³ugosz, Liber beneficiorum , I, s. 545) to jednak – jak s³usznie podkreœla Marek Walczak – dziejopisowi temu nie chodzi³o w tym przypadku o wygl¹d koœcio³a, ale o funkcjê, jak¹ mia³ on spe³niaæ. Opisuj¹c œwi¹tyniê jako pulchro opere coctili extructam, D³ugosz chwali³ czternastowieczn¹ dwunawow¹ halê z ci¹gami mieszczañskich kaplic po bokach, por. M. Walczak, Dzia³alnoœæ funda- cyjna biskupa krakowskiego kardyna³a Zbigniewa Oleœnickiego, FHA, t. 28, 1992, s. 60. Jedyn¹ inwestycj¹ Oleœnic- kiego zwi¹zan¹ bezpoœrednio z aktem fundacji kolegiaty, a dotycz¹c¹ koœcio³a, by³a budowa kapitularza ponad zakry- sti¹, z wykorzystaniem wschodniej czêœci po³o¿onej obok kaplicy Wszystkich Œwiêtych na klatkê schodow¹. Niestety œlady tej dzia³alnoœci zniszczy³ po¿ar z roku 1486 oraz kolejne gruntowne przebudowy, por. tak¿e Œwiszczowski 1957, s. 9-10 i n. Oleœnicki od samego pocz¹tku nie zamierza³ p³aciæ za rozbudowê nowej kolegiaty, a zadanie to, zgodnie z aktem erekcyjnym, mieli wype³niaæ mieszczanie s¹deccy. Treœæ aktu erekcyjnego podaje D³ugosz, Liber beneficio- rum , I, s. 565-574, por. tak¿e S. Kuraœ, Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, II, 1416-1450. Materia³y do dziejów Koœcio³a w Polsce, 4, Lublin 1973, s. 558-568. 525 Wœród wielu powodów, dla których Zbigniew Oleœnicki 4 paŸdziernika 1448 roku erygowa³ kolegiatê w Nowym S¹czu, D³ugosz wymienia nieokrzesanie ludu przemieszanego z prawos³awnymi osadnikami ruskimi i wo³oskimi. Jak zauwa¿a Marek Walczak, Kolegiata mia³a staæ siê oœrodkiem misyjnym na terenach przygranicznych, nara¿onych na herezjê, przyci¹gaj¹c wiernych miêdzy innymi wspania³oœci¹ obrz¹dku, por. Walczak, Dzia³alnoœæ fundacyjna bisku- pa , op. cit., s. 60, przyp. 44. Warto jednak pamiêtaæ o obawie biskupa przed ruchem husyckim, na którego emanacjê wystawione by³o pograniczne miasto, a tak¿e utylitarnych i administracyjnych potrzebach diecezji krakowskiej – w tym potrzebie usprawnienia wizytacji i s¹downictwa koœcielnego. Obszernie i kompetentnie pisze o tym Kumor 1988, s. 21-27. Pierwszym archidiakonem i oficja³em s¹deckim zosta³ Jan z Wielopola herbu Starykoñ, zaœ dziekanem kolegiaty – Jan z D¹brówki, wybitny uczony tamtej doby, doktor prawa kanonicznego i teologii, przez 10 kadencji obierany rektorem Akademii Krakowskiej. Zespó³ duchowieñstwa kolegiackiego sk³ada³ siê z prepozyta, archidiakona, dziekana i kustosza a tak¿e czterech kanoników i oœmiu wikariuszy. Jurysdykcji archidiakona poddano szeœæ dekanatów: Nowy S¹cz, Biecz, Bobowa, Jas³o, Nowy Targ i Pilzno, a obszar archidiakonatu nie uleg³ wiêkszym zmianom do 1765 roku (po roku 1600 w³¹czono doñ jeszcze dekanat spiski). W 1711 roku by³o to 186 parafii, a w 1772 – 134, por. Kracik 1992a, s.181-184. Jak zauwa¿a Fia³kowski, ustanowienie urzêdu archidiakona czyni³o z Nowego S¹cza wa¿ny oœrodek administracji koœcielnej, por. J. Fia³kowski, Nowos¹decka kolegiata, [w:] Dzieje kapitu³y mniejszej (1448-1791). Sacrum Poloniae Millenium, Studia Historico-Ecclesiastica, Warszawa 1958, s. 35-36. Utworzenie kolegiaty mog³o te¿ byæ 117 nota, Przewodn. na Babi¹ górê, 63). Oleœnicki w r. 1448 na uposa¿enie wikarych odda³ miêdzy innemi kamienicê za jego pieni¹dze zmurowan¹ na cmentarzu, niegdyœ zwan¹ „domem ratusznym”526 (Moraw- ski, S¹deczyzna II, 198). Po po¿arze 1486 r. koœció³ w r. 1487 by³ bez dachu. R. 1489 odbudowuje siê uszkodzony gmach527 (Morawski, S¹deczyzna II, 300 i 380). Ju¿ wczeœniej by³o przy kollegiacie bractwo literackie528, które upad³o w pierwszej po³owie XVII w. (Sygañski, Nowy S¹cz, 64). Dzwonnica* przy koœciele529 zbudowana 1631 r. (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, 63). R. 1655 kollegiata obwiedziona by³a murem z basztami i strzelnicami (Sygañski, Historya N.–S., I, 104). W pierwszej po³owie XVIII w. koœció³ by³ w upadku, a w latach 1749-1752 odnawia³ go architekt „Placyd”** (Sygañski, Historya N.–S., III 140-141). R. 1782 zaczêto znosiæ posady kolegiatów, a od r. 1791 koœció³ jest parafialnym530 (tam¿e, III, 141-142). R. 1802 rz¹d austr. obni¿y³ 2 wie¿e, zmieni³ kszta³t dachu i w miejsce sklepienia wprowadzi³ sufit na ca³ym koœciele, wiele o³tarzy poprzemienia³

* Tj. jedna z wie¿ frontowych, zapewne pó³nocna. ** Zapewne Franciszek Placidi.

prób¹ obrony przez roszczeniami prepozyta ze Spiskiej Kapitu³y, podlegaj¹cej diecezji w Ostrzyhomiu, bowiem walka o po³udniow¹ granicê diecezji krakowskiej trwa³a na tych terenach od XIII wieku, por. Polak-Trajdos, Twórczoœæ Mi- strza Maciejowickiego , op. cit., s. 134. 526 Przyjê³o siê uwa¿aæ, ¿e biskup Oleœnicki kupi³ od rady miejskiej stary ratusz i ze swojej szkatu³y odnowi³ go dla kanoników-wikariuszy kolegiackich. Ponadto, uposa¿y³ ich rol¹ oraz dziesiêcinami niegdysiejszego plebana koœcio³a Œw. Wojciecha. Jak pisze J. Kracik – Biskup uwa¿a³, ¿e ksiê¿a ci ¿yj¹c pod jednym dachem i nie szukaj¹c posi³ku ani towarzystwa po domach zas³u¿¹ sobie na poszanowanie, zamiast lekcewa¿enia, ze strony œwieckich. Por. Kracik 1992a, s. 183-184; Walczak, Dzia³alnoœæ fundacyjna biskupa , op. cit., s. 60. Dok³adny opis budynku pochodz¹cy z wieku XVI podaje Fia³kowski, Nowos¹decka kolegiata , op. cit., s. 48. 527 W 1486 roku, podczas wielkiego po¿aru miasta, kolegiata sp³onê³a i d³u¿szy czas by³a bez dachu, por. Œwiszczowski 1957, s. 10. 528 Œladów bractwa literackiego jest w Ÿród³ach s¹deckich du¿o: Literatom co przez adwent spiewai¹ – zapisa- no w 1602 roku, czy Literatom kolendy – w 1626, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 360. Pamiêtaæ nale¿y, ¿e literatem w tamtym czasie by³ ten, co umia³ pisaæ i czytaæ. Tworz¹c konfraternie literackie rozgraniczano zatem fratres literati – braci czytaj¹cych, od fratres layci – braci niepiœmiennych, zgodnie z ustaleniami najstarszego statutu polskiego bractwa literackiego w Raciborzu, z 1343 roku, por. B. Kumor, Najstarsze organizacje katolików œwieckich w Nowym S¹czu do koñca XVI wieku, RS, t. 21, 1993, s. 15-27. Za³o¿ycielem Literackiego Bractwa Najœwiêtszej Maryi Panny w Nowym S¹czu by³ – wed³ug Kumora – Zbigniew Oleœnicki, chocia¿ pierwsza wzmianka pisana o tej organizacji jest bardzo póŸna – bo z 1597 roku – za to charakterystyczna, gdy¿ rajcy miejscy usilnie prosili kardyna³a [Radziwi³³a] aby ich bractwo Najœw. Maryi Panny, zaniedbane i opuszczone, raczy³ wznowiæ, od nowa urz¹dziæ i ubogaciæ nowymi odpu- stami, tam¿e, s. 16. Konfraternia ta dba³a o œpiewy i modlitwy w czasie mszy i pogrzebów, dba³a o chorych – szczególnie w szpitalu Œw. Walentego, a tak¿e wysoki poziom moralny swoich wspó³braci. Oprócz Literackiego – Kumor obszernie omawia pozosta³e stowarzyszenia s¹deckie: Bractwo Ró¿añcowe – powsta³e przed 1615 rokiem, Bractwo Nauki Chrzeœcijañskiej, Bractwo ¯ebrz¹cych – Fraternitas mendicantium – przy koœciele Œw. Miko³aja oraz Bractwo Œw. Anny – przy koœciele Œw. Ducha, tam¿e, s. 23-27. 529 W 1612 roku wymieniony jest w Ÿród³ach Janes Ogonkow syn z Grebowa dzwonik Farni, zaœ w 1697 – Ucciwy Pan Jan Piotrowic Cypriyan Dzwonik Kolegiaty nowos¹decki, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 124, 157, 165. 530 Trwaj¹c¹ prawie dwadzieœcia lat kasatê kolegiaty rozpocz¹³ dekret cesarzowej Marii Teresy z 23 lipca 1774 roku, ograniczaj¹cy kumulacjê beneficjów pozostaj¹cych w rêkach pra³atów i kanoników kolegiackich. Dalsze dekrety – m.in. cesarza Józefa II – z jednej strony ogranicza³y materialne zaplecze kolegiaty (przejmuj¹c dobra na fundusz religijny), z drugiej – likwidowa³y istniej¹ce stanowiska i urzêdy. Zmianom tym towarzyszy³a konfiskata sreber koœciel- nych, piêciu budynków pra³ackich i kanonickich, a tak¿e z³otych naczyñ liturgicznych (w 1801 roku). £¹czn¹ wartoœæ mienia zabranego kolegiacie w latach 1782-1792 szacowano na 14 tys. florenów reñskich. Dope³nieniem wszystkiego sta³ siê dekret Gubernium lwowskiego z 10 listopada 1789 roku, zamieniaj¹cy kolegiatê na probostwo. Pierwszym proboszczem koœcio³a Œw. Ma³gorzaty zosta³ drog¹ konkursu ks. Jakub Pstruszyñski, instytuowany na to stanowisko 20 listopada 1789 roku (w innym miejscu Kumor podaje datê o dwa lata póŸniejsz¹). Pomimo tych zmian organizacyj- nych ostatnie posiedzenie kapitu³y kolegiackiej odby³o siê 14 lipca 1791 roku, bowiem Austriacy pozostawili do¿ywot- nio tytu³y i dochody przy dotychczasowych stanowiskach pra³atów i kanoników. W 1804 roku umiera pra³at Wojciech Mroziñski, ostatni oficja³ s¹decki, co ostatecznie zamyka 343-letnie dzieje kapitu³y i kolegiaty s¹deckiej. Por. Kumor 1993a, s. 89-91; Kumor 1988, s. 30-32. 118 lub pousuwa³531. Tylko o³tarz w. zosta³ (Sygañski, Nowy S¹cz, 80). W r. 1807 boczne kaplice, których by³o 8 przerobiono na 2 nawy boczne (Sygañski, Z ¿ycia domow. szlachty s¹deck., 111 nota)532. W latach 1890-1900 odnowiono wnêtrze wprowadzaj¹c wiele zmian533 (Sygañski, Historya N.–S., III, 149). Kolegiata mia³a z fundacji Oleœnickiego 4 pra³atów, 4 kanoników i 8 wikarych534 (Morawski, S¹deczy- zna II, 191).

Pleban, prepozyci i kustoszowie kolegjaty, archidjakonowie. R. 1441 ks. Kasper pleban s¹decki (Ptaœnik, Cracovia artificum nr 366). Zap. to ks. Kasper Rockenberg, krakowianin, wielokrotny rektor uniw. krak., naprzód pleban nowos¹d. a od r. 1448 pierwszy prepozyt nowoutworzonej kolegjaty (D³ugosz, Lib. ben. I, 545, 546, 566). Wiadomoœæ, ¿e po r. 1467-1468 prepo- zytem by³ ks. Bug, przyjaciel D³ugosza (Morawski, S¹deczyzna II, 248 i n.; Sygañski, N. S¹cz, 29 nota) nie jest Ÿród³ami poparta. R. 1470 ks. Konicki (Morawski, S¹deczyzna II, 247); zap. ten sam r. 1486 Petrus de Conycze prepositus eccl. coll. sandecensis”, a obok niego „Joannes Thursky archidiaconus” tam¿e (Ptaœnik, jak wy¿ej, nr 950). W latach 1546-1582 Zygmunt ze Stê¿ycy kan. krak. (Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck., 116). R. 1608 Miko³aj W¹sowicz (tam¿e, 107 nota). R. 1628 Jan Kwaœnicki archidjakon nowos¹decki (Za³êski, Œ. Kinga, 104). Przed 1642-1653 Szymon Jaroszowski (Sygañski, Historya N.–S., II, 101). Pierwszym kustoszem kolegiaty by³ Piotr z O³omuñca (D³ugosz, Lib.ben. I, 546). R. 1605-1637 Bart³o- miej Fuzoryusz kustosz; 1645-1657 r. Jan Witaliszowski kustosz (Sygañski, Historya N.–S., II, 224 nota).

18/10 1887, 12/10 1892, 14/9 1895

Budynek obszerny, oryentowany, z ceg³y mieszanej z kamieniem, ca³y otynkowany, na planie gotyckim i z resztami cech stylowych gotyckich, ale o architekturze doœæ ciê¿kiej, dziœ robi¹cej wra¿enie niemal bezstylowej, gdy¿ w ci¹gu wieków przeróbki zatar³y konstrukcyê i szczegó³y ozdobniejsze. System bazylikowy, dwie boczne nawy znacznie ni¿sze od œrodko- wej*. Prezbiteryum tej wysokoœci co nawa œrodkowa, wyd³u¿one, zamkniête 3ma bokami oœmio-

* Podobno nawy boczne s¹ przerobione z dawnych kaplic bocznych.

531 Przebudowa koœcio³a Œw. Ma³gorzaty dokona³a siê pod nadzorem geometry cyrkularnego Tomasza Szklic- kiego, w latach 1807-1810. W jej toku obni¿ono nawê g³ówn¹ i prezbiterium koœcio³a, usuwaj¹c wszystkie sklepienia. Poprzez rozbiórkê murów oddzielaj¹cych kaplice od nawy – przekszta³cono te pierwsze w rodzaj naw bocznych, wznosz¹c równoczeœnie na nowo œcianê pó³nocn¹ nawy g³ównej. Obni¿ono te¿ o dwie kondygnacje wie¿ê g³ówn¹ koœcio³a (pó³nocn¹), zaœ dzwonnicê (wie¿ê po³udniow¹) podwy¿szono o 2 metry. Zob. Kumor 1993a, s. 98-99. 532 Prace budowlano-remontowe – prowadzone w latach 1807-1822 za probostwa ks. Bart³omieja Janczego – w zasadniczy sposób przekszta³ci³y bry³ê architektoniczn¹ œwi¹tyni. W ich wyniku zlikwidowano sklepienia, obni¿ono nawê g³ówn¹ i prezbiterium, po stronie pó³nocnej zlikwidowano kaplice Nawiedzenia i Wniebowziêcia N.P. Marii, w koñcu zaœ wyburzono mury oddzielaj¹ce pozosta³e kaplice tworz¹c w ich miejscu nawy boczne i wyrównano wyso- koœæ wie¿. Ta zasadnicza przebudowa uczyni³a wprawdzie koœció³ bardziej przestronnym, ale jednoczeœnie zatraci³ on ostatecznie cechy budowli gotyckiej, Œwiszczowski 1957, s. 16-17; L. Migra³a, Koœció³ Œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu cz. II, AS (9), nr 3, s. 75-77. 533 W zwi¹zku ze z³ym stanem koœcio³a – co nadal podkreœla³ wizytator w roku 1867 – ju¿ w 1862 usuniêto drewniany sufit, wprowadzony do wnêtrza w 1810 roku, zastêpuj¹c go nowym. W roku 1879 pokryto blach¹ he³my obu wie¿ koœcielnych, a tak¿e sygnaturkê, ponadto sprawiono do prezbiterium dêbowe stalle i nowe ³awki oraz organy, zakupione w firmie Riegerów z Karniowic. W 1885 koœció³ uzyska³ now¹ posadzkê z p³yt kamiennych, natomiast w 1890 odnowiono wielki o³tarz, a tak¿e wstawiono weñ tabernakulum z czarnego marmuru dêbnickiego, pochodz¹ce z krakowskiego koœcio³a Wszystkich Œwiêtych. Rok póŸniej dach ca³ego koœcio³a zosta³ pokryty blach¹, co sfinanso- wa³ niemal w ca³oœci proboszcz ks. Alojzy Góralik. W latach 1893-1894 sprawiono dwa nowe o³tarze: Przemienienia Pañskiego i Œwiêtej Trójcy, zaœ w 1895 posadzkê z p³yt kamiennych zast¹piono posadzk¹ z p³yt cementowych. W 1897- 1898 przywrócono w prezbiterium 5 pierwotnych okien, zaœ w latach nastêpnych uporz¹dkowano obejœcie wokó³ koœcio³a. Por. Kumor 1993b, s. 324-325; Migra³a, op. cit., cz. II, s. 77-78. 534 Obszernie omawia te kwestie Kumor 1988, s. 21-29. 119 boku535. Przy œcianach prezbiterjum, naw g³ów- nej i bocznych s¹ szkarpy. Okna dzisiaj s¹ zwyk³e- mi otworami w murze ceglanym, otynkowanemi. W r. 1896 budowniczy Knaus przy robotach re- dopisek o³ówkiem na staur. odkry³ w œcianie prezbiteryum zatynkowa- lewym marginesie s. 55b rêkopisu: ne reszty lasek kamiennych dawnych okien go- rys. okrój laski okna tyckich. Okrój laski przedstawia fig. . Przy prezbiteryum od pó³nocy du¿a zakry- stya z piêtrem536, obok niej przedsionek przez któ- ry przejœcie z prezbiterium do zakrystyi. Od po- ³udnia dobudowana ma³a kruchta, przez któr¹ wejœcie do prezbiteryum; przy niej klatka scho- dów do lo¿y na piêtrze nad krucht¹537. We froncie zachodnim koœcio³a 2 wie¿e znacznej wysokoœci, prawie jednakie, grube o kszta³tach ciê¿kich. Wie- ¿a pó³nocna starsza ma rzut poziomy kwadratu538; ciem dopisek o³ówkiem na nad 3 piêtrem w wysokoœci kalenicy dachu lewym marginesie koœcio³a przechodzi w oœmiobok, nad którym s. 56 rêkopisu: Mehoffera teka IV, he³m baniasty drewniany z latarni¹ górn¹ bania- str. 3 st¹ (fig. )539. Przy fasadzie zach., w przybudo-

Odkryte w prezbiteryum przez Knausa reszty okien gotyckich – rozebranych, zni¿onych przy przebudo- wach. Rys. Karola Knausa z 1896

535 Pierwotnie prezbiterium by³o niemal o po³owê krótsze od obecnego i zamkniête od wschodu œcian¹ prost¹. Reliktem tego wczesnego uk³adu przestrzennego mog¹ byæ ods³oniête w toku ostatniej konserwacji zarysy nisko za³o¿onych sklepieñ, wi¹¿¹ce siê bezpoœrednio z ujawnionymi w roku 1956 przez J. E. Dutkiewicza reliktami malowi- de³ œciennych z ok. 1360 roku (por. Kornecki, Ma³kiewiczówna 1984, s. 37, 206; Labuda, Secomska 2004, s. 79, il. 87), a tak¿e formy zachowanych, wielobocznych s³u¿ek, datowanych na 1 æw. XIV wieku (w ich kontekœcie wskazywane s¹ analogie w postaci s³u¿ek z franciszkañskiego koœcio³a w Lewoczy z 1309 roku), por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 201-202. 536 W tym miejscu znajdowa³ siê niegdyœ dawny kapitularz, wzniesiony z inicjatywy Zbigniewa Oleœnickiego ok. 1448 roku. Wchodzi³o siê do niego przez drzwi umieszczone przy wschodniej œcianie kaplicy Wszystkich Œwiêtych, któr¹ dla tego wejœcia nieznacznie zmniejszono. Z kapitularza tego do naszych czasów zachowa³a siê jedynie resztka œciany wschodniej z fragmentem okna, por. Œwiszczowski 1957, s. 9. 537 Kruchta po³udniowa z kaplic¹ na piêtrze, poœwiêcon¹ œw. Andrzejowi, ufundowana przez szlachcica An- drzeja Trestkê, mia³a powstaæ w roku 1472, zob. Œwiszczowski 1957, s. 10. Przy jej budowie œciêto naro¿nik zachodni kruchty, tak by nie zamurowywaæ maswerkowego okna kaplicy œw. Jana Ja³mu¿nika (najdalej na wschód wysuniêtej kaplicy w ci¹gu po³udniowym). 538 Najni¿sza kondygnacja, której budowê rozpoczêto na prze³omie XIV i XV wieku (na co wskazywaæ mog¹ cechy stylistyczne pomieszczonej w przyziemiu wie¿y kaplicy œw. Anny, zwanej inaczej kaplic¹ Librantowsk¹), wznie- siona zosta³a z ³amanego piaskowca. Drug¹ i trzeci¹ kondygnacjê wybudowano z wiêkszego ciosu kamiennego a kon- dygnacjê czwart¹ i pi¹t¹ – z ceg³y o uk³adzie polskim, z naro¿nikami z ciosów piaskowca. Na datowanie zasadniczych prac budowlanych – oko³o lub po roku 1448 – wskazuj¹ herby u¿yte w kamiennym fryzie fasady zachodniej drugiej kondygnacji wie¿owej, przede wszystkim Dêbno Zbigniewa Oleœnickiego. Pierwotnie wie¿a liczy³a siedem kondygna- cji, z których trzy dolne zosta³y zbudowane z kamienia, natomiast cztery wy¿sze z ceg³y i naro¿nikami wykonanymi z ciosu. 539 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 108. W ga³ce tej wie¿y znaleziono dokumenty datowane na 28 paŸdziernika 1810, œwiadcz¹ce ¿e wie¿a ta by³a niegdyœ o dwie kondygnacje wy¿sza oraz i¿ do koñca XVIII wieku by³a w³asnoœci¹ miasta i s³u¿y³a jako stra¿nica, Migra³a, op. cit., cz. II, s. 12. 120 wie parterowej kruchta z dwoma ma³emi kaplicami obok540. Kaplica na lewo wchodz¹c ma okno zamkniête pó³kolem, ale obramienie kamienne o okroju gotyckim i sklepienie krzy¿owe na ¿ebrach kamiennych gotyckich541. Kaplica na prawo kruchty ma sklepienie ceglane kryszta- ³owe o rysunku gwiaŸdzistym542. Powy¿ej dachu kruchty fasada ma gzymsowanie barokowe. Obie wie¿e maj¹ coko³y, odsadzki, obramienia okien kamienne, gotyckie; w oknach s¹ reszty maswerków kam. gotyckich; tylko w wie¿y po³udniowej, która jest dzwonnic¹, zbudowan¹ jakoby r. 1631543, na II piêtrze s¹ otwory okienne wielkie ze skromnemi obramieniami kamien- nemi renesansowemi, a na nawy¿szem piêtrze okienko okr¹g³e. W œcianie zachodniej wie¿y po³udniowej, na wysokoœci ok. 2 m. nad terenem p³askorzeŸ- ba kamienna w 3 kawa³kach, gotycka: wy¿ej w obramieniu wnêki pe³nym ³ukiem zamkniêtej: Ukrzy¿owanie, pod niem rzêdem w 4 prostok¹tnych polach (od lewego zaczynaj¹c): data 1507 dopisek o³ówkiem na i znak kamieniarski czy mieszczañski, IHS wœród wieñca wa³kowatego, Orze³ piastowski, Po- lewym marginesie 544 545 s. 56 rêkopisu: goñ . Trzy ostatnie z jednej sztuki kamienia . S¹ na nich œlady polichromji; t³a by³y czerwo- 2 klisze ze Sprawozd. ne, (fig. i )546. W œcianie zachodniej wie¿y pó³nocnej, pod okienkiem II piêtra rodzaj Kom. h. szt. T. IV fryzu, utworzonego z szeregu kamieni prostok¹tnych, na których w p³askorzeŸbie gotyckiej (od lewego zaczynaj¹c): arkadki maswerkowe, potem Odrow¹¿, IHS w kole sznurowem, Orze³ dopisek o³ówkiem na piastowski, Pogoñ i Odrow¹¿, Dêbno pod kapeluszem pra³ackim z kutasami, jedna arkadka lewym marginesie s. 56 rêkopisu: maswerkowa, 3 maswerki sercowate z koñcami ostrymi na przemian zwróconymi w górê i na 2 klisze ze Sprawozd. dó³ i znów kilka arkadek podobnych do pocz¹tkowych (fig. )547. Maswerki arkadek i moty- Kom. h. szt. T. IV wów sercowatych maj¹ w œrodku osobliwe przewi¹zania wêz³owate.

540 Zasadnicza przebudowa fasady, po³¹czona ze wzniesieniem kruchty zachodniej, zosta³a zrealizowana z fun- dacji starostów s¹deckich Dembiñskich herbu Odrow¹¿, por. Z. Bocheñski, Dwór obronny w Dêbnie, Kraków 1926, s. 35; Œwiszczowski 1957, s. 10. Kruchta podzielona dziœ murami na trzy czêœci, stanowi³a pierwotnie jedno wnêtrze. 541 Mowa tu o kaplicy œw. Anny, zwanej równie¿ Librantowsk¹. 542 Mowa tu o kaplicy œw. Jakuba, której wnêtrze zosta³o w rzeczywistoœci nakryte sklepieniem typu kryszta³o- wego (z 1 po³. XVI w.) a nie gwiaŸdzistego, zob. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 211, il. 62. Nad nim zachowa³y siê œlady starszego sklepienia krzy¿owo-¿ebrowego, zapewne pierwotnego z 2 po³. XV wieku (wed³ug W³odarka dopiero z pocz¹tku wieku XVI), por. W³odarek 1995, s. 167. 543 Sprawa budowy wie¿y po³udniowej przedstawia siê doœæ niejasno. Œwiszczowski, na podstawie wtórnie u¿ytych elementów dekoracji kamieniarskiej, wi¹¿e jej powstanie z fundacj¹ biskupa Konarskiego z roku 1507 – uznaj¹c, ¿e po ok. 100 latach zosta³a ona rozebrana ze wzglêdów konstrukcyjnych i odbudowana w roku 1637, por. Œwiszczowski 1957, s. 29-30; ten¿e, Polichromia wie¿y po³udniowej koœcio³a œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, „Wia- domoœci Konserwatorskie”, t. 5, 1958, s. 87-88, il. 60-61. PóŸniejsze badania zdaj¹ siê kwestionowaæ tak wczesny czas powstania wie¿y, wskazuj¹c na istnienie renesansowej, a wczeœniej gotyckiej, dekoracji lica tej partii elewacji koœcio³a, do której wie¿a zosta³a dobudowana, por. Caba³a, op. cit., s. 470-471. W œwietle tych badañ powstanie wie¿y po³udniowej wi¹zaæ nale¿y istotnie z okresem ok. roku 1631, tak jak przypuszcza³ Tomkowicz. 544 Por. £uszczkiewicz 1891a, s. LXXIX, fig. 32-34. Motywy heraldyczne dekoracji architektonicznej kolegiaty nowos¹deckiej wzmiankuje ponadto A. Misi¹g-Bocheñska, Ze studiów nad gotyck¹ rzeŸb¹ architektoniczn¹ w Polsce, BHSiK, (3), 1935, nr 3, s. 212; Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 244-248, 263-265, il. 121-126. 545 Elementy oryginalne zast¹pione s¹ obecnie kopi¹. Dokument z roku 1820, spisany przez Micha³a Falatyñ- skiego, który odnaleziono w 1958 przy rozbiórce chóru muzycznego, wzmiankuje: ze strony probostwa do kamienicy kanonicznej na si¹g wysoko ci¹gn¹ce siê mury, które cmentarz odgradza³y, zburzone zosta³y, z których z przejazdo- wej bramy polskie herby wraz z krucyfiksem w drzwiach dzwonnicy zamurowane zosta³y (cyt. za: I. Styczyñska, Bazylika pod wezwaniem œw. Ma³gorzaty, AS nr 1 (6), 1994, s. 13). Zapis dowodzi bezsprzecznie, i¿ gotyckie i rene- sansowe detale zosta³y wmurowane wtórnie w elewacjê wie¿y po³udniowej i to dopiero w pocz¹tkach XIX wieku. 546 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 113, 114. 547 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 116. Fryz ten na wzór oryginalnego (prócz ciosu z elementem maswerkowym) odku³ na nowo s¹decki art. rzeŸbiarz Mieczys³aw Bogaczyk, por. Migra³a, op. cit., cz. I, s. 12. Oryginalne, choæ bardzo zniszczone, elementy fryzu gotyckiego zosta³y w murowane w przebudowany mur obronny zamykaj¹cy skarpê wschod- ni¹ w pobli¿u koœcio³a. 121 Przy wie¿y po³udniowej548 ma³a przybudowa ciosowa ze schodami na piêtra wy¿sze, a w niej bramka barokowa o wêgarach boniowanych z archiwolt¹ pó³kolist¹ boniowan¹. Nad bramk¹ wykuty napis kapitalikami wypuk³emi: ANNO 1631 W otworze bramki w gruboœci obramienia kilka wyskrobanych ostrem narzêdziem in- skrypcji trêbaczy wie¿owych549, przy kilku narysowana tr¹bka: 1. 16 (tr¹bka) 17 2. Adamus Kirdo Anno Domini 1636 3. Samel bo (sic) 4. H. Thomas Bls 16 (tr¹bka) 17 5. Cassowus 6. H(.) Johannes Odobomsk 1617 Kropidlius (tr¹bka) 1617 (tr¹bka) Napisy 1, 2 i 3 nakreœlone jednem i tem samem pismem. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. Kruchta od strony po³udniowej prezbiteryum, jest przestrzeni¹ ma³¹ na rzucie poziomym 57a rêkopisu: Wysp.[iañskiego] teka zbli¿onym do kwadratu, zasklepion¹ krzy¿owo na ¿ebrach kamiennych gotycko profilowa- II str. 20 wy¿ej nych. Widok wnêtrza fig. 550 . Naro¿ne kroksztyny pod ¿ebrami s¹ gotyckie, wielok¹tne 551 Wysp.[iañskiego] teka z trójliœciami . Miêdzy ¿ebrami przek¹tnemi s¹ 4 ¿ebra prostok¹tne do 4 œcian. Z tej kruchty II str. 4 wejœcie do prezbiteryum z portalem kamiennym ostro³ukowym o profilu fig. 552. Z boku zaœ

Wysp.[iañskiego] teka ma³e drzwiczki prowadz¹ce do schodów na piêtro, do lo¿y, maj¹ odrzwia kamienne póŸnogo- II str. 5 tyckie fig. 553. Na drzwiach w kruchcie na zawiasach drewnianych wyryty napis: Martinus Kruszeñski Anno Dni 1687 Die (reszty brak)554

Zakrystja ma wnêtrze zasklepione. W œcianie jej wschodniej obramienie szafy w murze zrobione z kamiennych drzwi barokowych.

Wnêtrze koœcio³a, jako budowa ma³o zajmuj¹ce. Niegdyœ by³o sklepione; po spadniê- ciu sklepienia zap. r. 1486, dano pu³ap sufitowy na ca³ym koœciele555. U œcian pozosta³o kilka

548 W istocie chodzi o wie¿ê pó³nocn¹. 549 Ryty te wzmiankuje równie¿: £uszczkiewicz 1891 (I), s. XXIX; Œwiszczowski 1957, s. 27, przyp. 21. Obecnie zachowane jedynie w pod³uczu archiwolty portalu, s¹ mocno zniszczone, s³abo czytelne i pokryte ciemn¹ patyn¹. 550 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 119. 551 Z czterech dawnych wsporników gotyckich do dziœ przetrwa³y tylko trzy (czwarty zosta³ nieudolnie zrekon- struowany). 552 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 110. Gotycki portal i kowalskie skrzyd³o drzwiowe zosta³y usuniête podczas modernizacji koœcio³a, zapewne na pocz. XX wieku, a dawny otwór prowadz¹cy z kruchty do prezbiterium zosta³ zast¹piony prost¹ ostro³ukow¹ arkad¹ kamienn¹, wymurowan¹ z ciosów piaskowca. Fragment gotyckiego portalu, którego kszta³t znany jest dziœ tylko z rysunku Wyspiañskiego, zosta³ wmurowany w odcinek przebudowanego muru obronnego, na wschód od koœcio³a. 553 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 120. Ten portal zachowa³ siê, jednak wskazanych tu drzwiczek ju¿ w nim nie ma. 554 Drzwi te zosta³y usuniête w trakcie modernizacji wnêtrza kruchty. Obecnie zast¹pione s¹ nowymi, dwu- skrzyd³owymi, konstrukcji drewnianej z przeszkleniem. 555 W rzeczywistoœci sklepienie gotyckie, wzmiankowane w protokole wizytacyjnym biskupa Piotra Tylickiego z roku 1608, przetrwa³o do roku 1749, zob. Œwiszczowski 1957, s. 12-13, 16. Z kolei wymieniony tu pu³ap drewniany 122 dawnych s³u¿ek (dinstów) gotyckich556. W nawie bocznej pó³nocnej, u œciany wschodniej za o³tarzem jest schowek na gó- rze i tam widaæ pocz¹tki ¿eber dawnego skle- pienia gotyckiego557. W nawie bocznej lewej (pó³nocnej)558 za o³tarzem œ. Jana Nepom. jest wnêka ka- mienna ostro³ukowa ze skromnym maswer- kiem u góry559. W czasie restauracji (r. 1913?) znale- ziono (w murach tej nawy?) reszty kamien- nych lasek i przezroczy, z których fragmen- tów dorabiaj¹c czêœci nowe odtworzono piêkne okno gotyckie. Za o³tarzem œ. Jana Nep. odkryto po obu stronach okna w górze, reszty malowañ œciennych na powierzchni 1 m2, bardzo zniszczone. Po lewej rêce (patrz¹cego) s¹ tylko jeszcze œlady napisu minusku³owego got. Po rêce prawej widaæ g³owê w nimbu- sie postaci le¿¹cej. Nad ni¹ i pod ni¹ szereg liter napisu minusku³owego got. w jednym dopisek o³ówkiem na wierszu tu i tam560. Na malowaniu reszty lewym marginesie s. 57a rêkopisu: barwy czarnej i brunatno ¿ó³tej. Twarz ma rysunek piórkiem cechy indywidualne (fig. ). Malowanie jest zap. z prze³omu wieku XV na XVI561. T. Dobrowolskiego funkcjonowa³ do lat szeœædziesi¹tych ubieg³ego stulecia, kiedy to zast¹piono go obecnym „pêkniêtym sklepieniem”, zaprojektowanym przez arch. Tadeusza Gaw³owskiego, por. Migra³a 2000, s. 43. 556 Zob. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 208, il. 59. Na œcianie pó³nocnej prezbiterium, nad wejœciem do zakrystii, zawieszone s¹ dzisiaj: gotycka rzeŸba Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem (przeniesiona z kapliczki szwedzkiej), pochodz¹ca z 3 æw. XIV wieku oraz gotyckie rzeŸby 12 Aposto³ów z koñca XIV wieku. Te ostatnie by³y konserwowane w latach 1962-1963 pod kierunkiem art. kons. Janiny Stru¿yñskiej, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 756. Niegdyœ rzeŸby te nale¿a³y do nastawy o³tarza ofiarowanego farze nowos¹deckiej przez W³adys³awa Jagie³³ê. Z czasem zapom- niane, zosta³y przeniesione do koœcio³a Œw. Heleny w Che³mcu, by po konserwacji powróciæ do wnêtrza kolegiaty, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 111-112, il. 56; Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 264-265, 275-276, il. 136-139. Byæ mo¿e stanowi¹ one pozosta³oœæ o³tarza, który (wed³ug wizytacji bpa Tylickiego z 1608 roku) znajdowa³ siê w kaplicy Wszystkich Œwiêtych: [ ] structuram habens antiquam sculptam cum imaginibus B. V. M. in medio et aliorum sancto- rum collateralium [ ]. Et fert fama, structuram hanc allatam fuisse ex Prussia, ab eo tempore, quum Jagie³³o bellum gerebat cum Pruthenis, et in altari maiori collocatum, postmodum vero in hunc angulum delatum fuisse. Tekst wizytacji cyt. za Dutkiewicz 1949, s. 9. 557 Tomkowicz ma tu na myœli wspornik sklepienia jednej z kaplic pó³nocnych, nie zaœ sklepienia dawnego (dwunawowego) korpusu. 558 Chodzi tu zapewne o kaplicê œw. Jana Ja³mu¿nika, w ci¹gu po³udniowym, nie zaœ pó³nocnym. 559 By³a to zapewne wnêka dawnego gotyckiego sakrarium, zob. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 210, il. 61. 560 Dziœ malowide³ tych ju¿ nie ma, zosta³y ostatecznie zniszczone w okresie miêdzywojennym. 561 W roku 1956 w prezbiterium na œcianie pó³nocnej J. E. Dutkiewicz odkry³ relikty malowide³ œciennych, stano- wi¹cych pozosta³oœæ wiêkszego wielokwaterowego cyklu hagiograficznego i byæ mo¿e tak¿e chrystologicznego. Obecnie czytelne s¹ kompozycje: Mêczeñstwo œw. Bart³omieja, Ukrzy¿owanie (fragment), Œw. Dorota i Œciêcie œw. Jakuba, ponadto kilka mniejszych fragmentów z postaciami oprawców. Z tego samego czasu pochodz¹ relikty malowide³ w korpusie nawowym, na licu po³udniowym i zachodnim filara pó³nocnego pod chórem muzycznym (obecnie bardzo s³abo czytelnych), rozpoznanych jako: Chrystus w Ogrojcu, Naigrawanie, Przybicie do krzy¿a oraz Ostatnia Wieczerza 123 O³tarze Wielki o³tarz drewniany, znacznej wysokoœci, ca³y okryty ornamentem barokowym z g³ów- kami i pos¹¿kami z³oconym[i] na tle szafirowem562. Ca³oœæ stylistycznie dobra, rzeŸba g³ównej kondygnacyi poprawna i delikatna, w kondygnacyi górnej, grubszej roboty. We wnêkach du¿o pos¹¿ków wolno stoj¹cych, o których jest tradycya miejscowa, jakoby robi³ je uczeñ Wita Stwosza563. W g³ównem polu rzeŸbiony krucyfiks bez wartoœci564. O³tarz jest w z³ym stanie, spróchnia³y i pochylony, mowa o zast¹pieniu go nowym – co nie po¿¹dane565. W r. 1890 odnowiono go, odmalowano olejno i poz³ocono psuj¹c polichromiê dawn¹566. O³tarze boczne w nawie przerobiono567.

Obrazy Obraz cudowny zw. „Przemienieniem Pañskiem”, w o³tarzu zakoñczaj¹cym od wschodu nawê po³udniow¹568. Jest to g³owa Chrystusa, w rodzaju bizantyñskim, malowana jakoby na drzewie cyprysowem569. Twarz otoczona blach¹ wykut¹ we wzór bogaty. Przypisuj¹ obraz œ. £ukaszowi. Mia³ byæ w³asnoœci¹ Lwa, ksiêcia halickiego, syna Daniela, w koñcu XIII w. Pochodzi ze zniesionego koœcio³a Franciszkanów. Do fary przeniesiono go w r. 1785 (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y w r. 1831. Rozm. lwowskie r. 1835, str. 482. – £epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów, Kalend. J. Wildta 1857 r. – Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, str. 63. – Sygañski, Nowy S¹cz,

i Op³akiwanie. Malowid³a w prezbiterium by³y konserwowane w latach 1976-78 przez art. kons. Hannê Markowsk¹, por. WUOZwNS, nr inw. 1710; malowid³a na filarze pó³nocnym konserwowa³ w 1970 roku art. kons. Józef Furdyna, por. WUOZwNS, nr inw. 1708. Marian Kornecki i Helena Ma³kiewiczówna uznali malowid³a w prezbiterium i na filarze pod chórem muzycznym za jednorodny zespó³ z ok. 1360, reprezentuj¹cy przyk³ad stylu kaligraficznego, powsta³y w krêgu oddzia³ywania malarstwa czeskiego po³. XIV w. Sformu³owali jednoczeœnie hipotezê o udziale w fundacji rajców s¹deckich, por. M. Kornecki, H. Ma³kiewiczówna, Polska po³udniowo-wschodnia, [w:] A. Kar³owska-Kamzowa, J. Domas³owski, M. Kornecki, H. Ma³kiewiczówna, Gotyckie malowid³a œcienne w Polsce. Wyniki badañ przeprowadzo- nych w latach 1974-1979, „Ochrona Zabytków”, 1980, nr 2, s. 142, 147, il. 8-9; Kornecki, Ma³kiewiczówna 1984, s. 37, 206, il. 3-4; por. tak¿e Labuda, Secomska 2004, s. 79, il. 87, 88. 562 Nastawa mimo gruntowej restauracji i przekszta³ceñ dokonanych w koñcu XIX wieku, w kategoriach kompo- zycyjnych zachowuje jeszcze charakter typowy dla manierystycznej produkcji snycerskiej 2 æw. XVII stulecia (mia³a byæ ufundowana w roku 1648). 563 W kondygnacji zwieñczenia umieszczono w promienistej mandorli figurê Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, w ni- szach po bokach postacie œœ. Wojciecha i Stanis³awa. W bocznych osiach nastawy, w kondygnacji drugiej i trzeciej, ustawiono figury czterech Ewangelistów, zaœ w skrajnych niszach kondygnacji dolnej – œœ. Piotra i Paw³a. 564 Jest to w istocie ponadnaturalnej wielkoœci krucyfiks póŸnogotycki, zapewne z ok. po³. XVI wieku. RzeŸba ta (wraz z nowo¿ytnymi figurami asystencyjnymi Matki Bo¿ej Bolesnej i œw. Jana), w latach siedemdziesi¹tych XX wieku przeniesiona zosta³a na belkê têczow¹. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 269, 278, il. 140-141; zob. tak¿e Migra³a 2000, s. 73-74, gdzie barwna reprodukcja krucyfiksu. 565 Zob. list ks. Jana Depowskiego w sprawie pilnej potrzeby restauracji o³tarza, adresowany do Tomkowicza, z 16 lutego 1888, zob. Aneksy, poz. 4a. 566 Restauracja zosta³a przeprowadzona przez snycerza i poz³otnika Ludwika Sikorskiego, por. Migra³a 2000, s. 56. 567 S¹ to symetrycznie zestawione, jednoosiowe, dwukondygnacyjne nastawy o³tarzowe o cechach ma³opol- skiej produkcji snycerskiej po³. XVII stulecia. Obie zosta³y gruntownie przekszta³cone podczas restauracji prowadzo- nej w latach 1887-1890. O³tarz po stronie lewej nosi wezwanie Trójcy Œwiêtej, zaœ po stronie prawej (dawny o³tarz Przemienienia Pañskiego) dedykowany jest Matce Boskiej. Ten ostatni by³ konserwowany w 1977 roku przez art. kons. Jana Kowalczyka, który przeprowadzi³ równie¿ w tym samym czasie konserwacjê rokokowej nastawy o³tarza œw. Józefa (autorstwa Piotra Korneckiego) z nowszym obrazem malarza s¹deckiego Boles³awa Barbackiego oraz neorokokowej nastawy Matki Boskiej Ró¿añcowej, por. WUOZwNS, nr inw. 1709. 568 Obecnie w strefie œrodkowej nastawy o³tarza g³ównego. 569 Na podstawie badañ obrazu wykonanych w toku prac konserwatorskich, przeprowadzonych w latach 1970- 1971 przez art. kons. Józefa Furdynê, stwierdziæ mo¿na, i¿ podobrazie wykonane zosta³o z trzech desek lipowych, por. T. Bukowski, Veraicon – co mówi sam o sobie, AS (12), nr 2, 2003, s. 14. 124 str. 67; ten¿e Hist. N.–S. III, 148). Ma swoj¹ literaturê: Wincenty Sienicki, Droga zbawienna do grobu b³. Kunegundy, 1769 8vo. – Bonawentura Sikorski, Zbiór historyi ³ask i cudów obrazu Przemienia Pañ- skiego, 1767, 8vo570. W r. 1892 zdjêto go restauruj¹c o³tarz i wtedy widzia³em z bliska. Jest to twarz Chrystusa wiêcej ni¿ 2 razy wielkoœci natur. Malowanie olejne, zdaje siê ju¿ przemalowywane, zdaje siê na p³ótnie przyklejonem do deski571. Wartoœæ art. b. ma³a572. Blachy zdjête. Z nad g³owy aureo- la z miedzi poz³acanej. Inne czêœci ze srebra czêœci¹ poz³acanego, wykuwane w sploty roœlin- ne, kwiaty i ptaki, doœæ dobrej roboty, barokowe573. Z nad g³owy Chrystusa medalion z blachy eliptyczny z napisem du¿emi literami SPECIOSUS FORMA PRAE FILIIS HOMINUM. P. 44.

Na lewo od tego napisu wykuta ma³a postaæ mê¿czyzny klêcz¹cego w kontuszu miesz- czañskim. Na dolnym felcu blachy napis drobny w 2 wiersze, zwykle ram¹ zas³oniêty: F.D. Martinus Frankowicz civis Sandecen. devotus erga imaginem hanc Salvatoris pro extrucudis hisce laminis argenteis petrimonium suum obtulit quibus impensis maxima pars imaginis huis contecta est. Anno Dni quo et altare perfectum 1636574.

W stallach obrazy maj¹ byæ z koœcio³a obecnie Jezuickiego, dawniej Norbertanów, przeniesione tu po zniesieniu klasztoru Norbertanów w r. 1781 (Janota, Przewodnik na Babi¹ Górê itd., 1860, str. 63)575.

Nagrobki i epitafia 1. W posadzce* nawy po³udniowej, w jej koñcu wschodnim (t. zw. kaplicy œ. Jana Nep.)576, p³yta z piaskowca prostok¹tna, du¿a, fig. 577. Doko³a brzegów obiega napis kapita- likami, mocno starty; na trzech bokach da siê jeszcze odczytaæ:

* Obecnie w œcianie kaplicy œ. Jana Nep. po prawej stronie, przeniesiony tu w r. 1895 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 145 nota).

570 Z póŸniejszych prac odnosz¹cych siê do historii kultu tego wizerunku wymieniæ nale¿y: B. Sikorski, Dziejo- wa wiadomoœæ o cudownym obrazie Przemienienia Pañskiego w Koœciele Farnym w Nowym S¹czu z dochowanym nabo¿eñstwem tego¿, Nowy S¹cz 1889; T. Bukowski, Obraz „Veraicon” w nowos¹deckim koœciele œw. Ma³gorzaty, „Rocznik Tarnowski”, Tarnów 1991/1992, s. 5-23; A. M¹czka, Szerzenie kultu cudownych obrazów w koœcio³ach fran- ciszkañskich – Przemienienie Pañskie w Nowym S¹czu, AS (12), nr 2, 2003, s. 27-37; R. A. Œlusarek, Kult Przemie- nienia Pañskiego w kopiach wizerunku prawdziwego oblicza na S¹decczyŸnie, tam¿e, s. 38-55. 571 Informacja nie do koñca œcis³a. Obraz malowany jest technik¹ tempery na desce. P³ótnem zaklejone zosta³y jedynie ³¹czenia desek, co jest zgodne z zasadami stosowanymi w technikach malarskich na podobraziu drewnianym, Bukowski, op. cit., s. 17. 572 W czasach Tomkowicza obraz by³ silnie przemalowany, co spowodowa³o zani¿enie oceny artystycznej dzie- ³a. Badania konserwatorskie przeprowadzone w 1970 roku, dowodz¹, i¿ pierwsza restauracja wizerunku mog³a mieæ ju¿ miejsce po uszkodzeniach spowodowanych po¿arem w roku 1486. Analiza stylistyczno-porównawcza zdjêæ rent- genowskich sk³oni³a Tadeusza Bukowskiego do podjêcia próby ustalenia czasu powstania dzie³a i krêgu jego inspiracji artystycznych. Autor ten twierdzi, i¿ obraz powsta³ na terenie Czech, w latach 1350-1370, w krêgu malarstwa I stylu czeskiego, w klasztornej pracowni mistrza o w³oskich tradycjach warsztatowych, Bukowski, Veraicon , s. 23, w kate- goriach ikonograficznych zaœ ³¹czy wizerunek s¹decki wprost z obrazem z Sancta Sanctorum na Lateranie w Rzymie, tam¿e, s. 23-24. 573 Sukienka z obrazu s¹deckiego nale¿y do najwczeœniejszych zachowanych zabytków tego typu w Ma³opol- sce, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 463, Bukowski, op. cit., s. 15-16, przyp. 18. 574 Fragmenty dawnych sukienek zachowane s¹ na tym miejscu do dzisiaj. 575 Ani tych stali, ani tych obrazów dziœ ju¿ nie ma. Zosta³y usuniêty najpewniej ju¿ w okresie miêdzywojennym. 576 W rzeczywistoœci kaplicy œw. Jana Ja³mu¿nika. 577 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 123. 125 1...... VS COSUL SADECN. QVI 2. HIC VITA DECESSIT XIX SEPT. HORA XIIII A.D. MDLXV dopisek o³ówkiem na 3. HOC IN MONUMENTO ...... lewym marginesie s. 58 rêkopisu: Teka W polu œrodkowem postaæ le¿¹ca mê¿czyzny z brod¹ w stroju XVI w. i z tar- Wysp.[iañskiego] II, 9 cz¹ herbow¹ u nóg. P³askorzeŸba starta, herbu ca³kiem nie znaæ578.

2. Erazma Karcza i ¿ony jego Katarzyny z r. 1584579 dopisek o³ówkiem na W têczy koœcio³a, naprzeciw ambony tablica marmurowa brunatna prostok¹tna, wys. lewym marginesie s. 59 rêkopisu: 0.35 m., szer. 0.59 m. w ramie z piaskowca o ozdobach kartuszowych renesans. poprawnego Mehoffer, teka IV str. 5 rysunku, roboty prowincyonalnej (fig. )580. W œrodku górnego ramienia ramy ³adnie wyrzeŸ- biony anio³ek w pó³figurze trzyma obur¹cz przed sob¹ kartusz z gmerkiem. Na tablicy ryty kapitalikami abrewirowymi ³adnego rysunku napis: DEO OPTIMO MAXIMO PIAEQUE MEMORIAE ERAZMI KARCZ VIRI CONSVLARIS IN HAC URBE IN BO NVM PVBLICVM FIDE STVDIO INTEGRI TATE NON VLTIMI ET CATHERINAE CON SORTIS SVAE FEMINAE HONESTISS VNICO EXEMPLO MATRIMONIALIS CONCORDIAE THOMAS KARCZ F. PATRI BENEMERENTISS. PP A.D. 15834 (sic) DIE 14 DECEMBRIS dopisek o³ówkiem na 3. Miko³aja Pe³ki (czy Pe³czyny) z r. 1597 p³yta kamienna w posadzce przed o³tarzem lewym marginesie Trójcy œ. kszta³tu poprzecznego prostok¹tnego581. Doko³a obwodu biegnie p³askorzeŸbiony s. 59 rêkopisu: rys. w X. Syg. H. Now. ornament renesansowy z³o¿ony z liœci. Drugi pas wewnêtrzny stanowi napis ryty, ju¿ nieczy- S¹cza III, 241 telny. Œrodkowe pole podzielone na dwa kwadraty obok siebie umieszczone, rozdzielone pasem ornamentu liœciastego. Kwadrat lewy (od patrz¹cego) zawiera w czterech rogach ornament a w œrodek wpisane ko³o, rodzaj stylizowanego wieñca roœlinnego. W nim mniejsze obramienie kszta³tu elipsy stoj¹cej, przerywane ozdobami roœlinnemi, a w tej ramce na tarczy eliptycznej gmerek Drugi kwadrat obok wype³niony napisem kapitalikami rytymi, tak ¿e pocz¹tki nazwisk i imion s¹ pisane wiêksz¹ liter¹. Wszystkie napisy ju¿ nieczytelne. Dawny opis. Przed laty mo¿na by³o odczytaæ na pasie wewnêtrznym doko³a obwodu p³yty: Anna Pel- czina coniunx mastissa (sic) hoc sarcophago recondi voluit cineres spect. Nic. Pelczina (!) mariti sui qui obiit a. d. 1597 et ..... Na drugim kwadracie: vindex iustitiae consiliique potens nicole (!) Pe³ka iaces.... in ...... testacus pidross ...... dent super ... quiescit

(£epkowskiego noty z r. 1849 – ale zdaje siê ¿e tekst uzupe³niany na domys³).

578 Zob. Migra³a 2000, s. 76, 79 (tam¿e barwna reprodukcja epitafium), KZS 1951, s. 22. 579 Zachowane w tym miejscu do dzisiaj, KZS 1951, s. 22. 580 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 124. 581 Tego epitafium ju¿ nie ma. 126 4. Zofii Po³awiñskiej z r. 1623582. Pod ambon¹ w têczy koœcio³a tablica z marmuru cieli- stego, prostok¹tna, wys. 1.04 m., szer. 0.68 m583. Na szlaku nakszta³t listwy obiegaj¹cym doko- ³a napis ryty (zaczynaj¹c od naro¿nika górnego lewego) kapitalikami, niektóre litery ³¹czone ze sob¹: HOC SARCOPHAGO RECONDI VOLUIT CINERES CORPORIS SUI SUORUMQUE HONESTA SOPH IA PO£AWINSKA QUAE OBYT ANNO DNI 1623 MENSE IULIUS (sic) DIE 9 AETATIS VERO SUAE 70 Pole wewnêtrzne poziomo podzielone na 2 po³owy. W czêœci górnej rzeŸba p³aska: Ukrzy- ¿owany miêdzy M. Bosk¹ i œ. Janem. U spodu krzy¿a trupia g³owa, w górze na tle chmury nad g³owami M. Boskiej i œ. Jana s³oñce i ksiê¿yc (fig. )584, doln¹ wype³nia napis ryty kapitalika- dopisek o³ówkiem na mi (pocz¹tek ka¿dego wyrazu wiêksz¹ liter¹): lewym marginesie s. 60 rêkopisu: DOM Mehoffer teka IV, str. 4 KTO TO IEST CO TU LEZY IEZELI CHCESZ (tylko p³askorzeŸba) WIEDZIEÆ ZOPHIA PO£AWIÑSKA ŒMIEM IMIE POWIEDZIEÆ PRZYSZED£SZY DO STAROŒCI W CNOTY OZDOBIONY (sic) Z WIARY Z S£AWY Z POSTÊPKOW NIGDY NIESCHANBIONA (sic) HOÆ (sic) SIE PRZEDTYM UCZCIWYM ZYCIEM SWYM SCYCI£A W TYM PRZECIE MA£YM GROBIE CZ£ONKI PO£OZY£A. GDYÆ SIE TRAFI NAST¥PIÆ NA KAMIEÑ GDZIE LEZY WESTNY (sic) PROSZE BY PAN BOG ZNIS£ (sic) Z DUSZE IEY ZMAZY

5. Franciszka Ksaw. Riedelswald z r. 1808, w kaplicy M. Boskiej Bolesnej obok wejœcia g³ównego (fig. )585. W œcianie p³yta z ¿elaza lanego586 prostok¹tna, kszta³tu stoj¹cego. Na tle dopisek o³ówkiem na prostok¹ta, w górnej czêœci przez boczne prostok¹tne naddatki nieco rozszerzonego, rama utwo- lewym marginesie s. 60 rêkopisu: rzona z p³askiego wa³ka, jakby grubego skrêconego sznura, zamkniêta u góry pó³kolem o œred- Wysp.[iañski] nicy mniejszej od szerokoœci p³yty. Przy spotkaniu pó³kola z bokami ramy rozety w kwadracie. teka II k. 7 Pole pó³koliste wype³nia p³askorzeŸbiona trupia g³owa w osobnej pó³kolistej ramce. Poni¿ej górn¹ czêœæ pola prostok¹tnego wype³nia kartusz ujêty w wieniec z liœci, a w nim tarcza wypuk³a czworodzielna z herbami. Na dolnej mniejszej czêœci prostok¹ta napis literami jakby kursywy: Hic Eques Imperij Sandecz. Capitaneo orae Mausoleum primus possidet ante alios (sic) Xaverius Franciscus Riedelswald nominatus Dignus honore suo nominibusque dotis Quod meritis t. islacoapo (?) suo sponsalia conjux Vt vulgus pro Illo possit orare Devm obiit die tertio Iunii MDCCCVIII.

582 Zachowane do dzisiaj. 583 W tym miejscu zachowane do dzisiaj. 584 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 125. 585 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 126 oraz il. 121 (u góry). Obecnie epitafium zlokalizowane jest we wnêtrzu, miêdzy naw¹ pó³nocn¹ a przedsionkiem zachodnim do zakrystii (wmurowane w œcianê przy schodkach). Jego foto- grafiê zamieszczaj¹ Z. Beiersdorf, B. Krasnowolski, Urbanistyka, architektura i sztuka, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka i S. P³azy, t. 2, Kraków 1993, s. 161, il. 23, jednak w podpisie podaj¹ b³êdnie nazwisko zmar³ego i rok jego œmierci. 586 W rzeczywistoœci epitafium wykonane jest z piaskowca. 127 [6.] Niewiasty z rodu Œreniawitów587, w kaplicy œ. Jana Nepomucena w œcianie po prawej stronie, p³yta z czarnego marmuru z herbem i napisem rytym: D.O.M. Tum z³o¿y³a depozyt w lat czterdzieœci biegu, Z³o¿ywszy Syny, Wnuki, na Wiecznoœci brzegu. Dop³ynê³am Sreniawa, pos³awszy przed sob¹, Trzech Dru¿ów, Sreniawitów, y Córkê z ozdob¹, Niewinnoœci Anielskiey Wnuczkê, z Wnukiem w parze, Z Dembienskich, y Dedynskich, schowa³a w tey Farze. I sama wkrótce potym, iako matka dzieci, Tum z³o¿ona, niech prozba moya litoœæ wznieci, Wprzechodz¹cym Cz³owieku, który pókiœ ¿ywy, Westchniy JEZUS MARYA, b¹dŸ ym mi³oœciwy. Obiit Anno 1737 die 31 martii.* dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 61 rêkopisu: Kropielnica kamienna, w kruchcie od strony po³udniowej prezbiterjum, ma kszta³t Wyspiañski teka II 46 kielicha przysadkowatego, oœmiobocznego i jest zap. z XVII w. (fig. )588. dopisek o³ówkiem na Chrzcielnica spi¿owa w kszta³cie pêkatego kielicha (fig. )589 o skromnej ozdobie lewym marginesie lanej**. Popod krawêdzi¹ górn¹ napis wypuk³emi kapitalikami renesansowemi w jednym wier- s. 61 rêkopisu: Mehoffer teka IV, str 2 szu: lepsza fot. X. Syg. QUI CREDIDERIT ET BAPTISATUS FUERIT SALVUS OVIT IN NOMINE Hist. Now. S¹cza III, PATRIS ET FILII ET SPIRITU (sic) 269 ale osobno monogram fa³szywie podany w rysunku Na p³aszczu poni¿ej napisu na jednej stronie p³askorzeŸba krucyfiks, a na drugiej stronie monogram i data dopisek o³ówkiem na Na pasie u do³u czary napis w jednym wierszu: lewym marginesie SANCTI AD HONOREM DEI PATRIS OMNIPOTENTI (sic) s. 61 rêkopisu: z teki Mehoffera IV, str 2 ET BEATE MARIE (sic) SEMPER VIRGINIS Dzwony 1. Z dat¹ 1671 r. i napisem: Deus homo factus est, Christus rex fortis venit cum pace590. 2. Wielki z napisem Joannes Nicolaus i legend¹: vox clamantis in deserto parate viam Domini rectas fautitis semitas eius A. D. 1611. Na wie¿y po³udniowej591. 3. Ze zburzonego koœcio³a œ. Krzy¿a, ma³y piêknego odlewu – w skarbcu przechowany592.

* Opis, niezbyt dok³adny, i napis wed³ug X. Sygañskiego, Hist. Now. S¹cza III, 145-146. ** Bardzo podobne do niej s¹: chrzcielnica w Szczepanowie z r. 1534 i w k. œ. Miko³aja w Krakowie z r. 1536. Wszystkie 3 wysz³y zapewne z pracowni krakowskiej; zwraca na to uwagê X. Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck., 117-118 nota.

587 Epitafium to zachowa³o siê. 588 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 127. Obecnie znajduje siê w kruchcie zachodniej. 589 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 128. Ustawiona pod têcz¹, w s¹siedztwie nastawy o³tarza Trójcy Œwiêtej, wypo- sa¿ona jest w drewnian¹, klasycystyczn¹ pokrywê z figur¹ œw. Jana Chrzciciela, KZS 1951, s. 22. 590 Dzwon ten – imieniem Leon – mierz¹cy 122 cm œrednicy, uleg³ rekwizycji na cele wojenne w roku 1917, por. Styczyñska, op. cit., s. 14. 591 Dzwon ten, mierz¹cy 162 cm œrednicy, uleg³ rekwizycji na cele wojenne w roku 1917, tam¿e. 592 Prawdopodobnie równie¿ uleg³ rekwizycji w roku 1917. 128 4. Ze zburzonego koœcio³a œ. Walentego, niewielki z napisem: Ad honorem s. Valentiui in suburbio sandecensi Andreas Kriomski neosandecansis 1678 donavit593

Dawny opis: Te dzwonki 3 i 4 by³y w skarbcu ju¿ w r. 1849. Prócz wymienionych by³ dawniej na wie¿y po³udniowej dzwon wielki, o obwodzie 14 ³okci, s³awny g³osem, a na nim napis: Sancte Mich. arch. defende nos in praelio ut non pereamus in tremendo iudicio. divino auxilio fu[n]dit me . Heliasz Wagnerowicz pixidarius ..... Lublinensis. In te Domine speravi non confundas me in aeternum. Mors est omnium rereum finis A. D. 1617. Ten dzwon pêkniêty w r. 1868 zosta³ przelany, i znów pêk³ 1892 r. W r. 1895 by³ ju¿ 2 razy przelanym (Z £epkowskiego notat rêkop. z r. 1851 i wedle zapisek i opowiadania proboszcza w r. 1895)594.

Okucia ¿elazne. Z przedsionka obok zakrystyi wejœcie do ciemnego schowka sklepione- go, przytykaj¹cego do nawy pó³nocnej koœcio³a595. Drzwi tego wejœcia ¿elazne z zawiasami z prêtów rozga³êzionych barok., ³adnego rysunku. U drzwi ¿elazna r¹czka w kszta³cie guza do poci¹gania, dobrego pomys³u i œlusarskiej roboty.

Paramenty596 Ornat czerwony. Na tle czerwonego aksamitu aplikowane kwiaty z³otem i srebrem wypu- kle haftowane. Wœród nich M. Boska malowana dawna, i P. Jezus malowany nowy. Podobno ozdoby te przerobione ze starego velum z XVII w. Ornat podobny fioletowy, bez postaci malowanych. Szlak i szkaplerz od kapy, bogaty i piêkny haft p³aski w kwiaty ze z³ota i jedwabiów kolorowych na tle srebrnem haftowanem. XVII w.

W aktach paraf. przechowuje siê przywilej erekcyjny kolegiaty z r. 1448 w kopii.

Dawne opisy koœcio³a. W r. 1597 koœció³ mia³ 8 kaplic obok nawy g³ównej, i razem z niemi 14 o³tarzy597 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 96). Skarbiec posiada³ 4 ornaty zakupione od Kartuzów, zap. ze zniesionego w r. 1563 klasztoru w Czerwonym Klasztorze czyli Lechnicy (Ten¿e: Nowy S¹cz, str. 75). W r. 1608 kollegiata opisana jako wspania³a i pe³na ozdób598. Wie¿a pó³nocna od frontu jest bardzo wysoka, do po³owy wysokoœci zbudowana z kamienia, wy¿ej z ceg³y, przed 20 laty kosztem rajców miejskich wzmocniona kamieniem ciosowym. Na tej wie¿y trêbacz czuwa w dzieñ i w nocy. By³a te¿ dawniej wie¿a po³udniowa od frontu, murowana, s³u¿¹ca jako dzwonnica, lecz zosta³a rozebran¹, a dzwo- ny wisz¹ na tymczasowej dzwonnicy drewnianej. Miêdzy temi wie¿ami jest kru¿ganek sklepiony przy wejœciu g³ównem do koœcio³a, gdzie przesiaduj¹ ubodzy. Na froncie koœcio³a nad kru¿gankiem stoj¹ kamienne pos¹gi œœ. Ma³gorzaty, Urszuli, Apolonii, Katarzyny i Maryi Magdaleny. Wewn¹trz kru¿gan- ku malowany na œcianie obraz: Chrystus w Ogrojcu. Nad kru¿gankiem jest chór muzyczny bractwa

593 Losów tego dzwonu nie uda³o siê ustaliæ. 594 Ponownie zosta³ przelany w roku 1911. Posiada³ 207 cm œrednicy, wa¿y³ 4847 kg, odlany w Lublinie przez Eliasza Wagnerowicza w roku 1617, by³ jednym z najwiêkszych nowo¿ytnych dzwonów w Ma³opolsce. W 1917 uleg³ rekwizycji na cele wojenne, por. Styczyñska, op. cit., s. 14-15; Migra³a 2000, il. s. 27. 595 Dziœ drzwi tych ju¿ nie ma. 596 Dwa ornaty z XVII i jeden z 2 po³. XVIII wieku wzmiankuje KZS 1951, s. 22. Obecnoœci ani tych, ani innych dawnych szat liturgicznych w koœciele nie uda³o siê nam potwierdziæ. 597 Opis ten pochodzi z wizytacji przeprowadzonej w archidiakonacie s¹deckim przez kardyna³a Jerzego Radzi- wi³³a. Kardyna³ przyjecha³ do Nowego S¹cza 19 sierpnia 1597 roku i przez miesi¹c przebywa³ tu wraz z towarzysz¹cymi mu kanonikami, por. Kracik 1992b, s. 413. 598 Mowa tu o opisie kolegiaty sporz¹dzonym przez archidiakona ks. Jana Januszowskiego, który w imieniu biskupa Piotra Tylickiego wizytowa³ kolegiatê przez dwa miesi¹ce 1608 roku, od 28 stycznia do 31 marca. Protokó³ tej wizytacji liczy 258 stron in folio, por. Kracik 1992b, s. 416. 129 literackiego N. P. Maryi, ze sklepieniem malowanem. Pomiêdzy chórem a wie¿¹ pó³nocn¹ jest izba sklepiona, u¿ywana na sk³ad amunicyi miejskiej. Prezbiteryum koœcio³a opiête szkarpami ceglanemi ma 6 okien o wys. ok. 18 ³okci, a szer. blisko 3 ³okcie. Sklepienie malowane. Pod dwoma œcianami stalle wytworne z r. 1604, dalej wysoka szafa malowana na chor¹gwie; w œrodku piêkny nowy pulpit dla œpiewaków, od posadzki podniesiony. W têczy koœcio³a na belce poprzecznej krucyfiks i pos¹gi poma- lowane M. Boskiej i œ. Jana. Od po³udniowej strony prezbiteryum jest kru¿ganek, w którym odbywaj¹ siê intronizacye pra³atów i kanoników. Przy kollegiacie jest 4 pra³atów (tj. prepozyt, dziekan, archidya- kon i kustosz), 4 kanoników i 6 wikarych. Nad kru¿gankiem bocznym jest kaplica œ. Andrzeja z wido- kiem na prezbiteryum. Po stronie pó³nocnej zakrystya sklepiona, nad ni¹ skarbiec niesklepiony. Nawa koœcio³a ma sklepienie na 3 okr¹g³ych filarach. W nawie od strony pó³nocnej s¹ organy w pewnej wysokoœci599, wspania³a ambona, niedawno sprawiona równie jak stalle przy œcianach. S¹ liczne krzes³a malowane dla kobiet. O³tarzy w koœciele jest 6: w. o³tarz z tryptykiem, istniej¹cy podobno od czasu Zbigniewa Oleœnickiego, w nim œrodkowa p³askorzeŸba z M. Bosk¹ miêdzy œ. Ma³gorzat¹ i œ. Marcinem. Na bocznych skrzyd- ³ach rzeŸbione: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Narodzenie P. Jezusa i 3 Królowie. Na jego szczycie: p³askorzeŸby z Koronacy¹ i Wniebowziêciem M. B. Mensa kamienna rzeŸbiona. Na lewo w. o³tarza o³tarzyk z[e] œrodkowym ma³ym obrazem M. Boskiej i bocznymi ma³ymi obrazami œ. Katarzyny i œ. Agnieszki. W nawie po prawej stronie id¹c z prezbiteryum jest o³tarz Bo¿ego Cia³a, czyli Najœw. Sakramentu, z budow¹ kamienn¹ i mens¹ kamienn¹ ozdobion¹ kwiatami kolorowymi, sprawiony w r. 1542. Po prze- ciwnej stronie o³tarz Zwiastowania z tryptykiem, w którego œrodku jest p³askorzeŸbiona M. Boska wœród 8 ma³ych osób, na skrzyd³ach malowane obrazy œwiêtych. Na szczycie rzeŸbiony Zbawiciel, a na podstawie Weronika z malowanemi postaciami proroków. Istnia³ on ju¿ w r. 1599. W nawie pod pierwszem filarem od prezbiteryum jest o³tarz œ. Krzy¿a z obrazami œ. Heleny, œ. Anny Samotrzeciej, œ. Jana Ja³m. i b³. Szymona; istnia³ ju¿ w XV w. O³tarz œ. Jana Chrzc. fundacyi X. Marcina z Kurowa, zatwierdzonej w r. 1543, pod drugim filarem, piêknej budowy ma obrazy: M. Boskiej, œ. Jana Chrzc. i œ. Jana Ewang. Wy¿ej obraz ma³y Chrzest Chrystusa a nad nim Œciêcie Jana Chrzc. w p³askorzeŸbie. Pod trzecim filarem jest mensa, na której nie odprawia siê msza œ., a nad ni¹ obrazy: Zbawiciela, M. Bos- kiej, œœ. Stanis³awa i Miko³aja biskupów. Nad obrazami wisi staro¿ytna koœæ zakrzywiona, d³ugoœci kilku ³okci. Kaplic jest 9. Przy o³tarzu Bo¿ego Cia³a du¿a kaplica œ. Jana Ja³m. o sklepieniu wspania³em, malowa- nem lazurowo z gwiazdami z³ocistemi i kwiatami kolorowymi. Œciany jej podobnie malowane. O³tarz mieœci w œrodku na tablicy drewnianej obraz œ. Jana Ja³m. i dwóch biskupów, skrzyd³a z obrazami; wy¿ej obraz M. Boskiej a nad nim wybornie wyrzeŸbione Imiê Jezus w promieniach. S¹ tu sprawione œwie¿o stalle kosztowne doko³a i nowy wytworny konfesyona³. Kaplica œ. Miko³aja, sklepiona, fundo- wana przez Paw³a Murarza obywatela s¹deck.; w o³tarzu poœwiêconym 1597 r. p³askorzeŸba z[e] œ. Mi- ko³ajem i jego cudami a na szczycie z Mêk¹ Pañsk¹; po jednej stronie kaplicy jest epitafium Miko³aja Pe³ki (+ 1597) a po drugiej sarkofag marmurowy Miko³aja Pe³ki, nad którym na ca³ej prawie œcianie historya Mêki Pañskiej, dobrego pêdzla malowana na tablicy drewnianej. S¹siednia kaplica Trójcy œ. sklepiona, o³tarz kamienny rzeŸbiony, staro¿ytnej budowy z p³askorzeŸb¹ M. Boskiej i innych œwiêtych, stalle przez ca³a kaplicê, z r. 1608, konfesyona³ malowany, dotacya o³tarza zatwierdzona w r. 1418*. Kaplica œ. Jakuba ap. blisko wejœcia do koœcio³a, po prawej rêce, sklepiona; w o³tarzyku obraz Wniebo- wziêcia M. Boskiej. Stalle œwie¿o sprawione, drzwi prowadz¹ do kru¿ganku wejœcia g³ównego, drugie drzwi, po lewej stronie koœcio³a (?) prowadz¹ na chór bractwa liter. Z drugiej strony nawy, w samym k¹cie pod wie¿¹, kaplica œ. Anny, o sklepieniu malowanem, uszkodzo- nem uderzeniem pioruna. O³tarz malowany ma obraz œ. Anny Samotrzeciej a na bocznych skrzyd³ach,

* Zatem o³tarz ten pochodzi ze starszego od kollegiaty k. œ. Ma³gorzaty.

599 Imiona i nazwiska kilkunastu organistów s¹deckich (kolegiackich, a tak¿e od Œw. Ducha i franciszkanów) z XV-XVII wieku podaje Bubak 1992, cz. 2, s. 29-30. 130 niepoœlednich, historyê œ. Stanis³awa b. Na œcianach malowana postaæ M. Boskiej z 12 Sybillami. Stalle staro¿ytne z drzewa fladrowego. O³tarz i stalle fundowa³ X. Micha³ Librant niegdyœ dziekan s¹decki. S¹siednia kaplica Nawiedzenia M. Boskiej, sklepiona. O³tarz kamienny rzeŸbiony, na nim obraz Nawie- dzenia M. Boskiej, po bokach obrazy œ. Maryi Egipc. i œ. Maryi Magd. W górze œ. Anna Samotrzecia, na podstawie p³askorzeŸbione po¿egnanie M. Boskiej z Chrystusem. O³tarz wypo[sa]¿ony w r. 1418*. Kaplica Wniebowziêcia M. Boskiej w kru¿ganku pó³nocnej strony, gdzie siê przechodzi do mieszkania XX. wikarych, budowy bardzo wytwornej, przyozdobiona malowaniem i z³oceniem. Wystawi³ j¹ pra- wie od fundamentów, sprzêtami przyozdobi³ X. Jan Dusza pleban w Mystkowie**. W œrodku o³tarza obraz Trójcy œ. a nad nim obraz M. Boskiej. Ornamenta doko³a rzeŸbione i malowane wybornie. Kaplica WW Œwiêtych sklepiona, najwiêksza ze wszystkich, ca³a otwarta, ma potrójne wejœcie z nawy koœcio³a, jest te¿ w niej wchód do trzech wy¿. wymienionych kaplic: œ. Anny, Nawiedzenia i Wniebo- wziêcia M.B., rozci¹ga siê bowiem wzd³u¿ ca³ej nawy koœcielnej, od muru chóru literack. a¿ do kaplicy œ. Anny. O³tarz ca³y wyz³ocony z 4ma piramidalnymi szczytami, przylegaj¹cy do muru zakrystyi, posia- da staro¿ytne p³askorzeŸby z M. Bosk¹ poœrodku i inymi œwiêtymi po bokach. Nad tem jest Mêka Pañska przymocowana do muru. Podobno ca³¹ tê rzeŸbê przywieziono z Prus, kiedy Jagie³³o z Prusaka- mi prowadzi³ wojnê i by³a ona pierwotnie umieszczon¹ w w. o³tarzu***. Z tej kaplicy przy o³tarzu, a lewej strony od pó³nocy, s¹ schody do skarbca nad zakrysty¹ i stopnie na ambonê. Kaplica œ. Andrzeja ap. nad kru¿gankiem bocznym po³udniowym przy prezbiteryum, sklepiona. O³tarz z obrazem œ. Andrze- ja, œ. Agnieszki, œ. Doroty i œ. Anny Samotrzeciej, zamykany skrzyd³ami, na których wymalowano 4 œwiêtych. Nadto jest osobno ma³y obraz wybornego pêdzla: Mêczeñstwo œ. Erazma i p³askorzeŸba przedstawiaj¹ca Mi³osierdzie. Przed kaplic¹ drewniany chór wystaj¹cy nieco na prezbiteryum. O³tarza fundacya zatwierdzona r. 1472. Skarbiec i zakrystya bogato zaopatrzone w kosztowne naczynia koœcielne i paramenty z XV i XVI w., we msza³y pisane na pergaminie i ksiêgi ró¿ne. (Z wizyty kanon. 1608 r. przechowywanej w archiwum Konsyst. krak., X. Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck., str. 105-118). W XVIII w. o³tarz w. mia³ wizerunek Ukrzy¿owanego. Kaplice by³y: œ. Anny fundacyi Wielog³ow- skich; œ. Jakuba w przedsionku koœcio³a; Wniebowziêcia z obrazem brackim œ. Józefa; œ. Miko³aja po prawej rêce przy wejœciu do koœcio³a, istniej¹ca od po³owy XV w.; Nawiedzenia P. Maryi z XV w.; œ. Trójcy cechu rzeŸniczego z XV w.; œ. Jana Ja³mu¿nika z o³tarzem œ. Stanis³awa; œ. Andrzeja nad kru¿gankiem z r. 1472; w o³tarzu Bo¿ego Cia³a by³o tabernaculum marmurowe czerwone fundacyi Stanis³awa Bermusa z r. 1686 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 96-99). Inwentarze koœcio³a z r. 1726 i 1749 (tam¿e, str. 106-138). W po³owie XIX w.: W zakrystyi paramenty arcybogate, hafty jedwabne kolorowe na tle z³otem i srebr- nem.; w tym rodzaju ornatów i kap kilka. Ornat aksamitny w kwiaty czerwone wypuk³e na tle ¿ó³tem. Kilka ornatów z kolumnami z haftu jedwabn. kolorowego na brokacie z³ocistym lub srebrzystym. Jeden ornat z pasa polskiego i kilka jedwabnych l¿ejszych. Dwie palki starodawne. Dwa vela przepyszne, haft z³ocisty na nich otacza figury œwiêtych malowane. Archiwum w skarbcu na piêtrze by³o w r. 1849 w wielkim nie³adzie i zaniedbaniu (£epkowskiego notaty rêkop. z 1851 r.). Kielich ozdobny by³ podobno jeszcze 20 lat temu (Z opowiadania p. Klimka sekret. Rady powiat. w r. 1887).

Plebania, dawny dom kollegiacki ko³o fary. Budynek murowany, dziœ bez wyraŸnych cech stylowych600. W œcianê jego wmurowane dawne nadpro¿e kamienne, póŸnogotyckie ze

* Zatem o³tarz ten pochodzi ze starszego od kollegiaty k. œ. Ma³gorzaty. ** By³ on podkustoszym s¹deckim i plebanem w Mystkowie w r. 1608 (X. Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deckiej, 108 nota). *** A zatem w starszym od kollegiaty koœciele œ. Ma³gorzaty.

600 Budynek ten wzmiankowany jest w 1448 roku w akcie erekcyjnym kolegiaty, jako zakupiony od miasta przez Zbigniewa Oleœnickiego, na u¿ytek kapitu³y. Zapewne to¿samy jest z jednym z budynków wymienionych w roku 1470, okreœlonym jako dom altarystów i kustosza kapitu³y, zlokalizowany po stronie po³udniowej kolegiaty. Gruntowanie przebudowany zosta³ na pocz¹tku XVI wieku, z tego te¿ czasu zachowana jest ogólna (choæ silnie przekszta³cona) 131 znakiem mieszczañskim na tarczy herbowej i monogramem PS na drugiej oraz wyrzeŸbiona dopisek o³ówkiem na wypukle data 1505 (fig. )601 *. lewym marginesie Obraz w mieszkaniu proboszcza: M. Boska w popiersiu z Dzieciem Jezus na rêkach. s. ad. 62d rêkopisu: klisza ze Malowanie na drzewie w rodzaju szko³y koloñskiej. Podobny obraz ma byæ u proboszcza w Sta- Spr. K. h. szt. t. IV rym S¹czu. W ogród plebañski, przy rozszerzaniu jego w r. 1895, wesz³a czêœæ starego muru miej- skiego, spory kawa³ muru nieŸle zachowanego, z kamienia ³amanego. Na szerokiej odsadzce chodnik dla stra¿y602. Wy¿ej znaæ otwory na belki dachowe. Wtedy zbudowano now¹ pleba- niê603, a wykopane przy tem kilkanaœcie starych rzeŸbionych kamieni i od³amków powsadzano niedbale i bez ³adu po jednym w filarach nowego muru obwodowego ogrodu plebañskiego. S¹ tam wêgary i nadpro¿a z odrzwi ostro³ukowych póŸno gotyckich ³adnego profilu z przecinaj¹- cemi siê laseczkami, profilowane p³asko œlepe maswerki ornamentacyjne, smok gotycki, pasz- cza lwa renesansowego, h. Habdank pod inful¹ i z pastora³em604, kawa³ki rzeŸbionych nagrob- ków, pilastry, tarcze herbowe, kapitel kolumny.

* RzeŸbê tê po przebudowie plebanji wmurowano w œcianê domu na ul. Lwowskiej, niedaleko rogu rynku (Ks. Sygañski, Historja N. S¹cza, II, 245. R. 1901-1902.

dyspozycja przestrzenna. Zniesienie kapitu³y kolegiackiej w roku 1791 spowodowa³o sprzeda¿ domu w rêce prywat- ne. W latach 1913-1914 budynek zosta³ odnowiony i odbudowany pod kierunkiem architekta Zenona Remi (rekon- strukcja obramieñ wszystkich otworów okiennych z u¿yciem odnalezionych fragmentów kamieniarki, wmurowanie w elewacjê po³udniow¹ dwóch portali z których jeden schodkowy z laskowaniem i rozetami, tzw. D³ugoszowy, odkopa- ny w 1907 roku w pobli¿u koœcio³a, drugi o prostszym laskowaniu, z du¿ymi rozetami i tarczami, na których gmerk i litery PS oraz data 1505). Od 1951 roku nast¹pi³a kolejna odbudowa, rekonstrukcja i adaptacja – na potrzeby siedzi- by Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu. W obecnym kszta³cie gmach (okreœlany w literaturze równie¿ jako dawny zespó³ domów kapitu³y kolegiackiej) jest wielokrotnie przebudowany. Uk³ad wnêtrz zmieniony po wyburzeniu œcian dzia³owych, szczególnie na piêtrze. Budynek wolnostoj¹cy, rozplanowany na rzucie litery L, w wiêkszej czêœci podpiwni- czony, jednopiêtrowy. Przyziemie w czêœci pó³nocnej jednotraktowe, w czêœci po³udniowej dwutraktowe, z sieni¹ miêdzy pomieszczeniami. W po³udniowej czêœci elewacji wschodniej zachowany jest portal kamienny prowadz¹cy z sieni na dziedziniec, prostok¹tny, z laskami na wêgarach. Opis i próbê analizy architektonicznej z ocen¹ stylistyczn¹ opublikowa³ po raz pierwszy T. Dobrowolski, Nowy S¹cz i jego zabytki, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, (16), 1925, nr 26, s. 16-17; ten¿e, Stary dom przy koœciele parafialnym w Nowym S¹czu. Przyczynek do dziejów gotyku i renesansu w Polsce, „Sztuki Piêkne”, (5), 1925, s. 8-13. M. Dayczak-Domanasiewicz na podstawie uk³adu piwnic ustali³a, ¿e dom kanoni- ków powsta³ w dwóch etapach, w wyniku po³¹czenia trzech odrêbnych budowli. W pierwszym etapie (ok. 1448), po³¹czono dwa przylegaj¹ce do siebie domy, tworz¹c czêœæ pó³nocn¹, o jednotraktowym uk³adzie. W drugim etapie (pocz. XVI w.) wzniesiono czeœæ po³udniow¹, dwutraktow¹, z sieni¹. Odnalezione w murach fragmenty kamieniarki sugeruj¹, ¿e po³udniowa czêœæ elewacji pó³nocnej zosta³a dobudowana. Autorka zaliczy³a kanoniê s¹deck¹ do grupy budowli przykoœcielnych (jak psa³teria na Wawelu, czy dom przy koœciele Œw. Krzy¿a w Krakowie), wi¹¿¹c j¹ z budow- lami fundacji D³ugosza i nie wykluczaj¹c jego wp³ywu na ukszta³towanie pó³nocnej czêœci gmachu s¹deckiego por. M. Dayczak-Domanasiewicz, Dom kanoniczny w Nowym S¹czu (dokumentacja naukowa), mps. WUOZwNS, por. tak¿e Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 220-223, il. 84-91; W³odarek 1995, s. 168. Wysoki poziom warsztatowy, a tak¿e pozycja spo³eczna kanoników kolegiackich, wskazuje ¿e mamy tu do czynienia z dzie³em warsztatu krakowskie- go, mo¿e tego samego, który by³ zatrudniony przy budowie pa³acu Erazma Cio³ka przy ul. Kanoniczej, por. Ross, Bar- diów a pocz¹tki Renesansu , s. 426. 601 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 130, 131. 602 Ten odcinek œredniowiecznego muru obronnego zosta³ mocno przebudowany po II wojnie œwiatowej. Stan sprzed przebudowy ukazuje fotografia B. Tretera z roku 1936, reprodukowana w pracy Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 243, il. 94. 603 Now¹ plebaniê zbudowano kosztem 19 tys. florenów reñskich w 1893 roku, wed³ug projektu i kosztorysu przygotowanego przez in¿yniera P. J. Minko, por. Kumor 1993b, s. 323. 604 Mowa tu o póŸnogotyckiej p³askorzeŸbie z herbem Abdank biskupa Jana Konarskiego, z ok. 1515 roku, wtórnie wmurowanej w ogrodzenie plebanii, obecnie nie zachowanej, zniszczonej po roku 1976. Fotografiê tego za- bytku przed jego zniszczeniem reprodukuj¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 266-267, il. 127-128. 132 Zbór ewangelicki, kaplica dawnego koœcio³a Narodzenia N.P.Maryi i reszty klasztoru Fran- ciszkanów, przy ul. Zamkowej Literatura: W³ad. £uszczkiewicz, Architektura koœcio³ów franciszkañskich, Sprawozd. Kom. hist. szt. Akad. Umiej., tom IV, R. 1891, str. 169-174605.

Budynek fundowany przez króla Wac³awa czeskiego przy za³o¿eniu miasta606 (D³ugosz, Lib. ben. III, 467) mo¿e w r. 1297. Pierwotnie by³ zapewne drewniany, a murowany stan¹³ mo¿e w drugim dziesiêtku lat XIV w607. (£uszczkiewicz, Spraw. K. hist. szt. t. IV, str. 170). R. 1486 po¿ar zniszczy³ go, przyczem

605 W. £uszczkiewicz, Architektura najdawniejszych koœcio³ów franciszkañskich w Polsce. Przyczynek do histo- ryi gotycyzmu, SKHS, t. 4, 1891, s. 139-181. 606 Pocz¹tki klasztoru franciszkañskiego w Nowym S¹czu wi¹¿¹ siê z zamys³em Wac³awa II, aby – wœród wielu innych – przenieœæ tak¿e ze Starego do Nowego S¹cza mêski oraz ¿eñski konwent franciszkañski. O ile z klaryskami zamiar siê nie powiód³ (a stali za nim mo¿ni Janowie Bogaczowie – ojciec i syn), o tyle franciszkanie, utrzymuj¹c swój dawny dom zakonny, wzbogacili siê o nastêpny – w Nowym S¹czu (jak twierdzi D³ugosz, Liber beneficiorum , t. 3, Kraków 1864, s. 467 – fundatorem tego klasztoru by³ król Wac³aw II Czeski). Ale jest te¿ i inne wersja zdarzeñ, mówi¹ca, i¿ za sprowadzeniem minorytów do Nowego S¹cza sta³y Kinga i Gryfina, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 133, przyp. 157. Pod koniec XV wieku przebywa³o tu 12 mendykantów, w 1597 r. – 9, a w 1725 – ponownie 12 zakonników, por. Kracik 1992a, s. 180. Jak dowodz¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 205-206, opieraj¹cy siê na ustaleniach P. Crossleya 1985, koœció³ franciszkañski w Nowym S¹czu nale¿a³ do najstarszych przyk³adów królew- skiego „stylu dworskiego” a wzniesiony by³ przez warsztat pracuj¹cy od 1320 roku przy wznoszeniu katedry wawel- skiej. Spraw¹ nierozstrzygniêt¹ pozostaje chronologia obu budów, choæ nie da siê wykluczyæ, i¿ jako pierwsza mog³a powstaæ franciszkañska œwi¹tynia s¹decka. Z uwagi na znaczne podobieñstwa planu, form i detali architektonicznych – zachodz¹cych pomiêdzy franciszkañskim i staros¹deckim koœcio³em klarysek – obaj autorzy wysuwaj¹ tezê, i¿ ten pierwszy móg³ w zamyœle fundatora byæ pierwotnie przeznaczony równie¿ dla klarysek, które ostatecznie pozosta³y jednak w swej pierwotnej siedzibie nad Popradem, tam¿e, s. 208-210. 607 Wobec niezachowania budowli, przy jednoczesnym niedostatku Ÿróde³ pisanych, datowanie tej fundacji architektonicznej napotyka na szereg trudnoœci. Materia³y opublikowane przez £uszczkiewicza sta³y siê przed ponad dwudziestu laty przedmiotem interesuj¹cej interpretacji P. Crossleya, który stwierdzi³ bezsprzeczne zwi¹zki nowos¹- deckiego koœcio³a franciszkanów z koœcio³em klarysek w Starym S¹czu a tak¿e z warsztatem pracuj¹cym od roku 1320 przy budowie katedry wawelskiej. Zarówno konsekrowany w roku 1332 koœció³ klarysek, jak i koœció³ nowos¹- deckich franciszkanów nale¿a³yby zatem do najstarszych przyk³adów królewskiego „stylu dworskiego”. Crossley przyj- muje dwie mo¿liwoœci datowania budowy. Koœció³ w Nowym S¹czu móg³ powstaæ b¹dŸ bezpoœrednio po fundacji Wac³awa, a wiêc w koñcu wieku XIII (wówczas warsztat zwi¹zany z koœcio³em pojawi³by siê wpierw w Nowym S¹czu, a dopiero potem na Wawelu), b¹dŸ po fundacji katedry wawelskiej (1320), w okresie zbli¿onym do konsekracji koœcio- ³a klarysek w Starym S¹czu. W pierwszym przypadku koœció³ by³by wspó³czesny wykorzystanym przy budowie kate- dry koncepcjom wywodz¹cym siê z krêgów austriacko-czeskich (koœcio³y w Zbras³awiu i Heiligenkreuz, czy koœcio³y dominikanów i franciszkanów w Wiener Neustadt), co jest zrozumia³e – bior¹c pod uwagê fakt panowania Wac³awa zarówno w Czechach, jak i w Polsce. W przypadku drugim – fundacja wi¹za³oby siê z panowaniem W³adys³awa £okietka i dzia³alnoœci¹ jego ¿ony Jadwigi, która po œmierci króla (1333) zosta³a ksieni¹ konwentu staros¹deckiego. Spraw¹ nierozstrzygniêt¹ pozostaje chronologia obu budów, choæ nie da siê wykluczyæ, i¿ jako pierwsza mog³a po- wstaæ franciszkañska œwi¹tynia s¹decka, por. Crossley 1985, s. 87, 394. Beiersdorf i Krasnowolski id¹c za ustaleniami Crossleya zwracaj¹ uwagê na znaczne podobieñstwa planu, form i detali architektonicznych – zachodz¹cych pomiê- dzy franciszkañskim i staros¹deckim koœcio³em klarysek. Obaj autorzy wysuwaj¹ tezê, i¿ ten pierwszy móg³ w zamyœ- le fundatora byæ pierwotnie przeznaczony równie¿ dla klarysek, które ostatecznie pozosta³y jednak w swej pierwotnej siedzibie nad Popradem, Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 205-206, 208-210. Tomasz Wêc³awowicz opowiada siê z kolei za powstaniem koœcio³a póŸniej, czyli przed po³. XIV wieku, por. T. Wêc³awowicz, Ma³opolska i Ziemie Ruskie Korony, [w:] Dzieje Sztuki Polskiej, t. 2, Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyñskie- go, Warszawa 1995, s. 66. Jeszcze dalej w swych spostrze¿eniach idzie Pawe³ Pencakowski, który fundacjê nowos¹- deck¹ ³¹czy dopiero z drug¹ po³ow¹ XIV wieku, œciœlej z okresem ok. 1370, wskazuj¹c przy tym (za Crossleyem) na wyraŸne oddzia³ywanie – jako wzorca architektonicznego – koœcio³a staros¹deckich klarysek. P. Pencakowski, Gotyc- kie koœcio³y zakonu Œw. Franciszka w Starym i Nowym S¹czu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 36, 1991, z. 2, s. 83-102; ten¿e, Mediaeval Minorite Architecture in Lesser Poland – Selected Problems, [w:] „Seminaria Niedzickie”, t. 7, 1992, s. 41; ten¿e, Architektura zakonu Œw. Franciszka w Ma³opolsce w epoce œredniowiecza – wybrane zagad- 133 dzwony pospada³y (Morawski, S¹deczyzna, II, 300), a w r. 1521 by³ jeszcze bez sklepienia608 (tam¿e, 380). W r. 1532, zdaje siê, pogorza³ ponownie609 (Sygañski, Historya N.–S. III, 34). W po¿arze 1611 r. uratowano jedynie obraz Przemienienia P. (op. cit. I, 7). R. 1622 Jan Dobek £owczowski zbudowa³ kaplicê œ. Bernardyna, w której podziemiach mieœci³y siê groby rodziny Dobków (op. cit. III, 38). R. 1635 Szymon Wolski zbudowa³ z ciosu i zasklepi³ kaplicê œ. Katarzyny (tam¿e). R. 1654 Konstanty Lubomirski podczaszy w. kor., star. s¹deck. uczyni³ wotum, w którego spe³nieniu po jego œmierci (+1663) wdowa jego, Barbara ze Szczawiñskich, w miejscu dawnej kaplicy Przemienienia P. wystawi³a piêk- niejsz¹, obecny zbór (Sikorski, Zbiór historyi ³ask i cudów obrazu Przemienienia P...... ). W XVII w. by³a jeszcze kaplica œ. Miko³aja i o³tarz M.B. na kru¿agankach. W r. 1600 i nast. a¿ do 1691 wspominana jest „kaplica albo o³tarz Oblicza Chrystusowego czyli Przemienienia (Sygañski, Historya N.–S., III, 38-41). Wskutek po¿aru 1753 r. zniszcza³ koœció³ zupe³nie wraz z kaplic¹ Przemienienia (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów, Kalend. J. Wildta 1857 r.). Odbudowany sp³on¹³ wraz z kapli- c¹ i klasztorem w r. 1769 i odt¹d ju¿ siê nie podŸwign¹³. Zakonników zt¹d usuniêto w r. 1785 a po r. 1789 rozebrano mury koœcio³a i kaplicê Dobków610, z której wyrzucono pomnik marmurowy Jana Dobka £owczowskiego (£uszczkiewicz, Sprawozd. z wycieczki, Spraw. Kom. h. szt. t. IV, str. LXXIX i X. Sygañski, Nowy S¹cz, str. 56, ten¿e Hist. Now. S¹cza II, 95 nota i III, 34). R. 1800 gmina ewang. kupi³a resztê budynków od ¯ydów, którzy weszli byli w ich posiadanie (X. Sy- gañski, Nowy S¹cz, str. 56) i ci z kaplicy zrobili zbór. Zbór, reszty koœcio³a i budynki s¹siedzkie zgorza- ³y w r. 1894 a przy poŸniejszej restauracyi zboru w r. 1895 zniszczono zarówno pozosta³oœci gotyckie, jak barokowe, kopu³ê i jej latarniê zeszpecono, pomniki wyrzucono i pot³uczono611. Przy burzeniu murów domu gminy ewang., czyli czêœci dawnego klasztoru, po po¿arze znaleziono 3 maszkarony z piaskowca, a w sierpniu 1895 wmurowano doœæ starannie wiêksz¹ czêœæ fragmentów pomników w œcianê zewn¹trz zboru w utworzonej umyœlnie wnêce zamkniêtej krat¹ ¿elazn¹. Szko³ê ewang. wystawiono przy zborze w r. 1860 a póŸniej wie¿ê dawn¹ obok stoj¹c¹, odbudowan¹ w r. 1864, nakryto niezgrabnym dachem (S³own. geogr. i X. Sygañski, Nowy S¹cz, str. 56).

Z koœcio³a i klasztoru nie ma ju¿ prawie nic, prócz przerobionych kaplicy i wie¿y. W prze- robionych murach czêœci klasztoru jest mieszkanie pastora, obok nowy budynek szkolny. W po- bli¿u wie¿y, w podworcu na lewo od wejœcia, po po¿arze 1794 r. oddzielono jedn¹ dawn¹ arkadê urz¹dzaj¹c w niej rodzaj ny¿y, zamkniêtej krat¹ ¿elazn¹612. Tu wmurowano w œcianê od³amki nagrobków marmurowych, miêdzy którymi brak tarczy kamiennej z herbami Œrenia- wa i Prawdzic, która tu le¿a³a do po¿aru, i brak kapiteli korynckich z bramy wejœcia od ulicy do zabudowañ gminy ewang. Z epitafiów zosta³a tylko ca³a tablica Zofii Dobkowej.

nienia, [w:] Koœció³ i klasztor franciszkañski w Kroœnie – przesz³oœæ oraz dziedzictwo kulturowe. Materia³y z sesji naukowej Krosno listopad 1997, Krosno 1998, s. 31, il. 14-16. 608 W 1529 roku wymieniany jest w Ÿród³ach Ambrosius gwardianus nove civitatis Sandecz, zaœ w 1535 – franciscus gwardianus [ ] francisci conventus [ ] filius olim Nicolai Stopak civis nostri, por. Bubak 1992, cz. 1, s. 220. 609 Byæ mo¿e w jakimœ wczeœniejszym po¿arze sp³on¹³ dach na szpitalu franciszkañskim, bowiem Grzegorz Wierzbiêta z Przyszowej i Bielska ufundowa³ by³ w 1521 roku nowy dach na tym przybytku, kosztem 100 florenów. Jest to najwczeœniejsza – i jedna z niewielu – wzmianka o szpitalu przy s¹deckich franciszkanach, por. Kumor 1969, s. 227. 610 Z roku 1789 pochodzi plan koœcio³a i klasztoru opracowany przez Moscheroscha (orygina³ w zbiorach Insty- tutu Sztuki PAN w Warszawie), reprodukowany w pracy Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 200. Plan ten znany by³ £uszczkiewiczowi, który opublikowa³ te¿ rekonstrukcjê prezbiterium oraz nieistniej¹cy obecnie fragment po³udniowej œciany gotyckiego wnêtrza prezbiterium, z dwustrefow¹ kompozycj¹ rozdzielon¹ pochy³ym gzymsem w linii parapetów okiennych, z maswerkow¹ dekoracj¹ niszy w strefie dolnej i podobnie skomponowanymi maswerkami okiennymi, £uszczkiewicz, Architektura najdawniejszych koœcio³ów , tabl. XXVI. 611 Zob. korespondencja w tej sprawie ck Starosty S¹deckiego do Tomkowicza z 5 kwietnia 1895, zob. Aneksy, poz. 4d. 612 Obecnie w pó³nocnej elewacji kaplicy Lubomirskich nie ma ju¿ nawet najdrobniejszych œladów wskazanych tu pozosta³oœci architektonicznych. 134 Epitafium Zofii Dobkowej. W œcianie kaplicy, zewn¹trz, wmurowana jest tablica z mar- muru brunatno czerwonego protok¹tna, wys. 1.60 m., szer. 0.83 m613. W górnej jej czêœci wœród p³askorzeŸbionego na niej obramienia barokowego naœladuj¹cego blachê wywijan¹ z draperya- mi, maskami, i 2ma g³owami gryfów wpisane[y] owal p³askorzeŸbiony. W dwóch górnych na- ro¿nikach g³owy cherubinów. W kole podzielonem na 4 æwiartki rzeŸbione herby: Gryf, Giera³t czyli Osmoróg, Habdank i Œreniawa (bez krzy¿a), (fig. )614. Pole prostok¹tne tworz¹- dopisek o³ówkiem na ce resztê tablicy, obwiedzione jest w¹zkiem obramieniem p³askorzeŸbionem o motywach bla- lewym marginesie s. 63b rêkopisu: chy wywijanej, napis kapitalikami jednostajnymi, rytymi (kamieniarz da³ b³êdnie litery i wyrazy Mehoffera teka IV przekrêca³, zamiast K dawa³ R): str. 5 tylko górna czêœæ z herbem TU ZOPHIA DOBKOWA ZDOMU MARCINKOWSKA CNEI PAMIECI PODSTOLNIA NIEKIEDI KRAKOWSKA ODPOCZIWAM ZNISZ[ ] POCHOWANA W ZIEMI

POLICZONA IUZ WPOCZTU Z PANIAMI SWIETEMI NIE PRZECIWIAC SIE NIKOLI PRZEIRZEN BO¯EMI DANAM BILA W MAUZELSTWO NIEKDE PIEGOWSKIEMU KTURIMUM DVU SINACZKOW KU SLAWIE POWILA W BOIAZNI BOZEI ZAWSZE PRZISTOINIE CWICZILA PO ZASCIU TOWARZISZA W MAN¯ELSTWIE PIERWSZEGO DOSTALAM SIE W DOM ZACNE DOBKA PODSTOLEGO CZLOWIEKA Y W POKOIU W W BOIU DAWNEGO* WSZISTKI POLSKI KORUNIE DOBRZE ZNAIOMEGO NA POSLUGACH KORUNNICH LATA SWOIE STRAWIL NIM SINOM WIECZNEI SLAWI WIZERUNK ZOSTAWIL SLU¯¥C BOWIEM OICZIZNIE Z SERCA UPRZEIMEGO Z ODWAG¥ TAK I KOSZTEM IAK I ZDROWIA SWEGO GDI ODIECHAL PODE LWOW W TEM IA ZFRASOWANA ZESLAM W BOGU PRZETOSZ TU LE¯E POCHOWANA PRZETOSZ WAS WIELCE PANIE NAPOMINAM ZOSTAWAICIE W ZALACH SWICH WIERNE PROSZE MNIEMAM TEN NAGROBEK MAL¯ENEK MILOSCI¥ ZIÊTI POLOZIL KONC¥C AFFET W MILOSCI ZACZÊTI BIERZCIE WZOR ZMEGO PANIE ZESCIA ZALOSNEGO MIARKOWACZ KAZDIM CZASEM ¯AL SERCA SWOIEGO

Dawne opisy Wed³ug wizyty kanon. z r. 1597 by³o w koœciele 11 o³tarzy. Klasztor prócz innych cennych naczyñ koœcielnych posiada³ monstrancjê bogat¹ z per³ami i klejnotami z ornatu królowej Zofji, tudzie¿ zbiór rêkopisów i ksi¹g, zasobny w inkunabu³y (ks. Sygañski, Arendy ...... str. 186-190). W r. 1849 nad bram¹ kaplicy zamienionej w zbór by³ napis: erecta a. 1672 P.R.C.S. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849)

* Ten wiersz uszkodzony uzupe³niamy wed³ug zapiski £epkowskiego z r. 1849.

613 Po konserwacji tablica przeniesiona zosta³a do wnêtrza koœcio³a i umieszczona w niszy pod chórem muzycz- nym po stronie lewej. 614 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 147. 135 Mo¿e ten napis odnosi³ siê do budowy kaplicy Przemnien. Pañsk. przez wdowê po Konstantym Lubo- mirskim, który by³: pocillator regni, capitaneus sandec. W tym czasie w dziedziñcu, pod sztachetami ogrodu, le¿a³y porzucone kamienne wêgary, gzymsy, kula na postumencie, szcz¹tki odrzwi i na jednem nadpro¿u napis zatarty w czêœci (litery zatarte i uzupe³nione przez £epkowskiego bierzemy tu w klamry): avd miracvulosissimae {sact et} iev christi ..... ere.... dv a MDC{LXXII}* (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów, Kalend. J. Wildta 1857 r.).

Przed po¿arem 1894. Kaplica Lubomirskiego, obecny zbór, jest budow¹ centraln¹, przed³u- ¿on¹ w kierunku osi pod³u¿nej we dwie strony615. Planem i cechami barokowemi przypomina inne budowy Lubomirskich, jak kaplicê przy koœciele paraf. w Niepo³omicach, kaplicê przy koœciele Dominikanów w Krakowie616. Nad wysok¹ przestrzeni¹ prostok¹tn¹ o naro¿nikach œcian wewn¹trz zaokr¹glon¹ wznosi siê wpisana w kwadrat o d³ug. boku 7.50 m. kopu³a wygó- rowana, przechodz¹ca z prostok¹ta œcian dolnych za pomoc¹ pendentifów. Nad ni¹ jest latar- nia. Od wejœcia dobudowano mniejsze przed³u¿enie – wiêksze zaœ z przeciwnego koñca two- rzy przestrzeñ o³tarzow¹, niemal tak wielk¹ jak przestrzeñ nakryta kopu³¹. Wnêtrze z pilastrami dopisek o³ówkiem na i resztami dawnych szczegó³ów ozdoby ma cechê baroku wcale zajmuj¹cego, zw³aszcza górne lewym marginesie gzymsy i podniebienie kopu³y okryte gipsatur¹ bogat¹, z³o¿on¹ g³ównie z ornamentów geome- s. 64b rêkopisu: 617 ze Spr. K. h. sztuki trycznych prostok¹tnych, obwiedzionych jajowodami [sic!] i pere³kami . Plan kaplicy i ca³ych tabl. £uszczk. zabudowañ daje tabl. 618 z pracy £uszczkiewicza w Spraw. K. h. szt., ale autor w objaœnieniu sam przyznaje, ¿e to tylko plan przypuszczalny, a sprawa przedstawia wiele w¹tpliwoœci. Œciana kaplicy od podworca probostwa ewang. jest wewnêtrzn¹ œcian¹ dawnego koœcio- dopisek o³ówkiem na ³a. Jest to wysoka œciana z resztami otworów gotyckich, podzielona na kilka przêse³ zapomoc¹ lewym marginesie póŸniejszych podwójnych pilastrów619, wskazuj¹cych, ¿e wnêtrze koœcio³a œredniowiecznego s. 64b rêkopisu: zosta³o niegdyœ przerobione na barokow¹ budowê. Widok czêœci tej œciany z kaplic¹ daje Mehoffer teka IV str. 7 620 ———————— fig. a rzut poziomy szkic Stryjeñskiego fig. szkic Stryjeñsk.

* Rzekomo by³y przy tym napisie herby Dru¿yna i Prawdzic (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 47). Podobno jest to czêœæ napisu, który nale¿a³ do tarczy z herbem Œreniawa wœród liter C. L. P. R. [C.] S. [Constantinus Lubomirski Pocillator Regni Capitaneus Sandecensis]. Napis mia³ brzmieæ w ca³oœci: Ad laudem et gloriam miraculosissimae faciei Jesu Christi erectum MDCLXXII. RzeŸba i napis w r. 1850 by³y jeszcze wmurowane w œcianie kaplicy Lubomirskich, a rysunek zabytku znajduje siê we Lwowie w Bibliot. Baworowskich (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 46-47).

615 W tym kszta³cie, bez wiêkszych przekszta³ceñ, kaplica zachowa³a siê do dzisiaj. 616 Spostrze¿enia niezwykle trafne. Istotnie, kaplica Przemienienia Pañskiego przy dawnym koœciele francisz- kanów w Nowym S¹czu nawi¹zuje do – ufundowanej przez Stanis³awa Lubomirskiego w 1640 roku – kaplicy œw. Karola Boromeusza przy farze niepo³omickiej. Jak jednak zauwa¿a Adam Mi³obêdzki, motywy architektoniczne i orna- mentalne kaplicy niepo³omickiej s¹ znacznie bardziej stylowo zaawansowane nie tylko w stosunku do pierwowzoru w Wiœniczu, ale i w stosunku do interesuj¹cych stiukowych pochodnych podobnego iluzjonizmu w kopu³ach kaplicy Matki Boskiej przy koœciele Bo¿ego Cia³a w Krakowie (po 1660) oraz Przemienienia Pañskiego przy koœciele francisz- kanów w Nowym S¹czu (1663). Stiuki tych obu kopu³ nosz¹ w sobie piêtno pewnego prowincjonalizmu, co wskazuje, ¿e zmiana wype³nienia kopu³y z malarskiego na plastyczne by³a procesem wtórnym, który dokona³ siê poza elitarnymi œrodowiskami artystycznymi. Zob. Dzieje Sztuki w Polsce, t. 4, Sztuka polska XVII wieku, cz. 1, Architektura polska XVII wieku, napisa³ Adam Mi³obêdzki, Warszawa 1980, s. 173. 617 W istocie Tomkowicz ma na myœli jajownik – odmianê astragalu. Dekoracja sztukatorska zachowa³a siê w ca³oœci, jednak wymaga podjêcia pilnych prac konserwatorskich. W roku 2000 konserwacjê kamiennych obramieñ okiennych dawnej kaplicy Lubomirskich przeprowadzi³ art. kons. Adam Janczy. 618 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 140. 619 Po po¿arze w roku 1894 nic ju¿ z tych elementów nie pozosta³o. Elewacja pó³nocna kaplicy jest dziœ ca³ko- wicie g³adka. 620 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 138. 136 W tej czêœci, w naro¿niku przytykaj¹cym do nowszego budynku gminy ewang. widzimy u do³u kamienny portal gotycki bogato profilowany z maswerkiem wype³niaj¹cym ³uk ostry (£uszczkiewicz uwa¿a ten portal za œlep¹ wnêkê zawieraj¹c¹ ³awê celebransa, repositorium. Wy¿ej s¹ w œcianie dwa w¹zkie wysokie obok siebie okna, z resztami maswerków kamiennych w ostrych ³ukach i resztami dinstów ko³o nich tudzie¿ partyê gzymsu opaskowego kamienne- go. Szczegó³y portali i okien na tablicy Trzecie okno gotyckie w œcianie od tej œciany pod k¹tem prostym do kaplicy. Obok, tam gdzie dziœ wielki podworzec, by³ kwadrat budynków klasztornych, których reszt¹ jest spód wie¿y, czy furty klasztornej od ul. Zamkowej obok bu- dynku gminy ewang. Zachowa³a siê te¿ brama od ulicy, barokowa, z kamiennymi kapitelami dopisek o³ówkiem na 621 lewym marginesie korynckimi . Ciekawymi dla porównania s¹ zdjêcia planu i przekrojów zrobione przez geometrê s.64b rêkopisu: plany Moscheroscha w r. 1789, przechowane w aktach gminy ewang. fig . Moscheroscha, kalka

Napisy, epitafia i nagrobki Tablica pami¹tkowa. Na szkarpie na prawo od œciany z oknami gotyckiemi i portalem 622 w wysokoœci ok. 3 m. nad terenem wmurowana jest tablica z czerwonego marmuru , prosto- dopisek o³ówkiem na k¹tna, wys. 0.74 m., szer. 0.88 m., ma p³asko ryty ornament jakby ramy, czy kartusza, o moty- lewym marginesie wach barokowych skrêtów roœlinnych i wycinanych zwijanych ornamentów, szkic jej daje s. 64b rêkopisu: Wysp.[iañski] fig. 623. Wœród wolut boku górnego na œrodku w elipsie orze³ polski, na którego piersi by³a teka II str. 12 blacha, dziœ wyjêta624. Nad nim napis: FVNDATORI. W eliptycznym kartuszu boku lewego h. Œreniawa i doko³a napis: PROTECTORI C L C S (tj. Constantino Lubomirski capit. sandec.) Na takim¿e kartuszu boku prawego Œwiêta (mo¿e Katarzyna albo Ma³gorzata)625 z mie- czem w jednej a wstêg¹ w drugiej rêce; u nóg jej wij¹cy siê smok. Nad ni¹ napis: Fvntoribus. U do³u wœród skrêtów data: 1640. W polu œrodkowem napis ryty kapitalikami: (majusku³ami oddajê tu kapitaliki wiêksze niektórych wyrazów) Ecclesia haec tituli Nativitatis dopisek o³ówkiem na B.M.V. cum suo conventu Tri lewym marginesie s. 65 rêkopisu: bus Minoribus Conventualib. podobno istnieje fundata et erecta est a Sere ta tablica nis Venceslao Poloniae et bo hemiae Rege Anno Dni 1297 cuius dedicationis Selemnitas celebratur Dnica prima post festu nativitatis b.m.v.*

Kamieñ rzeŸbiony (fig. )626, na ziemi luŸno oparty o zewnêtrzn¹ œcianê kaplicy, raczej dopisek o³ówkiem na o stylobat pary pilastrów pomiêdzy œcian¹ z portalem gotyckim a pomnikiem marmurowym lewym marginesie s. 65 rêkopisu: rycerza (Dobka). Kamieñ ma kszta³t sporego kartusza barokowego, o brzegach karbowanych Wysp.[iañskiego] teka II str. 15

* Data fundacyi nie zgadza siê z tytu³owaniem fundatora. Król Wac³aw czeski dopiero w r. 1300 zacz¹³ siê tytu³owaæ królem polskim (Uwaga w Baliñskiego-Lipiñskiego Staro¿. Polsce II, str. 223 nota).

621 Obecnie ju¿ jej nie ma. Zosta³a zast¹piona nowym ogrodzeniem. 622 Obecnie we wnêtrzu kaplicy Lubomirskich, wmurowana w œcianê wschodni¹, pod chórem muzycznym, po lewej stronie. 623 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 145. 624 By³ na niej zapewne Snop Wazów. 625 Z pewnoœci¹ jest to œw. Ma³gorzata. 626 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 136. 137 nakszta³t muszli. Po bokach ujête ga³¹zkami liœci stylizowanych jest pole eliptyczne pionowo wyd³u¿one, obwód jego wg³êbiony, œrodek lekko wygiêty, górna czêœæ kartusza uszkodzona627. W polu owalnem p³askorzeŸbiona tarcza z herbami Œreniawa i Prawdzic, nad tarcz¹ korona ksi¹¿êca. Doko³a litery ryte: (gór¹ poza owalem) C L

PR (w polu owalnem po bokach herbu) { CS Co mo¿na czytaæ: Constantinus Lubomirski, pocillator regni, capiteneus Sandecensis* dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Le¿¹cy pos¹g marmurowy. Niedaleko tego kamienia rzeŸbionego pod dalsz¹ œcian¹ s. 65 rêkopisu: Spraw. K. hist. szt. kaplicy, porzucona du¿a p³yta marmurowa czerwona, przez pó³ d³ugoœci przetr¹cona, a na niej t.IV str. LXXX wyrzeŸbiony wypukle pos¹g rycerza le¿¹cego (fig. )628 wielkoœci naturalnej, z obt³uczonemi stopami, rêkoma i rysami twarzy629. Wykonanie poprawne, pozycya naturalna cz³owieka œpi¹- dopisek o³ówkiem na cego, noga jedna prze³o¿ona przez drug¹. U boku ma miecz czy szablê. Przy podgoleniu lewej lewym marginesie s. 65 rêkopisu: nogi tarcza niemal okr¹g³a, z resztami obramienia kartuszowego, a w polu okr¹g³em wœród Wysp.[iañskiego] splotów liœciastych h. Gryf (fig. )630. RzeŸba i litery mocno starte631. teka II str. 13 Zapewne to z grobowca Jana Dobka £owczowskiego, którego czêœci¹ te¿ by³a tablica nastêpna.

Epitafium Jana Dobka £owczowskiego. W tym¿e dziedziñcu wmurowana w œcianê domu gminy ewang. tablica z marmuru czerwonego prostok¹tna632, wys. 1.50 m., szer. 0.80 m., bez ozdób, z napisem rytym kapitalikami renesansowemi nierównej wysokoœci, samog³oski czêsto wpisywane w spó³g³oski utrudniaj¹ odczytanie, a koñce wierszy zatarte tynkowaniem: D.O.M. GENEROSUS JOHANNES DOBEK LOWCZOWSKIJ DE £OWCZOW SU{BDA}

* O tej tarczy herbowej jest mowa wy¿ej ...... (karta 64a nota). ¯on¹ Konstantego Lubomirskiego by³a Barbara Sczawiñska h. Prawdzic.

627 Kartusza tego nie ma ju¿ dzisiaj ani na zewn¹trz kaplicy Lubomirskich, ani w jej wnêtrzu. 628 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 142, 143. 629 W 1895 roku pojawi³ siê zamys³ przeniesienia porzuconych elementów nagrobka Dobka £owczowskiego do kompleksu nowos¹deckich jezuitów i wmurowania ich w po³udniow¹ œcianê koœcio³a. Zabiega³ o to sam ks. Stanis³aw Za³êski. Jak wiadomo jednak, prze³o¿ony Zboru Ewangelickiego stanowczo nie wyrazi³ na to zgody. Zob. korespon- dencja w tej sprawie, zob. Aneksy, poz. 4e-4h. 630 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 146. 631 W 1996 roku p³yta z postaci¹ i tablica epitafijna Jana Dobka £owczowskiego oraz tablica epitafijna jego ¿ony Zofii z Marcinkowskich poddane zosta³y zabiegom konserwatorskim. Kompleksow¹ konserwacjê przeprowadzi³ art. kons. Wies³aw Procyk, w ramach przewodu kwalifikacyjnego I stopnia realizowanego na Akademii Sztuk Piêknych w Warszawie. W trakcie konserwacji dokonano zachowawczego scalenia silnie zdegradowanych elementów rzeŸ- biarskich kutych w marmurze wêgierskim oraz wykonano udan¹ aran¿acjê ekspozycyjn¹. Wszystkie elementy umiesz- czone zosta³y we wnêtrzu koœcio³a, w prostok¹tnej niszy (z lewej strony) pod chórem muzycznym. P³yta z postaci¹ Jana Dobka £owczowskiego u³o¿ona zosta³a w uk³adzie pulpitowym, na specjalnie w tym celu wymurowanym sarko- fagu-postumencie, zaœ dwie p³yty epitafijne wmurowane zosta³y bezpoœrednio w krótsze œciany niszy (wschodni¹ i zachodni¹), epitafium Jana Dobka z lewej, zaœ Zofii Dobkowej z prawej, por. WUOZwNS, nr inw. 3888. 632 Obecnie przeniesiona do wnêtrza kaplicy, patrz przypis wy¿ej. 138 PIFER TERRAE CRAC. VIR. MAGNIS MIL .....TIAE FORIS ET DOMI FUNCTUS HONOR{I} {B}US IN MAXIMIS EXPEDITIONIBUS IN UN GARIA CONTRA. TURCAS IN. FINLANDIA CON TRA SVECUM ET IN MOSCHOVIA STENU... PRO PATRIA DIMICANDO INSIGNIA GENE ROSI ANIMI ARGUMENTA DECLARAVIT IE Q EX MANDATO SERMI SIGISMUNDI III REGIS POLONIAE AD MOSCUM CLARISSI MAM EXPEDIVIT LEGATIONEM: INSIGNE APVD CVNCTOS NOMEN MERVIT CONSI LIO GRAVIS. ET ANIMI MGNITUDIN{E} HUMANITATE IN AMICOS FUIT MIRIF{I} {C}A DECUS VETUSTISIMAE FAMILIAE AU XIT SUA VIRTUTE ET DIGNITATE FLOR{EN} TE GLORIA ET AETATAE (sic) SUA EXTINCTUS EST ANNO DNI 1628 M{EN} SE MARTIO VIXIT ANNIS 75

Tkaniny i hafty. W zborze ewang. na chórze muzycznym by³o w r. 1888 w szufladach kilka obrusów o³tarzowych i zas³on batystowych z ³adnymi ornamentami haftowanymi jedwabiem koloro- wym i z³otem. Szlak u nich stanowi obiegaj¹cy brzegi napis haftowany kapitalikami, z tekstem polskim s³ów konsekracyi. Jedno antependyum z czerwonego at³asu ma w œrodku trzech pól haftowany podobnie tekst pieœni religijnych. Wszystko to ma pochodziæ z kaplicy w Szczepanowicach na cmenta- rzu dyssydenckim i jest darem p. Chrz¹stowskiego, z rodziny do dziœ dnia kalwiñskiej633.

Koœció³ œ. Ducha i klasztor Jezuitów, dawniej Norbertanów (Premonstrantów) Szpital miejski œ. Ducha istnia³ od r. 1400 w pobli¿u obecnego koœcio³a Jezuitów i mia³ fundusz na kapelana634. Zdaje siê, ¿e by³ i koœció³ œ. Ducha przy nim635. W r. 1409-1410 w czasie przygotowañ do

633 Istnienia tych tkanin liturgicznych nie uda³o nam siê potwierdziæ. 634 W istocie przytu³ek ten ma nieco starsz¹ metrykê: dokumentem z 26 (lub jak utrzymuj¹ inni – 29) paŸdzier- nika 1360 roku, mieszczanin s¹decki Miko³aj Kizling (Keslink) wyjedna³ zgodê Kazimierza Wielkiego na za³o¿enie szpitala Œw. Ducha, który wkrótce – wraz z koœcio³em pw. Œw. Ducha i Œw. Urszuli z 11 Tysi¹cami ŒŒ. Dziewic – powsta³ na Przedmieœciu Wêgierskim (Wielkim), od strony Starego S¹cza. Byæ mo¿e dzia³ania Kizlinga by³y tylko rozszerzeniem jakiejœ wczeœniejszej fundacji, gdy¿ niektóre Ÿród³a mówi¹ o szpitalu Œw. Ducha ju¿ pod rokiem 1354, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 114, przyp. 42. Przed koñcem wieku XIV zosta³ on przeniesiony do miasta, zaœ w roku 1400, Lang Seidel (Zydel Lang) – mieszczanin niegdyœ s¹decki, potem krakowski – sfinansowa³ by³ budowê nowych pomieszczeñ szpitalnych (na nowym miejscu) a ponadto przekaza³ na ten cel swój murowany dom w mieœcie (inni autorzy twierdz¹, ¿e dom ten sprzeda³ radzie miejskiej za 100 grzywien). Prawo prezenty pozosta³o przy mieœcie, natomiast zarz¹d maj¹tkiem szpitalnym – oddano rajcom. Fundacjê Lang Seidla potwierdzi³ w 1400 roku biskup krakowski Piotr Wysz, por. Kracik 1992a, s. 180. Zob. te¿ obszerne studium J. Rajmana poœwiêcone s¹deckiemu szpitalowi duchackiemu, w którym autor lokalizuje pierwotny przytu³ek nie na Przedmieœciu Wêgierskim (na po³udnie od miasta), a na mieszczañskich polach za rzek¹ Kamienic¹, le¿¹cych na pó³noc od miasta, por. J. Rajman 1992b, s. 41-66. 635 Koœció³ Œw. Ducha wzniesiono po 1400 roku na miejscu murowanego domu Lang Seidla, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 218. 139 wojny z Krzy¿akami X. Jan z Pragi, Premonstrant ze Strahowa, kaznodzieja król. zachêci³ Jagie³³ê bawi¹cego w S¹czu do pobo¿nej ofiary. Król wiêc przy miejskim szpitalu za³o¿y³ klasztor Premonstran- tów636, którego pierwszym opatem by³ ów X. Jan637 (Morawski, S¹deczyzna II, 74, 95-96; X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 48-49) i im odda³ szpital (£êtowski, Katalog, I, 318). R. 1458 koœció³ ucierpia³ przez po¿ar (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 55) i znów po po¿arze r. 1486, poczem jeszcze w r. 1521 by³ bez sklepienia (Morawski, S¹deczyzna II, 380)638.

636 Zakon kanoników regularnych w Premontre powsta³ w 1120 roku, za³o¿ony – w oparciu o regu³ê œw. Augu- styna z Hippony – przez œw. Norberta z Xanten, póŸniejszego arcybiskupa Magdeburga. Bardzo szybko norbertanie przekroczyli sieci¹ swych klasztorów liniê Renu i dotarli na ziemie s³owiañskie. W XIII wieku funkcjonowa³o ju¿ w Pol- sce 10 ich domów. Historia norbertanów s¹deckich zaczyna siê pisaæ 10 kwietnia 1409 roku, kiedy W³adys³aw Jagie³³o wydaje dokument funduj¹cy kolejny dom zakonny, por. B. Kumor, Opactwo norbertañskie w Nowym S¹czu, [w:] Œlusa- rek 2002, s. XI. Pocz¹tki Norbertanów – sprowadzonych do Nowego S¹cza bezpoœrednio z opactwa w Hebdowie nad Wis³¹ – zwi¹zane s¹ z tymczasowym i krótkim pobytem przy koœciele Œw. Miko³aja, stoj¹cym poœród cmentarza na Przedmieœciu Wêgierskim. W pobli¿u tego koœcio³a istnia³ zespó³ 7 zagród, wchodz¹cych w sk³ad uposa¿enia norber- tanów, stanowi¹cy rodzaj jurydyki zakonnej, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 115. Dopiero póŸniej, w koñcu roku 1409, zakonnicy przenieœli siê do miasta, gdzie obok bogato uposa¿onego szpitala Œw. Ducha poczêli wznosiæ sw¹ now¹ siedzibê. Œrodków na to nie brakowa³o, bo do królewskiej fundacji (coroczne 20 grzywien srebra i 20 cetnarów soli z ¿up bocheñskich i wielickich) do³o¿y³o siê miasto, przenosz¹c 8 stycznia 1412 roku na norbertanów prawo do dochodów z wsi miejskich – Boguszowej, Januszowej, Kwieciszowej, Librantowej, Wolfowej i czêœci Pi¹tko- wej. Miasto wesz³o w posiadanie tych wsi w roku 1394, kiedy zakupi³o je u rycerza Zawiszy Czarnego za sumê 200 grzywien, Dziwik 1960, s. 57. Ostatecznego zatwierdzenia praw norbertanów nowos¹deckich dokona³ opat i kapitu³a generalna w Premontre, zebrana 11 paŸdziernika 1410 roku, a w koñcu antypapie¿ Jan XIII (u niektórych autorów – Jan XXIII) – bull¹ z 19 grudnia 1412 roku (u innych – 19 lipca 1412), Rajman 1992b, s. 57; Kumor, Opactwo norbertañ- skie , op. cit., s. XII; Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 217. Z maj¹tkiem norbertañskim ró¿nie potem bywa³o. W roku 1518 dosz³o nawet do rozstrzygania sporu przed królem Zygmuntem Starym, nie po myœli rajców miejskich, roszcz¹cych sobie prawa do maj¹tku szpitalnego. W mieœcie panowa³o bowiem w tym czasie przekonanie, ¿e norber- tanie zajêli dobra ubogich i jedz¹ ich chleb, a podopiecznych chc¹ oddaæ do szpitala œw. Walentego, por. Kracik 1992b, s. 424. Z biegiem lat dosz³o w klasztorze norbertañskim do znacznego rozluŸnienia dyscypliny, co surowo wytyka³ w 1597 roku kardyna³ Jerzy Radziwi³³, wizytuj¹cy Nowy S¹cz. Wtedy to – nazwawszy absurdem klasztor bez klauzury – poleci³ kardyna³ zamykanie bram, za³o¿enie krat w oknach, zabroni³ wstêpu kobietom, zaœ zakonników zobowi¹za³ do ubóstwa i ¿ycia w trzeŸwoœci, nakazuj¹c przy tym, aby nie zmuszali poddanych do pracy pañszczyŸnia- nej w niedziele i umo¿liwiali im wys³uchanie mszy oraz kazania we w³asnych parafiach. Wizytuj¹cy nakaza³ równie¿ opatowi pod groŸb¹ ekskomuniki wyrównanie zaleg³ych œwiadczeñ klasztoru na rzecz szpitala, co zdaje siê œwiad- czyæ, i¿ musia³o z tym byæ w przesz³oœci rozmaicie, bowiem niedostatek ¿ywnoœci zdarza³o siê 17 pensjonariuszom Œw. Ducha uzupe³niaæ nawet ¿ebraniem (co siê tycze zbo¿a i potrzeb do szpitala wed³ug powinnoœci od jmæ ks. opata, te nie wszystkie siê oddaje), tam¿e, s. 415, 424. Napomnienia te nie na wiele siê zda³y, bowiem w 1600 roku bracia z klasztora wzieli ubogim z³otych piêæ, gwa³tem puszkê otworzywszy, które siê ju¿ nie wróc¹, bo ci ju¿ pomarli. Po tym wypadku wizytatorzy wspania³omyœlnie nakazali, aby to co biedny u¿ebrze by³o jego w³asnoœci¹, por. Rajman 1992b, s. 62. Jednym ze skutków dyscyplinuj¹cych zaleceñ Jerzego Radziwi³³a sta³y siê bractwa, jakie za³o¿ono w pocz¹tku XVII wieku przy koœciele Œw. Ducha. Przed 1603 rokiem powsta³o tu bractwo Œw. Anny, w 1631 – bractwo Anio³ów Stró¿ów, a w dwa lata póŸniej – bractwo paskowe Matki Boskiej Pocieszenia, tam¿e, s. 423. 637 Powszechnie utrzymuje siê pogl¹d, i¿ spowiednik i kaznodzieja królewski – Jan z Pragi – by³ profesorem teologii na uniwersytecie praskim. Uchodz¹c przed husytami, musia³ szukaæ schronienia w Polsce. Po królewskiej fundacji konwentu norbertanów w Nowym S¹czu, Jan nie tylko zosta³ z woli Jagie³³y opatem nowego klasztoru, ale w uznaniu wiedzy i wielkich cnót uzyska³ od króla prawo noszenia infu³y, por. Mrukówna 1982, s. 18. Jerzy Rajman pow¹tpiewa jednak w taki bieg zdarzeñ, dowodz¹c, i¿ pierwszym opatem norbertanów s¹deckich by³ brat Jan, syn Alberta, zwany Janem Eremit¹ z Pragi i to jego, a nie Jana – profesora teologi praskiej, dotycz¹ dokumenty Jagie³³y z lat 1409-1410, por. Rajman 1992b, s. 54-55. Co wiêcej, pocz¹tki Jana Eremity w Nowym S¹czu by³y dosyæ burzliwe, bowiem zakonnik ten opuœci³ wkrótce klasztor norbertañski i Polskê, wstêpuj¹c do kamedu³ów. Po trzyletniej nieobec- noœci, Jan Eremita zosta³ w roku 1413 zast¹piony przez nowego opata Macieja, ale i ten wytrwa³ nied³ugo, gdy¿ w roku 1419 zrzek³ siê by³ laski opackiej, tam¿e, s. 57. 638 Zachowane obecnie w prezbiterium sklepienie sieciowe o ceglanych ¿ebrach (datowane na ogó³ jako po- wsta³e w koñcu XV wieku (po roku 1492) odnieœæ nale¿y mo¿e dopiero do okresu po roku 1521, por. tak¿e R. Œlusarek, Architektura ponorbertañskiego zespo³u koœcielno-klasztornego w Nowym S¹czu [w:] Œlusarek 2002, s. XXXVII. Byæ mo¿e identycznym sklepieniem nakryta by³a czêœæ nawy, jednak uleg³o ono zniszczeniu w po¿arze miasta w roku 1611, Beiersdorf, Krasnowlski 1992b, s. 218 oraz Œlusarek 2002, s. XXXVIII, podaj¹ rok 1618 jako datê tego po¿aru. 140 Po zniesieniu ich klasztoru boczne o³tarze i stalle z obrazami z ¿ycia œ. Norberta przeniesiono do fary, gdzie stalle by³y do r. 1866 (Sygañski, Nowy S¹cz 78-79; ten¿e Historya N.–S., III, 66 nota). Dzwony dosta³y siê do £odygowic i do Szczyrku (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, 63). Rz¹d zabra³ klasztor; bibliotekê wcielono do bibl. Uniwersytetu Lwow.; czêœciowo przesz³a w rêce prywatne. Koœció³ zamie- niono na magazyn wojskowy. W klasztorze osiad³y SS. Mi³osierdzia639. Od r. 1804-1822 odbywa³o siê w koœciele nabo¿eñstwo parafialne. R. 1831 Jezuici otrzymali ca³e zabudowanie640, poczem odnowili wnêtrze koœcio³a, daj¹c 3 nowe o³tarze boczne i ambonê; organy przenieœli z kaplicy w Tyñcu, gdzie sprawione by³y przez Benedyktynów w r. 1673, a zakupiwszy dom obok klasztoru641, wystawili kole- gium642, w którem od r. 1855 mieœci³o siê gimnazyum643; w latach 1887-1890 odnowili koœció³644 (Sy- gañski, Historya N.–S. III, 78-83). W r. 1894 sp³onê³a dzwonnica (tam¿e 66 nota) i szpital ubogich, który zosta³ potem rozebrany, a ubogich przeniesiono do nowego budynku (tam¿e 71 nota). W tym te¿ roku Jezuici odkupili zabrane przez rz¹d swoje dawne kollegium (tam¿e 85). dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Opis koœcio³a i klasztoru znajduje siê w Wizycie kanonicznej Kard. Radziwi³³a z r. 1597, zachowanej s. 67 rêkopisu: Widok w Archiwum Kapitu³y krak. z Sygañskiego Nowy Widok koœcio³a i opactwa norbertañskiego z r. 1782 podajemy w fig. 645. S¹cz str. 76-77

dopisek o³ówkiem na Budynek murowany, tynkowany, oryentowany. Zdjêcia architektoniczne przedstawiaj¹ lewym marginesie s.68 tablice 646. D³ugoœæ zewnêtrzna 31.50 m., szer. 13.20 m. Z³o¿ony z prezbiteryum i nawy tej rêkopisu: 3 tablice Krzy¿anowskiego

W innym miejscu Œlusarek pisze jednak o po¿arze miasta, który uszkodzi³ zespó³ norbertañski w³aœnie w roku 1611, por. Œlusarek 2002, s. XL. 639 Dzisiejszy wygl¹d klasztoru ró¿ni siê znacznie od stanu sprzed roku 1784. Rok po likwidacji konwentu premonstrantów w budynkach klasztornych osiedlono siostry mi³osierdzia, które obs³ugiwa³y nadal istniej¹cy szpital, nastêpnie urz¹dzono tu biura urzêdu kameralnego. Obecne za³o¿enie planistyczne, uzyskane dziêki kolejnym etapom przebudowy prowadzonej od 1841 do 1854 roku, powsta³o dziêki jezuitom przyby³ym do Nowego S¹cza w roku 1832, por. Œlusarek 2002, s. XL. 640 W Archiwum Prowincji Polski Po³udniowej Towarzystwa Jezusowego w Krakowie zachowa³y siê interesuj¹- ce plany i projekty kolejnych przebudów i rozbudów koœcio³a i konwentu: z 1839 roku – wykonane przez Alojzego Wandurskiego z Nowego S¹cza (sygn. 5002-108, 5002-109, 5002-110, 5002-111); z 1918 roku – wykonane przez Zenona Remiego (sygn. 5002-76, 5002-77, 5002-78, 5002-79). Powy¿sze publikuje katalog wystawy Norbertanie i Jezuici. Wspólne dziedzictwo fundacji jagielloñskiej w Nowym S¹czu, Œlusarek 2002, s. 11-13, il. II/1-II/8. 641 Jezuici zakupili za 10 tysiêcy florenów dom od Dionizego Wójcikowskiego oraz dzia³kê nale¿¹c¹ do Winte- rów, por. L. Grzebieñ, Jezuici w Nowym S¹czu 1832-2000, [w:] Œlusarek 2002, s. XVII. 642 W latach 1831-1848 w kolegium studiowa³o kilkunastu kleryków, przewa¿nie z Bia³orusi, Œl¹ska, Czech i Austrii. Odbywali tutaj czteroletnie studia teologiczne a od roku 1846 – równie¿ studium filozofii, L. Grzebieñ, op. cit., s. XVII. 643 Gimnazjum to (a przed nim koszary wojskowe) zaczê³o dzia³alnoœæ w pomieszczeniach kolegium, po usu- niêciu jezuitów z Nowego S¹cza, co dokona³o siê na mocy dekretu banicyjnego cesarza Ferdynanda z 8 maja 1848 roku. Wprawdzie kilku zakonników powróci³o w 1853 roku do Nowego S¹cza, zaœ reskryptem gubernatora Agenora Go³uchowskiego z 25 lipca 1853 oddano im zarz¹d koœcio³a, ale ¿ycie zakonne nie szybko odzyska³o tutaj dawn¹ prê¿noœæ, por. L. Grzebieñ, op. cit., s. XVII-XVIII. 644 W 1887 roku jezuici przeprowadzili remont koœcio³a, po³¹czony z obni¿eniem dachu i wymian¹ pokrycia na blachê. W 1888 roku sprawiono nowe organy, Kumor 1993b, s. 334. W 1890 nowy o³tarz neogotycki (wykonany przez brata Stanis³awa Dydka) zast¹pi³ dotychczasowy – barokowy (fotografiê dawnego o³tarza publikuje L. Grzebieñ, op. cit., s. XXVI). Koœció³ i klasztor ucierpia³y jednak znacznie w po¿arze miasta 17 kwietnia 1894 roku, kiedy to sp³onê³y dachy na budynkach, stopi³y siê dwa dzwony i spali³a stolarka okien i drzwi. W rok póŸniej odbudowy ze zniszczeñ dokona³ o. Stanis³aw Za³êski. W 1905 roku zakon odkupi³ od rz¹du austriackiego ponorbertañski koœció³, konwent i ogród, tam¿e, s. XIX. 645 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 148. 646 Chodzi tu o trzy rysunki pomiarowe norbertañskiego (obecnie jezuickiego) koœcio³a Œw. Ducha, wykonane w roku 1902 przez Stanis³awa Krzy¿anowskiego. Rysunki te stanowi³y w³asnoœæ Stanis³awa Tomkowicza i wraz z ca- ³ym jego archiwum konserwatorskim dosta³y siê moc¹ legatu testamentowego Muzeum Narodowemu w Krakowie (nr inw. III-Pl 1907, 1908, 1909). Z uwagi na to, i¿ to cenne Ÿród³o ikonograficzne zosta³o niedawno podane do druku (Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 215-217, il. 66-68) odstêpujemy w tym miejscu od jego powtórnej publikacji. 141 samej wysokoœci i szerokoœci647. Prezbiteryum Rohbau ceglany otynkowany (£uszczkiewicz, Sprawozd. Kom. hist. szt. tom IV, str. LXXX), zakoñczone po³ow¹ oœmioboku. Œciana boczna dopisek o³ówkiem na po³udniowa od ulicy (fig. )648 ma szereg szkarp, a dwie szkarpy za w. o³tarzem s¹ czêœciowo lewym marginesie zakryte budynkiem zakrystyi. Prezbiteryum ma okna ostro³ukowe, cokó³ gotycki, a szkarpy s. 68 rêkopisu: 649 fotografia przeciête s¹ gotyckim gzymsem opaskowym . Podobna jest jeszcze jedna szkarpa nawy, pod- czas gdy druga bli¿sza wejœcia nie posiada gzymsu opaskowego. Trzy okna boczne nawy od ulicy s¹ krótkie, prostok¹tne, od góry zamkniête odcinkiem wielkiego ko³a650. Dach dosyæ p³aski pochodzi zapewne z jednej z póŸniejszych przeróbek651. Ze œrodka jego (po nad têcz¹ koœcio³a) strzela wysoka i smuk³a barokowa wie¿yczka sygnatury. Wchodzi siê od ulicy przez bramkê prowadz¹c¹ na podwórze, które na prawo, przy prezbiteryum koœcio³a ma drug¹ bram- dopisek o³ówkiem na kê tyln¹ (fig. ..)652. lewym marginesie W murze otaczaj¹cym cmentarz koœcielny, by³y do r. 1889 œlady Stacyj M. Pañskiej, s. 68 rêkopisu: 653 Mehoffer teka IV str. 15 zaprowadzonych tu w r. 1743 (Sygañski, Nowy S¹cz, 48). Z podwórza bramka w przed³u¿e- niu œciany po³udniowej koœcio³a, w przystawce po jego stronie zachodniej, ma cechy facyaty z gipsaturami barokowemi654. Za t¹ bramk¹, na której archiwolcie od wewn¹trz kruchty jest napis: Illa domus felix in qua dominatur Jesus Excubat at tales paxque quiasque foras A.D. 1731655 jest naprzód ma³y przedsionek a potem babiniec obszerny w przed³u¿eniu zachodnim nawy. Z tej kruchty na prawo prowadzi do koœcio³a wejœcie w œcianie jego facyaty zachodniej przez portal o obramieniu kamiennem gotycko profilowanem656. Wejœcie to od strony wewnêtrznej koœcio³a ma odrzwia marmurowe czarne z ¿y³kami ¿ó³temi i ozdobnym napisem*: Ultimum Ecclesiae Ornamentum posuit Joannes Paulus Lassota Abbas XVIII Sandecensis

* £uszczkiewicz podaje datê tych odrzwi na r. 1762 – zapewne przez my³kê pisarsk¹ lub druku (Sprawozd. K. h. szt. tom IV str. LXXX).

647 Koœció³ Œw. Ducha jest budowl¹ zbli¿on¹ do typu salowego, z korpusem nawowym oddzielonym od prezbi- terium jedynie przegrod¹ ³uku têczowego. 648 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 149. 649 Mimo wielokrotnych prac tynkarskich wskazane szczegó³y architektoniczne zachowa³y siê. 650 Przebudowa okien nast¹pi³a w tym samym czasie, kiedy w nawie, w miejsce zniszczonego sklepienia gotyc- kiego, pojawi³o siê obecne, kolebkowe na gurtach z lunetami. 651 Obecny kszta³t dachu jest wynikiem prac prowadzonych w roku 1887, kiedy to zmieniono nachylenie po³aci, zatracaj¹c dawn¹ smuk³oœæ charakterystyczn¹ dla budowli gotyckich, por. Œlusarek, s. XXXVIII. 652 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 150, 151. 653 Obecnie s¹ w tym miejscu nowe, wykonane z odlewów gipsowych. Wed³ug relacji Ÿród³owych, stacje Drogi Krzy¿owej przy koœciele Œw. Ducha za³o¿yli ojcowie franciszkanie-reformaci z Zakliczyna. Na proœbê opata Jana Witana, 14 sierpnia 1743 roku, ówczesny prowincja³ reformatów O. Stefan Horodyñski poprowadzi³ pierwsze nabo- ¿eñstwo Drogi Krzy¿owej. Powstanie malowide³ nale¿y ³¹czyæ z wzniesionymi wokó³ muru cmentarnego kapliczkami kalwaryjskimi, czyli 3 æw. XVIII w. W roku 1957 Maria Ritter i Zbigniew Borowski przeprowadzili transfer ocala³ych u³amków malowide³. Fragmenty przechowywane s¹ obecnie w zbiorach Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu i by³y eksponowane na wystawie w roku 2002, por. Œlusarek 2002, s. 39-40, kat. III/23. 654 W tym kszta³cie zachowana do dzisiaj. 655 Zachowany bez przekszta³ceñ. 656 Kamienne portale w koœciele Œw. Ducha by³y konserwowane w roku 1999 przez art. kons. Józefa Steca, por. WUOZwNS, nr inw. 4309. 142 Dum ivit ad Monumentum A. D. MDCCLXXXI 25 Augusti Oremus pro Eo dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 69 rêkopisu: fotogr. Wnêtrze z r. 1901 i Mehoffera Prezbiteryum (fig. )657 na wskroœ gotyckie, ma dawne ¿ebrowanie kamienne sklepienia teka IV str. 19 siatkowego o profilu wydatnym, z³o¿onym ze ¿³obków (fig. ). ¯ebra wieszaj¹ siê u krótkich tam¿e: z tablicy s³u¿ek walcowatych nie dochodz¹cych do do³u, i opartych o kroksztyn lejkowaty658 (fig. ). Krzy¿anowskiego tam¿e: z tabl. Niezwyk³ym u nas sposobem profile ¿eber wcinaj¹ siê, kreœl¹c liniê zetkniêcia ze s³u¿kami. Na Krzy¿anowskiego jednym ze zworników tarcza herbowa rozdzielona pionowo. Pole prawe przedstawia pó³ h. Nie- czuja, lewe g³adkie. Na innym zworniku znak mo¿e architekta wykuty wypukle659 (fig. ). tam¿e: z druku Têcza ostro³ukowa oddziela presbiteryum od nawy, zasklepionej beczkowo z lunetami. Pierwotnie widaæ by³a nakryta pu³apem660. Obecnie podzielona na 3 przês³a nierównej d³ugo- œci, oddzielone na sklepieniu gurtami. Gurty ca³e miêdzy przês³ami, jak i pó³górty po dwu koñcach nawy, wyrastaj¹ z pilastrów dwustopniowych nadmurowanych u pierwotnych œcian. Przez otwór arkadowy w œcianie pó³nocnej przy³¹czono, zapewne w niedawnych czasach do koœcio³a ramiê kru¿ganku wzd³u¿ koœcio³a biegn¹ce, i utworzono rodzaj nawy bocznej. W prze- d³u¿eniu tego kru¿ganku jest przy apsydzie, na lewo od w. o³tarza, przestrzeñ trapezowa, za- sklepiona beczkowo z lunetami, w której urz¹dzono kaplicê. Zakrystya mieœci siê w niskiej przybudowie za w. o³tarzem, zasklepiona beczkowo661.

O³tarze. O³tarz w. nowy z czasów ostatniej restauracyi koœcio³a, pseudogotycki662. Dwa boczne z r. 1832 w stylu empire, w dobrym smaku663.

Obrazy dopisek o³ówkiem na W w. o³tarzu obraz M. B. Pocieszenia, cudowny664. U spodu h. Tr¹by i litery Z. J. D. Z. lewym marginesie s. 69 rêkopisu: Herb: (Zofia Jordanówna de Zakliczyn, fundatorka, ¿y³a ok. po³owy XVI w. – ob. X. Sygañski, Hist. X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 82). Herb ten podajemy na fig. . Now. S¹cza III, 259

657 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 153-155. 658 Na po³y nowo¿ytny kszta³t tych s³u¿ek dowodzi doœæ póŸnego czasu powstania sklepienia (mo¿e dopiero 2 æw. XVI wieku?). 659 Ponadto, na zworniku nad o³tarzem g³ównym – monogram IHS. 660 Nawê do roku 1611 nakrywa³o najpewniej sklepienie póŸnogotyckie, typu sieciowego, analogiczne jak w prez- biterium. 661 Obecna zakrystia zosta³a zasklepiona dwoma przês³ami sklepienia krzy¿owo-kolebkowego. Pierwsza za- krystia by³a dobudowana do pó³nocnej œciany prezbiterium jeszcze w 1 po³. XV wieku. Krótko przed rokiem 1597 ówczesny przeor konwentu Tomasz Romanus urz¹dzi³ w niej kaplicê brack¹ poœwiêcon¹ œw. Annie, Œlusarek, Archi- tektura ponorbertañskiego , s. XXXVII-XXXVIII. 662 Nastawa zosta³a wykonana w 1890 roku przez brata W³adys³awa Dudka, wed³ug projektu Jana Chor¹¿ego, por. Œlusarek, Architektura ponorbertañskiego , s. XXXIX. Struktura tego o³tarza by³a konserwowana w latach 2000- 2001 przez art. kons. Mariê Lisowsk¹ Dziubê, por. WUOZwNS, nr inw. 5079. 663 Tych nastaw o³tarzowych ju¿ nie ma, w ich miejsce ufundowano cztery nowsze, neogotyckie. Najstarsza z nich, z obrazem œw. Józefa, wykonana zosta³a w 1898 roku w warsztatach snycerskich w Groden w Tyrolu. Kolejne trzy zamówiono u ksiê¿y salezjanów w Oœwiêcimiu w latach 1922-1932. W 1887 roku na pó³nocnej œcianie nawy, w miejsce starszej, umieszczono neobarokow¹ ambonê. Rok póŸniej w zak³adzie organmistrzowskim Riegerów z Kar- niowa na Œl¹sku zbudowano nowe organy, por. Œlusarek, Architektura ponorbertañskiego , s. XXXIX. 664 Obraz o wym. 200 x 120 cm, malowany temper¹ na desce, powsta³ ok. roku 1569 i istotnie jest darem Zofii z Jordanów Zborowskiej (¿ony Samuela Zborowskiego) dla konwentu norbertanów w Nowym S¹czu, por. A. Bochnak, Cudowny obraz Matki Boskiej w koœciele oo. jezuitów w Nowym S¹czu, NP (29), 1950, nr 2, s. 101-106. Por. tak¿e 143 W kaplicy œ. Anny przybudowanej w r. 1596 przez X. Tomasza Romana, przeora Norbert. obraz o³tarzowy œ. Anny, na drzewie665, zupe³nie nowo przemalowany (tam¿e)666. W jednym z o³tarzy bocznych koœcio³a: œ. Ignacy Loyola Stenilego z r. 1834 (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów, Kalend. J. Wildta 1857 r.)667. T.zw. portret W³adys³awa Jagie³³y, zawieszony na po³udniowej œcianie nawy668, olejny, na p³ótnie, przedstawia króla w ca³ej postaci, wielk. nat., w zbroi, p³aszczu i koronie, z karabel¹ zakrzywion¹. W naro¿niku górnym lewym h. Orze³ polski – w prawym kotara669. Twarz obroœ- niêta brod¹. Kopia z obrazu Trycyusza w Uniw. Jag. dziœ w Auli Colleg. novum670. Malowanie pospolite, zapewne przemalowaniem popsute.

Epitafja Sebastjana Lipskiego z r. 1755. W kruchcie wmurowana w œcianê obok wejœcia do koœ- cio³a671 tablica z marmuru czarnego, prostok¹tna, bez ramy, wys. 0.45 m., szer. 0.50 m. Na niej w czêœci górnej h. Œreniawa [nad tym nadpisane o³ówkiem: Dru¿yna] bez krzy¿a, bez tarczy, wpisany w ko³o; a doko³a du¿e litery, z których trzy powi¹zane po dwie: SI zD zL. L. P C. i w polu dolnem napis ryty: Jan Sebastyan z Dru¿ów Lipski z Lipia Z Imienia Swego Ostatni zasypia snem œmiertelnoœci po³o¿ony wgrobie Koœcio³a Tego przy wszelkiey ozdobie

Œlusarek 2002, s. 14-15, gdzie zestawiona wczeœniejsza literatura dotycz¹ca tego dzie³a. Tablica by³a konserwowana w roku 2000 przez art. kons. Teresê Pieni¹¿ek. 665 Wzmiankowany w spisie ruchomoœci klasztoru, sporz¹dzonym na ¿yczenie w³adz cyrkularnych w roku 1781, jako obiekt kultowy znajduj¹cy siê w o³tarzu œw. Anny, w z³otych ramach, zakryty srebrn¹ sukienk¹. Na odwrociu tabliczka, z której wynika, i¿ obraz by³ ca³kowicie i wielokrotnie przemalowany, oraz ¿e przeszed³ gruntown¹ konser- wacjê w latach 1963-64, w pracowni art. kons. Wac³awa Szymborskiego w Krakowie. Po raz kolejny by³ konserwowa- ny w roku 2002 przez art. kons. Lidiê Walczyk. Obraz w kszta³cie stoj¹cego prostok¹ta, przedstawia trzy postacie wyodrêbnione z tematu ikonograficznego familia Christi: Mariê, Annê oraz Dzieci¹tko Jezus i jest najpewniej dzie³em manierystycznego malarstwa w³oskiego. W Nowym S¹czu móg³ znaleŸæ siê najpóŸniej na prze³omie XVI i XVII wieku, por. Œlusarek 2002, s. 16-17, tam¿e, s. 67, tabl. III/2 reprodukcja barwna obrazu. 666 W kaplicy œw. Anny znajduje siê ponadto obraz tzw. Przemienienia Pañskiego, malowany technik¹ olejn¹ na p³ótnie, o wym. 90 x 70 cm. W dolnej czêœci, na ca³ej jego szerokoœci napis majusku³owy: NE AVERTAS FACIEM TVA A ME oraz mniejszymi literami PSAL. 21. Pod nim w prawym rogu monogram: F.G.O.M.C.S.F. 1636. Obraz jest jedn¹ z najstarszych kopii wizerunku Prawdziwego Oblicza Pañskiego pochodz¹cego z dawnego koœcio³a franciszkanów w Nowym S¹czu, przeniesionego w roku 1785 do koœcio³a Œw. Ma³gorzaty, por. Œlusarek 2002, s. 19, il. s. 68, III/4. 667 £epkowski, a w œlad za nim Sygañski, mylnie podaje atrybucjê i datowanie obrazu, sugeruj¹c siê informacja- mi dotycz¹cymi wizerunku œw. Stanis³awa, który jezuici s¹deccy istotnie zamówili u Steinlego w Wiedniu w roku 1834. Obraz œw. Ignacego Loyoli, o wymiarach 257 x 130 cm, przechowywany w klasztorze i eksponowany na korytarzu II piêtra, namalowa³ jednak ok. po³. XIX wieku inny wiedeñski malarz – Leonard Kupelweiser (1796-1862), por. KZS 1951, s. 21; Œlusarek 2002, s. 34-35, kat nr III/17. 668 Obecnie zawieszony w klasztorze, na korytarzu II pietra. 669 Na obrazie (o wymiarach 214 x 120 cm), pochodz¹cym jak siê zdaje z 2 po³. XVIII wieku, w dolnej czêœci inskrypcja wykonana w 2 po³. XIX wieku: VLADISLAUS JAGIELLO FUNDATOR ECCLESIAE ET MONASTERI ISTIUS A.D. 1409, por. Œlusarek 2002, s. 30-31, kat nr III/13. 670 Spostrze¿enie niezwykle trafne, powtórzone póŸniej przez T. Dobrowolskiego, Polskie malarstwo portreto- we. Ze studiów nad sztuk¹ epoki sarmatyzmu, Kraków 1948, s. 122-123. 671 Zachowane w tym samym miejscu. 144 Cny Czytelniku niechay ciê poruszy Mi³oœæ bliŸniego, wspomniy Jego Duszy Prosi do BOGA o pacierz dla Siebie Bêdziesz mia³ zato sam nadgrodê w Niebie A. D. 1755 aetatis suae 77

[Epitafium] Szczepana Wielog³owskiego + 1736, w tej¿e kruchcie z boku drzwi wejœcia do koœcio³a, tablica marmurowa672. W górze h. Starykoñ, poni¿ej napis ryty: Wspomniy cz³ecze na bliŸniego Westchnieniem za duszê Jego. Bog Ci tego nie zapomni I o duszy twojej wspomni. Bêdzie Ci zap³at¹ za to Daæ po œmierci wieczne lato. Fui Non Sum Ano Domini 1736 die 20. Febr.*

Przy koœciele przechowuje siê podobno: Summarium privilegiorum, Inscriptionum etc. klasztoru Norbertanów w N.S. z r. 1766673 (Sygañski, Nowy S¹cz, 74-77; ten¿e Historya N.–S. III, 61-65).

Z dawnych opisów W r. 1597 by³y w nim 4 o³tarze, z nich jeden w kaplicy œ. Anny œwie¿o wystawionej (z wizyty kanonicz- nej 1597, X. Sygañski, Nowy S¹cz, 76; ten¿e, Hist. Nowego S¹cza III, 62). W r. 1782 przy koœciele by³a dzwonnica z dwoma dzwonami i zegarem kupionym w r. 1749 o 2 dzwonkach; przy koœciele klasztor „trójk¹tny” (tj. mo¿e z 3 skrzyde³ budynku z³o¿ony); obok dzwonnicy na zachód dom opacki, od klasz- toru oddzielony dziedziñcem. Od opactwa na pó³noc budynki klasztorne gospodarcze murowane. Od strony rz. Kamienicy mur forteczny. Mur ogrodowy ³¹czy siê z murem cmentarnym zapomoc¹ bramy cmentarnej, na której szczycie stoi pos¹g kamienny œ. Norberta, wielkoœci naturalnej. Na œrodku cmen- tarza pos¹g M. Boskiej. Do cmentarza przytyka szpital ubogich murowany. Koœció³ mieœci³ 5 o³tarzy, wszystkie z kolumnami „korynckiemi”: M. B. Pocieszenia, œ. Norberta, Ukrzy¿owania, œ. Urszuli, œ. Jana Nep. i 6ty w kaplicy brackiej œ. Anny674. W tych o³tarzach obrazy M. B. Pocieszenia malowane s¹ na drzewie i œ. Anny, inne na p³ótnie. Na œcianach koœcio³a wewn¹trz wisz¹ obrazy: 12 aposto³ów, Wiecze- rza P., Narodzenie Chrystusa, S¹d Ostateczny, portrety W³adys³awa Jagie³³y i 2 papie¿y z zakonu Nor- bert. W stallach 18 obrazów z ¿ycia œ. Norberta. W zakrystyi o³tarzyk bracki œœ. Anio³ów Stró¿ów. W skarbcu obok naczyñ koœcielnych, krzy¿ów i lichtarzy srebrnych, 2 pastora³y srebrne jeden z emalia- mi, 6 infu³ opackich, z³ote ³añcuchy i pierœcienie (z inwentarza z r. 1782 Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 68-71). Portret W³adys³awa Jag. jakoby malowany na drzewie (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y, Rozmaitoœci lw. r. 1835, str. 402).

* Tekst wed³ug Sygañskiego, Historya N.–S., III, 60.

672 Obecnie w przedsionku zachodnim. Ponadto jest jeszcze epitafium Matyldy z Lipków Wrzoskowej, ur. 17 lutego 1828, zm. 6 marca 1898. 673 Mowa tu o Summarium privilegiorum, inscriptionum, transactionum coventui Sandecensis Sacri Ordinis Praemonstratensis servientium ex authenticis depromptum et transumptum anno Domini 1766, powsta³ym w latach 1766-1784, przechowywanym obecnie w archiwum Parafii Œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, rkps sygn. A5. Dokument zawiera 161 kart (+ 3 do³¹czone luzem), jest paginowany do 130 strony, cyt. za Œlusarek 2002, s. 4, kat nr I/2. 674 Por. tak¿e Œlusarek, Architektura ponorbertañskiego , s. XXXVIII. 145 U spodu portretu Jagie³³y napis ten sam co obecnie. W w. o³tarzu obraz szko³y staroniemieckiej: M. Bos- ka675, a drugi podobny na œcianie676 (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów, Kalend. J. Wildta 1857 r.). Na œcianie piêkny obraz Maryi „w sposobie bizanckim” (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849). dopisek o³ówkiem na W gimnazyum pojezuickim by³a w r. 1887 we drzwiach klamka empire’owa fig. 677, lewym marginesie podobna do klamki w kracie kaplicy Klarysek przy koœciele klasztornym w Starym S¹czu. s. 71a rêkopisu: Stefan Matejko, Teka Tam¿e w obecnym nowym domu Jezuitów jest du¿y portret O. Jana Paw³a Lassoty Szczkow- I, str 2 Czy to nie skiego678 (Sygañski, Historya N.–S., III, 66 nota). w budynku popijar- skim - sprawdziæ Kapliczka œ. Marka679, z dat¹ 1771 i domy okoliczne na rogu ul. Wóleckiej, prowadz¹- cej do przystanku kolei transwersalnej, stoj¹ na miejscu tracenia* (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 157). Budynek bez wartoœci. W o³tarzyku kapliczki jest rzeŸba „Upadek Chrystusa 680 dopisek o³ówkiem na pod krzy¿em” , uwa¿ana za cudown¹, a pochodz¹ca z muru dawnej bramy wêgierskiej (X. Sy- lewym marginesie gañski, Nowy S¹cz, str. 40), gdzie by³a ju¿ w r. 1712 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 157). s. 71a rêkopisu: Wyspiañski, teka II, Zapewne z tej grupy rzeŸbionej pochodzi fragment: g³owa kobieca o wyrazie smutnym, rysowana str 29 przez Wyspiañskiego fig. 681, przy której dopisa³ rysuj¹cy: „Kapliczka z r. 1771”.

* Na tem miejscu, zw. „na b³oniach” w r. 1655 stracono pojmanych, przy wyparciu Szwedów z miasta, ¿o³nierzy szwedzkich, i tu miano pochowaæ 300 Szwedów zabitych w tych walkach (X. Sygañski, Nowy S¹cz, str. 40).

675 Mowa tu o obrazie Matki Boskiej Pocieszenia z 1569 roku. 676 Wzmiankowane tu przez £epkowskiego dzie³o to zapewne obraz Matki Boskiej Apokaliptycznej, tzw. Assun- ty, z 1 æw. XVII wieku, zawieszony obecnie w klasztorze na korytarzu I piêtra. Tablica o wym. 165 x 109 cm malowana jest technik¹ olejn¹ na p³ótnie naci¹gniêtym na deskê. Z³ote imituj¹ce tkaninê t³o, i taka¿ s³oneczna gloria, istotnie nawi¹zuje do tradycji cechowego malarstwa pocz. XVI wieku, por. Œlusarek, s. 17-18, kat. III/3. Obraz ten wzmianko- wany by³ w inwentarzu koœcio³a z roku 1848, jako wisz¹cy na œcianie za ambon¹ (tam¿e s. 18), co zasadniczo jest zgodne z informacj¹ podan¹ w zbli¿onym czasie przez £epkowskiego. 677 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 167 (z prawej). 678 Jest to jedyny zachowany wizerunek tego opata s¹deckiego w kru¿gankach klasztoru ponorbertañskiego, namalowany najprawdopodobniej po jego œmierci, w latach 1781-1784. Stylizowany na sarmacki konterfekt, posiada cechy charakterystyczne dla portretów magnackich rozpowszechnionych w Polsce osiemnastego wieku, KZS 1951, s. 21; Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 702; Œlusarek 2002, s. 31-32, kat. nr III/14. 679 Kapliczka ta – do dziœ istniej¹ca w Nowym S¹czu przy zbiegu ulicy Jagielloñskiej i Koœciuszki – nosi nazwê Kapliczki Szwedzkiej, co pozostaje w zwi¹zku z pochowanymi tutaj (podobno 119) ¿o³nierzami za³ogi szwedzkiej, pobitymi 13 grudnia 1655 roku w trakcie wyzwalania miasta. Wedle tradycji, kapliczka ta stoi ponadto na dawnym miejscu straceñ, co zdaj¹ siê potwierdzaæ odkryte tu koœci ludzkie i czaszki m³odych ludzi, które odnaleziono w ziemi, w trakcie prac konserwatorskich zabytku, prowadzonych w latach 1989-1992, por. A. W. Melzacka, Kapliczka „szwedzka” p.w. œw. Marka w Nowym S¹czu, RS, t. 22, 1994, s. 123-129. W toku tych prac przebadano obiekt, ponadto dokonano niezbêdnych napraw i wymian materia³u œcian, a tak¿e przywrócono pierwotne – dachówkowe – pokrycie namiotowego dachu kapliczki, tam¿e, s. 127-129. Zob. te¿ Kapliczki 1983, s. 404-405, il. 669-675. 680 Chodzi tu o grupê rzeŸbiarsk¹ (zapewne z 2 æw. XVI wieku, zbli¿on¹ w swym charakterze stylowym do dzie³ Mistrza Pasji Przydonickiej), w sk³ad której wchodz¹: Chrystus upadaj¹cy pod Krzy¿em, œw. Jan Ewangelista podtrzy- muj¹cy Matkê Bosk¹ oraz œw. Weronika. Te cenne zabytki póŸnogotyckiego snycerstwa ma³opolskiego jako pierwszy opublikowa³ J. E. Dutkiewicz, Nieznane rzeŸby XIV i XV w. na terenie Ma³opolski po³udniowo-zachodniej, BHSiK, (2) 1933-34, s. 272; por. tak¿e Dutkiewicz 1949, s. 8; KZS 1951, s. 23; Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 269, 279-281, il. 143-145. Obecnie rzeŸby przechowywane s¹ w cmentarnym koœciele Œw. Miko³aja, zaœ w kapliczce Szwedzkiej zast¹piono je kopiami. Z kapliczki Szwedzkiej pochodz¹ równie¿ (niewzmiankowane przez Tomkowicza) dwie rzeŸby Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, por. Dutkiewicz, Nieznane rzeŸby XIV i XV w , op. cit., s. 255-56, tabl. XLI, fig. 2-3; Dutkiewicz 1949, s. 131-132, kat. nr 72, 73; KZS 1951, s. 22-23, fig. 39-40; Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 250- 251, 270-271, il. 131-132. Jedna z nich – z ok. po³. XIV wieku – zosta³a przeniesiona do o³tarza g³ównego w s¹deckim koœciele Œw. Miko³aja. Drug¹ – z 3 æw. XIV wieku – zabrano po II wojnie œwiatowej do kolegiaty nowos¹deckiej (zawieszona jest obecnie na pó³nocnej œcianie prezbiterium, miêdzy gotyckimi p³askorzeŸbami Aposto³ów). Zabytek ten by³ w 1953 roku konserwowany przez art. kons. Annê Paw³owsk¹, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 757. 681 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 160. 146 Kapliczka œ. Jana Nep. przy ul. Lwowskiej682 jest z nowszych czasów. W bocznej œcianie od strony miasta wmurowano marmurow¹ maskê, prawdopodobnie wziêt¹ z prêgierza (t. zw. Schandmaske) (S³own. geogr.). G³owa jest raczej lwia, z czerwonego marmuru, w paszczy trzyma kr¹¿ek fig. 683 dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 71a rêkopisu: Dawne koœcio³y, dziœ nieistniej¹ce Wysp.[iañski], teka II, str 27 1. Koœció³ œ. Józefa Kalasantego i klasztor ich – patrz ni¿ej: Dom Karny. 2. Koœció³ œ. Wojciecha684, zw. te¿ œœ. Wojciecha i Grzegorza685, na przedmieœciu Grodzkiem sta³ w miejscu gdzie dziœ grunt probostwa. Istnia³ ju¿ w r. 1303 (Kod. dypl. kat. krak. I, str. 145; Monum. Polaniae III, str. 208), wed³ug podania mia³ na tem miejscu w polu odprawiaæ mszê œ. Wojciech686 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 158). Koœció³ by³ parafialnym do r. 1448 (tam¿e, str. 159). Zniesiony pod koniec XVIII w. (X. Sygañski, tam¿e II, 95 nota)687.

682 Por. Kapliczki 1983, s. 399, poz. 11. 683 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 161. 684 Pocz¹tki koœcio³a datowane s¹ na schy³ek XII stulecia. By³a to œwi¹tynia parafialna zarówno dla Kamienicy, jak i Nowego S¹cza – a¿ po rok 1448. 11 stycznia 1466 – po znacznej przebudowie i rozbudowie – koœció³ Œw. Wojciecha powtórnie konsekrowano, rozszerzaj¹c wezwanie na ŒŒ. Wojciecha i Jerzego. Wedle wizytacji z roku 1608 korpus nawowy posiada³ wejœcie od zachodu i po³udnia, zaœ przy prezbiterium znajdowa³a siê zakrystia. Wokó³ obie- ga³y œwi¹tyniê soboty (Ecclesia [ ] ambitu cincta). We wnêtrzu funkcjonowa³ chór muzyczny nad wejœciem zachod- nim, na belce têczowej sta³ krucyfiks, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 224. Niestety, w koñcu XVIII wieku (po 1779 roku, kiedy jeszcze by³ wzmiankowany) zabytek ten rozebrano bez œladu. Zdaje siê, i¿ to z t¹ w³aœnie œwi¹tyni¹ zwi¹zany by³ wystêpuj¹cy w 1578 roku w Ÿród³ach dominus Gregorius Kurkowic plebanus in Kamienica, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 70. 685 W rzeczywistoœci chodzi tu koœció³ p.w. œœ. Wojciecha i Jerzego. B³¹d wzi¹³ siê zapewne z mylnej lekcji niemieckiej lub ³aciñskiej pisowni tego imienia, dlatego te¿ Georg (lub Georgius) odczytano jako Grzegorz. To podwój- ne wezwanie mia³ ten koœció³ ju¿ w XV wieku. Pod takim wezwaniem zosta³ on konsekrowany w 1466 roku, przez sufragna krakowskiego Paw³a. Podwójne wezwanie wystêpowa³o równie¿ w napisie na tablicy przytwierdzonej do œciany koœcio³a, wymienionej w wizytacji kardyna³a Radziwi³³a z 1597 roku. Por. Gadomski 1981, s. 40, przyp. 167. Wizytacja wymienia ponadto Altare maius tituli Sanctorum Adalberti et Georgii sicut imagines testificantur passionis S. Adalberti ibidemque est simulachrum S. Georgii equo insidentis, cyt. za Gadomski 1981, s. 39, przyp. 155. 686 Tradycja by³a tak silna, ¿e w dniu patrona wystawiano drewnian¹ ambonê z koœcio³a na zewn¹trz, w miejsce z którego – jak utrzymywano – g³osi³ kazanie sam œw. Wojciech. W 1608 roku wizytator poleci³ nawet czêstsze nabo¿eñ- stwa i œpiewanie – przypisywanej œw. Wojciechowi – Bogurodzicy, Kracik 1992a, s. 186. 687 Z koœcio³a tego pochodz¹ przechowywane w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie dwa skrzyd³a tryptyku z ok. po³owy XV wieku, nr. inw. MDT 153, z malowanymi na awersach scenami z ¿ycia œœ. Wojciecha i Jerzego oraz Matki Boskiej Bolesnej i Chrystusa Bolesnego na rewersach. Skrzyd³a nale¿a³y do nastawy o³tarza g³ównego, który stanowi³ kombinacjê rzeŸbionej czêœci œrodkowej z malowanymi skrzyd³ami. Wizytacja Jana Januszowskiego z 1608 odnoto- wuje bowiem o³tarz g³ówny cum structura humli et imagine sculpta B. V. M. aliis vero imaginibus lateralibus pictis, cyt. za Gadomski 1981, s. 81. Po zniesieniu œwi¹tyni skrzyd³a trafi³y do cmentarnego koœcio³a Œw. Miko³aja. Do 1928 roku na awersach ich namalowane by³y postaci œœ. Stanis³awa i Kazimierza Królewicza, dlatego te¿ skrzyd³a uchodzi³y za dzie³o z XVII wieku. W roku 1928 tablice przekazano do konserwacji, której podj¹³ siê W³adys³aw Holewiñski. Wów- czas to okaza³o siê, ¿e obaj œwiêci s¹ jedynie nowo¿ytn¹ przemalówk¹, kryj¹c¹ sceny zdecydowanie starsze. Konser- wacjê skrzyde³ zakoñczono ostatecznie w marcu 1929 roku i wówczas to (pomimo oporu mieszkañców Nowego S¹cza) przekazano je do Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, por. Szczebak, Jak powsta³y zbiory , op. cit., s. 314. Skrzyd³a stanowi¹ pozosta³oœæ tryptyku o awersach trójkwaterowych, poœwiêconych historii dwóch patronów o³tarza i koœcio³a. Por. Gadomski 1981, s. 84-85, ryc. 8. Zdaniem tego badacza, awersy i rewersy skrzyde³ zdradzaj¹ udzia³ dwóch malarzy, gdy¿ z miêkkim uk³adem draperii w scenach awersów kontrastuje zaawansowana w kierunku stylu ³amanego – metaliczna tkanina p³aszcza Matki Boskiej Bolesnej na rewersie, por. Gadomski 1981, s. 115-116. Autor tej kompozycja opar³ siê najpewniej na rycinie Mistrza E.S., upraszczaj¹c nieco fa³dy p³aszcza i nadaj¹c im formê bardziej zgeometryzowan¹, por. Olszewski 1975, s. 22-24, 88, 119, 156-157, il. 17-18; Gadomski 1981, s. 116; Ga- domski 2004, s. 269. Skrzyd³a z koœcio³a ŒŒ. Wojciecha i Jerzego wzmiankuje równie¿ (w kontekœcie sceny walki 147 3. Koœció³ œ. Ducha688. Szpital miejski œ. Ducha obok drogi do Starego S¹cza, w ulicy gdzie teraz cmentarz miejski, za³o¿ony by³ w r. 1360 przez Miko³aja Kizlinga689. Przy nim by³ mo¿e koœció³. Z koñcem XIV w. przeniesiono ten przedmiejski szpital do miasta, w pobli¿e dzisiejszego koœcio³a Jezuitów, a r. 1400 Langzidel za³o¿y³ przy nim nowy koœció³ œ. Ducha, póŸniej Norbertanów, dziœ Jezuitów. 4. Koœció³ œ. Krzy¿a690, za rzek¹ Kamienic¹, opodal drogi do Grybowa, drewniany. Mia³ byæ bardzo staro¿ytny*. Wiadomoœci historyczne siêgaj¹ r. 1499. W latach 1809-1813 by³a w nim prochownia. Rozebrano go [w] 1830 r. (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 161-162). Dzwonki piêknego odlewu z tego koœcio³a by³y potem w skarbcu fary nowos¹deckiej (£epkowski, Biblioteka warsz. r. 1850, t. III, 451). 5. Koœció³ek œ. Walentego691 ze szpitalem trêdowatych za bram¹ wêgiersk¹. Szpital istnia³ r. 1490. Wzmianka o koœciele jest z r. 1541; by³ drewniany. R. 1655 koœció³

* Janota, w Przewodniku na Babi¹ Górê, itd. str. 64, twierdzi, ¿e sta³ przy drodze do Starego S¹cza, by³ obrz¹dku greckiego i ¿e w nim mia³ odprawiaæ mszê œ. Wojciech, a ostatni¹ liturgiê s³owiañsk¹ odprawia³ w nim w r. 1440 Izydor kard., metropolita kijowski i carogrodzki w przejeŸdzie na Ruœ. Zdaje siê, ¿e nast¹pi³o tu pomieszanie wiadomoœci o koœciele œ. Krzy¿a z koœcio³em œ. Wojciecha. To pomieszanie dwóch koœcio³ów wynika tak¿e ze wzmianki ¯egoty Paulego (Wyimki z podró¿y, Rozmaitoœci lw. r. 1835, 402-403).

œw. Jerzego ze smokiem) T. Dobrowolski, Ze studiów nad ikonografi¹ patrona rycerstwa, FHA, t. 9, 1973, s. 51; Olszewski 1975, s. 156-157, il. 22, por. tak¿e Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 286-287; Labuda, Secomska 2004, s. 232-233, il. 433-435. 688 Od 1934 roku w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywana jest rzeŸba œw. Paw³a, o³tarzowa, przemalowana, z koœció³ka cmentarnego w Nowym S¹czu, nr inw. MDT 181. Z koœcio³a tego¿ jest równie¿ gotycka rzeŸba Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, nr inw. MDT 294. 689 Przywilejem królewskim z 26 paŸdziernika 1360 roku mieszczanin s¹decki Miko³aj Kizling wyjedna³ zgodê Kazimierza Wielkiego na za³o¿enie Szpitala Œw. Ducha, który wkrótce – wraz z koœcio³em pod tym samym wezwaniem – powsta³ na Przedmieœciu Wêgierskim (Wielkim), od strony Starego S¹cza. Byæ mo¿e dzia³ania Kizlinga by³y tylko rozszerzeniem jakiejœ wczeœniejszej fundacji, gdy¿ niektóre Ÿród³a mówi¹ o Szpitalu Œw. Ducha ju¿ pod rokiem 1354, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 114, przyp. 42. W dokumencie z 1384 roku mowa jest o koœciele wraz ze szpitalem, le¿¹cym prope Novam Sandecz, pod t¹ sam¹ dat¹ wzmiankowany jest te¿ rector ecclesiae seu hospitalis Sancto Spirituo. Przed koñcem XIV wieku szpital zosta³ przeniesiony w obrêb murów miejskich, co wi¹za³o siê zapew- ne z rozbiórk¹ najstarszego koœcio³a duchackiego na Przedmieœciu Wêgierskim. 690 Zlokalizowano ten koœció³ na mokrad³ach nad rzek¹ Kamienic¹, poœrodku cmentarza, Kracik 1992a, s. 186. Wzniesiony zosta³ z drewna w latach 1464-1466, jako zbiorowa fundacja duchowieñstwa kolegiaty: prepozyta ks. Piotra z Konic, kustosza ks. Piotra z Têczyna oraz wikarych ks. Stanis³awa z Gliwic, ks. Jana z Brzezin, ks. Micha³a z Siar i ks. Miko³aja z Kêt. Konsekracja nowej œwi¹tyni przypad³a na dzieñ 17 stycznia 1466 roku. Koœció³ Œw. Krzy¿a mia³ podobn¹ dyspozycjê wnêtrza, jak koœció³ Œw. Wojciecha – z zewn¹trz obiega³y go soboty, od zachodu wejœcie os³ania³a dobudowana kruchta pod wie¿¹, wejœcie boczne prowadzi³o natomiast od pó³nocy. Wnêtrze oœwietla³o sie- dem okien, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 224. 691 Wzniesiono go – zapewne równoczeœnie z leprosarium znajduj¹cym siê obok – w 1464 roku, na Przedmie- œciu Wêgierskim, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 114-115. Koœció³ ten by³ fundacj¹ mieszczan s¹deckich z 14 lipca 1464, a konsekrowano go w 1510 roku, Kumor 1969, s. 226. Prepozytura szpitalna, której uposa¿enie zatwierdzi³ w 1539 roku Zygmunt Stary, erygowana zosta³a w roku 1542 przez biskupa Piotra Gamrata. Mimo ustanowienia wówczas sta³ego prepozyta szpitalnego, miejscowi franciszkanie zachowali – zapewne stare – prawo odprawiania w tym koœciele dwóch mszy tygodniowo, Leœniak 1992c, s. 325. Wizytacja z 1608 roku opisuje tê œwi¹tyniê jako niewielk¹ kaplicê z dwoma o³tarzami i krucyfiksem w têczy, której wnêtrze oœwietla³y dwa okna, Beiersdorf, Krasno- wolski 1992b, s. 225. W 1639 roku koœció³ Œw. Walentego wzmiankowany jest jako nowo wybudowany, jednak pod tym okreœleniem kryje siê przebudowa dokonana przez ks. Stanis³awa Rewerê, plebana z Barcic. W 1655 roku, w czasie najazdu szwedzkiego, zabudowania sp³onê³y, Kracik 1992b, s. 426. W okresie kasat józefiñskich koœció³ Œw. Walentego zosta³ rozebrany – ostatnia wzmianka o nim pochodzi z roku 1781, por. Kumor 1993a, s. 94. 148 i szpital spalili Szwedzi. Ale odbudowano je692 w r. 1678. Dziœ na tem miejscu jest ogród miejski i ogród dra Slavika (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza I, 104; II, 95 nota, III, 163-164; ten¿e, Nowy S¹cz, 68 i 75). 6. Koœció³ œ. Miko³aja693, na przedmieœciu wêgierskim. W r. 1409 byli przy nim chwi- lowo Norbertanie, przed przeniesieniem do zabudowañ k. œ. Ducha. R. 1493 jest wzmianka o jakiejœ jego budowie (Morawski, S¹deczyzna, II, 322). R. 1742 pogo- rza³ ale jeszcze 1781 grzebano zmar³ych na cmentarzu k. œ. Miko³aja (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza II, 95 nota; III, 49 i 161; ten¿e, Nowy S¹cz, 76). 7. R. 1494 buduje siê koœció³ œ. Jerzego za murami miasta694 (Morawski, S¹deczyzna II, 322, 329; X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 48 i 68). Dalsze jego dzieje nie znane695.

Dom karny Pierwotnie miejsce dworu biskupiego696 (Sygañski, Nowy S¹cz, 58). Muskata b. krak. ok. 1300 r. wysta- wi³ tu dwór letni drewniany. Po po¿arze 1522 r. wymurowa³ go na nowo Tomicki b. krak., a w latach 1566-1568 przyozdobi³ Padniewski b. krak. W r. 1608 by³ w ruinie; nad bram¹ by³y rzeŸbione herby: Orze³ kard. Fryderyka Jag., Dêbno Zbigniewa Oleœnickiego, Tr¹by kard. Radziwi³³a (Sygañski, Histo- rya N.–S., III, 28-29), a nad nimi Abdank Konarskiego b. krak. i rok 1515 (Sygañski, Nowy S¹cz, 35-36

692 Odbudowa szpitala i koœcio³a Œw. Walentego odby³a siê z inicjatywy ks. Wojciecha Witewskiego (Wittew- skiego), podkustoszego kolegiaty i plebana w Mystkowie, T. Opas, Zabudowa i mieszkañcy, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 578. 693 Zbudowano go zapewne przy koñcu XIV wieku, bo ju¿ w 1409 przejœciowo s³u¿y³ norbertanom. Otoczony cmentarzem, zlokalizowany by³ na Przedmieœciu Wêgierskim. Zapewne ju¿ wówczas by³a to budowla murowana. W wizytacji kardyna³a Jerzego Radziwi³³a nazwano go kaplic¹: capella [ ] antiqua et obsolata in suburbio Ungario, podaj¹c równoczeœnie, ¿e ma trzy o³tarze. W kolejnej wizytacji – biskupa Piotra Tylickiego, z 1608 roku – okreœlony jest jako ecclesia [ ] parva [ ] et murata. By³ bowiem niewielk¹ œwi¹tyni¹ jednonawow¹, nakryt¹ stropem, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 219. W 1742 koœció³ sp³on¹³, a w trzy lata póŸniej mieszczanin s¹decki Dulski legowa³ na jego odbudowê 14 grzywien. Sprawa przeci¹ga³a siê jednak, Austriacy byli jej niechêtni, mimo to w 1778 roku koœció³ Œw. Miko³aja istnia³ nadal wraz z cmentarzem. Kolejna przebudowa przypad³a na rok 1813 lub 1826, Kumor 1993a, s. 94. Nastêpny remont koœcio³a Œw. Miko³aja – w XX wieku czêsto zwanego kaplic¹ – prowadzono w roku 1919, a nastêpnie 1928-1929, kiedy to zapisano, i¿ kaplica ta by³a opuszczona od 40 lat, zniszczona i sprofa- nowana, B. Kumor, Parafia i ¿ycie koœcielne, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka i Z. Ruty, t. 3, 1996, s. 189. Po 1955 roku dawne wezwanie kaplicy zmieniono na Niepokalanego Poczêcia N. P. Marii. W latach 1982-1984 kaplicê rozbudowano, przykryto blach¹ miedzian¹ a wnêtrze gruntownie zmodernizowano. Zapewne wówczas (lub nieco wczeœniej) do wnêtrza przeniesiono z kapliczki Szwedzkiej elementy rzeŸbiarskiej grupy Niesienia krzy¿a, zob. przy- pis nasz 680. 694 O koœciele Œw. Jerzego nie wiadomo niczego pewnego. Nie da siê wykluczyæ, i¿ wymieniany bywa omy³kowo, na skutek ró¿nego okreœlania tego samego koœcio³a (p.w. Œw. Wojciecha i Œw. Jerzego), który sta³ od œredniowiecza na gruntach dawnej Kamienicy. 695 W wykazie œwi¹tyñ dawnych, dziœ nieistniej¹cych, nie mo¿e zabrakn¹æ dwóch koœcio³ów Œw. Heleny, jakie istnia³y w Che³mcu, naprzeciw miasta, zob. przypis nasz 74 i 75. 696 Dwór biskupi (curia episcopalis) zlokalizowany by³ od lokacji w po³udniowo-zachodniej czêœci miasta. Nie- wiele jednak mo¿na powiedzieæ pewnego o jego najwczeœniejszej fazie budowlanej, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 219. Oko³o 1507 roku pracowa³ tu przy budowie magister Thomas carpentarius de Nova Sandecz, który w liœcie do rajców Bardiowa chwali³ siê swoj¹ dzia³alnoœci¹ in curia Domini Episcopi in Sandecz, licz¹c na zatrudnienie przy fabryce ratusza bardiowskiego. Ma³o konkretne informacje o wygl¹dzie pa³acu biskupiego w XVI wieku przynosz¹ wizytacje biskupie, zwracaj¹ce uwagê bardziej na okaza³y detal rzeŸbiarski bramy wjazdowej, ni¿ rozplanowanie i funkcjê poszczególnych pomieszczeñ. Pewne jest, ¿e na prze³omie XVI/XVII wieku s¹decki dwór biskupi sta³ w ruinie i czeka³ na gruntown¹ odbudowê, zalecon¹ w wizytacji kard. Radziwi³³a, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 485. Przed rokiem 1652 resztki zabudowañ, a tak¿e plac nazywany Biskupie, przejê³y klaryski staros¹deckie, Leœniak 1992c, s. 321. 149 nota). R. 1652 plac z ogrodem, zw. Biskupie, nale¿a³ do Klarysek staros¹deckich. Tu zaczê³y budowaæ sobie koœció³, w r. 1670 wyprowadzony pod dach (Sygañski, Historya N.–S. III, 28-29. Wed³ug innej wersji, Gryfina, ¿ona Leszka Czarnego, chc¹c przenieœæ Klaryski ze Starego S¹cza, zaczê- ³a tu budowaæ klasztor (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y, Rozmaitoœci lw. r. 1835, 403), na gruncie nabytym w tym celu w r. 1299 od Jana Bogacza (Za³êski, Œ. Kinga, 58-59, ale powiedziano, ¿e by³o to w miejscu dzisiejszego zboru protestanck.). Klaryski jednak nie potrzebowa³y gmachu, który w r. 1732 od nich nabyli Piarzy, dokoñczyli budowy koœcio³a697 (Sygañski, Nowy S¹cz, 57) i przy nim dŸwignêli dwupiê- trowe kolegium (ten¿e, Historya N.–S., 29). By³o to najwytworniejsze z kolegiów piarskich w Polsce698 (Sobieszczañski, Wiadomoœci hist. o szt. piêknych, II, 95). W r. 1786 po kasacie Piarów rz¹d austr. zabra³ budynki [s³owo powtórzone] i w r. 1818 czêœæ obróci³ na gimnazyum, a w czêœci by³ urz¹d cyrkularny. W r. 1838-1848 kierownictwo gimnazyum mieli Jezuici, potem by³o kierownictwo œwieckie. W r. 1855 przeniesiono gimnazyum do dawnego klasztoru Jezuitów, budynek zaœ przemieniono na dom karny699, obni¿aj¹c II piêtro. Z czêœci koœcio³a zrobiono kaplicê wiêzienn¹, z innej kuchniê i spi¿arniê. To co z koœcio³a zosta³o nie posiada cech stylowych ani szczegó³ów zabytkowych. Pod ogrodem wiê- ziennym maj¹ byæ piwnice i drzwi zamurowane do korytarza podziemnego, prowadz¹cego do Nowego [Starego] S¹cza (X. Sygañski, Nowy S¹cz, str. 57-58).

Ratusz (dziœ nieistniej¹cy) Pierwotny by³ w pobli¿u koœcio³a paraf., przy ul. œ. Ducha. W r. 1448 Zbigniew Oleœnicki zakupi³ go od miasta i przeznaczy³ na mieszkanie wikarych; potem do r. 1893 by³o tam stare probostwo. Na rynku wystawiono ratusz700 zapewne ok. po³owy XV w. Po po¿arze 1522 miano go restaurowaæ, ale mo¿e nie

697 W 1653 roku proboszcz kolegiaty Œw. Ma³gorzaty ks. Szymon Jaroszewski zapisa³ w testamencie kwotê 7200 z³p, z przeznaczeniem na budowê nowego klasztoru dla klarysek – w Nowym S¹czu. Siostry rozpoczê³y wkrótce prace przy wznoszeniu koœcio³a na tzw. Biskupim (nale¿¹cej do nich dzia³ce w po³udniowo-zachodnim naro¿niku miasta), ale budowy nie ukoñczy³y i w tym stanie zaawansowania przekaza³y j¹ odp³atnie pijarom, na podstawie umowy z 2 maja 1732 roku. Zakonnicy dokoñczyli koœció³ (p.w. œw. Józefa Kalasantego), ponadto wznieœli przy nim swoj¹ dwupiêtrow¹ rezydencjê, wyp³acaj¹c jednoczeœnie klaryskom 3000 z³p tytu³em przejêcia inwestycji od sióstr. Nowy S¹cz by³ od pocz¹tku nietypow¹ siedzib¹ pijarsk¹, bowiem Zakon Szkó³ Pobo¿nych zobowi¹zany by³ swym prawodawstwem do tworzenia nowych siedzib klasztornych wy³¹cznie w po³¹czeniu ze szko³ami. A na kolegium pijar- skie w Nowym S¹czu nie chcia³a siê znów zgodziæ Akademia Krakowska, s³usznie upatruj¹c powa¿nej konkurencji dla swej kolonii akademickiej. Na skutek wieloletnich zabiegów oko³o tej sprawy Akademia uzyska³a od pijarów pisemn¹ submisjê, i¿ szko³y swej w mieœcie ani pod miastem nie otworz¹, pod kar¹ zburzenia tej¿e i wyp³acenia Akademii 10000 z³ wêgierskich zadoœæuczynienia. Pomimo tego, rektor kolonii donosi³ wielokrotnie Akademii, ¿e pijarzy w Nowym S¹czu przygotowuj¹ potajemnie otwarcie szko³y. Wzajemne targi trwa³y nieustannie a¿ do kasaty zakonu w roku 1786, a w koñcu – przeorganizowania przez Austriaków zasad i warunków na jakich funkcjonowa³a nowos¹decka kolonia Akademii Krakowskiej. Por. obszerne studium na ten temat J. Krukowskiego, Oœwiata i szkolnictwo , op. cit., s. 633- 664. 698 S³u¿y³o jednak to kolegium nie uczniom, jak zwykle u pijarów, a tylko alumnom. Mimo tego, sytuacja ta powodowa³a ci¹g³e spiêcia z Akademi¹ Krakowsk¹ i kierownictwem jej nowos¹deckiej kolonii, J. Krukowski, Oœwiata i szkolnictwo , op. cit., s. 639. 699 Ta zmiana funkcji podyktowana by³a specyfik¹ architektoniczn¹ kolegium pijarskiego, które mia³o grube, zawilgocone mury, a tak¿e w¹skie okna, przepuszczaj¹ce niewiele œwiat³a. Z tych to powodów ówczesny lekarz cyrku- ³owy wnioskowa³ ju¿ wczeœniej o przeniesienie szko³y oraz urzêdu cyrkularnego do innych pomieszczeñ. Sta³o siê to w roku 1855, zaœ w budynkach popijarskich zorganizowano zak³ad karny, z kaplic¹ wiêzienn¹ w czêœci dawnego koœcio³a klasztornego, por. Adamczyk, Perkowska 1993, s. 40-41. 700 Sta³o siê to najpewniej na krótko przed zakupieniem (za 150 grzywien) przez biskupa Oleœnickiego dawne- go ratusza (vetus praetorium) i przeznaczeniem go na mieszkanie kanoników i wikarych kolegiackich. Lokalizacja pierwszego ratusza s¹deckiego w pierzei miejskiej zabudowy ulicznej sprzeczna by³a z zasadami rozplanowania miast œredniowiecznych i wynika³a chyba z przypadku, który nada³ ratuszow¹ funkcjê jakiejœ – wczeœniej mieszczañ- skiej – kamienicy. Niewiele wiadomo o pierwszym ratuszu wzniesionym ju¿ na rynku s¹deckim, poza tym, i¿ w roku 1523 miasto zaci¹ga po¿yczkê na jego odbudowê, po po¿arze 1522 roku. W pi¹tek przed œw. Micha³em (25 wrzeœnia 1523 roku), burmistrz Jan Kromer i wójt Stanis³aw Frant po¿yczyli w imieniu miasta 400 grzywien u ks. Macieja z BrzeŸnicy – kustosza kolegiaty, w³aœnie na odbudowê ratusza. W 1558 roku Ÿród³a mówi¹ o wydatkach na trêbacza miejskiego (tibicinator), zaœ w 1561 roku rajcy zgodzili na rok niejakiego Józefa Nieszkowskiego, a¿eby na surmie, 150 dokonano tego gdy¿ w r. 1562 grozi³a budynkowi ruina i wtedy na tem samem miejscu Ludwik, murarz w³oski przebudowa³ go w guœcie w³oskim, z wie¿¹ zegarow¹ i sklepionemi izbami i korytarzami, u¿ywa- j¹c do odrzwi kamienia ciosowego. Nowy dach o³owiany na wie¿y dano w r. 1603701. Budynek sp³on¹³ w r. 1611, poczem w latach 1616-1618 odbudowano go ze zmianami. W XVII w. by³ to budynek jednopiêtrowy z okr¹g³¹ wie¿yczk¹. Wchód by³ od wschodu. Na I piêtrze by³a galerya otwarta. Na dole by³ cekauz i izba s¹dowa, nad ni¹ na piêtrze du¿a izba radziecka. W r. 1834 nabudowano II piêtro. Z jednej strony mia³ szczyt barokowy; wejœcie zrobiono od strony po³ud- niowej. Izbê radzieck¹ umieszczono na II piêtrze. W r. 1854 przerobiono go, mo¿e wtedy zmniejszono jego rozleg³oœæ. W r. 1894 zniszczy³ go po¿ar702, poczem go zburzono i w pobli¿u, na samym œrodku rynku wybudowano ca³kiem nowy w r. 1895703 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza III, 22-27). czyli sza³amai trzy razy dziennie: o œwicie, w po³udnie i na dobranoc wygrywa³; po ka¿dem zaœ wybiciu godziny na tr¹bie siê odzywa³. Wspomniana przez Tomkowicza data – 1562 – dotyczy raczej znacznej przebudowy ratusza s¹- deckiego, ni¿ wznoszenia go od podstaw. Zawarta 17 sierpnia 1562 roku umowa z muratorem w³oskim Lodovico, dotyczy³a bowiem prac przy ratuszu – wed³ug w³asnego projektu W³ocha – w duchu renesansowym (muracione pre- torii more italico), wyposa¿enia budynku w kamienne portale i takie¿ obramienia 12 okien, zobowi¹zywa³a ponadto Lodovica do zasklepienia pomieszczeñ, wybudowania wie¿y zegarowej, wystawienia kominów i wybielenia ca³oœci. Jak dowodz¹ kolejne umowy, zawierane przez rajców na prace przy ratuszu, Lodovico nie by³ jedynym, któremu dane by³o pracowaæ przy tej budowli. Wiosn¹ 1563 roku miasto zawar³o umowê z muratorem Tomaszem, aby ten ukoñczy³ budowê wraz z trzema wczeœniejszymi wspó³pracownikami Lodovica – Albertem Lubelczykiem, Krzysztofem Kurze- lowczykiem i Walentym Baranem. W kilka miesiêcy póŸniej zawarta zostaje kolejna umowa, tym razem z muratorem krakowskim Mateuszem, na dokoñczenie ratusza i wybielenie izby radzieckiej, tudzie¿ almarii (w tej to almarii – czyli archiwum – sta³a póŸniej wielka skrzynia dêbowa o trzech staroœwieckich zamkach, w której przechowywano perga- minowe przywileje królów polskich, nadane miastu od Wac³awa II a¿ po Stanis³awa Poniatowskiego, w tym dwa przywileje œw. Kingi i jeden ksiê¿nej Gryfiny, z koñca XIII wieku). We wrzeœniu 1563 roku podpisywana by³a kolejna umowa, w której znowu pojawi³ siê murator Albert Lubelczyk, maj¹cy tym razem nakryæ stropem izbê ³awnicz¹, izbê doln¹ i katowniê. Po ostatnich wyp³atach z kasy miejskiej – przypadaj¹cych na grudzieñ 1563 roku – wnosiæ nale¿y, i¿ budowa renesansowego ratusza zosta³a w ukoñczona w koñcu 1563 roku. Jak wiêkszoœæ innych budowli w mieœcie, tak¿e i ratusz ulega³ nastêpnie po¿arom (np. 19 czerwca 1611 roku) i przebudowom (1616-1618, 1834, 1854), a¿ doczeka³ rozbiórki, po kolejnym spaleniu siê 17 kwietnia 1894 roku. To w³aœnie tego dnia – jak ze smutkiem napisa³ Jan Sygañski – w czasie okropnego po¿aru miasta sp³on¹³ ratusz a wraz z nim zetla³a kowana skrzynia ze wszystkimi przywilejami. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992c, s. 497-499; Golachowski 1957, s. 190, który twierdzi, i¿ w skrzyni by³o oko³o 300 pergaminowych dokumentów, w wiêkszoœci królewskich. 701 A w 1610 roku zakupiono za kwotê 24 z³p. cztery tysi¹ce dachówek, na pokrycie ratusza. 702 Jak pisze Golachowski, po¿ar Nowego S¹cza, jaki rozpocz¹³ siê 17 kwietnia 1894 roku od budynku piekarni, szala³ w mieœcie dwa tygodnie. Mimo to, nie ewakuowano archiwum miejskiego z ratusza, gdy¿ ³udzono siê, i¿ muro- wanego budynku ogieñ nie dotknie, por. Golachowski 1957, s. 190, 198. 703 Zanim jeszcze dosz³o do po¿aru w 1894 roku, rada miejska Nowego S¹cza podejmowa³a próby przebudowy lub te¿ remontu nadw¹tlonego budynku XV-wiecznego ratusza, na co poleci³ burmistrz ówczesny – dr Karol Slavik – przygotowaæ plany budowniczemu miejskiemu Stanis³awowi Eljaszowi-Radzikowskiemu. Ten plany wprawdzie przy- gotowa³, ale po¿ar miasta z 17 kwietnia 1894 roku nadw¹tli³ wkrótce stary ratusz tak bardzo, i¿ postanowiono budowaæ nowy, od podstaw. W tym celu rozpisano ankietê, w której przestawiono do wyboru mo¿liwe lokalizacje: œrodek rynku, miejsce po spalonych domach w zachodniej b¹dŸ pó³nocnej pierzei rynkowej, targowicê drzewn¹ naprzeciw „Soko³a” a wreszcie – mo¿liwoœæ adaptacji zamku do funkcji ratusza. Po dyskusji, kolegialnie opowiedziano siê w koñcu za lokalizacj¹ w centrum rynku i ponownie powierzono prace projektowe Eljaszowi-Radzikowskiemu. Jednak po jego rych³ej œmierci, zadanie to przejêli architekci wiedeñscy: Miksch i Niedzielski, którzy przygotowali plany dwupiêtrowego ratusza w stylu neogotyckim. Na szczêœcie, miasta nie by³o staæ na taki gmach, zatem ponownie zlecono plany budowni- czemu miejskiemu – Janowi Perosiowi. Ten przygotowa³ projekt obecnego ratusza, zaœ plany, po zaopiniowaniu przez wielu architektów – m.in. Tadeusza Stryjeñskiego, zosta³y przyjête do realizacji. Do wykonawstwa – drog¹ licytacji ofertowej – wybrano firmê krakowskiego architekty Karola Knausa i ju¿ w sobotê 6 lipca 1895 roku rozpoczêto prace oko³o fundamentów. Poœwiêcenie kamienia wêgielnego pod budowê ratusza w Nowym S¹czu dzia³o siê w sobotê dnia 27 lipca 1895 roku o godzinie jedenastej przed po³udniem. Œwiêci³ – w obecnoœci burmistrza Lucjana Lipiñskiego – ks. dr Alojzy Góralik proboszcz miejscowy i Infu³at w asystencyi ca³ego miejscowego duchowieñstwa, w obec ca³ego grona Rady miejskiej urzêdników Magistratu, tudzie¿ w obec licznie zgromadzonych reprezentantów w³adz miejsco- wych, wojskowoœci, obywateli miasta i okolicy, ca³ej inteligencji miejscowej, licznie zgromadzonych pañ i mnóstwa publicznoœci. Por. Akt poœwiêcenia kamienia wêgielnego pod budowê ratusza w Nowym S¹czu, Nowy S¹cz, 1985. 151 dopisek o³ówkiem na Dawny opis. Budynek spory na planie prostok¹ta*, bez dziedziñca wewnêtrznego, dwupiêtrowy, ze lewym marginesie szkarpami w naro¿nikach (fig. )704. Z facyaty wyrasta wie¿a o barokowym he³mie. Jest on zapewne s. 72a rêkopisu: staro¿ytny, mo¿e œredniowieczny, ale przebudowami zmieniony, przedstawia siê jako zwyk³a kamienica Plan z r. 1875 z dachem czterospadowym gontowym, na której nadbudowano drugie piêtro i wie¿ê. Wêgary okien po- tam¿e: Mehoffera ni¿ej II piêtra maj¹ cechê XVII w. Ca³oœæ tynkowana (fig. )705. Zewn¹trz przy wejœciu z boku, na teka IV str. 20 wysokoœci ok. 2 m. od terenu wmurowana jest tablica z marmuru czerwonego w kszta³cie jakby infu³y tam¿e: ze Sprawozd. (fig. )706 wys. 1.05 m. – szer. u do³u 0.80 m. Nie ma ramy, tylko doko³a r¹bek jakby dzierzgany t. IV albo Stefana z drobnych listeczków. Wewnêtrzne pole wype³nia okaza³y rzeŸbiony barokowy blazon heraldyczny. Matejki teka I str. 2 Wœród bujnych splotów liœci stylizowanych kartusz a na nim tarcza eliptyczna stoj¹ca, wydêta, albo X. Sygañski Hist. czworodzielna z herbami: Now. S¹cza II str. 345 (dobra rycina 1) Gryf, 2) Cio³ek czy Lewek? 3) Belina 4) Topór. Z korony nad he³mem wspina siê w górê Gryf niemal z fotografii) ca³kowity, z jêzykiem wywieszonym; trzyma w szponach nie tr¹bê, tylko coœ podobnego do tarczy z wstêg¹ rozwian¹ falisto. U do³u wyryty jest kapitalikami napis: VIRTUS NOBILITATIS CHARACTER Tablicê tê znaleziono przed r. 1889 w gruzach czy fundamentach jednej z kamienic w rynku. Na ratuszu przechowuje siê archiwum bogate zw³aszcza w dyplomy pergam. od XIII w. pocz¹wszy, z podpisami œ. Kunegundy, Leszka Czarnego itd. S¹ tam ksiêgi miejskie z XV w., ksiêgi cechowe szew- ców z XVII w. ze wspomnieniami o pobycie Szwedów i morowem powietrzu (Notaty moje z lat 1887 i 1892 – por. £uszczkiewicz, Wycieczka naukowa 1889 r., Spraw. Kom. hist. szt. tom IV, str. LXXXI). Na ratuszu s¹ dwa miecze katowskie, pami¹tka jus gladii miasta i stara kronika miasta pisana z ozdoba- mi i malowid³ami (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y, Rozmaitoœci lwow. 1835 r., 403). W r. 1894 w po¿arze budynku uleg³o zniszczeniu archiwum z wiêksz¹ czêœci¹ najstar- szych przywilejów i ksi¹g miejskich707.

Bó¿nica w bliskoœci zamku i mostu na Dunajcu. R. 1699 Jerzy Pawe³ Lubomirski, star. pozwoli³ zbudowaæ synagogê na ul. Szpitalnej, za zgod¹ magi- stratu708 (Sygañski, Historya N.-S., I, 171). Zapewne do niej odnosi siê wzmianka, ¿e bó¿nica przy ul.

* Za³¹czony rzut poziomy z r. 1875, wykonany do celów jedynie praktycznych obejmuje obok starych murów budynku tak¿e otaczaj¹ce go przystawki póŸniejsze.

704 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 162-164. 705 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 165. 706 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 167. 707 W po¿arze ratusza sp³onê³a dêbowa skrzynia z 300 najcenniejszymi dokumentami pergaminowymi. To co uratowano, zawdziêczamy poœwiêceniu dwóch cz³onków Komisji archiwalnej: profesora gimnazjalnego Jana Dobrzañ- skiego (lub Dworzañskiego – jak w TGKGZ 1900, s. 404.) i inspektora szkolnego Zagrodzkiego, którzy w czasie po¿aru weszli po drabinie do pomieszczeñ archiwum na piêtrze i z p³on¹cego ratusza wyrzucili przez okno 150 ró¿- nych ksi¹g (g³ównie wójtowskich i radzieckich), por. Golachowski 1957, s. 190-191. Ocalone archiwalia przewieziono wkrótce do Krakowa, gdzie zosta³y z³o¿one – jako depozyt – w Archiwum Akt Dawnych. Nigdy ju¿ jednak do Nowego S¹cza nie powróci³y, bowiem miasto do dziœ nie wycofa³o tego depozytu, tam¿e, s. 199-200. 708 Synagoga ta wspomniana jest w 1733 roku oraz w 1746, kiedy p³onie w po¿arze miasta. Odbudowana, znów jest niszczona przez ogieñ w 1775 roku, po czym zezwala na jej odbudowê biskup krakowski blisko bramy Ma³ej w murze ko³o miasta, por. T. Opas, Zabudowa i mieszkañcy, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 578, przyp. 84. Posiadany przez miasto przywilej de non tolerandis Iudeis powodowa³ nik³y nap³yw ludnoœci ¿ydowskiej do miasta. Równie¿ póŸniejsze przywileje – W³adys³awa IV, Jana Kazimierza i Micha³a Korybuta – zabrania³y ¯ydom posiadania domów w mieœcie, zajmowania siê handlem i propinacj¹ (z wyj¹tkiem jarmarków) pod kar¹ gard³a i utrat¹ wszystkich towarów. W drugiej po³. XVII wieku procesowi osiedlania siê ¯ydów w Nowym S¹czu zdaje siê sprzyjaæ starosta s¹decki Konstanty Lubomirski, który popada nawet na tym tle w konflikt z mieszczanami, rozstrzygany w 1667 roku przez s¹d królewski. Mimo protestów, król Micha³ Korybut zmienia swe postanowienie odnoœnie ¯ydów, g³ównie z powodu upadku gospodarczego miasta i jego wyludnienia po potopie szwedzkim, wojnach i zarazach. W 1673 roku Korybut Wiœniowiecki zezwala ¯ydom kupowaæ nieruchomoœci w Nowym S¹czu, budowaæ domy i prowadziæ handel. W œwietle powy¿szego, przywilej Lubomirskiego (z 1699 roku) na budowê synagogi jest ju¿ 152 Krakowskiej wzniesiona w r. 1746 stoi po dziœ dzieñ709 (tam¿e III, 140 nota). Budynek zniszcza³ w po- ¿arze 1890 r.710. Dawniejszy opis. Zewn¹trz jest bezstylow¹ o dachu gontowym i oknach pó³kolnie zamkniêtych. We- wn¹trz (fig. )711 jest piêkn¹, kunsztown¹ konstrukcy¹ architektoniczn¹, pochodz¹c¹ z r. 1746, jak to dopisek o³ówkiem na napis na o³tarzu œwiadczy. Sala kwadratowa, 11 m. boku maj¹ca, rozdzielona na 9 sklepionek w planie lewym marginesie przez wprowadzenie 4 filarów wolnych poœrodkiem i dwu przyœciennych przy ka¿dej z czterech œcian, s. 72b rêkopisu: Wnêtrze, Wyspiañsk. oraz po jednym w k¹tach. Filary te maj¹ kapitele gzymsowane barokowe z gipsu jako rodzaj impostów, teka II, str. 25 na nich spoczywaj¹ gurty w formie przygniecionego pó³kola, daj¹ce pola kwadratowe jako podstawê sklepionek p³askich lub kopu³kowatych. Œrodkiem z kolumn wolno stoj¹cych przez poœrednictwo pen- dentywów wyrasta kopu³a pó³kolna, dominuj¹ca wewn¹trz nad reszt¹ sklepionek i malowana. Filary g³ówne œrodkowe ró¿ni¹ siê od przyœciennych tem, ¿e te ostatnie w po³owie swej wysokoœci rozdzielo- ne s¹ fryzem i gzymsem, które przechodz¹ i na œciany, dziel¹c ich wysokoœæ na 2 czêœci. Na wierzchu tego gzymsu u œcian ustawione s¹ ny¿e dwie, pólkolem zamkniête, niskie, z impostami skromnymi; nad tem po jednem du¿em mieœci siê oknie. W poœrodku bo¿nicy pod ow¹ kopu³k¹, która jest polichromo- wana roœlinnie w uk³adzie geometrycznym ze znakami zodyaku, znajduje siê wzniesienie dla œpiewa- ków, murowane z ceg³y, tynkowane. Parapet ma formê wazonow¹, w planie trzy razy przegiêt¹ jako barok.; dostêp zapomoc¹ schodów z dwu stron, porêcz tych schodów ciekawa, bo w formie ³uków odpornych gotyckich, uformowana z ceg³y. Balasy s¹ z ceg³y otynkowanej. Wszystko to ma charakter wielce oryginalny, a ca³a bó¿nica swemi liniami architektury, œwiecznikami bronzowymi, pulpitami, sk³ada siê na motyw wielce malowniczy. Konstrukcya œrodkowej kopu³y na filarach, Ÿle obliczonej przez budowniczego, przy murach niedoœæ grubych i braku szkarp, grozi zawalenie, mimo ankier ¿elaznych i drewnianych i dr¹gów podpieraj¹- cych dodanych filarom. Widaæ niedobre rysy (£uszczkiewicza Wycieczka naukowa 1889 r., Sprawozd. Kom. hist. szt., tom IV, str. LXXXI).

Domy Na domu Marczewskich dawniej podobno nale¿¹cym do kollegiaty (przy ul. Lwowskiej – róg rynku)712 wmurowana jest tablica marmurowa o kszta³cie ujêtym od góry w 5 boków oœmioboku713. Pole wewnêtrzne obwiedzione skromn¹ listw¹ o p³aszczyŸnie skoœnie ku wnê- trzu nachylonej wype³nia p³askorzeŸba: dwaj klêcz¹cy anio³owie z liliami w jednej rêce, drug¹ trzymaj¹ za promienie medalion z monogramem IHS; nad H jest krzy¿yk a do³em serce prze- tylko konsekwencj¹ wczeœniejszych faktów osadniczych i spo³ecznych. W 1731 roku pojawia siê w Ÿród³ach nowo- s¹deckich ulica ¯ydowska, tam¿e, s. 583-586. 709 Rok 1746 – jako czas wzniesienia synagogi s¹deckiej pojawi³ siê w literaturze przedmiotu za spraw¹ pulpitu odnalezionego we wnêtrzu, w koñcu XIX wieku, na którym to pulpicie widnieæ mia³a owa data. Jak jednak dowiód³ ¿ydowski historyk Rafa³ Mahler, pulpit ów musia³ byæ zabytkiem starszym ni¿ sama budowla, bowiem obecna bo¿nica wzniesiona zosta³a w latach siedemdziesi¹tych XVIII wieku, por. E. D³ugoszowa, Synagoga w Nowym S¹czu – spot- kanie z zabytkiem i ¿ydowsk¹ przesz³oœci¹ miasta, RS, t. 28, 2000, s. 61-71. Po po¿arze miasta w 1894 roku, synago- ga zosta³a znacznie przekszta³cona: dobudowano dwa boczne ryzality w kszta³cie wie¿, obni¿ono wysokoœæ dachu, sklepienie we wnêtrzu zast¹pione zosta³o stropem kasetonowym, ca³kowicie zmieniono tak¿e wygl¹d bimy. Opis wnê- trza i jego wyposa¿enie z okresu miêdzywojennego podaje D³ugoszowa, tam¿e, s. 63-64. W 1971 roku opuszczon¹ synagogê przejê³o muzeum s¹deckie, które po d³ugim remoncie, w 1982 roku utworzy³o w niej swój oddzia³ – Galeriê „Dawna Synagoga”, w której funkcjê sali wystaw czasowych po³¹czono z interesuj¹c¹ ekspozycj¹ s¹deckich judaików, w przedsionku sali g³ównej. 710 Po¿ar ten mia³ miejsce 17 kwietnia 1890 roku i poch³on¹³ ca³¹ dzielnicê ¿ydowsk¹, por. Akt poœwiêcenia kamienia wêgielnego pod budowê ratusza , op. cit. 711 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 168. 712 Chodzi tu o kamienicê Rynek 31. 713 Obecnie p³yta (w rzeczywistoœci wykuta z drobnoziarnistego piaskowca, barwy ugrowo-¿ó³tej), jest silnie zniszczona, w 2/3 zamalowana farb¹, w 1/3 farba z³uszczy³a siê ju¿ samoistnie, ods³aniaj¹c naturaln¹ barwê kamie- nia. Ten wartoœciowy detal kamieniarski, wzmiankowany przez KZS 1951, s. 24, wymaga podjêcia pilnych prac kon- serwatorskich. 153 dopisek o³ówkiem na bite trzema gwoŸdziami (fig. )714. Uk³ad ca³oœci ma cechy renesansowe, lecz fa³dy kanciaste lewym marginesie i twarde s¹ reminiscency¹ gotycyzmu715. s. 73 rêkopisu: klisza z druku Dawne opisy Niegdyœ wszystkie domy na rynku, a niektóre w ulicach mia³y podcienia716 (Sygañski, Historya N.-S., II, 232). Po ulicach miasta, zw³aszcza pobliskich kolegiaty znajduj¹ siê w domach reszty posiadaj¹cych wartoœæ artystyczn¹ odrzwi i opraw okien kamiennych717, oraz na œcianach zewnêtrznych kilka p³asko- rzeŸb (£uszczkiewicza Wycieczka naukowa 1889 r. Sprawozd. Kom. hist. szt. tom IV, str. LXXXI). Dom na Rynku l. 6 ma bramê o ³uku sp³aszczonym i obramieniu kamiennem profilowanem renesansowo, u góry ornament z wolut nadkrytych wieñcem718. Z boku wprawiony kamieñ z g³ow¹ rzeŸbion¹ potwora gotyckiego719. Dom na Rynku l. 31 ma bramê g³ówn¹ gotyck¹, a w sieni odrzwia gotyckie z XV w720. Dom Herbsta na ul. Kazimierza l. 197721 o 3 oknach w szerokoœci ma fasadê kamienn¹ barokow¹, na parterze i I piêtrze rozcz³onkowan¹ architektonicznie, z ³adnemi obramieniami okien, filunkami i gzym- sami722. Na I piêtrze rauty ciosowe – wszystko grubo zabielone. Wewn¹trz na I piêtrze pokoje znacznej

714 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 172, 174. 715 Trafne spostrze¿enie, jednak p³yta pochodzi najpewniej dopiero z 1 po³. XVII wieku. 716 Jak dowodz¹ Beiersdorf i Krasnowolski, u schy³ku œredniowiecza murowana zabudowa mieszczañska do- minowa³a przede wszystkim w pierzejach rynkowych. Œwiadcz¹ o tym zachowane w piwnicach kamienne w¹tki murów i kolebkowych sklepieñ oraz detale architektoniczne, przy czym rzuty piwnic o w¹tkach kamiennych nie zawsze pokry- waj¹ sie z kondygnacjami nadziemnymi, Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 240. Przyk³adem mog¹ tu byæ piwnice kamienicy Rynek 10 (w pierzei zachodniej), gdzie – zachowany w uk³adzie kamiennych piwnic – dwuosiowy rzut domu gotyckiego zosta³ zaadaptowany w okresie renesansu przez wydzielenie osi œrodkowej z sieni¹ przejazdow¹. Na podstawie rzutów piwnic mo¿na wnioskowaæ, ¿e w przyrynkowej zabudowie póŸnogotyckiej wystêpowa³o kilka typów domów. Jednym z nich by³ dom o dwuosiowym uk³adzie rzutu, wype³niaj¹cy ca³¹ szerokoœæ dzia³ki lokacyjnej (np. dom Rynek 10), innym – dom o takim samym rzucie, lecz zapewne z niezabudowanym miedzuchem (dom Rynek 9). Istnia³y te¿ zapewne póŸnogotyckie domy o uk³adach trójosiowych, z niepodpiwniczon¹ sieni¹ poœrodku (dom Rynek 31), tam¿e, s. 240-241. Byæ mo¿e jeszcze w œredniowieczu, a najpóŸniej w epoce renesansu, powsta³y piwniczne trakty przedpro¿ne. Trakt taki najpe³niej zachowa³ siê w domu Rynek 9, gdzie zajmuje pe³n¹ szerokoœæ czteroprêtowej dzia³ki lokacyjnej. W niektórych piwnicach przyrynkowych, interpretowanych jako gotyckie, kamienne kolebki maj¹ przekrój zaostrzony (kamienice nr 2, 3, 7). Wyj¹tkiem jest ceglane sklepienie gotyckie, nakrywaj¹ce frontow¹ komorê piwniczn¹ w po³udniowej osi rzutu kamienicy Rynek 31, tam¿e, s. 241-242. Gotyckie portale piwniczne reprezentuj¹ kilka zasadniczych typów. Dwa sfazowane ostro³ukowe zachowa³y siê w domu nr 31, kolejny mo¿na ogl¹daæ w wejœciu do tylnej komory piwnicznej domu nr 9. Podobne, lecz pozbawione sfazowañ, zachowa³y siê w kamienicach przyryn- kowych nr 3, 11 i 28, tam¿e, s. 242, il. 71-83. Popularn¹ form¹ by³y te¿ portale o ³uku pe³nym, zarówno z faz¹, jak i niesfazowane. Wyj¹tkowo bogaty jest portal osadzony wtórnie w zejœciu do piwnic domu przyrynkowego nr 28, pochodz¹cy z XVI wieku. Profil pó³kolistej archiwolty (przypominaj¹cy jeszcze gruszkowaty: listwa na wa³ku) i wêgary (o charakterze gotycko-renesansowym) wskazuj¹, ¿e portal ten osadzony musia³ byæ pierwotnie w kondygnacji naziem- nej, tam¿e, s. 242, il. 79. 717 PóŸnogotyckie domy s¹deckie wyposa¿one by³y w kamienne obramienia okienne, które jednak – w przeci- wieñstwie do portali piwnicznych – uleg³y niemal ca³kowitemu zniszczeniu. Jedynym ocala³ym jest tu nadpro¿e prosto- k¹tnego okna – z szerok¹ faz¹, przylg¹ i œladem pionowego podzia³u – wmurowane wtórnie (jako materia³ rozbiórko- wy) w zejœciu do piwnic kamienicy Rynek 10, Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 242-243. 718 Brama wejsciowa zosta³a zniszczona zapewne jeszcze w koñcu XIX wieku. Obecnie szerokie wejœcie do sieni zamkniête jest p³askim nadpro¿em, zdobionym kliñcowatym boniowaniem. 719 Byæ mo¿e chodzi tu o maskê lwa z koluchem w pysku, wykut¹ z piaskowca, wmurowan¹ (wraz z innymi detalami kamiennymi) we wnêtrzu dawnej kaplicy Lubomirskich, w œcianê wschodni¹, pod chórem muzycznym, po prawej stronie. Mog³a dostaæ siê tam nawczeœniej po po¿arze Rynku w roku 1890 lub 1894. 720 Dziœ odrzwi tych ju¿ nie ma, zosta³y usuniête najpewniej po po¿arze z roku 1894. Jedyn¹ ikonografi¹ wnê- trza tej sieni jest dziœ rysunek Wyspiañskiego z 1889 roku. 721 Chodzi tu o zachowan¹ do dziœ dawn¹ kamienicê Lubomirskich, zlokalizowan¹ w naro¿niku ul. Franciszkañ- skiej i Kazimierza Wielkiego (dawniej Szpitalnej), wzniesion¹ w 1 po³. XVII wieku, która po remoncie i rozbudowie zrealizowanej w latach 1965-1970 sta³a siê siedzib¹ Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Nowym S¹czu, por. tak¿e KZS 1951, s. 24. 722 Piêtrowa kamienica, nakryta dachem czterospadowym, posiada czteroosiowe elewacje boczne i frontow¹ (od ul. Kazimierza Wielkiego) – trójosiow¹, rozcz³onkowane lizenami na postumentach zdobionych graniastymi rautami. 154 wysokoœci (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849 i rysunki wspó³czesne im L. £epkowskiego w tekach dopisek o³ówkiem na konserwatorskich J. £epkowskiego w aktach Grona Konserw. Gal. zach). lewym marginesie Dom na rynku, w po³aci zachodniej723 ma bramê wejœcia ostro³ukow¹724, a sieñ renesansowo zasklepion¹ s. 73 rêkopisu: o sklepieniu sp³aszczonem z lunetami (fig. )725. W bocznej œcianie sieni odrzwia kamienne renesansowe, Wysp.[iañskiego] prostok¹tne o wêgarach skromnie a gzymsie górnym bogaciej profilowanych726. Na dolnym cz³onku teka II str. 19 gzymsu i na fryzie pod nim napis ryty kapitalikami w dwóch wierszach: tam¿e: Z X. Sygañsk. NOSCE TE IPSUM ANNO DOMINI 1608 GT Z ¿ycia dom. szl. NOBILITAS EST SOLA VIRTUS (fig. ) s¹deck. str. 163

Charakterystyczne stare domki s¹ na rynku, obok naro¿nika ul. Koœciuszki (fig. )727 tam¿e: Wysp.[iañskie- Wiêkszej czêœci tych domów, które istnia³y jeszcze w r. 1889, nie by³o ju¿ po po¿arach 1890 i 1894 r. go] teka II str. 19 Dom Herbsta rynek l. 197 przy odnawianiu tak zatynkowano, ¿e zosta³y tylko s³abe œlady jego architek- tury728.

Mury miejskie obronne Za³o¿enie ich siêga czasów Kazimierza W.729. By³y kamienne730, mia³y wysokoœci 12 ³okci731. Miejsca- mi (od strony rzeki Kamienicy) by³y podwójne, przy nich by³o baszt czyli wie¿ 13. W XVII i XVIII w.

Z dawnej dekoracji elewacji zewnêtrznych, w kondygnacji I piêtra, zachowa³o siê 7 uszatych obramieñ okiennych, z belkowaniem ozdobionym w partii fryzu kroplami i rozetami. Ca³oœæ zosta³a mocno zrekonstruowana w latach 60-tych XX wieku. 723 Mowa tu o kamienicy Rynek 10. 724 Dawna ostro³ukowa brama zosta³a przebudowana na przelomie XIX i XX wieku. 725 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 171 (u góry). 726 Z tego póŸnorenesansowego portalu do dziœ we wnêtrzu sieni zachowa³o siê tylko nadpro¿e z wydatnym gzymsem, inskrypcj¹ i dat¹ 1608, por. KZS 1951, s. 24. 727 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 171 (u do³u). 728 Kamienica mocno ucierpia³a podczas wybuchu na zamku 17 stycznia 1945 roku. Jej restauracjê, po³¹czon¹ z gruntown¹ rekonstrukcj¹ póŸnorenesansowych obramieñ okiennych, przeprowadzono dopiero w latach 1965-1970. Trzy oryginalne fragmenty dekoracji obramieñ okiennych tej kamienicy (jedna rozeta i dwa fragmenty kropelek-gutt) wmurowane s¹ dziœ we wnêtrzu dawnej kaplicy Lubomirskich, w jej œcianê wschodni¹, pod chórem muzycznym, po prawej stronie. 729 Wiêkszoœæ badaczy (szczególnie dawniejszych) przyjmuje to datowanie za uzasadnione, s¹ jednak i tacy, którzy sk³onni byliby widzieæ pocz¹tki murowanych umocnieñ Nowego S¹cza wczeœniej, na prze³omie XIII i XIV wieku, a zatem w dobie Wac³awa II Czeskiego, por. J. Widawski, Mury obronne w Pañstwie Polskim do pocz¹tku XV wieku, Warszawa 1973, s. 303-317. Z tego w³aœnie czasu znany jest niedatowany przekaz mówi¹cy, jakoby Wac³aw II uwol- niæ mia³ miasto od ce³ i danin, z przeznaczeniem tych funduszy na naprawê murów. D³ugosz wprost przypisuje budowê murów w Nowym S¹czu czeskiemu w³adcy, mo¿liwe jest tak¿e, i¿ w³aœnie to miasto mia³ na myœli autor zapiski z 1298 roku w Roczniku Œwiêtokrzyskim, twierdz¹cy, ¿e poza murami krakowskimi Czesi wznosili te¿ inne obwarowania w Polsce. Przeciw jakiemuœ znaczniejszemu udzia³owi Kazimierza Wielkiego w realizacji murów obronnych Nowego S¹cza zdaje siê w koñcu przemawiaæ brak wyliczenia tego miasta w kronice Janka z Czarnkowa, poœród tylu innych, które Kazimierzowi Wielkiemu zawdziêcza³y ufortyfikowanie. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 227 (tam te¿ literatura przedmiotu). W póŸniejszym czasie wzmianki o murach s¹deckich spotyka siê w Ÿród³ach czêsto: w 1331 roku £okietek przeznacza nadania dla miasta m.in. na umocnienia obronne, w 1368 roku Kazimierz Wielki zezwala w Nowym S¹czu na poszerzenie bramy M³yñskiej, aby mog³y przez ni¹ przejechaæ wozy zd¹¿aj¹ce do m³yna stoj¹ce- go poza murami, zwalnia ponadto mieszczan s¹deckich z wszelkich op³at na jeden rok, aby przebudowê bramy mogli doprowadziæ do skutku. W 1405 roku Jagie³³o uwalnia – dokumentem wystawionym w Niepo³omicach – kupców s¹- deckich od ce³ w Czchowie, pod warunkiem przeznaczenia tych kwot na remont murów w Nowym S¹czu. W 1409 roku o klasztorze norbertañskim pisze siê w Ÿródle extra muros civitates, zaœ czyjeœ ogrody w 1412 roku okreœla jako extra muros, tam¿e, s. 228-229. 730 Jak mo¿na siê przekonaæ na podstawie zachowanych do dziœ reliktów, mury obronne Nowego S¹cza wznie- sione by³y z piaskowca ³amanego, spojonego zapraw¹ wapienn¹ z u³amkami cegie³, w w¹tku stosowane by³y ponadto warstwy wyrównawcze. Chodnik dla stra¿y tworzy³ wyraŸny uskok po wewnêtrznej stronie muru, a chroni¹ce go przedpiersie zaopatrzone by³o w krenela¿. Wiedza o s¹deckich obwarowaniach murowanych znacznie wzros³a w toku ratowniczych prac badawczych i konserwatorskich, jakie wykonano w sierpniu-wrzeœniu 1961 roku, kiedy to kanalizu- 155 dopisek o³ówkiem na by³y 4 bramy: Krakowska, M³yñska, Wêgierska732 i wymieniona w r. 1648 brama Grodzka. Prócz nich doklejonej na lewym furty733: Miejska, Szpitalna i furta na Ró¿anej ulicy (X. Sygañski, Nowy S¹cz, str. 54, ten¿e Hist. Now. marginesie s. 74 S¹cza I, 57-58; II, 3). Dalsze szczegó³y ob. Tego¿: Hist. Nowego S¹cza II, 2-7). rêkopisu kartce: R. 1793 rozebrano mury wraz z 3ma bramami Krakowsk¹, M³yñsk¹ i Wêgiersk¹ (X. Sygañski, Nowy Widoki fot. baszty zamku w Nowym S¹cz, str. 54). Resztê murów zniesiono w r. 1804. W r. 1824 sta³y jeszcze mury okr¹g³ej baszty Garncar- S¹czu z r. 1904 s¹ w skiej (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, II, 16-17). W r. 1887 i 1892 by³y jeszcze pozosta³oœci murów Muzeum narod. krak. w pobli¿u kapliczki œ. Marka z r. 1771, w ogrodzie plebañskim niedaleko kollegiaty i po stronie pó³noc- Arch. konserwat. nej miasta przy zamku, którego stanowi¹ tyln¹ zewnêtrzn¹ œcianê. Przed³u¿enie ich ku wschodowi stanowi¹ce po³¹czenie z zamkniem ze star¹ baszt¹ Kowalsk¹734, by³o zachowane z chodnikiem stra¿y na odsadzce od strony miasta i ze strzelnicami. Do chodnika prowadzi³y nadrujnowane schody ciosowe z wielkich g³azów poprowadzone ramieniem prostolinijnem wzd³u¿ wewnêtrznego lica murów. Zakry- te by³y wówczas te schody szop¹ przystawion¹ do murów. Têdy sz³o siê na piêtro baszty. Widok tej tam¿e: partyi murów z baszt¹ od zewn¹trz miasta, w r. 1889 przedstawia fig. 735. PóŸniej zosta³y objête prze- Wysp.[iañskiego] teka róbk¹ – ob. ni¿ej przy opisie zamku. II str. 18 Dziœ s¹ kawa³y murów za wiêzieniem od Dunajca, dalej w ogrodzie plebañskim i w ogrodzie Jezuickim, oraz baszta Kowalska. Jest te¿ przekop736 szeroki do nawodniania, miêdzy Dunajcem a Kamienic¹ (X. Sy- gañski, Hist. Nowego S¹cza, II, 16-17). tam¿e: Widok Zamku Zamek ze stron: Przyjaciel Niepewn¹ jest wiadomoœæ podana przez X. Za³êskiego (Œ. Kinga, str. 56-57) jakoby ju¿ w r. 1292 dla Ludu VII, (1840), str. obrony ziemi krakowskiej stan¹³ gródek drewniany, nazwany Sandecz nova. Zamek murowany za³o¿yæ 372 i 373 mia³ Kazimierz W.737 (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, str. 62-64). Na budowê jego wo¿ono kamienie

j¹c ul. Wa³ow¹ natkniêto siê na 90 metrowy fragment dobrze zachowanego muru miejskiego. Jak wnosiæ mo¿na z dokumentacji pomiarowej wykonanej przez Bogdana Benedyktowicza (przechowywanej w WUOZwNS, nr inw. 2748) – gruboœæ muru obronnego oscylowa³a oko³o 230 cm, zaœ wysokoœæ odkopanych reliktów waha³a siê od 200-260 cm. W toku prac, przed domem przy ul. Wa³owej nr 22, natrafiono tak¿e na posadowienie baszty Krawieckiej, kwadrato- wej, o boku 8 m, wydobyto równie¿ sporo kamiennego detalu architektonicznego, w tym piaskowcowe oœcie¿a portalu. 731 Z. Beiersdorf i B. Krasnowolski – po starannej analizie Ÿróde³ i zachowanych in situ reliktów – stwierdzaj¹, i¿ obwód obronny Nowego S¹cza sk³ada³ siê z: muru z bramami i basztami, poprzedzaj¹cej go fosy i wa³u od po³udnia, drugiej linii muru – przynajmniej od po³udnia, a tak¿e z innych stron (np. od pó³nocy pod zamkiem), drugiej fosy od po³udnia. por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 229. 732 Brama Krakowska (Porta Cracoviensis, broniona przez szewców) znajdowa³a siê po pó³nocnej stronie mia- sta, M³yñska (Porta Molendinalis, przydzielona kuœnierzom) od strony Biecza i dzisiejszej ul. Lwowskiej (zatem od wschodu – a nie zachodu, jak utrzymuj¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 232), zaœ brama Wêgierska (Porta Hun- garicalis, nale¿¹ca do bednarzy) by³a na po³udniu, na osi dzisiejszej ulicy Jagielloñskiej. Wymieniona przez Tomkowi- cza brama Grodzka znajdowa³a siê wewn¹trz miasta i wiod³a do zamku, oddzielonego fos¹ i w³asnymi umocnieniami murowanymi. 733 Furta Miejska, to¿sama z wymienion¹ wy¿ej przez Tomkowicza bram¹ Grodzk¹, istnia³a w murze obronnym od strony zamku. Furta Szpitalna wybiega³a z miasta w okolicy Szpitala Œw. Ducha i prowadzi³a ku Kamienicy, zaœ furta Ró¿ana bra³a sw¹ nazwê od ulicy na Przedmieœciu Wêgierskim. 734 ród³a wymieniaj¹ ponadto basztê Krawieck¹ i Tkack¹ – obie flankowa³y bramê Wêgiersk¹ na po³udniu, basztê Piwowarsk¹ i Sukiennicz¹ od strony wschodniej, od po³udniowego zachodu i zachodu – basztê Kramarsk¹ i RzeŸnick¹, od pó³nocy zaœ dwie dalsze – Szlacheck¹ i zachowan¹ do dziœ basztê Kowalsk¹, por. Beiersdorf, Krasno- wolski 1992b, s. 237-238. 735 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 180. 736 Mowa tu o sztucznej fosie przekopanej od Dunajca w kierunku Kamienicy, dope³niaj¹cej od po³udnia pierœ- cieñ wodny wokó³ miasta. Przed Bram¹ Wêgiersk¹ funkcjonowa³ nad t¹ fos¹ most zwodzony, zaœ ona sama wzmoc- niona by³a dodatkowo wa³em ziemnym i podwójnym ci¹giem murów obronnych, Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 233-234, 253 z il. 104. 737 Trudno polemizowaæ z t¹ tez¹, z uwagi na brak solidnych badañ nad zamkiem, por. Beiersdorf, Krasnowol- ski 1992b, s. 239. Przyjmuje siê, ¿e zamek wzniesiony zosta³ przez Kazimierza Wielkiego w latach 1350-1360, na miejscu grodu kasztelañskiego, w obrêbie umocnieñ miasta. Budowa zamku pozostawa³a w œcis³ym zwi¹zku ze wzno- szeniem umocnieñ miejskich. Por. M. Kornecki, Zamki i dwory Ziemi Krakowskiej, Kraków 1966, s. 21-22; Guerquin 1984, s. 227; Marsza³ek 1993, s. 166-167. Z uwagi na znaczne zniszczenie zamku w 1945 roku, badania architekto- 156 z rozebranego zamku na grodzisku staros¹deckiem w Naszacowicach czy Podegrodziu (por. Stary S¹cz). By³ siedzib¹ starosty grodowego (£uszczkiewicz, Sprawozd. K. h. szt. tom IV, str. LXXVIII). Mieszkali w nim nieraz królowie polscy i inni monarchowie w czasach zjazdów w S¹czu738. Tu w XV w. przeby- wali przez czas d³u¿szy synowie Kazimierza Jag. pod dozorem D³ugosza739 i Kallimacha (Janota, op. cit., 62-63). R. 1522 zniszczy³ go po¿ar, lecz odbudowaniem zaj¹³ siê Piotr z Fulsztyna Odnowski. R. 1611 znów sp³onê³a czêœæ zamku, poczem Stanis³aw Lubomirski starosta grodowy odbudowa³ go i opasa³ potê¿nym murem740. Przekszta³cenia dokona³ Sebastyan Lubomirski przed r. 1616741. W XVII w. by³ okaza³ym gmachem, posiada³ wysok¹ „wie¿ê szlacheck¹” i dwie baszty, a od Dunajca mury podwójne. Wnêtrze by³o wcale wspaniale udekorowane i urz¹dzone. Niektóre izby mia³y powa³y malo- wane, w wielkiej sali ksi¹¿êcej by³y figury snycerskiej roboty i portrety Lubomirskich. W r. 1765 by³ nadpustosza³y742. (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 3-6). W r. 1768 konfederaci barscy przez nie- ostro¿noœæ spalili zamek743 (X. Sygañski, Hist. Nowego S¹cza, I, str. 187, i III, 5). R. 1769 zgorza³y przyleg³e budynki zamkowe (tam¿e, 6). Tu by³ gród, w którym odbywa³y siê s¹dy staroœciñskie czyli grodzkie (op. cit., I, 229 nota) ale od r. 1770 i zajêcia miasta przez rz¹d austr. zamek s³u¿y³ do celów wojskowych i rz¹dowych (tam¿e, 5-8). R. 1784 rz¹d austr. pokry³ go nowym dachem gontowym i podj¹³ ró¿ne naprawy budynku mieszkalne- go744, zw³aszcza od strony Dunajca, którego wody obmywa³y górê (tam¿e, 9). R. 1813 w powodzi niczne nie s¹ ju¿ mo¿liwe, a badania archeologiczne rozpoczête w 1989 roku przez Adama Szybowicza nie zosta³y jak dot¹d opublikowane. Stanis³aw Ko³odziejski przypuszcza, i¿ w toku dalszych studiów interdyscyplinarnych konieczne bêdzie poddanie weryfikacji pogl¹du, ³¹cz¹cego fundacjê zamku z wysi³kami inwestycyjnymi Kazimierza Wielkiego. Badacz ten zwraca uwagê, i¿ osob¹ szczególnie zainteresowan¹ w budowie warownego obiektu na terenie Kamienicy (zwanej póŸniej Nowym S¹czem) móg³ byæ zw³aszcza Wac³aw II, z którym to doœæ powszechnie ³¹czy siê pocz¹tki fortyfikacji miejskich Nowego S¹cza, por. Ko³odziejski 1992, s. 21-22. 738 Por. I. Kwieciñski, Zamek Królewski w Nowym S¹czu. Wspomnienia historyczne. Stan obecny. Plany odbu- dowy, Nowy S¹cz 2001 (reedycja wydania z 1927 roku) 739 W œlad za Karolem Szajnoch¹ – który pierwszy sformu³owa³ ten pogl¹d w literaturze historycznej – powtarza go bezkrytycznie ju¿ któreœ pokolenie historyków, od Morawskiego i Sygañskiego pocz¹wszy. Wedle Szajnochy, pobyt w S¹czu (raz Starym, to znów w innym miejscu – Nowym) królewskich synów z wybitnymi nauczycielami (Janem D³ugoszem i Filipem Kallimachem Buonaccorsim) przypaœæ mia³ na prze³om 1469 i 1470 roku. Problem w tym, ¿e w œwietle nowszych badañ Kallimach w tym czasie dopiero zd¹¿a³ do Polski, a co najmniej do 1472 roku przebywa³ nastêpnie w Dunajowie, w goœcinie u arcybiskupa Grzegorza z Sanoka. Do dworu królewskiego zbli¿y³ siê w 1473 roku, nie na tyle jednak, by mu tak ambitne zadania miano zrazu powierzaæ, por. H. Stamirski, Kszta³cenie synów Kazimierza Jagielloñczyka w Nowym S¹czu w œwietle literatury naukowej, RS, t. 15/16, 1974-1977, s. 78-79. Nierów- nie mniej jest natomiast potwierdzeñ domniemanej nauki królewskich synów w Nowym S¹czu, pozostaje zatem przy- j¹æ za Stamirskim, ¿e wprawdzie pobyt synów Jagielloñczyka w Nowym S¹czu potencjalnie móg³ mieæ miejsce, jed- nak pewnoœci Ÿród³a historyczne w tym wzglêdzie nie daj¹. Niezale¿nie od powy¿szego, Jan D³ugosz bywa³ tu wielokrotnie, przy okazji kilku podró¿y zagranicznych, ponadto zatrzymywa³ siê w Nowym S¹czu w zwi¹zku z pracami nad ¿ywotem z³o¿ycielki klarysek, czy te¿ Liber beneficiorum, por. Mrukówna 1982, s. 5-32. 740 Odbudow¹ zamku po po¿arze 1611 roku – a po prawdzie jego znaczn¹ przebudow¹ – zaj¹³ siê Stanis³aw Lubomirski, starosta s¹decki. Zob. M. Marcinowska, Lubomirscy – starostowie s¹deccy (XVI-XVIII w.), RS, r. 27, 1999, s. 38. 741 Ów Sebastian Lubomirski by³ jedynym starost¹ s¹deckim z linii Lubomirskich z Lubomierza, odmiennie ni¿ oœmiu innych Lubomirskich pe³ni¹cych ten urz¹d, którzy pochodzili z linii ze S³awkowic. Pradziad Sebastiana – Stani- s³aw z Lubomierza oraz Feliks ze S³awkowic – pradziad Stanis³awa Lubomirskiego (1583-1649) byli braæmi, synami Piotra Lubomirskiego. W zwi¹zku z przeniesieniem siê w 1613 roku Stanis³awa Lubomirskiego na Spisz, urz¹d staro- sty s¹deckiego przypad³ jego kuzynowi Sebastianowi (zm. 1627), który nie tylko kontynuowa³ odbudowê zamku s¹dec- kiego po po¿arze, ale i dokona³ jego dalszej rozbudowy, tam¿e, s. 38-39. 742 Lustratorzy w 1765 roku pisz¹ o nim tak: W tym starostwie zamek jest nadpustosza³y, potrzebuje reparacyi znacznej tak w murach, jako i w budynkach na dziedziñcu bêd¹cych, Lustracja 1765, s. 5. 743 Sta³o siê to 11 lipca 1768 roku (lub 9 lipca, jak utrzymuje M. Zac³ona, Stanis³aw Na³êcz Ma³achowski ostatni staropolski starosta nowos¹decki, RS, t. 28, 2000, s. 79). Czêœæ zabudowañ zamkowych uleg³a nastêpnemu po¿arowi nied³ugo potem. 23 kwietnia 1769 roku, z powodu nieostro¿noœci ¯ydów, spali³a siê kordegarda, stancja pisarza grodzkiego nad bram¹ i rezydencja burgrabiego wraz z wozowniami i stajniami, I. Kwieciñski, op. cit., s. 35-36. 744 Poprzedzi³a to obszerna korespondencja pomiêdzy gubernium lwowskim a dzier¿awc¹ – Józefem z Wielo- g³ów Wielog³owskim oraz tytularnym starost¹ s¹deckim – Stanis³awem Ma³achowskim (1754-1785, póŸniejszym mar- 157 Dunajca runê³a zachodnia czêœæ zamku z baszt¹745. Resztê odbudowano w r. 1838, zamieniaj¹c zamek na koszary. W przebudowach pierwszej po³owy XIX w. zniesiono II piêtro (X. Sygañski, Nowy S¹cz, 54). R. 1848 przeszed³ na w³asnoœæ miasta746 (X. Sygañski, Analekta, str. 114 nota 2). Dachówk¹ nakry- to budynek w r. 1893747. Ostatnia przeróbka z pierwszych lat XX w. (Teka Konserwat. Gal. zach. II, 426) dopisek o³ówkiem na objê³a te¿ reszty murów miejskich i basztê Kowalsk¹748 (fig. ). lewym marginesie s. Kaplica zamkowa749 wspominana bywa w latach 1467, 1570 i 1753 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 2). 75a rêkopisu: kartka Lustracye zamku z lat 1616 (w wyci¹gu) i 1768 podaje X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, II, 314-315 i III, koresp. z r. 1905 5-6 i 226-228. Co do szczegó³ów bli¿szych historyi i opisu ob. tam¿e, III, 1-13. Plan budynku z r. 1777 i elewacyê og³osi³ X. Sygañski w dzie³ku Nowy S¹cz, str. 46.

Budynek w pó³nocnym koñcu miasta i odeñ nie oddzielony, le¿y malowniczo na wynio- s³oœci krzewami zaros³ej, spadaj¹cej ku Dunajcowi. Przytyka do murów miejskich i ³¹czy siê bezpoœrednio z miastem ulic¹ Zamkow¹ i ¯ydowsk¹. Œlady dawnej obronnoœci zginê³y, nie ma obwarowania zewnêtrznego od [powtórzone] strony miasta, ani fos ani wa³ów. Jest to nie ca³y

sza³kiem Sejmu Czteroletniego), którzy ¿onglowali ró¿norakimi argumentami, byle tylko odsun¹æ od siebie obowi¹zki remontowe wzglêdem zamku. Dzier¿awca wskazywa³ na starostê, jako tego, który winien zamek naprawiæ, Ma³a- chowski zaœ – w obszernym piœmie z roku 1783 – broni³ siê przed obowi¹zkiem odbudowy, wskazuj¹c na powinnoœci rz¹du polskiego, zmniejszone robocizny poddañcze, wreszcie konieczny w tym udzia³ rz¹du austriackiego. Wszystko to doprowadzi³o do tego, i¿ w 1783 roku in¿ynier cyrkularny Lolohöfern sporz¹dzi³ kosztorys, w oparciu o który Austria- cy wymienili w nastêpnych latach pokrycie gontowe, wstawili stolarkê oraz naprawili mury zamku od strony Dunajca, por. I. Kwieciñski, op. cit., s. 36-37. Zob. te¿ Zac³ona, Stanis³aw Na³êcz Ma³achowski op. cit., s. 72-80. 745 Informacjê tê Tomkowicz podaje za Sygañskim. Jednak¿e wydarzeniu temu przeczy plan miasta z 1804 roku, na którym baszty tej ju¿ nie ma, por. I. Kwieciñski, op. cit., s. 37. 746 Sta³o siê to na podstawie dekretu nadwornego z 15 stycznia 1848 roku, na mocy którego rz¹d austriacki sprzeda³ zamek miastu za 4967 z³r, I. Kwieciñski, op. cit., s. 38. Poniewa¿ jednak miasto nie mia³o œrodków na remont zamku, wydzier¿awi³o go stacjonuj¹cemu w Nowym S¹czu 20 pu³kowi piechoty, który mia³ tu magazyny mundurów i broni, a czasowo równie¿ – piekarniê, por. Adamczyk, Perkowska 1993, s. 43. 747 Zob. korespondencja do Tomkowicza w sprawie restauracji zamku s¹deckiego z lat 1892-1894, zob. Anek- sy, poz. 4b, 4c. 748 Tomkowicz ma tu na myœli prace restauratorskie z 1905 roku, kiedy kosztem miejscowej Kasy Zaliczkowej i staraniem burmistrza dra W³adys³awa Barbackiego odbudowano Basztê Kowalsk¹ z przyleg³ym murem fortecznym. Nie poprzestano na tym: 18 grudnia 1926 roku odby³o siê w ratuszu zebranie, na którym po przedstawieniu sprawy przez obecnego komisarza rz¹dowego dr Sichrawê i wys³uchaniu gruntownego referatu prof. R. Regu³y, zawi¹zany zosta³ Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Nowym S¹czu, I. Kwieciñski, op. cit., s. 41. W kilka dni póŸniej, 28 grudnia 1926 roku, uchwalono przyprowadzenie zabudowañ zamkowych, mo¿liwie najmniejszym kosztem do tego stanu u¿ywalnoœci, aby mo¿na by³o w niektórych pomieszczeniach umieœciæ muzeum miasta N. S¹cza oraz sta³e wystawy artystyczne, przemys³owe itp., tam¿e, s. 42. Zamierzano nawet przenieœæ na zamek Grób Nieznanego ¯o³- nierza! Komitet odbudowy, dzia³aj¹cy w czterech komisjach, prowadzi³ prace pod kierunkiem architektów Zygmunta Gawlika i Adolfa Szyszko-Buhusza. Wiele projektów przygotowa³ te¿ in¿. Zenon Remi, który obj¹³ nawet kierownictwo robót. W 1938 roku ukoñczono g³ówny zr¹b prac i do sal zamku przeniesiono zbiory Muzeum Ziemi S¹deckiej. W tym stanie rzeczy zamek przetrwa³ wojnê, lecz w 1945 roku zniszczony zosta³ bezsensownym wysadzeniem niemieckiego sk³adu amunicji. W latach 1945-1946 przeprowadzono odgruzowanie ruin, zaœ w 1948-1949 – wstêpne prace zabez- pieczaj¹ce. W 1950-1951 roku odbudowano Basztê Kowalsk¹, a w latach szeœædziesi¹tych czêœæ ruin zagospodaro- wa³o PTTK. W ostatnich dziesiêcioleciach chêæ odbudowy zamku przegrywa³a ci¹gle z mizeri¹ finansow¹ i brakiem wiary w sens przedsiêwziêcia, dlatego te¿ prace rekonstrukcyjne nie posunê³y siê naprzód, por. tam¿e, s. 49-50. 749 W 1568 roku Stanis³aw Mê¿yk, starosta s¹decki, odda³ kaplicê zamkow¹ na nabo¿eñstwa zborowe Stani- s³awowi Farnowskiemu – propagatorowi w ziemi s¹deckiej wpierw kalwinizmu, póŸniej arianizmu. Jak pisze J. Tazbir: T³umnie siê na nie schodzili mieszkañcy Nowego S¹cza oraz okoliczna szlachta. Po krótko trwaj¹cych modlitwach nastêpowa³o kazanie (wolno je by³o wyg³aszaæ wszystkim cz³onkom zboru), dysputa religijna i œpiewy. Ca³oœæ koñczy- ³a komunia, udzielana oczywiœcie jedynie wyznawcom arianizmu, por. Tazbir 1967, s. 313-314. Wkrótce za rzek¹ Kamienic¹, na miejscu zwanym potem (i dziœ tak¿e) Piek³o, wzniesiono ariañski zbór, szko³ê a zdaje siê i przytu³ek, tam¿e, s. 314. Po œmierci starosty Mê¿yka, w 1584 roku, urz¹d jego zaj¹³ katolik Spytek Wawrzyniec Jordan z Zakli- czyna. Stanis³aw Farnowski musia³ zaraz opuœciæ kaplicê zamkow¹, a w koñcu i S¹cz, w którym data 1607 wyznacza ostateczn¹ likwidacjê zboru ariañskiego, tam¿e, s. 315. 158 na lewym marginesie s. 75b rêkopisu: Plan syt. niem. zdaje siê dawny zamek, tylko jego pozosta³oœæ. Sytuacyê jego przedstawia plan z r. ok. 1858 (fig. ) z r. 1858 a stosunek jego do reszt murów miejskich i baszty uwidocznia szkic z r. 1889 (fig. )750. tam¿e: Wysp. teka II Szczegó³owy zaœ plan z r. 1857 dajemy w fig. 751 gdzie zaznaczono projektowane wów- str. 17 tam¿e: Plan budynku czas czy te¿ przeprowadzone przeróbki. Jest to obszerny gmach pod³u¿ny, jednotraktowy, jedno- z r. 1857 piêtrowy ze szkarpami staremi i przybudowami. Od wschodu ³¹czy siê z murem miejskim i baszt¹; od zachodu koñczy siê pod k¹tem prostym. Podobno by³ niegdyœ d³u¿szym, lecz woda Dunajca oberwa³a górê i czêœæ zamku. D³uga œciana frontowa po³udniowa od strony miasta ma wygl¹d monumentalny, na który sk³ada siê mniej wiêcej w po³owie d³ugoœci œciany wystêpuj¹ca silna szkarpa ciosowa o kapniku gotyckim (fig. )752. Okienko parterowe kwadratowe o obra- tam¿e: Wysp. teka II, mieniu kamiennem gotyckiem; dalej na parterze po dwóch jej stronach odrzwia zewnêtrzne str. 17 z obramieniami kamiennemi barokowemi, z których jedno bli¿sze, na prawo patrz¹cego, jest prostok¹tne z rzeŸbionym fryzem i profilowanym gzymsem (fig. )753, drugie dalsze na lewo tam¿e: Wysp. teka II, ³ukowe i boniowane a w zworniku ma h. Œreniawê (fig. )754. Na I piêtrze widzimy rz¹d okien str.16 tam¿e: Wysp. teka II, z wêgarami kamiennymi póŸnorenesansowymi, które maj¹ w górze po bokach za³amywane str.16 „uszy” w duchu XVII w. Kilka podobnych jest na parterze. Od strony zewnêtrznej opartej na murach miejskich, okien nie ma, tylko kilka ma³ych otworów na parterze. Baszta od strony wschodniej, prostok¹tna, jednopiêtrowa, której widok z r. 1889 podaje fig. 755, nale¿y do murów miejskich, które ³¹cz¹ j¹ z zamkiem. W r. 1892 by³a mocno znisz- dopisek o³ówkiem czon¹. Attyka jej o cechach XVI w. by³a czêœciowo zachowan¹. Attyka od strony miasta mia³a miêdzy wierszami na s. 76a rêkopisu: wygl¹d nieco odmienny od stron innych. Mianowicie w œrodku jej wznosi³ siê mur daszkiem wy¿ej, z teki Wysp. II nakryty, maj¹cy kszta³t bramki. Otwór s³u¿y³ do str. 18 wyp³ywu wody za pomoc¹ stercz¹cej rynny. Na jednym naro¿niku na s³upku wznosi³ siê zakoñ- czaj¹cy rodzaj garnka zmurowanego z ceg³y, o kszta³tach rozsiad³ych i ciê¿kich. Na piêtrze by³ pokoik sklepiony z 3ma strzelnicami od 3 stron o kszta³cie okienek prostok¹tnych zamkniê- tych w górze odcinkiem ³uku. Wy¿ej w attyce by³y jeszcze pod œlimacznicami w pobli¿u s³upków naro¿nych dwie strzelnice kszta³tu odwróconej dziurki na klucz, zdaje siê tylko deko- racyjne. Widok baszty i murów zrestaurowanych przedstawia fotografia z r. 1905 fig. . dopisek o³ówkiem Wówczas to do murów od strony miasta przystawiono nowy budynek parterowy, a star¹ attykê miêdzy wierszami na s. 76a rêkopisu: nieco odmieniono i uzupe³niono, i przeci¹gniêto niepotrzebnie na pozostawion¹ partyê murów widokówka, wy¿ej miejskich, wzbogacaj¹c j¹ szeregiem arkadek i gzymsem dolnym pod niemi. Natomiast szkar- pê naro¿n¹ uwidoczniono przez zniesienie drewnianej przybudówki i drewnianych schodków do niej. Wnêtrze zamku. Bramka prostok¹tna z napisem, wspomniana wy¿ej, prowadzi z dzie- dziñca od strony miasta, do sieni sklepionej zamku i przez sieñ do klatki schodowej w g³êbi. Z tej¿e sieni na prawo i na lewo przechodzi siê do izb dolnych przez odrzwia podobne do bramki g³ównej wchodowej, ale ozdobniejsze; fryzy ich pokrywa rzeŸbiony ornament arabes- kowy póŸnorenesansowy, w jednych tylko liœciasty, w drugich ze smokami czy delfinami o za- koñczeniach roœlinnych. Na œrodku fryzu jest tarcza z h. Œreniawa. Szczegó³y obu odrzwi podaje

750 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 192. 751 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 177. 752 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 192. 753 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 191 (u góry). 754 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 191 (u do³u). 755 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 180. 159 dopisek o³ówkiem fig. 756. Podobnych odrzwi z pewnymi odmianami jest w izbach wiêcej. Kilka dolnych izb miêdzy wierszami na posiada sklepienia Ÿwierciadlane i reszty sztukateryi; w jednej na lewo od sieni w poœrodku s. 76a rêkopisu: St. Matejki teka I, str. 4 Ÿwierciad³a jest rozeta kamienna, a na niej tarcza kartuszowa z h. Œreniawa i szeregiem liter szczegó³y odrzwi nieczytelnych* z powodu zatynkowania. Zreszt¹ nic starego we wnêtrzu siê nie zachowa³o. Pod zamkiem s¹ g³êbokie piwnice. Z dawnych opisów. W r. 1768 po po¿arze, na I piêtrze by³ „pokój marmurowy”, do którego wchodzi³o siê przez drzwi marmurowe i w którym by³ komin marmurowy z gzymsami; za nim by³ pokój wielki, w którym by³y figury drewniane rzniête i na murach portrety malowane Lubomirskich „starostów przesz- ³ych s¹deckich” i inne ozdoby; dalej w trzecim pokoju za pokojem wielkim komin z gzymsem marmu- rowym. Za sal¹ drug¹ by³a „galerya drzew”. Wspomniano o 2 klatkach schodowych. Na dole by³a izba s¹dowa i archiwum. Wówczas zgorza³ by³ ca³y dach zamku, schody drewniane, pod³ogi i drzwi, powa³y siê pozapada³y, a marmury porozpada³y siê. Ogieñ zniszczy³ pos¹gi drewniane i portrety Lubomirskich (Rewizya spalonego zamku sandeckiego w r. 1768 przytoczona w X. Sygañskiego Hist. Now. S¹cza, III, 227-228). Z obszernych sal dolnych powyrzucano niedawno marmurowe kominki. S¹ jeszcze œlady dawnych malowide³. Pod zamkiem s¹ g³êbokie piwnice (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Galicyi w r. 1831. Rozmai- toœci Lwow. 1835 r., str. 402). Jak jeszcze po r. 1860 utrzymane szcz¹tki dowodzi³y, by³ to gmach jednopiêtrowy, poœrodku w kolano za³amany. Nad I piêtrem wysoka attyka z otworami okiennymi nie- zawodnie zakrywa³a dach. Jedna baszta czworoboczna by³a na zgiêciu w czo³o (?) wmurowana, po skrzyd³ach by³y 2 inne. Z prawej strony od pó³nocnego wschodu by³a baszta Kowalska barokowa, do dziœ dnia zachowana; obok niej furtka grodzka prowadzi na dó³ ku Kamienicy. W pobli¿u by³a brama zamkowa, czyli grodzka. Od pó³nocy broni³a go baszta œrodkowa i owa Kowalska. Od zachodu, od Dunajca baszta naro¿na i mur podwójny (Ks. Sygañski, Hist. Nowego S¹cza II, 3-4). Na podwórzu zamkowym by³ „dom pañski” zbudowany w r. 1764 przez burgrabiego Micha³a Wolskie- go; spali³ siê w r. 1769 (X. Sygañski, tam¿e, str. 18 nota).

31. Olszanka

Wieœ757, oddal. po³udn. zachodnie od Nowego S¹cza 13.5 kilom. Jest tu miejsce zw. Zamczyskiem (£epkowski, Listy z Galicyi, Czas 1857 r. Nr 193).

32. Piwniczna (Szyja)

Miasteczko, oddal. po³udniowe od Nowego S¹cza 20 kilom. Parafia w miejscu.

* Podobno: S.L.C.S.Z.C., co znaczy: Sebastianus Lubomirski, capitaneus sandecensis, zupparius cracoviensis. Na kamieniu rzeŸbionym znalezionym w pobli¿u zamku w r. 1896 jest h. Œreniawa i litery: C.L.S.C. (? Constantinus Lubomirski, cap. sandec.) (Ks. Sygañski, Hist. N. S¹cza, III, 10-11, nota).

756 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 190. 757 Z 1436 roku pochodzi wzmianka o so³tystwie w Olszance, nale¿¹cym do Stanis³awa Gedki z Bobowej. W czasach D³ugosza wieœ nale¿a³a do klarysek i obejmowa³a folwark, 2 ³any kmiece, kilku zagrodników i so³tystwo jedno³anowe, które w 1509 roku trzyma³ poddany klasztoru – so³tys Jan Szpak. W 1594 mamy wzmiankê o dzia³aj¹- cym tu m³ynie i karczmie. W tym czasie so³tystwo dzier¿y³ do¿ywotnio za 60 grzywien Jan Pielsz, a w 1608 roku – Jan Lutos³awski, pisarz grodzki s¹decki i doradca prawny klasztoru. Olszanka nale¿a³a do parafii w Podegrodziu, Kiryk 1979b, s. 127, 134, 144, 151. Powinnoœci z jednego ³anu w Olszance, nale¿¹cego do klucza go³kowickiego, wymienia Lustracja 1659-1664, s. 567. W 1680 roku klaryskom naliczono tu pobór z 2 ³anów, 5 zagród bez roli i 1 ko³a dorocz- nego, Rejestr poborowy 1680, s. 202. 160 Dawna nazwa: Piwniczna Szyja758 u¿ywan¹ by³a jeszcze w r. 1602. By³y tu wielkie sk³ady win wêgier- skich, których œladem liczne piwnice (£epkowskiego noty rêkop. w r. 1849). P. nale¿a³a do starostwa grodowego w S¹czu (Sygañski, Nowy S¹cz, 51). R. 1348 Kazimierz W. zezwala Hankowi ze S¹cza za³o¿yæ miasto po obu stronach Popradu na miejscu zwanem Piwniczna Szyja759 (A. gr. i z. III, Nr 3 i Morawski, S¹deczyzna I, 231). Za D³ugosza by³a P. miastem królewskim760 (Lib. ben. II, 236). W pierw- szej po³owie XIX w. by³a tu papiernia761 (S³own. geogr.). Mo¿e nale¿y do tej gminy Kobylik „ko³o Mniszka i Piwnicznej, pod gór¹ Rogaczem”, miejsce pora¿ki Tatarów, rozbitych przez Jerzego Szewarskiego w r. 1287 (Morawski, S¹deczyzna I, 164). Koœció³ paraf. Narodzenia N. P. Maryi. Patron cesarz Kazimierz W. erygowa³ parafiê762, jak wynika z aktów miejskich (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849). Królowa El¿bieta r. 1375 powiêkszy³a dochody koœcio³a763 (Kod. dypl. ma³op. III, 287). Za D³ugosza koœció³ by³ drewniany764 (Lib. ben. II, 236). Podanie mówi o sprofanowaniu przez Aryanów (£epkow-

758 Nazwa Piwniczna Szyja jest okreœleniem topograficznym, starszym ni¿ samo miasteczko, a odnosz¹cym siê do charakterystycznego zwê¿enia doliny Popradu. Niezale¿nie od powy¿szego, nazwa ta – jako nazwa miasta tu istniej¹cego – funkcjonowa³a na pieczêciach miejskich jeszcze w 1870 roku, por. Stamirski 1961, s. 117. 759 Królewska lokacja Piwnicznej mia³a miejsce 1 lipca 1348 roku w Krakowie, zaœ pierwszym wójtem dzie- dzicznym by³ Hanko (zdrobnienie od Johann), syn Jana Bogacza z Nowego S¹cza, zasadŸca Muszyny i Grybowa, wymieniony w dokumencie Kazimierza Wielkiego – viro Hankoni de Sandecz damus civitatem seu oppidum locan- dum et disponendum in fluvio Poprod dicto et ex utraque parte fluvii ipsius, in loco, qui Piwniczna Szyja dictur, por. Stamirski 1961, s. 8. W dokumencie lokacyjnym król nie okreœli³ iloœci ³anów dla maj¹cego powstaæ miasta, poda³ jedynie, i¿ winno ono zaj¹æ przestrzeñ pomiêdzy M³odowem, G³êbokiem, £omnic¹ i nieistniej¹cym dziœ Nartem. Po- nadto – Piwnicza otrzyma³a te¿ nadanie królewskiej wsi £omnicy (wtedy Starej £omnicy), z zanaczeniem, i¿ miejsco- wy so³tys ma zachowaæ swoj¹ dawn¹ w³adzê, tam¿e, s. 9. B. Krasnowolski uwa¿a, i¿ ostateczne ukszta³towanie siê przestrzennego organizmu miejskiego odby³o siê w jednym doœæ krótkim etapie (do 1348). W tym okresie nast¹piæ mia³a lokacja miasta na surowym korzeniu, wytyczenie granic centrum osadniczego oraz dwóch kompleksów ról na obu brzegach Popradu wraz z uposa¿eniami wójtowskim i koœcielnym, por. Krasnowolski 2004, s. 184-187, il. 127- 129. Imiona i nazwiska kolejnych wójtów Piwnicznej podaje – za Kirykiem – Józef D³ugosz, Nabycie wójtostwa w Piw- nicznej przez Sebastiana Lubomirskiego (1590 r.), RS, t. 29, 2001, s. 53, a tak¿e Stamirski 1961, s. 24-28. Mieszkañcy miasteczka poprzez system przywilejów i licznych powinnoœci bardzo silnie zwi¹zani byli w przesz³oœci z Nowym S¹czem: p³acili staroœcie grodowemu oœmioz³otowy czynsz roczny, zobowi¹zani byli do corocznego dostarczania do tartaków nowos¹deckich 24 tramów jod³owych, czy daniny ¿yrowej – z³o¿onej z nasion buczyny. Starostwo s¹deckie, do którego nale¿a³a Piwniczna, naby³ 22 stycznia 1590 r. za zgod¹ króla Zygmunta III burgrabia krakowski – Sebastian Lubomirski, od 1576 roku generalny zarz¹dca maj¹tków klarysek staros¹deckich, w³aœciciel rozleg³ej fortuny na po³ud- niowych kresach Rzeczypospolitej. Po oszacowaniu wartoœci wójtostwa w Piwnicznej, Lubomirski dokona³ jego zaku- pu za 1102 z³ od dziedzicznych w³aœcicieli, na co uzyska³ 7 grudnia 1590 roku zgodê królewsk¹, D³ugosz, Nabycie wójtostwa , op. cit., s. 56. 760 W 1662 roku ¿y³o w miasteczku 272 mieszkañców, Kiryk 1979a, s. 73. Ich powinnoœci wobec skarbu królew- skiego sumuje Lustracja 1659-1664, s. 558-559. W 1680 roku wymieniono w Piwnicznej dwóch kowali, rybitwê, dwóch piekarzy, szewca i dwóch rzeŸników, Rejestr poborowy 1680, s. 274. 761 Papierniê tê zbudowa³ Pan Maciej Baczyñski w 1793 roku. Jak zapisano w Inwentarzu miejskim z 1807 roku, w rozdziale VIII: Pan Maciej Baczyñski porz¹dn¹ papierni¹ z wszystkiemi nale¿ytoœciami do roboty papieru s³u¿¹cemi w roku 1793 w³asnym i wielkim swoim kosztem z materya³u drewnianego na potoku Czercz zwanym, wy¿ej m³yna ni¿ni zwanego, zbudowa³. Zabudowania papierni stanê³y na gruncie oddanym Baczyñskiemu przez magistrat miasta Piwnicznej – onemu i sukcesorom jego, wiecznemi czasy i nigdy nie odwo³anym sposobem. Por. Stamirski 1961, s. 151. 762 Król przeznaczy³ w przywileju lokacyjnym jeden wolny ³an dla maj¹cego powstaæ w Piwnicznej koœcio³a i dla jego rz¹dcy, Stamirski 1961, s. 17. 763 Jak napisano w dokumencie z 1 czerwca 1375: Elisabeth regina Hungariae et Poloniae ecclesiae in Piw- niczna redidus quosdam ex zuppis Bochnensi et Vielicensi assignat. To pomno¿enie dochodów przez królow¹ El¿bie- tê, matkê Ludwika Wêgierskiego, dotyczy³o 5 grzywien rocznie dla proboszcza w Piwnicznej, 10 ³okci sukna na rok i jednego cetnara polskiego soli w ci¹gu roku (ok. 65 kg), zabezpieczonych na dochodach z ¿up solnych w Bochni i Wieliczce, Stamirski 1961, s. 17, 31 przyp. 32, 67-69. 764 Wed³ug Stamirskiego koœció³ w Piwnicznej istnia³ ju¿ w XIV wieku (1375), szko³a w XV, komora celna w XVII a szpital i przytu³ek dla ubogich – w XVIII, por. Stamirski 1961, s. 31. Drewniany koœció³, odnotowany przez D³ugosza, nosi³ wezwanie Narodzenia Najœwiêtszej Panny Marii i ani wtedy, ani jeszcze w 1608 roku wci¹¿ nie by³ konsekrowany, 161 skiego noty rêkop. z r. 1849). R. 1737 wicher przewróci³ dzwonnicê765 (Owsiñskich Rocznik Podtatrza, wyd. Jerzmanowski, 41). Po¿ar koœció³ zniszczy³ r. 1764 wraz z aktami koœcielnemi766 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849). Postawiony potem nowszy murowany sp³on¹³ po r. 1880767, poczem wystawiono nowy, konsekrowany w r. 1889768 (Schematyzm). Plebani769. R. 1449 podpisany jako œwiadek na akcie prawnym X. Jan pleban z Piwnicznej Szyi (Moraw- ski, S¹deczyzna II, str. 204). Do r. 1552 X. Jan Klauduszek770 pleban w Szczawnicy i Piwnicznej771. Po r. 1552 plebanem X. Maciej (tam¿e, str. 408)772.

tam¿e, s. 69 i nast., gdzie Stamirski wylicza szczegó³owo uprawnienia maj¹tkowe i uposa¿enie plebanów Piwnicznej. Wed³ug wizytacji 1596 roku, drewniana œwi¹tynia w Piwnicznej by³a kryta gontem, zaœ dach wieñczy³a sygnaturka z krzy¿em. Do prezbiterium przylega³a zakrystia, posiadaj¹ca ma³e okno i drewniane drzwi, zabezpieczone ¿elaznym ryglem i poprzeczn¹ zasuw¹. Do nawy wchodzi³o siê przez niewielk¹ kruchtê. Wnêtrze nakrywa³y p³askie stropy z malowid³em, natomiast œciany pozbawione by³y jakichkolwiek malatur. W nawie umieszczone by³y trzy okna szkla- ne, jak stwierdzi³ wizytator – zasnute pajêczyn¹. Na têczy umieszczony by³ krucyfiks, zaœ w prezbiterium o³tarz po- œwiêcony patronce, z tabernakulum poœrodku. O³tarz ten, jak i koœció³, nie by³ jeszcze w 1596 roku konsekrowany, posiada³ natomiast portatyl. Dwa o³tarze boczne by³y ubo¿uchne i Ÿle przystosowane – nawet jeszcze w 1608 roku – do swoich celów. Wœród sprzetów uwagê wizytatorów zwróci³a kazalnica po stronie ewangelii, chór muzyczny nad wejœciem zachodnim oraz drewaniana chrzcielnica z pokryw¹. Obok koœcio³a sta³a drewniana dzwonnica, na której w 1608 roku wisia³y dwa, zaœ w 1728 – trzy dzwony. Cmentarz koœcielny otoczony by³ zrujnowanym ogrodzeniem z gontowymi daszkami, zaœ kostnica kwalifikowa³a siê wedle wizytatora do rozbiórki. Nie w lepszym stanie by³a drew- niana plebania, stoj¹ca opodal poœród sadu, Stamirski 1961, s. 75-77. Du¿e zmiany odnotowa³a wizytacja z 1728 roku – m.in. dziêki ofiarnoœci szlachcica Stanis³awa Kaczorskiego – zarówno prezbiterium, jak i zakrystia przy nim, by³y ju¿ murowane, zaœ nawê w³aœnie murowano. Szczegó³owe wyposa¿enie ruchome tego koœcio³a, zapisane w wizycie z 1728, podaje Stamirski 1961, s. 78-79, przyp. 42. Konkluduj¹c, od XV do XIX wieku Piwniczna posiada³a kolejno cztery koœcio³y: drewniany z czasów D³ugosza, który dotrwa³ do pocz¹tku XVIII wieku, murowany – z lat 20 i 30-tych XVIII wieku, który sp³on¹³ nastêpnie w 1764 roku, kolejny murowany – spalony w 1876 i obecny – z lat 1881-1889, por. tam¿e, s. 89. 765 Owsiñscy zanotowali: R. 1737 zima by³a z nawa³nicami i wiatrami, tak i¿ wie¿ê w Piwniczny obali³y na koœciele. Z zapiski nie wynika jednak¿e, czy chodzi o dzwonnicê, czy te¿ mo¿e raczej wie¿yczkê sygnaturki. W kronice tej znajdujemy równie¿ inne krótkie wzmianki dotycz¹ce Piwnicznej: 1 IX 1740 konsekrowa³ koœció³ bp sufr(agan) krak(owski), M(icha³) Kunicki. W roku 1793 koœció³ murowany potrzebuje naprawy, Stamirski 1968, s. 378. O uszko- dzeniu przez nawa³nicê dzwonnicy w Piwnicznej wspomina te¿ – choæ pod innym rokiem – notatka pisarza w ksiêdze Przyjêæ do Prawa Miejskiego Muszyñskiego, który pod dat¹ 16 Decembra 1703 zanotowa³ wicher od Malnika i Wêgier okrutny, któren wia³ i wia³ przez trzy dni ca³e. [ ] Œwiadkowie w przytomnoœci powiadali co w Piwniczey dzwonnicê wicher rozwali³ , W. Kmietowicz, Powodzie, po¿ary , op. cit., s. 25. 766 Po¿ar ten – 13 stycznia 1764 roku – zniszczy³ nie tylko koœció³, ale i ca³e miasteczko, Stamirski 1961, s. 52. Proboszczem by³ wtedy w Piwnicznej ks. Tomasz Szysz³akowicz, tam¿e, s. 93. 767 Wed³ug Stamirskiego, po¿ar koœcio³a mia³ miejsce w 1876 roku, zaœ nabo¿eñstwa odprawiano potem przez czas d³u¿szy w sali magistratu, por. Stamirski 1961, s. 89 i przyp. 74. Potwierdzeniem daty tego kataklizmu jest anonimowa zapiska rêczna na odwrociu pergaminowego dokumentu Jana III Sobieskiego z 1687: W roku 1876, dnia 11 kwietnia, spali³o siê miasteczko, koœció³, plebania. Smutno by³o w parafii, a proboszczem by³ x. Maciej ¯y³a, Stamir- ski 1961, s. 53. 768 Konsekracji nowej œwi¹tyni dokona³ 1 lipca 1889 roku biskup tarnowski Ignacy £obos, por. Stamirski 1961, s. 89; D³ugosz 1998, s. 189. 769 Plebanów i wikarych z Piwnicznej – od 1412 do 1803 roku – wymienia Stamirski 1961, s. 89-94. Dokonania duchownych pracuj¹cych w Piwnicznej od koñca XVIII do koñca XX wieku obszernie omawia D³ugosz 1998, s. 187-198. 770 Oprócz Piwnicznej i Szczawnicy – jak zapisa³ Szczêsny Morawski – dzier¿awi³ [sic!!!] jeszcze parafiê Tylma- now¹, gdzie rzadko zagl¹da³. Wiec oskar¿on o niedbalstwo pogodzi³ siê z plebanem, p³ac¹c mu szkody gospodar- skie. (Lecz szkody w duszach?). O nastêpcy ks. Klauduszka ten sam autor napisa³: R. 1552 w Piwnicznej po x. Klau- duszku nasta³ x. Maciej. K³óci³ siê z wikarym, l¿y³ go jawnie, wzbrania³ kluczy do koœcio³a i nawet siê pobili, por. Stamirski 1961, s. 90. 771 Wed³ug Kumora, w 1475 roku pojawia siê pierwsza wzmianka o szkole w miasteczku – dokumentem z 15 maja Kazimierz Jagielloñczyk reguluje uposa¿enie miejscowego rektora, por. Kumor 1967, s. 342. Ten sam fakt Sta- mirski odnosi jednak do 15 maja 1487 roku, kiedy to stan¹³ przed królem pleban z Piwnicznej ks. Jakub Szo³tysek, przedstawiaj¹cy kruchoœæ prawnych i materialnych podstaw istnienia parafii piwniczañskiej, por. Stamirski 1961, s. 73- 74, 95. Pod 1559 rokiem w Ÿród³ach wystêpuje Matheus Rector in Pywniczna, co poœrednio dowodzi dalszego istnie- nia tutaj szko³y parafialnej, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 105. 162 13/9 1893 Budynek murowany, nowy, bezstylowy773. W po¿arze przed r. 1889 sp³onê³y ró¿ne przed- mioty774, dzwony stopi³y siê.

Obrazy. „Przemienienie” czyli chusta œ. Weroniki olejny na p³ótnie roboty lichej, niemal ch³opskiej, bardzo zniszczony775. Rama szeroka p³askorzeŸbiona z XVII w. Stacye œredniej wartoœci pochodz¹ z koœcio³a w Muszynie776.

Ornaty 1) Bia³y, ca³y haftowany (fig. )777. Na tle srebrnem kwiaty jedwabne kolorowe: powój, dopisek o³ówkiem na oset, gwoŸdziki kielichy kwiatów dzbanuszkowate. Haft p³aski. lewem marginesie s. 78 rêkopisu: 2) Zielony, boki ze starej tkaniny jedwabnej, kolumna z aksamitu brunatnego, sp³owia³e- fot. Lepszego go, wyciskanego w owoc granatu, srebrem przetykanego. Doko³a frandzelka jedwabna kolorowa. Zniszczony. 3) Czerwony (fig. )778. Boki na aksamicie czerwonym zrudzia³ym, haftowany z³otem dopisek o³ówkiem na i jedwabiami kolorowymi wzór arabeskowy z kwiatami; wiek XVII. Kolumna na lewem marginesie s. 78 rêkopisu: bia³ym at³asie haft z³otem i jedwabiami kolorowymi we wzór groteskowy. Brudny, fot. Lepszego ale niezbyt zniszczony. Mo¿e XVI w. Do niego nale¿y palka bia³a at³asowa ze œlicz- nym haftem p³askim z³otem i jedwabiami kolorowymi: M. Boska, P. Jezus, œ. Józef; twarze i rêce malowane. XVII w. Velum do niego na bia³em tle groteskowy wzór haftowany z³otem i jedwabiami kolorowymi; mo¿e XVI w. 4) Ma kolumnê z haftu wypuk³ego z³otem o srebrem, aplikacya na nowsze t³o.

772 W roku 1596 proboszczem koœcio³a w Piwnicznej by³ – rzadko bywaj¹cy na miejscu – Jakub Antoni Mirek (Mirecki), poeta doby staropolskiej, absolwent akademii jezuickiej w O³omuñcu (1588) a nastêpnie Uniwersytetu Kra- kowskiego. Wed³ug Stamirskiego – Mirecki by³ jedynie subdiakonem, nie posiadaj¹cym pe³nych œwiêceñ kap³añskich, zatem zajêcia parafialne powierza³ by³ swemu wikaremu, Stamirski 1961, s. 92. W roku 1619 plebanem w Piwnicznej jest Stanis³aw Wœcianek. W po³owie XVII wieku znany jest staros¹deczanin ks. Adam Byd³oniewicz – doktor nauk wyzwolonych i filozofii, spowiednik klarysek, prepozyt szpitala Œw. Krzy¿a w Starym S¹czu, proboszcz w Piwnicznej od 1642 do 1653 roku i Biegonicach, kustosz kolegiaty nowos¹deckiej, bibliofil, który swe zbiory ksi¹¿kowe przekaza³ kolegiacie, por. Bazielich 1961, s. 228-229; Kiryk 1979a, s. 89, 91, 99. 773 Koœció³ ten wzniesiono w latach 1881-1886, dziêki ofiarom parafian i staraniom ówczesnego proboszcza ks. Macieja ¯y³y, por. D³ugosz 1998, s. 189. W roku 1902 ks. Jan Dagnan wybudowa³ now¹ zakrystiê od strony po³udnio- wej, zaœ w latach 1903-1904 poleci³ wykonaæ (niezachowan¹ do dziœ) polichromiê wnêtrza. Kilka lat póŸniej we wnê- trzu zainstalowano 11 okien witra¿owych, wybudowano nowy chór muzyczny oraz zamontowano na nim nowe wielo- g³osowe organy. Por. D³ugosz 1998, s. 190-191. 774 Mowa tu o po¿arze poprzedniego, murowanego koœcio³a parafialnego, budynku niewielkich rozmiarów, po- chodz¹cego z pocz¹tku XVIII wieku, konsekrowanego w roku 1740. Koœció³ ten, uszkodzony przez po¿ar w roku 1764, zosta³ doszczêtnie zniszczony wraz plebani¹ w kolejnej klêsce po¿aru, która mia³a miejsce 11 kwietnia 1876 roku, D³ugosz 1998, s. 189. 775 Wizytacja koœcio³a w Piwnicznej z roku 1728 odnotowuje: Altaria in eadem sunt duo. Primum maius veteris formae et picturae B. V. Mariae, secundum a corni Evangelii: Transfigurationis Domini, [podkreœlenie nasze PT£] ambo non consecrata, sed habent sua portatillia (cyt. za Stamirski 1961, s. 78, przyp. 40). Zatem o³tarz Przemienienia Pañskiego – z tak popularnym na S¹decczyŸnie obrazem oblicza Chrystusa na chuœcie – by³ ju¿ w koœciele w Piwnicz- nej w pocz¹tkach XVIII wieku. Obraz w tym typie ikonograficznym jest równie¿ obecnie (lipiec 2006) w zwieñczeniu neobarokowego o³tarza bocznego po stronie prawej. Zosta³ on jednak albo gruntownie przemalowany w koñcu XIX wieku, albo jest kopi¹ starszego wizerunku, który ogl¹daæ móg³ jeszcze Tomkowicz. 776 Dziœ ju¿ ich nie ma, gdy¿ w 1911 roku zosta³y zast¹pione nowszymi, zakupionymi w Monachium, por. D³u- gosz 1998, s. 191. 777 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 193. 778 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 194. 163 Kilka najstarszych ornatów cennych z haftami figuralnymi nie ma. Zabrano je w r. 1893 przed moim przyjazdem do Muzeum dyec. w Tarnowie779.

Dawny opis. Koœció³ek niewielki murowany, znaæ star¹ strukturê. Pozosta³oœci z dawnej budowy: pre- zbiteryum zakoñczone wielobokiem, gotycko zasklepione780. Okienka ma³e, drzwi po³udniowe wielkie, póŸniej przemurowane. W nawie g³ównej s¹ filary i ¿ebra, ale podczas po¿aru sklepienie spad³o781. Zamiast dzwonnicy „wieszad³o”782. Na niem dzwon wielki, na nim napis literami gotyckiemi przejœciowemi

Maria vol (?) generosa dna anno dni 1523 gerusset seistu Maria783 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849).

Archiwum w Magistracie. 9 dyplomów miejskich od r. 1592 pocz¹wszy784. Najwiêcej z XVII w., z podpisem królów polskich. Inne akty. Erekcyi miasta z r. 1348 nie ma.

779 Byæ mo¿e s¹ one w Muzeum, jednak w inwentarzu Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie brak takiej adnotacji. KZS 1951 wzmiankuje w Piwnicznej ornat barokowy, haftowany z prze³omu XVII/XVIII wieku oraz dwa ornaty z tkanin jedwabnych: rokokowy i klasycystyczny. W lipcu 2002 roku ¿adnych zabytkowych ornatów nie by³o ju¿ w koœciele. Wizytacja koœcio³a z roku 1728 odnotowuje wœród szat liturgicznych 21 ornatów i 8 alb, por. Stamirski 1961, s. 78, przyp. 42. 780 Szczegó³y architektoniczne odnotowane tu przez £epkowskiego zdaj¹ siê dowodziæ, i¿ w po³owie XIX wieku w strukturze koœcio³a w Piwnicznej tkwi³y jeszcze elementy architektury znacznie starszej. Przecz¹ temu jednak zdecy- dowanie protoko³y wizytacji koœcio³a w Piwnicznej, pochodz¹ce z 1596 i 1608 roku, które przekazuj¹ szereg informacji na temat szczegó³ów architektonicznych ówczesnej œwi¹tyni parafialnej. Wynika z nich, i¿ by³a ona drewniana, kryta gontem, zdobiona wie¿yczk¹ na sygnaturkê, wnêtrze jej zaœ nakrywa³y p³askie, polichromowane stropy drewniane (Lacunar habet tabulatum pictum). Por. Stamirski 1961, s. 74, przyp. 33. 781 Mowa tu zapewne o po¿arze pierwszego koœcio³a murowanego, w roku 1764. 782 Tak zazwyczaj, w terminologii zabytkoznawczej wieku XIX, okreœlane by³y dzwonnice typu parawanowego. D³ugosz podaje, i¿ w 1916 roku w³adze austriackie zarekwirowa³y dwa dzwony, D³ugosz 1998, s. 191. Nie wiemy jednak z jakiego pochodzi³y one czasu. 783 Dzwon ten, o œrednicy 92 cm i wysokoœci 75 cm (bez korony) publikuje Szyd³owski, podaj¹c nastêpuj¹cy odczyt inskrypcji: GEGRVSSET SEIS TV MARIA VOL GENAD ANNO DNI 1523, por. Szyd³owski 1922, s. 60, kat. nr 99, tabl. VIII, poz. 5. wed³ug KZS 1952, s. 26, odlany w Maasen. Na podstawie oglêdzin dokonanych w lipcu 2002 mo¿na ustaliæ, i¿ korona dzwonu jest obecnie nowsza, prymitywnie zespawana z czap¹ korpusu. Na p³aszczu zachowa- ³a siê jednak ³adna plakieta z przedstawieniem tronuj¹cej Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem. 784 Lustrator z 1765 roku napisa³ o tych dokumentach tak: Produkowali nam mieszczanie przywilej locationis tego miasta od Najjaœ. Kazimierza króla de data eiusdem die 6 post festa solennia Sacratissimi Corporis Christi Domini [20 VI] 1348 Hanconi de Sandecz cum confirmatione regis serenissimi Stephani dany, którym conceditur facultas civitatem seu oppidum in fluvio Poprud locandi et quotcunque mansos potest emensurandi, et alia in eodem privilegio expressa. Produkowane i inne przywileje confirmationis wszystkich per consequens królów, tudzie¿ i na jarmarki, et quidem ostatni Najjaœn. Augusta II de data eiusdem Varsaviae, die 21 decembris 1748, Lustracja 1765, s. 6. Czterdzieœci lat temu, w Archiwum Prezydium MRN w Piwnicznej przechowywane by³y pergaminowe dyplomy wydane dla miasta przez: Zygmunta III z 26 VII 1602 w Krakowie, Jana Kazimierza z 4 II 1649 w Krakowie, Micha³a Korybuta z 31 X 1669 w Krakowie, Jana III z 25 X 1687 w ¯ó³kwi, Augusta II z 28 III 1726 w Warszawie, Augusta III z 31 XII 1748 w Warszawie, Franciszka I z 24 II 1824 w Wiedniu. Por. Stamirski 1966, s. 19. W Dodatku do Stamirski 1961, s. 119-165 znajduje siê nie tylko wykaz, ale i obszerne omówienie oraz cytaty z wielu dokumentów i ksi¹g miejskich. 164 Dawny opis. Miasto przechowuje przywileje i liczne dokumenty od r. 1596 pocz¹wszy. Miêdzy nimi dokument erekcyjny miasta wystawiony przez Kazimierza W. w r. 1348785. Odkopuj¹ dooko³a miasta reszty murów grubych; mo¿e mury miejskie, albo piwnice (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849).

33. Podegrodzie

Wieœ, oddal. po³udn. zachodnie od Nowego S¹cza 12 kilom. Parafia w miejscu. Wieœ w r. 1280 nale¿a³a do uposa¿enia Klarysek w Starym S¹czu786 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849). By³ tu zamek drewniany, w którym przesiadywali starostowie staros¹deccy, po przeniesieniu siê z dawniejszej siedziby w Naszacowicach. By³ tu tak¿e s¹d kolegjacki (Morawski, S¹deczyzna I, str. 100; II str. 386, 406). Miejsce urodzenia Stanis³awa Papiaca vel Papczyñskiego, piara podolinieckie- go787, zm. 1701 in odore sanctitatis (Pamiêtnik relig.-mor. tom V, 293 i n.).

785 Królewski dokument lokacyjny z 1348 roku sp³on¹³ w po¿arze Piwnicznej u schy³ku XVI wieku, bowiem w dokumencie Zygmunta III z 26 lipca 1602 znajduje siê ju¿ wzmianka o tym po¿arze i spaleniu siê archiwum miejskie- go, por. Stamirski 1961, s. 22. Nie móg³ zatem ogl¹daæ tego przywileju Józef £epkowski w 1849 roku, choæ z pewnoœci¹ pokazano mu kilkanaœcie innych, pergaminowych dokumentów królewskich, wystawionych dla mieszczan Piwnicznej. 786 Podegrodzie wymienione jest w dokumencie Kingi z 1273 roku, jako wieœ z dwoma m³ynami, które zakupi³ od ksiê¿ny za 20 grzywien wójt staros¹decki Micha³. Dotychczasowymi u¿ytkownikami m³ynów byli so³tys Pysz oraz niejaki Charesz, co œwiadczy o wysokim rozwoju gospodarczym Podegrodzia, który dokona³ siê w tej najludniejszej wsi w ziemi s¹deckiej widaæ bardzo wczeœnie, Kiryk 1979b, s. 119. Ten sam autor, w innym miejscu, mylnie nazywa wójta staros¹deckiego Miko³ajem zaœ czas kupna m³yna (jednego, a nie dwóch) odnosi do roku 1277, nie zaœ 1273, Kiryk 1979a, s. 49; Kiryk 1999, s. 11. W XIV wieku by³y tu czêœci osady nale¿¹ce do szlachty, co dowodzi, i¿ klasztor nie w³ada³ ca³oœci¹. Dopiero w 1413 roku Wincenty i Tomasz – dziedzice z Podegrodzia, odst¹pili klaryskom za 144 grzywny swoj¹ ojcowiznê, jednak nadal wieœ nale¿a³a do trzech w³aœcicieli: klasztoru – który dzier¿y³ ³any kmiece, m³yn bez roli i dwu³anowe so³tystwo, do archidiakona s¹deckiego – który mia³ tu swój folwark z trzema polami i dwór, a tak¿e biskupa krakowskiego – który by³ w³aœcicielem dwóch zagród. W imieniu klarysek zarz¹dza³ Podegrodziem w latach 1413-1427 so³tys Maciej – mieszczanin i ³awnik nowos¹decki. Stosunki we wsi uk³ada³y siê ró¿nie, bo oko³o po³. XVI wieku mia³ tu nawet miejsce gwa³towny incydent, kiedy to ksieni Bia³owodzka pozby³a siê – przy u¿yciu 20 zbrojnych ludzi – krn¹brnych so³tysów Stroñskich. W 1584 roku so³ectwo w Podegrodziu – za sumê 30 grzywien rocznie – do¿ywotnio (do ¿ywota jego jednego samego) dzier¿awi³ od ksieni Doroty Bylickiej Stanis³aw Kêpiñski, po którego œmierci w 1607 roku – folwark, ³¹ki, chmielniki, kmieci, zagrodników i karczmê – przej¹³ w dwudziestoletni¹ arendê Krzysztof Lipski, por. Stamirski 1957, s. 124. Powinnoœci z pó³ósma ³ana (7,5 ³ana) w Podegrodziu, nale¿¹cych do klucza go³kowskiego, wymienia Lustracja 1659-1664, s. 567. W 1698 roku wieœ liczy³a 14 gospodarstw kmiecych, 9 zagrodniczych oraz 8 rodzin komorników. Nie wszyscy z nich wiedli ¿ywot szczêœliwy, o czym przekonuje przypadek ch³opa podegrodzkiego Opasika, który porani³ wid³ami niejakiego Dziarskiego, gdy ten przyszed³ wybieraæ dziesiêcinê z jego pola, Kiryk 1979b, s. 119, 141, 151, 154-156, 160. W 1680 roku biskupowi krakowskiemu naliczono w Podegro- dziu pobór od 2 zagród bez roli (9 florenów 18 groszy), zaœ klaryskom – od 10 ³anów, 8 zagród bez roli i 9 z rolami, 2 kó³ zakupnych, 2 rzemieœlników, 3 komór bez byd³a, 1 ko³a stêpnego i 2 komór z byd³em – w ³¹cznej kwocie 584 florenów i 12 groszy, Rejestr poborowy 1680, s. 202. 787 Jan Papiec-Papczyñski (w zakonie – o. Stanis³aw od Jezusa Maryi) – doradca Jana III Sobieskiego, pijar podoliniecki, za³o¿yciel Zgromadzenia Ksiê¿y Marianów pod wezwaniem Niepokalanego Poczêcia Najœwiêtszej Maryi Panny, autor Konstytucji zakonnych napisanych w 1671 roku – urodzi³ siê w Podegrodziu 18 maja 1631 roku. Jako pierwszy przywdzia³ w 1673 roku bia³y habit mariañski w pierwszym klasztorze tego zgromadzenia, w Puszczy Kora- biewskiej (obecnie Mariañskiej) ko³o Skierniewic. Zatwierdzenie w prawie diecezjalnym uzyska³o zgromadzenie Pap- czyñskiego w 1679 roku, zaœ przez Stolicê Apostolsk¹ – w 1699. Jan Papczyñski zmar³ 17 wrzeœnia 1701 roku w Górze Kalwarii pod Warszaw¹, por. J. Marecki, Zakony w Polsce, Kraków 2000, s. 54-55; Z. i S. Chrz¹stowscy, O Podegro- dziu w œredniowieczu i w czasach nowo¿ytnych, RS, t. 15/16, 1974-1977, s. 435. O silnych zwi¹zkach S¹decczyzny z pijarskim kolegium podolinieckim zob. J. D³ugosz, S¹deczanie w kolegium pijarów w Podoliñcu 1643-1670, RS, t. 21, 1993, s. 73-88. Na miejscu urodzenia o. Papczyñskiego w Podegrodziu wzniesiono w 1934 roku pomnik, stano- wi¹cy fundacjê mieszkañców z inicjatywy ks. Jana Pabjana. Na kilkustopniowej podstawie wznosi siê czworoboczny kamienny obelisk zwieñczony kul¹, na którego froncie czytamy: Czcig. s³. B. Stanis³. PAPCZYÑSKIEMU 18.5.1631 – 17.9.1701. Za³o¿ycielowi XX Marjanów Teolog. i Kapel. W.P.Kr. Sobieskiego – w miejscu rodzinnem – 1934. Obok stoi 165 Koœció³ paraf. œw. Jakuba wiêksz. apost. Patron cesarz Parafja stara788, obejmowa³a pierwotnie N. S¹cz. Podanie miejscowe o erekcji koœcio³a w r. 1114, czy nawet 1014 (Schemat.) jest b³êdne (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849). Ecclesia de Podegrodzie wspomniana w r. 1337789 (Mon. Pol. Vatic. II, 173). R. 1448 Zbigniew Oleœnicki ustanawiaj¹c kolegjatê w N.S¹czu, poddaje jej koœció³ paraf. w Podegrodziu, wcielaj¹c go do archidjakonatu s¹deck., przeno- sz¹c jego dochody na N. S¹cz i ³¹cz¹c obowi¹zki duszpasterskie (Morawski, S¹deczyzna II, str. 197). Kolegjata utrzymywa³a ekspozyturê. Rz¹d austr. znosz¹c kolegjatê w N. S¹czu utworzy³ tu na nowo parafjê a w r. 1814 w miejsce drewnianego koœcio³a wymurowano nowy (S³own. geogr.). Koœció³ obec- ny790 jest z r. 1830 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849). Proboszczowie. W r. 1448 Jan Wielopolski (D³ugosz, Lib. ben. I, 566). R. 1608 ks. Jan Januszowski791 (Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck. 108 nota).

W koœciele792 znajduje siê wielki o³tarz793 i chrzcielnica marmurowa z r. 1714 funadcyi proboszcza Jordana, z jego herbami794.

dziœ drewniany krzy¿, na którym zawieszona jest kapliczka szafkowa z ludowymi rzeŸbami Ukrzy¿owanego, Matki Boskiej, œw. Jana Ewangelisty i œw. Jana Nepomucena. Zob. te¿ Kapliczki 1983, s. 337. 788 Pierwsza informacja o koœciele podegrodzkim pochodzi z 1310 roku, kiedy wymieniony jest Arnold – wikary podegrodzki. Kiryk utrzymuje jednak, ¿e koœció³ w tej wsi sta³ ju¿ przynajmniej w po³owie XIII wieku, bowiem dochód proboszcza w 1325 roku wynosi³ a¿ 35 grzywien (sumê wówczas ogromn¹), co œwiadczy o wysokim zorganizowaniu i okrzepniêciu parafii, Kiryk 1979b, s. 129. W 1340 roku jest mowa o drewnianym koœciele p.w. œw. Jakuba, który prócz o³tarza g³ównego mia³ wtedy jeszcze dwa inne: œw. Krzy¿a i œw. Katarzyny, a którym zarz¹dza³ od 1338 roku, maj¹cy magisterium, ksi¹dz Piotr. W 1347 roku ten¿e drewniany koœció³ zosta³ zast¹piony przez kolejn¹ œwi¹tyniê, któr¹ wzniós³ z drewna ks. W³oœcibor. Ju¿ sama ta informacja dowodzi, i¿ rozebrany w 1347 roku koœció³ musia³ byæ stary (przynajmniej stuletni), a tym samym metryka parafii musia³a byæ bardzo wczesna. Jeszcze D³ugosz wymienia w Pode- grodziu drewniany koœció³ Œw. Jakuba (w innym miejscu nazywany – Œw. Wojciecha), a przy koñcu XV stulecia – staraniem Andrzeja Rogowskiego i Marcina Kurowskiego, archidiakona – do koœcio³a tego przymurowano chór mniej- szy. W tym kszta³cie koœció³ wizytowany by³ w 1596 i 1608 roku, a w 1475 podlega³ naprawom. W 1448 roku parafia w Podegrodziu zosta³a w³¹czona do uposa¿enia archidiakona s¹deckiego, tote¿ z tytu³em tym zwyczajowo poczê³a siê ³¹czyæ funkcja proboszcza podegrodzkiego. Ju¿ wczeœniej rozgorza³ spór miêdzy klaryskami a biskupstwem krakow- skim na tle prawa patronatu nad tym koœcio³em i prezenty plebana, rozstrzygniêty po myœli biskupa przez s¹d papieski w 1441 roku. Sprawa nie by³a czysto tytularna, bowiem Podegrodzie by³o najwiêksz¹ parafi¹ w ca³ej diecezji krakow- skiej. W czasach D³ugosza skupia³a ona 25, zaœ na prze³omie XVI/XVII wieku – 39 wsi. W 1605 roku ufundowano w Podegrodziu bractwo Œw. Anny, wraz z kaplic¹, istniej¹c¹ jeszcze w XVIII wieku, tam¿e, s. 129-130, 134. 789 Protokó³ wizytacji koœcio³a podegrodzkiego przeprowadzonej przez Jana Januszowskiego w roku 1608 okreœla budowê koœcio³a w Podegrodziu na rok 1347: Anno Domini 1347 ista ecclesia incepta aedificari, cyt. za Dutkiewicz 1949, s. 127. 790 Jest to budowla halowa, trójnawowa, z trójprzês³owym korpusem nawowym i prostok¹tnym prezbiterium zamkniêtym pó³kolist¹ apsyd¹. Nawy oddzielone s¹ prostymi czworobocznymi filarami, na których rozpiêto przês³a sklepienia ¿aglastego, utrzymanego w typie tzw. czeskiej kapy. Fasada frontowa jest skromna i surowa, z ryzalitem œrodkowym w kszta³cie portyku o czterech pilastrach dŸwigaj¹cych trójk¹tny przyczó³ek. Ponad nim wznosi siê prosta czworoboczna wie¿a z he³mem baniastym i latarni¹. W 1994 roku dobudowano do koœcio³a obszern¹ kaplicê kopu³ow¹, od strony pó³nocnej. Projektantem tej czworobocznej klasycyzuj¹cej kaplicy – z oœmiobocznym tamburem, na którym spoczywa kopu³a – jest arch. Julian Klimek. 791 Jan Januszowski, gruntownie wykszta³cony, znaj¹cy kilka jêzyków obcych, pracowa³ w kancelarii królew- skiej Stefana Batorego. W 1577 roku przej¹³ po ojcu £azarzu Andrysowiczu prowadzenie krakowskiej drukarni, gdzie wydawa³ m.in. dzie³a zaprzyjaŸnionego z nim Jana Kochanowskiego. Po œmierci ¿ony i piêciorga dzieci (w 1601 roku) Januszowski obra³ stan duchowny, w 1604 roku zosta³ archidiakonem s¹deckim i proboszczem podegrodzkim. By³ jednym z odnowicieli ¿ycia religijnego w Ma³opolsce, pisarzem ¿ywo interesuj¹cym siê polityk¹, teologi¹ i prawem. Zmar³ w 1613 roku w Krakowie, por. Kracik 1992b, s. 417. 792 W pocz¹tkach XVI wieku prace przy jakichœ rzeŸbach (capitella) dla koœcio³a w Podegrodziu wykonywa³ znany krakowski malarz Joachim Libnaw, por. Wypisy Ÿród³owe do dziejów Wawelu z archiwaliów kapitulnych i kurialnych krakowskich 1516-1525. Wybra³ i opracowa³ B. Przybyszewski, Kraków 1970, „ród³a do dziejów Wawelu”, t. 5, s. XX. Gadomski przypuszcza, i¿ wzmianka powy¿sza dotyczy polichromowania rzeŸb i nie œwiadczy o snycerskich zajêciach malarza, por. Gadomski 1995, s. 39. W 1513 roku ¿ona malarza – Felicja, stwierdzi³a przysiêg¹ nieuiszczenie nale¿- noœci za obrazy zakupione u jej mê¿a do koœcio³a w Podegrodziu, por. Libnaw Joachim, has³o [w:] SAP, t. 5, s. 90. 166 Dzwon wielki795 z napisem: Ad honorem Dei et s. Jacobi Apostoli Anno MCCCCLXXXII fundatum hoc opus per nobilem Petrum de Podzi³ (?) Marthae (?) completum796

Archiwum w skarbcu: Akta kollegiaty nowos¹deckiej od XV w. bez ok³adek. Erekcya szpitala przy koœciele797 w Podegrodziu r. 1586. Metryki od r. 1653 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1849)798.

Osady przedhistoryczne. Dwa miejsca ze œladami osad z ostatniej epoki przedhisto- rycznej799 odkryto tu ok. r. 1900 (Sprawozd. Akad. Umiej. z r. 1902; Lipiec, Nr 7, str. 25).

793 Obecna neobarokowa nastawa o³tarza g³ównego pochodzi dopiero z 2 po³. XIX wieku. W strefie œrodkowej znajduje siê obraz œw. Jakuba, z sygnatur¹: malowa³ Wojciech Sasko 1932. W lipcu 2002 roku jakieœ starsze elementy nastawy o³tarzowej z XVIII wieku sk³adowane by³y na strychu koœcielnym. Obok nich zastaliœmy dwa piêkne kot³y procesyjne oraz liczne lichtarze o³tarzowe toczone z drewna. Z innych elementów wyposa¿enia warto wymieniæ baro- kow¹ rzeŸbê Chrystusa u s³upa, z po³. XVIII wieku, przechowywan¹ w prawym pomieszczeniu pod wie¿¹. Od 1939 roku w zbiorach Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie znajduje siê – pochodz¹cy z koœcio³a w Podegrodziu – ornat bia³y z at³asu pokrytego rêcznym haftem, nr inw. MDT 545. 794 Zachowana do dzisiaj; na jej szeœciobocznej stopie znajduje siê herb Tr¹by oraz monogramy: I. F. – D. Z. – K. K. Niestety – podstawê chrzcielnicy pogr¹¿ono we wspó³czesnej marmurowej posadzce, tote¿ data wykonania jest dziœ niewidoczna. 795 Dziœ dzwonu tego nie ma ju¿ w koœciele. Wed³ug ustaleñ Tomkowicza, podanych przez Szyd³owskiego, mia³ byæ naprawiany w 1909 roku przez Chambona w Krakowie. Po naprawie mia³ jednak (wedle relacji proboszcza miej- scowego) g³os lichy, przeto, jakkolwiek wy³¹czony od rekwizycji przez Urz¹d Konserwatorski, zosta³ oddany wojsko- woœci w miejsce dzwonu z r. 1843, który i tak potem zabrano. Por. Szyd³owski 1922, s. 49, kat. nr 39, fig. 22. Szyd³ow- ski podaje, ¿e by³ to dzwon znacznych rozmiarów: œrednicy 99 cm, wys. 100 cm (wraz koron¹) i wadze 540 kg. 796 Tomkowicz mia³ zapewne mo¿noœæ zweryfikowania wczeœniejszego odczytu terenowego podczas naprawy dzwonu w Krakowie w roku 1909. Wed³ug has³a katalogowego opracowanego przez Tomkowicza, a przytoczonego przez Szyd³owskiego, tekst inskrypcji, biegn¹cy w dwóch wierszach oddzielonych listewkami, posiada³ brzmienie nastêpuj¹ce: anno domini m cccc xxxxii fundatv est hoc opvs per nobilem petrvm de rogy et mathevm scultetvm ad honorem dei et sancti iacobi apostoli o rex glorie veni cvm pace, por. Szyd³owski 1922, s. 49. 797 W 1580 roku powsta³ obok koœcio³a szpital ubogich, fundacji Felicji Rolczanki przyby³ej z Krakowa, lecz pochodz¹cej z Gostwicy. Fundacjê tê wspar³ w piêæ lat póŸniej przywilej ksieni staros¹deckiej Doroty Stroñskiej, zatwier- dzony w 1595 roku przez kardyna³a Jerzego Radziwi³³a. Szpital ów wzmiankowany jest w Ÿród³ach w latach 1586, 1596, 1608 i 1618, Kumor 1969, s. 232; Kiryk 1979b, s. 134. 798 20 sierpnia 1889 roku odwiedzi³ Podegrodzie Stanis³aw Wyspiañski. Œladem tego jest krótka wzmianka w liœcie do Józefa Mehoffera (pisanym w Tarnowie, 23 sierpnia 1889): ( ) Nocujê w jakiemœ gasthausie. [w Starym S¹czu, 19 sierpnia 1889 – przyp. PT£] – Na drugi dzieñ idê do Podegrodzia i Naszacowic –– (gdzie nic nie ma ), por. Stanis³aw Wyspiañski – listy zebrane. Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Józefa Mehoffera , op. cit., poz. 9, s. 37. Mimo tego rozczarowania, Wyspiañski szkicuje w Podegrodziu kamienn¹ chrzcielnicê z napisem GLORIA, por. niedo- koñczony rysunek na rewersie 12 karty szkicownika Artysty z 11 sierpnia – 4 wrzeœnia 1889 roku, w³asnoœæ Muzeum Narodowego w Warszawie, Dzia³ Grafiki, nr inw. Rys. Pol 950/12, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 195. Rysunek powy¿szy opatrzony jest przy tym rêkopiœmienn¹ notatk¹ Wyspiañskiego: Podegrodzie 20/9 1889 rp – choæ w istocie chodzi tu o 20 sierpnia, nie zaœ 20 wrzeœnia 1889 roku, jak mylnie zapisa³ Artysta. Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 100, 227. 799 W Podegrodziu rozpoznano konstrukcjê wa³ów dwóch grodzisk wczesnoœredniowiecznych, okreœlanych w literaturze mianem: Podegrodzie „Grobla” i Podegrodzie „Zamczysko”. G. Leñczyk wi¹za³ okres funkcjonowania grodu „Zamczysko” z odkrytymi tam zabytkami prehistorycznymi, por. G. Leñczyk, Badania w Podegrodziu p. Nowy S¹cz, RS, (5), 1962, s. 1-6. Dopiero Z. WoŸniak prawid³owo okreœli³ chronologiê stanowiska, datuj¹c je na m³odsze fazy wczesnego œredniowiecza, por. Z. WoŸniak, Z najdawniejszej przesz³oœci Podegrodzia, RS, (5), 1962, s. 11-22; ten¿e, Badania dwóch grodzisk w Podegrodziu, pow. Nowy S¹cz w 1961 r., AAC, t. 4, 1963, s. 259-270. Chronologiê tê potwierdzi³y badania Jacka Poleskiego i R. Madydy-Legutko, por. J. Poleski, Dwa grodziska w Podegrodziu – problem kasztelanii s¹deckiej, [w:] Lokalne oœrodki w³adzy pañstwowej w XI-XII wieku w Europie Œrodkowo-Wschod- niej, Wroc³aw 1993, s. 235-259; Poleski 2004, s. 308-320, ryc. 146-153. Drugie grodzisko w Podegrodziu – „Grobla” – datowane by³o od pocz¹tku na okres wczesnego œredniowiecza, por. Leñczyk, op. cit.; WoŸniak, op. cit.; A. ¯aki, O po³o¿eniu wczesnoœredniowiecznego S¹cza, RS, (4), 1960, s. 1-51; ten¿e, Wêdrówki S¹cza. O rozwoju s¹deckiego 167 Kapliczka murowana800 z oryginalnym szczytem pó³kolistym, ozdobionym trzema pos¹¿- dopisek o³ówkiem na kami i obrazkiem przedstawiaj¹cym œ. Annê Samotrzeci¹. Fotografiê z r. 1902 daje fig. 801 lewem marginesie Podobno s¹ jeszcze 3 inne kapliczki802 (S³own. geogr.). s. 80 rêkopisu: fotografia [Na osobnej kartce o³ówkiem napisane:] Kapliczki w Podegrodziu, Materya³y sztuki stosow. Zesz. 6, fot. Sew. Udziela r. 1902

34. Podole

Wieœ803, oddal. pó³n. pó³n.wschodnie od Nowego S¹cza 16 kilom. Parafia w miejscu. W czasach przedhistorycznych têdy prowadzi³a droga handlowa Rzymian (Sadowski, Drogi handlowe, 78). W XIV w. w³aœcicielem miejscowoœci byli mo¿e 3 bracia haerades de Slupsca” (patrz ni¿ej). Po- tem wieœ w posagu za Barbar¹ Ro¿nówn¹ otrzyma³ Stanis³aw Têczyñski, po nim Jan Amor Tarnowski

oœrodka osadniczego do schy³ku XIII stulecia, Kraków 1974; por. tak¿e Poleski, Dwa grodziska w Podegrodziu ; ten¿e, Wczesnoœredniowieczne osadnictwo w dorzeczu Dunajca , s. 40-41; przede wszystkim zaœ Poleski 2004, s. 293-308, ryc. 136-145. Por. tak¿e Leñczyk 1983, s. 28, 93; Marsza³ek 1993, s. 174-175. Na podstawie dotychcza- sowych badañ stwierdziæ mo¿na, i¿ grodzisko „Zamczysko” funkcjonowa³o w Podegrodziu w XI wieku (raczej w jego 2 po³owie), zob. Poleski 2004, s. 320, zaœ grodzisko „Grobla” od koñca XI do 2 po³. XIII wieku, zob. Poleski 2004, s. 306. 800 Kapliczka pochodzi zapewne z XVII wieku (rok 1631 lub 1695, zob. Kapliczki 1983, s. 334). Murowana z kamienia, na planie prostok¹ta zamkniêtego pó³koliœcie, tynkowana, dach kryty blach¹. Fasada – a szczególnie jej zwieñczenie uleg³o w XX wieku przebudowie i nie stanowi ju¿ pó³kolistego szczytu, natomiast przyjmuje formê usko- kow¹, z obszern¹ wnêk¹ od frontu. Na kalenicy dachu strzelista wie¿yczka z pseudolatarni¹ i kopu³k¹ z krzy¿em wieñcz¹cym. We wnêtrzu o³tarz manierystyczny z pocz¹tku XVII wieku, z obrazem œw. Anny Samotrzeæ, malowanym na p³ótnie naklejonym na deskê. Na obrazie ³aciñska inskrypcja: QVOS TIBI RVRICOLAE GRATI SACRAMVS HO- NORES ANNA PARENS LAETO. SVSCIPE DIVA SINV. W lewym dolnym rogu kompozycji klêcz¹ca postaæ fundatora – ks. Sebastiana z Rogów, obok ³aciñska inskrypcja fundacyjna: P. SEBASTIANVS DE ROGI VICARIVS PRIO TVNC ECCLAE PAROCHIALIS PODEGRODEN. FIERI CVRAVIT ANNO DNI 1621. W zwieñczeniu o³tarza rzeŸba pó³pe³na Boga Ojca oraz owalne Przemienienia Pañskie (w typie s¹deckim). Na antependium – Ucieczka do Egiptu (z ³adnym t³em pejza¿owym), cenny obraz na p³ótnie (naklejonym na deskê). Na p³askim stropie dwa plafony – Trójca Œwiêta i Wniebowziêcie Matki Boskiej, oba obrazy z 1913 roku. W lipcu 2002 roku kapliczka przechodzi³a gruntowny remont – niestety nie we wszystkim profesjonalny, za to z nadmiernym zastosowaniem cementu. Zob. te¿ . Kapliczki 1983, s. 334, il. 559 (niestety potê¿ne lipy obok kapliczki ju¿ wyciêto), 560-562. 801 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 196. 802 Kapliczek, krzy¿y i figur przydro¿nych w Podegrodziu jest co najmniej kilkanaœcie. W wiêkszoœci s¹ to obiek- ty wzniesione w czasach pouw³aszczeniowych, a tak¿e na prze³omie XIX i XX wieku. Najbardziej okaza³¹ z nich jest kapliczka Œw. Sebastiana. Zob. Kapliczki 1983, s. 335-339, il. 327, 328, 567, 568, 578, 579, 580, 593. W 1976 roku Zbigniew Beiersdorf i Bogus³aw Krasnowolski odkryli w kapliczce przy wale grodziska w Podegrodziu rzeŸbê Matki Boskiej i dwie znacznie mniejsze figurki dwóch œwiêtych (obecnie na plebanii w Podegrodziu). Zespó³ ten, datowany przez odkrywców na lata siedemdziesi¹te XIV wieku, stanowi pozosta³oœæ œrodkowej czêœci szafy niewielkiego tryptyku czterech œwiêtych dziewic. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 251, 261-2, il. 133-135; por. tak¿e A. M. Olszewski, Wystawa sztuki gotyckiej ziemi s¹deckiej (1992), BHS 1993, nr 1, s. 107-108, il. 6. Odkryte zabytki rzeŸby s¹ bardzo cennym potwierdzeniem istnienia na tym terenie, ju¿ w 2 po³. XIV wieku, typu rzeŸbionego o³tarza z postaci¹ Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem poœrodku. Pierwotne przeznaczenie rzeŸb nie jest znane, jest jednak rzecz¹ wielce prawdopo- dobn¹, ¿e zosta³y one ufundowane do szafy o³tarza, który znajdowa³ siê w miejscowym koœciele parafialnym. Z koœ- cio³em w Podegrodziu zwi¹zana jest jeszcze druga, starsza rzeŸba z po³owy XIV wieku (wys. 57 cm), przedstawiaj¹ca postaæ ze œwiecznikiem (od 1929 roku w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie, nr inw. MDT 72), przez Józefa Edwarda Dutkiewicza identyfikowana ze œw. Janem Ewangelist¹, por. Dutkiewicz 1949, s. 127, kat. 65. Por. tak¿e Olszewski, Wystawa sztuki gotyckiej , op. cit., s. 108. 803 Istnia³a ju¿ w latach 1320-1400, por. Stamirski 1965, s. 39-40. W pocz¹tku XVI wieku nazywano Podole – Wielk¹ Przedonic¹ (Magna Przedanycz alias Podolye), Stamirski 1968, s. 402. 168 (Morawski, S¹deczyzna II, 364 i 375); 1591 nale¿a³a do dóbr Konstantego ks. Ostrogskiego804 (S³own. geogr.). R. 1608 czy 1607 w³aœcicielem N. [?] Stanislaus de Tarnów (Wizyta Tylickiego?)805.

Koœció³ paraf. WW Œwiêtych. Patron w r. 1891 Bronis³aw Janina Ho³ubowicz Fundacya stara. R. 1390 Stañczy, Jêdrzej i Jan „de Slupsca” darowuj¹ plebanowi w Przydonicy karczmê przed koœcio³em w Podolu806 (Kod. dypl. pol. III, 343). Wspominany te¿ bywa akt donacyjny koœcio³a z r. 1440 (£epkowski, Listy z Galicyi Czas z r. 1851, Nr 186). Proboszczowie: R. 1465 Stanis³aw. R. 1555 V. Stanislaus de Tarnow (Z przywilejów i aktów przytoczo- nych w Wizycie Tylickiego z r. 1607-8 w Archiwum Konsyst. krak., str. 52-54).

15/9 1891 i 15/9 1893 Budynek drewniany (fig. ) z wie¿¹ od frontu, sygnatur¹ i daszkiem fartuchowym807. dopisek o³ówkiem na Prezbiteryum zakoñczone po³ow¹ oœmioboku. Wnêtrze ma strop drew. w kasetony o ma³ej lewem marginesie s. 80 rêkopisu: 808 wypuk³oœci . ilustracya

804 W latach 1588-1589 dzier¿awc¹ Podola by³ Walenty Romer herbu Jelita, por. Stamirski 1968, s. 402. 805 Dramatyczne sceny wydarzy³y siê w Podolu w 1846 roku, w czasie rabacji ch³opskiej. Czytamy w Nikodema Gojskiego Opisaniu niektórych zdarzeñ podczas powstania ch³opów w miesi¹cu lutym 1846 r. w obwodzie s¹deckim zasz³ych, podanym do druku przez H. Barycza: Gdy banda [ch³opów] na Podole przyby³a, znalaz³a odpór przez odko- menderowany oddzia³ do uœmierzania rabunków. Poczê³a jednak do ¿o³nierzy strzelaæ, lecz wojsko ubiwszy siedmiu, resztê rozpêdzi³o. Odgrozili jednak zemst¹ i gdy wojsko ust¹pi³o, na drugi dzieñ wpadli, Podole z ziemi¹ zrównali i tam¿e p. Traszewskiego zabili, por. H. Barycz, Relacja o roku 1846 w S¹deczyŸnie, RS, t. 4, 1960, s. 208. Nie przepuszczono równie¿ koœcio³owi, bo jak zapisa³ w swym pamiêtniku œwiadek wydarzeñ – pleban z Têgoborzy – ks. Antoni Wieczorek: zdeptano prawa Boskie nogami, bo do koœcio³a parafialnego na Podolu, o 1 1/2 mili na wschód le¿¹cego, ci z³oczyñcy nie tylko w czapkach i kapeluszach weszli, ale nawet jeden i na koniu do tego¿ wjecha³, por. A. Wasiak, Przyczynek do dziejów roku 1846 w S¹deczyŸnie, RS, t. 13, 1972, s. 275. 806 W 1390 roku bracia Stañczyk, Andrzej i Jan ze S³upska za zbawienie dusz swoich przodków: ojca Andrzeja ze S³upska, matki Œwiêtochny, dziadka Micha³a, babki Ma³gorzaty i wuja Klemensa nadaj¹ dokumentem wystawionym w Gródku Miko³ajowi, plebanowi Przedonicy Starej (póŸniejszego Podola), karczmê nad rzek¹ Przedonic¹ i rolê w Posa- dowej, SHGWK, t. 5, cz. 2, z. 1, s. 85-86. 807 Koœció³ w Podolu nale¿y do licznych jeszcze w tej czêœci kraju budowli wzniesionych w tradycji sakralnej architektury drewnianej póŸnego œredniowiecza. Dok³adny czas powstania zabytku nie jest jednak znany. Koœció³ istnia³ ju¿ z pewnoœci¹ w czwartej dekadzie XVI wieku, by³ konsekrowany ok. 1540 roku, dwa lata póŸniej powsta³a jego datowana dekoracja malarska. Na zewn¹trz i wewn¹trz œwi¹tynia zachowa³a sporo elementów pierwotnej kon- strukcji. W sylwecie zewnêtrznej uwagê zwraca strzelista bry³a dachu z oryginaln¹ wiêŸb¹ dachow¹ typu storczykowe- go oraz izbicowa wie¿a-dzwonnica zwieñczona baniastym he³mem, dostawiona do fasady zachodniej w okresie no- wo¿ytnym. Okna œciany po³udniowej prezbiterium zachowa³y pierwotne obramienia ciesielskie, na które sk³adaj¹ siê bogate profile wêgarów i takie¿ zwieñczenie nadpro¿a w kszta³cie ³uku oœlego grzbietu. Powa¿ne przekszta³cenia mia³y miejsce w wieku XIX, kiedy to m.in. usuniêto belkê têczow¹, a nawê (przez rozciêcie dawnej œciany zachodniej) przed³u¿ono o przedsionek pod wie¿¹. Powa¿niejsze prace remontowe prowadzono w 1878, 1905 (budowa obecnej zakrystii) oraz w latach 1958-59. Por. KZS 1951, s. 27; Brykowski, Kornecki 1984, s. 85, il. 90, 117, 127; Kornecki 1999, s. 29, 42, 184, il. 56, 88, 173, 182. W sierpniu 1892 roku koœció³ w Podolu odwiedzi³ W³adys³aw £uszczkiewicz wraz z trzema uczniami krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych. W trakcie tygodniowej wycieczki artystyczno-naukowej po okolicach Zakliczyna i Czchowa uczniowie sporz¹dzili dokumentacjê rysunkow¹ (dziœ niezachowan¹), zaœ £uszcz- kiewicz – opis odwiedzonych zabytków: Wieœ Podole le¿y blisko goœciñca nowego z Zakluczyna [Zakliczyna] do S¹cza, z drogi widaæ na wzgórzu wœród kêpy drzew, koœcio³ek drewniany i zabudowania plebañskie. Koœció³ nie zawiera zabytków budz¹cych interes prócz chrzcielnicy kamiennej XVI wieku i o³tarza wielkiego z XVII wieku, ale który znaczenie swe straci³ przemalowaniem na bia³o tego co piêknoœæ mia³o w polichromii, £uszczkiewicz 1895, szp. 301. Zob. te¿ £opatkiewicz 2005, s. 50-51; £opatkiewicz T. 2006, s. 165. 808 Do lat siedemdziesi¹tych XX wieku w dwóch kasetonach zachowane by³y oryginalne snycerskie rozety. Pierwotnie musia³o byæ ich wiêcej, por. Pieñkowska 1958, s. 46; ta¿ sama, Renesansowa polichromia w Modlnicy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego”, nr 45, „Prace z Historii Sztuki”, z. 2, 1965, s. 122; ta¿ sama, Malo- wid³a œcienne wnêtrz drewnianych koœcio³ów Ma³opolski Po³udniowej, „Karpaty”, 1975, z. 1-2, s. 18-23; ta¿ sama, Znaczenie naukowe odkryæ malowide³ œciennych w Ma³opolsce Po³udniowej, „Ochrona Zabytków”, (30), 1977, nr 1-2, s. 3-20; Kornecki, Ma³kiewiczówna 1984, s. 58, 207; Kornecki 1999, s. 114-115. Malowid³a stropu by³y konserwowane 169 Malowanie wnêtrza jest z nowszych czasów809.

Obraz (wyrzucony z koœcio³a, by³ w r. 1891 w zakrystyi) du¿ych rozmiarów malowany temper¹ na drzewie: M. Boska z Dzieciêciem Jezus na rêkach, typ œredniowieczny przypomina Madonnê florenck¹ Cimabuego, malowanie ordynarne. Guz zapinki p³aszcza M. Boskiej jest wprawiony ze szk³a w kszta³cie pó³kuli, pod szk³em relikwie z napisem na karteczce „de Sto Chrisogono”. Obraz by³ bardzo zniszczony. W r. 1893 ju¿ go nie by³o i mówiono, ¿e zabrany do muzeum dyec. w Tarnowie810.

Epitafium Bylickich z XVI w. wyrzucone na strych wie¿y nad kruchtê. Tablica drewniana protok¹tna, pionowo wyd³u¿ona, kszta³tu pomników wisz¹- cych z coko³em, œlady ¿e by³ podzia³ architektoniczny z listwami, gzymsami i ob- dasznic¹ zapewne trójk¹tn¹ – podobne jeszcze s¹ w Bieczu i Kroœnie. W czêœci gór- nej malowanie temper¹: Chrystus Ukrzy¿owany, u stóp krzy¿a 2 mê¿czyzn, 2 ko- biety i dziecko. Typy i stroje szlacheckie. Na cokole ma³o ju¿ widzialne reszty napisu malowanego kapitalikami (niektóre inicya³y wiêksze): JEGO MOCZI PANU PIOTROWI BYLICKIEMU I IEI MOCZI PANIEI BARBARZE BYLICKIEI MA£¯ONKOM POBO- ¯NOŒCI CHRZEŒCIAÑSKIEI ...... OD ¯ALOSNEGO SINA POSTAWIONE ROKU PANSKIEGO 15...... A¯ALI ZAIADAÆ WIECZORA PRZESZ£EGO ...... MNOŒCI CZEKAI¥ (reszta, kilka wierszy startych) Epitafium to bardzo zniszczone postawi³em w kruchcie na konfesyonale811.

w latach 1970-1974 przez art. kons. Irenê Œwiêcick¹, Józefa Nykla, Barbarê Bosowsk¹ i Tadeusza Knausa, por. WUOZwNS, nr inw. 1644; Spis dokumentacji 1975, poz. 853. 809 Tomkowicz ma tu na myœli ornamentalne malowid³a wnêtrza powsta³e w koñcu XIX wieku, usuniête w wiêkszo- œci w wyniku prac konserwatorskich prowadzonych przed czterdziestu laty. Badaczowi temu nie by³y bowiem znane starsze malowid³a figuralne, ujawnione dopiero w latach szeœædziesi¹tych ubieg³ego stulecia. Por. I. Rejduch-Samkowa, A. M. Olszewski, Dokumentacja naukowa malowide³ koœcio³a par. w Podolu przed konserwacj¹, 1956, mps w WUOZ- wNS, nr inw. 1645. Tam¿e przechowywana jest równie¿ dokumentacja fotograficzna malowide³ z 1968 roku, po wykona- niu prac konserwatorskich, nr inw. 1647. Jak mo¿na wnioskowaæ na podstawie œladowo obecnie zachowanych fragmen- tów, malowid³a o figuralnych kompozycjach rozmieszczonych strefowo i rozdzielanych malowanymi elementami architektonicznymi zdobi³y pierwotnie zarówno œciany prezbiterium, jak nawy. Dekoracja powsta³a (jak wskazuje na to malowana data) w 1542 roku, konserwowana by³a w latach 1960-69 przez kilku konserwatorów, m.in: Irenê Œwiêcic- k¹, Józefa Nykla, Tadeusza Knausa, Józefa Sulmê, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 854-857; Szymañski 1970, s. 31, 85, il. 214, 216, 217. Na parapecie chóru muzycznego koœcio³a w Podolu zamontowano odcinki desek (o uk³a- dzie pionowym) z dekoracj¹ patronow¹ o motywach tekstylnych, zapewne z pocz. XVI wieku. Prawdopodobnie s¹ to zdemontowane relikty najstarszej dekoracji malarskiej koœcio³a, por. Kornecki, Ma³kiewiczówna 1984, s. tabela s. 207. Z dawnych desek stropowych, pokrytych dekoracj¹ patronow¹, wykonano równie¿ kratownicê kasetonowych podzia- ³ów obecnego stropu w nawie i w prezbiterium, jednak fakt ten nie zosta³ dot¹d odnotowany w literaturze naukowej. 810 Jest w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, nr inw. MDT 145 (niestety bez daty wp³ywu). Dzie³a nie wymienia L. Lepszy w pracy Muzeum Diecezjalne w Tarnowie z 1906 roku. Byæ mo¿e zatem trafi³ do Tarnowa nieco póŸniej. Tablica z Podola nale¿y zdaniem Gadomskiego do ostatnich ogniw w ³añcuchu ma³opolskich Hodegetrii XV wieku. Kszta³t pierwotny zachowa³o tu reliefowo zdobione t³o i nimby, wskazuj¹ce na lata oko³o 1500 lub okres nieco póŸniej- szy. Ornament na szatach i zak³adka pod szyj¹ Chrystusa – motywy znane z wczesnych obrazów w Rudawie i Modl- nicy – œwiadcz¹ o ¿ywotnoœci szczegó³ów przekazanych przez wzór serii. Por. Gadomski 1986, s. 39-40, il. 20; Ga- domski 1988, s.172, il. 208. Obraz z Podola wzmiankowany by³ tak¿e w starszej literaturze, por. Walicki 1935, s. 42, nr 152; Walicki 1938, s. 14. 811 Jego póŸniejsze losy s¹ nieznane; epitafium tego nie ma dziœ w koœciele w Podolu. 170 Nagrobków innych nie ma812.

Chrzcielnica kamienna przy wejœciu, kszta³tu kielicha niezgrabnego wyd³u¿onego, na rzucie ko³a, bez nodusu. W miejscu jego rozety i 3 herby: podkowa ocylami na dó³ mo¿e Têpa podkowa, strza³a bez piór ostrzem do góry i Topór le¿¹cy ; poni¿ej na polach nogi naprzemian krzy¿e i iksy . Wykonanie ch³opskie813.

Dzwon wiêkszy na wie¿y ma napis kapitalikami XVI w.: CHRISTUS REX FORTIS VENIT IN PACE DEUS HOMO FACTUS 814

Ornaty. 1) Czerwony, boki mora jedwabna ciemno czerwona, nowa, na plecach krzy¿ na tkaninie jedwabnej haft jedwabny kolor. p³aski; wœród ornamentów roœlinnych w kolumnie pionowej 3 ca³e postaci œwiêtych nad sob¹, na ramionach bocznych krzy¿a 2 pó³figu- ry815. Rysunek poprawny, wykonanie szlachetne, XVI w. Bardzo zniszczony. Po r. 1891 zabrano go do muzeum dyec. w Tarnowie (Por. Teka Grona Konserwatorów Gal. zach. II, str. 341). 2) Zielony, boki z[e] wspania³ej tkaniny jedwabnej zielonej przetykanej srebrem w kwiaty. Kolumna haftowana na tle srebrnem kwiaty jedwabne kolorowe816.

Dawne opisy Koœciól drewniany, ma sufit prosty (simplex) „parietes ex omnibus partibus vita et passione Christi ac aliis historiis ecclesiasticis circumcirca exornatas, passionem in medio ecclesiae supra tralem posi- tam817; tabernaculum parieti affixum in latere sinistro altaris, structura antiqua pyramidali, dealbata,

812 W strefie antependium mensy o³tarza bocznego po stronie prawej jest p³yta nagrobna Jadwigi Posadow- skiej, zm. 1578, zob. przypis nasz 819. W kamiennym ogrodzeniu wokó³ koœcio³a, na wysokoœci zakrystii, znajduje siê murowana kapliczka, z rzeŸb¹ œw. Jana Nepomucena we wnêce. W przyziemiu kapliczki, w niewielkiej niszy, umiesz- czona jest rzeŸbiona w piaskowcu postaæ duchownego, spoczywaj¹cego w pozie „sansovinowskiej”. Nagrobek ten wzmiankuje Tadeusz Chrzanowski, mylnie jednak podaj¹c, i¿ znajduje siê on przy koœciele w Przydonicy (a nie w Podolu). Por. T. Chrzanowski, Szkielet frasobliwy, [w:] Ars auro prior. Studia Ioanni Bia³ostocki sexagenario dicata, Warszawa 1981, s. 394. 813 Kuczyñska zalicza chrzcielnicê z Podola do typu cylindryczno-kielichowego, w którym formê kielichow¹ uzyskano przez przewê¿enie œrodkowej czêœci cylindrycznego korpusu. W prymitywnie wykonanej chrzcielnicy, po- wsta³ej najpewniej w koñcu XV wieku, widaæ zarysowuj¹cy siê plan siedmioboku. Œcianki wyodrêbniono przez wyrzeŸ- bienie w tle du¿ych p³aszczyzn. Poœrodku szeœciu p³ycin wystêpuj¹ okr¹g³e, guzowate medaliony. Trzy z nich zawiera- j¹ rozety, pozosta³e zaœ herby: Topór, Strza³a i Têpa Podkowa. P³aszczyzny pod medalionami wype³niono krzy¿ami œw. Andrzeja. W siódmej p³aszczyŸnie znajduje siê krzy¿ umieszczony na trójk¹tnej podstawie, por. Kuczyñska 1984a, s. 55-56, il. 48. Por. tak¿e £uszczkiewicz 1895, szp. 301-302; KZS 1951, s. 28. Zob. te¿ £opatkiewicz T. 2006, s. 165. Na podstawie zachowanego herbu Topór s¹dziæ mo¿na, ¿e chrzcielnicê ufundowa³a rodzina Têczyñskich, w której posiadaniu znajdowa³o siê Podole. Byæ mo¿e fundatorem by³ Stanis³aw Têczyñski, do którego Podole nale¿a³o w cza- sach D³ugosza. 814 Dzwon ten zosta³ zarekwirowany w latach II wojny œwiatowej (informacja uzyskana w roku 2002 w Podolu od ks. Stanis³awa Kukli). 815 S¹ to wizerunki Matki Boskiej, œw. Brunona i œw. biskupa, Chrystusa Dobrego Pasterza oraz innego nieokreœlo- nego œwiêtego z banderol¹ bez napisu, por. Lepszy 1906, s. 341, poz. 111. 816 Tego ornatu nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 817 Mowa tu najpewniej o zachowanej do dzisiaj póŸnogotyckiej rzeŸbie Chrystusa Ukrzy¿owanego, konserwo- wanej w latach 1969-1970 przez art. kons. Józefa Sulmê, por. WUOZwNS, nr inw. 1639, Spis dokumentacji 1975, poz. 858. RzeŸba ta w lecie 1992 roku by³a eksponowana na wystawie Sztuka gotycka ziemi s¹deckiej, w Muzeum Okrê- gowym w Nowym S¹czu, por. Olszewski, Wystawa sztuki gotyckiej , op. cit., s. 105-109; por. tak¿e M. Rado¿ycka- Zieliñska, Sztuka gotycka ziemi s¹deckiej. Wystawa Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu, lipiec–sierpieñ 1992, 171 bene clausum, intus imagine Salvatoris ornatum”. O³tarze trzy818 „maius habet structuram parvam, simp- licem, antiquam, cum imagine B. V. M. umbilico ten’us (?), latera habeus parvula cum imaginibus ss. Catherinae et Barbarae”. Konsekrowany r. 1532, jak œwiadczy „inscriptio descripta in postibus sacra- rii”. Jeden z bocznych o³tarzy „structuram habeus parvulam Misericordiae antiquam” – drugi „structu- ram habeus multo minorem aliis, sculptam, cum imagine Anuntiationis B.V.M.”. Z ornatów szeœciu z krzy¿ami jeden adamaszkowy zielony „cum floribus glaucis et cruce aurea, larga cum imaginibus acupictis Depositionis de cruce et ducrum episcoporum sanctorum”, drugi czarny „cum cruce aurea et Passione acupicta”, dwa „cum cruce partim aurea partim viridi ungarici operis”, jeden „cum cruce larga et ss. Trinitate ungarici operis (Z wizyty Tylickiego z r. 1608, Archiwum Konsyst. krak., str. 44-45, 47).

Grodzisko Maj¹ tu byæ reszty starodawnego grodziska (Leon Bia³kowski, Ziemia S¹decka, Przegl. hist. XII, zesz. 1, r. 1911 Styczeñ-luty, str. 93). dopisek o³ówkiem Z dawnych opisów nad tekstem na s. 82b Graduale scriptum eleganter et bene compactum. rêkopisu: Sprawdziæ By³o tu archiwum koœcielne z którego wynotowano nastêpuj¹ce akty w r. 1608: czy to z archiwum w Podolu czy 1) Kopia przywileju (w¹tpliwego) z r. 1390, którym „nos Stanczy Andreas et Joannes fratres et haere- w Przydonicy des de Slupsca . pro saluta nostra parentumque nostrorum: Andreae piae recordationis patris nostri, haeredis de Slupsca, et matris nostrae Svetochnae, Michaelis avi nostri nec non et Clementis avunculi nostri, haeredum de Grodek” uposa¿aj¹ karczmê pod koœcio³em w Podolu „Nicolaum rectorem eccl. de vico sive Przedanica (sic) in honorem Sanctorum Omnium, patronorum eiusdem ecclesiae” (str. 53-54). 2) R. 1472 przywilej Marka kard. patryarchy akwilejskiego, legata papieskiego, na odpusty dla koœcio³a WW Œwiêtych paraf. w Podolu (str. 55). 3) Przywilej na odpusty dla tego¿ koœcio³a paraf., którego rektorem jest Stanislaus, dany „pontificatus Pauli secundi papae tertii (sic) anno secundo” (str. 54). 4) R. 1555 Joannes comes in Tarnow czyni dodatki do uposa¿enia koœcio³a WW Œwiêtych w Podolu. Wymieniony jest „parochus modernus V. Stanislaus a Tarnow” (str. 52-53). 5) R. 1608 czy 1607 „possessor villae Podole V. Stanislaus de Tarnow” (str. 52). (Wizyta Tylickiego z r. 1608, Archiwum Konsyst. krak.).

Nowy S¹cz 1992, kat. nr 50. Jak zauwa¿a Olszewski, krucyfiks z têczy koœcio³a par. w Podolu [ ] przywodzi na myœl stwoszowski kamienny pos¹g Ukrzy¿owanego w po³udniowej nawie krakowskiego koœcio³a Mariackiego. Zdaniem Olszewskiego na uwagê zas³uguje w tym przypadku rozdêcie klatki piersiowej Chrystusa g³êbokim wdechem, kszta³- towanie koñczyn, skomplikowany, dynamiczny uk³ad fa³dów perizonium. Tendencje realistyczne ³¹cz¹ siê w krucyfik- sie z Podola z d¹¿eniem do wzmo¿enia ekspresji, nie osi¹gaj¹c oczywiœcie poziomu dzie³a Stwosza, por. Olszewski, Wystawa sztuki gotyckiej , op. cit., s. 105, 109, il. 1. Drugim zabytkiem póŸnogotyckiej rzeŸby drewnianej z koœcio³a par. w Podolu jest (przechowywana obecnie w zakrystii) figura Chrystusa Zmartwychwsta³ego, któr¹ wprowadzi³ do literatury Marian Kornecki. Por. Kornecki 1958, s. 75, 78, 79, poz. 8, il. 50 (tam¿e pomy³ka w podpisach pod ilustracja- mi nr 49 i 50). RzeŸbê tê Olszewski w³¹czy³ do dzie³ warsztatu Mistrza Pasji Przydonickiej, wskazuj¹c przede wszyst- kim na p³aszcz, który w swym uk³adzie przypomina inne dzie³a pracowni, np. rzeŸbê œw. Jana Ewangelisty z Dêbna, zaznaczaj¹c jednoczeœnie ostro¿nie, ¿e mo¿e tu zreszt¹ wchodziæ w grê inna rêka w ramach tego samego warsztatu, por. Olszewski 1973, s. 83, 86, il. 14. 818 Manierystyczna nastawa o³tarza g³ównego – powsta³a na pocz¹tku XVII wieku – by³a konserwowana w roku 1980 przez art. kons. Adama Janczego i art. kons. Zbigniewa Górowskiego, por. WUOZwNS, nr inw. 1642. W jej strefie œrodkowej znajduje siê obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, w zwieñczeniu: Œw. Trójcy, na awersach skrzyde³: œœ. Piotr i Pawe³, na rewersach skrzyde³: Chrystus Bolesny i król Dawid oraz Matka Boska Bolesna i Izajasz. Dwie nastawy o³tarzy bocznych zosta³y ufundowane w 1705 roku. W nastawie z lewej obrazy: œw. Jana Nepomucena w strefie œrodkowej, w strefach bocznych – œœ. Macieja i Bart³omieja, w zwieñczeniu odpowiednio – œw. Grzegorza oraz œœ. Antoniego i Franciszka. W strefach bocznych nastawy z prawej strony obrazy: œœ. Katarzyny i Heleny. O³tarz ten by³ konserwowany w latach 1981-1982 przez art. kons. Adama Janczego, por. WUOZwNS, nr inw. 1643; Szafran 1993, s. 284. 172 Malowanie kraty sklepienia (tj. stropu w kasetony) i czêœci chóru dochowa³o siê stare, mo¿e z XV w. dopisek o³ówkiem na Obok w. o³tarza tablica z licho malowanem Ukrzy¿owaniem, u krzy¿a dwóch szlachty, 2 szlachcianki lewym marginesie i dziecko. Napis dla Piotra i Barbary Bylickich, dalej kilka wierszy nieczytelnych i data + 1587. s. 82b rêkopisu: to dobre, odnosi siê Po lewej rêce w. o³tarza, jako stopieñ pod o³tarzem bocznym, kamieñ grobowy 2½ ³okcia d³ugi, 1½ do Podola szeroki z h. Leszczyc, przy nim litery HP i napis p³asko ryty: hoc monumentum est nobilis Hedvigis Posadowska filiae olim generosi Rogns (?) de Calvo monte quae obiit in Christo Ihesu Anno Domini 1578819. Po bokach herbu (z lewej patrz¹cego): statutum est (po prawej) mors non parut omnibus mori nullo honori (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Monety rzymskie liczne znaleziono tu i ogl¹da³ je w r. 1845 W. A. Maciejowski; wymienone s¹ w jego dziele: Pierwotne dzieje Polski i Litwy (Sadowski, Drogi handlowe, 78).

35. PowroŸnik

Wieœ, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 33 kilom. Kapelania ruska, nale¿y do dye- cezyi Przemyskiej. Wieœ dawna. Na jej terytoryum podobno za³o¿ony by³ zamek muszyñski i miasto Muszyna. Zapewne w koñcu XIII i w XIV w. dzieli³a losy dóbr muszyñskich. R. 1391 W³adys³aw Jag. nada³ Janowi (z Radlic) b. krak. „castrum Muszina cum oppido sub castro sito, dicto PowroŸniki” (Kod. dypl. kat. kr. II, 161). Wed³ug tego PowroŸnik by³by wówczas miastem820. Ale byæ mo¿e, i¿ tak nazywano wtedy niedawno za³o¿one miasto Muszynê. Wiadomoœæ, ¿e wieœ P. za³o¿on¹ zosta³a w r. 1567 za Filipa Padniewskiego b. krak. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851) jakoby powziêta z aktów koœcielnych miejscowych pole- ga zapewne na nieporozumieniu821. W aktach koœcielnych znajduje siê, ile wiadomo, jedynie przywilej Padniewskiego z r. 1565 nadaj¹cy Nazaremu Worchaczowi dwa ³any so³tystwa822 w P. ze wzglêdu na handel winami wêgierskiemi (Schemat. rusk. dyec. przem z r. 1879). W³aœcicielem obszaru dworskiego jest fundusz relig. (S³own. geogr.).

819 P³yta nagrobna Jadwigi Posadowskiej zachowa³a siê. Obecnie jest wmurowana w strefê antependialn¹ mensy o³tarza bocznego pod têcz¹ (po stronie prawej). Bordiurê p³yty obiega inskrypcja: HOC MTVM NOB. HEDVi- GiS POSADOWSKA FiLIAE OLIM GENEROSI BOGUS (dalszy fragment inskrypcji na wewnêtrznej czêœci p³yty) DE CALVA MONTEA T QVE OBiiT IN CHRO HsV ANO DNI 1578, ni¿ej kartusz z monogramem HP. 820 Odnoœny ustêp dokumentu ma brzmienie: castrum Muszyna cum oppido sub castro sito, dicto PowroŸni- ki, ac villis sibi adiacentibus et oppido dicto Novum Oppidum, alias Miastko, cum villis sibi adiacentibus et aliis pertnen- ciis, videlicet Kunczowa. Henryk Stamirski – wykazuj¹cy daleko posuniêt¹ ostro¿noœæ wzglêdem Jagie³³owego przywi- leju z 5 sierpnia 1391 roku – stwierdza, i¿ jest to jedyny w dziejach przypadek (nieuzasadnionego) nazwania PowroŸnika – miastem, a fakt ten, wraz z wieloma innymi, dostarcza argumentów za nisk¹ wiarygodnoœci¹ tego dyplomatu, por. Stamirski 1965, s. 28. Zob. te¿ przypis nasz 365. 821 Wprawdzie Tomkowicz pow¹tpiewa w tak póŸn¹ metrykê PowroŸnika, jednak historycy czas lokacji wsi odnosz¹ do 23 marca 1565 roku, kiedy to na sejmie generalnym w Piotrkowie biskup krakowski Filip Padniewski wydaje Lazarowi Worchaczowi przywilej na osadzenie wsi ex cruda radice na prawie wo³oskim, zob. Stamirski 1965, s. 31. W obowi¹zkach dla nowej osady dokument powtarza te zwyczajowe – z wsi okolicznych, a to: wo¿enie wina z Wêgier, p³acenie baranami, daninê serow¹. Worchacz, który zdaje siê byæ Wêgrem, przywiód³ zapewne ze sob¹ liczn¹ grupê osadników, gdy¿ mowa jest w dokumencie lokacyjnym o 20 kmieciach, co jest iloœci¹ niespotykan¹. So³tystwo powroŸnickie mia³o mieæ obszar dwóch ³anów, na których dwa dni w roku obowi¹zani byli pracowaæ kmiecie. Do przywilejów so³tysa nale¿a³o ponadto wystawienie m³yna i pi³y trackiej (wed³ug Stamirskiego – hamerni-kuŸni kowalskiej) oraz trzeci grosz z win i kar s¹dowych, por. Bêbynek 1914, s. 617; Stamirski 1965, s. 31. B. Kumor lokacjê PowroŸnika odnosi do dnia 9 maja 1562 roku, por. Kumor 1996, s. 10-11. W 1900 roku PowroŸnik liczy³ 876 mieszkañ- ców i 140 domów, by³ te¿ samodzieln¹, jednowioskow¹ parafi¹ grekokatolick¹, por. Czajkowski 1999, s. 169, 176. 822 W 1616 i 1619 roku wystêpuje w Ksiêdze rachunków kupieckich Jerzego Tymowskiego niejaki Tomas Powroz- niczki Soltys Powrozniczki M³ody, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 86, 162. 173 W XVI w. by³a tu huta szklana823 (W³ad. Bêbynek, Starostwo muszyñskie, Przewod. nauk. i liter. Dod. do Gaz. lw. r. 1914, T.XLII, 126 i n.).

Cerkiew œ. Jakóba ap. – patron Cesarz Erekcya cerkwi jest z r. 1612 jak œwiadczy w aktach miejscowych orygina³ potwierdzony w latach 1624, 1681 itd. Jednak¿e wizyta Ry³³y administratora dyec. przem z r. 1780 twierdzi, ¿e cerkiew wysta- wiona by³a 12/9 1606 r. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Budynek obecny ma byæ z r. 1643824 a przeniesiony zosta³ w inne miejsce po powodzi r. 1814 (Schem. rusk. dyec. przem. z 1879 r.)825.

1902 Budynek jest drewniany pod³u¿ny z wie¿¹ z sobotami i dobudowan¹ z przodu nisk¹ kruch- t¹826. Nad czêœci¹ œrodkow¹ kopu³a o czworospadowym dachu i baniastym he³mie ró¿ni tê

823 Na S¹decczyŸnie huty szk³a i ¿elaza zakoñczy³y sw¹ dzia³alnoœæ w pocz¹tku XVII wieku – najczêœciej z po- wodu kompletnego wytrzebienia lasów w okolicy i nieop³acalnoœci transportu drewna z wiêkszej odleg³oœci. Huta szklana w PowroŸniku znana jest z wielu Ÿróde³ dziejowych. W 1565 roku dosta³a siê w rêce Jana Stefka. Potem przesz³a w posiadanie Stefana Krynickiego, któremu biskup P. Tylicki pozwoli³ na przejêcie gruntów nale¿¹cych do huty, za co ten mia³ oddawaæ 1000 szyb. W 1627 r. bp M. Szyszkowski obdarowa³ Krynickiego nastêpnym przywile- jem, zwalniaj¹cym go z obowi¹zku dostarczania szyb, gdy¿ huta przestawa³a w³aœnie produkowaæ, por. Bêbynek 1914, s. 617; Wyrobisz, Szk³o w Polsce , s. 26; Czajkowski 1999, s. 93; Laberschek, Huty szk³a w ziemi krakow- skiej , s. 126. 824 Cerkiew p.w. œw. Jakuba M³odszego w PowroŸniku nale¿y niew¹tpliwie do najstarszych i najlepiej zachowa- nych œwi¹tyñ obrz¹dku wschodniego na S¹decczyŸnie. W obecnej postaci powsta³a ona w roku 1813/1814, obejmu- j¹c jednak znaczne relikty budowli wczeœniejszej, co najmniej z 1604 lub 1606 roku, por. Brykowski 1986, s. 123-124. T¹ najdawniejsz¹ czêœci¹ jest obecna zakrystia, bêd¹ca niegdyœ czêœci¹ kap³añsk¹ niewielkiej œwi¹tyni – jak chce tradycja – zniszczonej powodzi¹, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 602, il. 388. Chronologia budowy cerkwi powroŸ- nickiej sprawia badaczom spore problemy, tote¿ w literaturze spotyka siê najró¿niejsze daty budowy – od 1600, poprzez 1604, 1606, 1607, 1611, 1612 a¿ do roku 1643, który przyjmowany jest jako czas ostatecznego wykszta³cenia siê cerkwi wczeœniejszej, Brykowski 1986, s. 123 (gdzie szczegó³owa literatura przedmiotu). Kontrowersje budz¹ te¿ napisy ryte na belce po³udniowej œciany nawy: MIKOLA KIERNOZICKI AN DNI 1604 oraz BARTOLOMEV ANNO DO. Jedni traktuj¹ je jako podpisy cieœli i pomocnika, inni sk³onni s¹ raczej widzieæ w tym imiona dwóch cieœli kieruj¹cych dwoma zasadniczymi etapami budowlanymi cerkwi powroŸnickiej, Brykowski zaœ – w ogóle odmawia charakteru napisu historycznego niedokoñczonej inskrypcji Bartolomeusa, tam¿e; Brykowski 1995, il. 113. Kwestii datowania budowli jednoznacznie nie rozstrzyga równie¿ istniej¹cy w zakrystii napis fundacyjny, odnosz¹cy siê do najstarszej dekoracji malarskiej cerkwi w PowroŸniku, Brykowski 1995, il. 114. W zwi¹zku z tym, i¿ napis ten zachowa³ siê z du¿y- mi ubytkami (m.in. w partii daty rocznej), jego lekcja prowadzi do ró¿nych wniosków: wedle jednych badaczy dekora- cjê malarsk¹ pierwotnego prezbiterium powroŸnickiego wykonano w 1637 roku (koncepcja Ewy i Macieja Gutowskich oraz Ryszarda Brykowskiego, zob. Brykowski 1986, s. 123, przyp. 3; Brykowski 1995, s. 52), wedle drugich: w 1607 roku – za któr¹ to dat¹ opowiada siê Jaros³aw Giemza, por. J. Giemza, Malowid³a œcienne jako element wystroju drewnianych cerkwi w XVII wieku, [w:] Sztuka cerkiewna w diecezji przemyskiej. Materia³y z miêdzynarodowej konfe- rencji naukowej 25-26 marca 1995, £añcut 1999, s. 106, 130; ten¿e, Najstarsze zabytki malarstwa z cerkwi p.w. Œwiêtego Jakuba Brata Pañskiego w PowroŸniku, [w:] Zachodnioukraiñska sztuka cerkiewna. Dzie³a – twórcy – oœrodki – techniki. Materia³y z miêdzynarodowej konferencji naukowej 10-11 maja 2003 roku, £añcut 2003, s. 222-223. Ba- dacz ten dokona³ ponadto rozczytania s³abo widocznego napisu fundacyjnego cerkwi, który uwiecznia moment zakoñ- czenia budowy i konsekracji œwi¹tyni, co – wedle Giemzy – mia³o miejsce 5 paŸdziernika 1600 roku – ( ) A X ( ) oktowrjeja dnia E-ho ( ) skyj sa osoboju swo ( ) hrjechow otpuszczenije (tzn.: (Roku Bo¿ego) 1600 (miesi¹ca) paŸdziernika dnia 5-go ( ) ski osobiœcie ( ) za grzechów odpuszczenie). Litery AX – posiadaj¹ce wartoœæ liczbo- w¹ 1600 – stanowi¹ wed³ug odczytania J. Giemzy skoñczon¹ datê roczn¹, poniewa¿ posiadaj¹ wspólny znak abre- wiacji, Giemza, Malowid³a œcienne , s. 125, przyp. 116, 117. 825 Wiadomoœæ tê podaje równie¿ Pieradzka 1939, s. 63; por. tak¿e Pieñkowska 1971, s. 588; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 602. 826 Chronologia cerkwi w PowroŸniku przedstawia siê wed³ug Brykowskiego nastêpuj¹co: 1604 lub 1606 cer- kiew istnieje (zatem nie k³óci siê to z koncepcj¹ roku 1600, odczytanego przez Giemzê, Malowid³a œcienne , s. 105); 1607 lub 1637 rok – erekcja parafii i fundacja malowide³ œciennych w dawnym prezbiterium (obecnej zakrystii, por. tak¿e M. i E. Gutowscy, Polichromia dawnej cerkwi w PowroŸniku, „Wiadomoœci Konserwatorskie”, t. 5, 1958, s. 84- 85), 1643 – zakoñczenie prac budowlanych i malarskich. PóŸniej nastêpuj¹ remonty: w 1778 i 1780 roku, oraz najpo- 174 cerkiew od drewnianych koœcio³ów galic. (fig. )827. Wie¿a przypomina wie¿ê w Andrzejów- dopisek o³ówkiem na ce (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). lewym marginesie s. 83 rêkopisu: Sew. Udzieli Obrazy fotografia z r. 1902 Biczowanie Chrystusa P. w wielkim o³tarzu, ³adny obraz z XVIII w. Na ikonostasie parê wiêkszych obrazów „bizanckich” (Marya P., Archange³, Chrystus) niez³ego malowania, poprawianych828. Maleñkie obrazki (drzwiczki): Zmartwychwstanie i Narodzenie829, dobre malowanie z XVI w., zniszczone. W dzwonnicy, pod dzwonami wielki obraz na drzewie, obecnie prze³upany z góry na dó³ i bêd¹cy w dwóch osobnych czêœciach830. Znaæ œlady malowania. Na nim napis ruski: „Ty obrazy roby³ mnogogryszny rab Bo¿i Pawe³ Radyszski831, za der¿awy jego Mylosti Korola Zigis- wa¿niejsze prace budowlane w latach 1813-1814, kiedy to przesuniêto cerkiew na nowe miejsce, dobudowano nowe prezbiterium, zaœ stare zamieniono na przylegaj¹c¹ doñ zakrystiê. Gruntowne prace konserwatorskie objê³y zabytek w latach 1962-1965, por. Brykowski 1986, s. 123-124, il. IX, X (przekroje i rzut) oraz 1, 112, 125, 130, 134, 140, 149, 150; Brykowski 1995, il. 71, 75, 99, 113, 114, 176; B. Rucka, Konserwacja cerkwi w PowroŸniku, AM, 1993, s. 46-48. Obecnie cerkiew w PowroŸniku jest œwi¹tyni¹ trójdzieln¹, z zakrysti¹ (dawnym prezbiterium) zamkniêt¹ trójbocznie, przylegaj¹c¹ od pó³nocy do obecnego prezbiterium. Wie¿a-dzwonnica o konstrukcji s³upowo-ramowej, œcianach po- chy³ych, z izbic¹, wznosi siê nad babiñcem, przed którym niewielka kruchta. Nawê nakrywa kopu³a namiotowa ³ama- na, uskokowa, w prezbiterium – strop p³aski z faset¹, w zakrystii – sklepienie kolebkowe (o konstrukcji slegowej). Niewiele pewnego da siê powiedzieæ o – dziœ ju¿ nieistniej¹cej – kaplicy górnej, mieszcz¹cej siê niegdyœ nad babiñ- cem cerkiewnym, a wzmiankowanej przez wizytacjê 1765 roku. Relikty tej kaplicy odnaleziono w trakcie prac konser- watorskich, por. J. Tur, Architektura cerkiewna, [w:] £emkowie. Kultura – sztuka – jêzyk. Materia³y z sympozjum zorga- nizowanego przez Komisjê Turystyki Górskiej ZG PTTK, Sanok, dn. 21-24 wrzeœnia 1983 r., Warszawa-Kraków 1987, s. 54-55. Wydaje siê, i¿ erygowanie tzw. kaplicy górnej mo¿e odnosiæ siê w³aœnie do roku 1643, ponadto wnêtrze to funkcjonowa³o najpóŸniej do lat siedemdziesi¹tych XVIII w., gdy¿ nie jest ju¿ wymieniane przez wizytacjê z 1780 roku, a pochodz¹cy z owej kaplicy o³tarz – sta³ ju¿ w tym czasie w nawie, tam¿e, s. 54. R. Brykowski zalicza cerkiew w PowroŸniku do typu pó³nocno-zachodniego, wariantu starszego, Brykowski 1986, s. 123. Niestety, w ostatnim czasie próba badañ zabytku in situ, a nawet zwyk³e zwiedzanie, natrafiaj¹ na opór i sprzeciw powroŸnickiego proboszcza, który – opacznie pojmuj¹c opiekê nad sw¹ bezcenn¹ œwi¹tyni¹ – sk³onny jest widzieæ w ka¿dym zainteresowanym – jeœli ju¿ nie z³odzieja, to przynajmniej w³amywacza przyby³ego na przeszpiegi. W przykry sposób doœwiadczyliœmy tej fobii w lipcu 2002 roku, mimo okazywania siê biskupim zezwoleniem na prowadzenia badañ i oglêdzin. 827 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 200. 828 Z wa¿niejszych wymieniæ nale¿y nastêpuj¹ce ikony: Pietà z napisem fundacyjnym i dat¹ 1646, Wniebowst¹- pienie (1 po³. XVII w.), œw. Jakub (XVII w.), Mandylion (1 po³. XVII w.), Matka Boska Hodigitria (XVII w.), Prorok Aaron (XVII w.), œw. Jan Suczawski (1 po³. XVIII w.), œw. Miko³aj (1 po³. XVIII w.). Wiêkszoœæ z nich konserwowana by³a w latach 1968-1971, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 871-880. Struktura ikonostasu wraz z obrazami by³a konser- wowana w roku 1976 przez art. kons. Barbarê Czy¿ewsk¹ i art. kons. Martê ¯urowsk¹, por. WUOZwNS, nr inw. 1626- 1630; Rucka, Konserwcja cerkwi , op. cit., s. 47. 829 Ikona Narodzenia Pañskiego z PowroŸnika, o wym. 48,5 x 37,5 cm, pochodz¹ca z prze³omu XVI i XVII w., zosta³a w roku 1885 zakupiona do zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie (MNK nr inw. XVIII-15). W tym samym roku do zbiorów MNK w Krakowie zakupiono z PowroŸnika tak¿e drug¹ ikonê (z tego samego czasu i tej samej rêki), z przedstawieniem Zwiastowania (MNK nr inw. XVIII-14). Por. T. Nieczuja Ziemiêcki, Pierwsza Polsko-Ruska Wysta- wa Archeologiczna we Lwowie, Kraków 1885, s. 11; J. K³osiñska, Ikonen aus Polen, Recklinghausen 1966, nr 61-62; ta¿ sama, Muzeum Narodowe w Krakowie. Katalogi zbiorów, t. 1, Ikony, Kraków 1973, s. 108, 116. Ponadto w zbiorach Narodowego Muzeum we Lwowie przechowywana jest ikona pochodz¹ca z PowroŸnika z przedstawieniem œw. Huberta (informacjê powy¿sz¹ zawdziêczamy Panu Romualdowi Biskupskiemu z Sanoka). 830 Ikona S¹du Ostatecznego z PowroŸnika by³a konserwowana w latach 2000-2001 w Krakowie przez art. kons. Martê ¯urowsk¹ i art. kons. Ma³gorzatê Sulikowsk¹, por. WUOZwNS, nr inw. 5043. 831 Podaj¹c nazwisko malarza Pawe³ Radyszski Tomkowicz posi³kuje siê tu zapewne odczytem dokonanym czterdzieœci lat wczeœniej przez Józefa £epkowskiego, por. J. £epkowski, Cerkwie i osady ruskie w obwodzie sandec- kim w Galicji – z podró¿y po kraju, [w:] Kalendarz Juliusza Wildta na rok 1862, Kraków 1862, s. 22; por. tak¿e Rasta- wiecki, S³ownik malarzów polskich, t. II, Warszawa 1850, s. 322. W literaturze przedmiotu przyjê³a siê odmienna lekcja 175 munda 3o, a za panowania Jego Mylosti Pana Jana Bed³eckiego starost. muszynskiego za sta- raniom i pracoiu i nak³adom pana Tomasza Powroznickego wojta krysu muszynskiego, kotory i to da³ zmalowaty za swoje zdrowie i za odpuszczenie grychow swoich pospo³u z gromadoiu swieiu do cerkwi powroznickiej ku hramu œ. Apost. Jakowa brata hospodyna po p³oty* roku bozia 1623 K.Z. a dokonczy³a sia robota miesiaca nowemb. 21 dnia w owedenieiu cerkow swiatoj Bogarodzicy” (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851)832. Obraz na tych deskach przedsta- wia³ Niebo i S¹d Ostateczny, malowany by³ temper¹ (Rastawiecki, S³own. malarzy pol. II, 322).

Nagrobek przed o³tarzem w. w posadzce, kamieñ starty z napisem: Tu le¿y córka Jacka Popowca imieniem Ewa, zmar³a tu pochowana r. 1634, 25 Marc.

Dzwony. 1) Wiêkszy, ³adny odlew z r. 1615 z napisem Maria ora p. n. 2) mniejszy z napisem: Gasparus Kramnitzer Krompach 1764 3) z r. 1743 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

36. Przydonica (Przedanica)

Wieœ, oddal pó³n. pó³n. wschodnie od Nowego S¹cza 13½ kilom. Filia parafii Podole. Dawna nazwa: Predanycza, Przedanycza. R. 1336 Jadwiga wdowa po W³adys³awie £okietku wieœ tê nale¿¹c¹ do kmiecia Getka z Giedczyc przenosi z prawa polskiego na niemieckie833 za zgod¹ króla Kazimierza W. (Kod. dypl. ma³op. I, 243). R. 1370 nale¿y do braci Klemensa i Piotra Ro¿nów (tam¿e, str 367). Za D³ugosza nale¿a³a do Stanis³a- w[a] Têczyñskiego (Lib. ben. II, 142), który j¹ wzi¹³ w posagu za ¿on¹ Barbar¹ Ro¿nówn¹; po jego œmierci przechodzi na Jana Amora Tarnowskiego (Morawski, S¹deczyzna II, str. 364 i 375). R. 1581 nale¿y w czêœci do Konstantego ks. Ostrogskiego, a w innych czêœciach do Bilickiego, Stanis³awa Falkowskiego i Piotra Biesiadeckiego834 (Pawiñski, Ma³opolska). Pod koniec XVIII w. by³a tu wielka zaraza morowa (S³own. geogr.).

* tj. „secundum carnem”.

nazwiska malarza S¹du Ostatecznego z cerkwi powroŸnickiej – a mianowicie: Radymski, jako maj¹cego pochodziæ z Radymna pod Jaros³awiem. Jak wykaza³a Pieñkowska, zarówno Radymno jak i PowroŸnik wchodzi³y w orbitê blis- kich zainteresowañ biskupów krakowskich, a pobyt Radymskiego na terenie kresu muszyñskiego w roku 1623 móg³ byæ spowodowany najazdem Tatarów i po¿arem Radymna, które to wydarzenia mia³y miejsce w tym samym 1623 roku, por. Pieñkowska 1971, s. 616. Wielofigurowa, strefowo skomponowana scena S¹du Ostatecznego – zdaniem Pieñkowskiej – jasno precyzuje styl tego artysty, którego rêkê odnajdujemy z ³atwoœci¹ w jeszcze dwóch obrazach cerkwi powroŸnickiej (œw. Jakub oraz Wniebowst¹pienie) oraz w kilku ikonach ze Z³ockiego. Ikony Radymskiego charakteryzuje przede wszystkim gwa³towny ruch na p³aszczyŸnie oraz p³askie, ciemne twarze i graficznie, ostro roz³o¿one kreski dwukolorowe, ciemne i jasne, por. Pieñkowska 1971, s. 589-590. O œrodowisku siedemnastowiecz- nych malarzy cerkiewnych kresu muszyñskiego por. Z. Szanter, XVII-wieczne ikony w kluczu muszyñskim, „Polska Sztuka Ludowa”, (40), 1986, nr 3-4, s. 179-196; ta¿ sama, Muszyñscy malarze ikon w XVII wieku, [w:] Zachodnioukraiñ- ska sztuka cerkiewna, op. cit., s. 199-221; Kornecki 1997, s. 38, il. 23. 832 W XX wieku napis uleg³ dalszym uszkodzeniom, dlatego te¿ Pieñkowska 1971, s. 588-589, podaje odczyt inskrypcji zdecydowanie bardziej uszczuplony w stosunku do tego, który zanotowa³ w 1902 roku Tomkowicz. 833 Por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 76, która nazywa w³aœciela Giedk¹ z Giedczyc. Rycerz pieczêtowa³ siê Gryfem, a miejsce jego pochodzenia zmieni³o obecnie nazwê na Gierczyce – przyp. nasz PT£]. 834 W 1529 roku Ÿród³a wymieniaj¹ trzy Przydonice: Wielk¹ (Magna Przedanycza alias Podolye) pod któr¹ dzisiaj wystêpuje Podole, Przydonicê Star¹ i Przydonicê Wy¿n¹, por. Stamirski 1968, s. 384, przyp. 82. W 1680 nale¿y Przedonica do ksiêcia Ostrogskiego, któremu naliczono tu pobór z 11 ³anów, 4 zagród z rolami, 1 rzemieœlnika, 1 ko³a 176 Koœció³ filialny œ. Katarzyny. Patron Bronis³aw Janina Ho³ubowicz (r. 1891) Pierwotnie by³ parafialnym. R. 1390 wspomniany jest pleban w Przydonicy835 – por. Podole i ni¿ej „Archiwum”. Rok budowy obecnego koœcio³a nieznany. Schematyzm dyec. tarnowsk. stwierdza tylko, ¿e przed r. 1840. Proboszcz r. 1390 Miko³aj (por. Podole i ni¿ej archiwum)836

15/9 1891 i 15/9 1893 Budynek drewniany niewielki, z daszkami fartuchowymi, prezbiteryum zakoñczone po³o- w¹ oœmioboku, z przodu wie¿a niewysoka z he³mem baniastym837 (fig. ). Portal wejœcia dopisek o³ówkiem na g³ównego pod wie¿¹ ostro³ukowy, odrzwia o profilu póŸnogotyckim, a w górze przy samym lewym marginesie s. 85 rêkopisu: 838 ostrym k¹cie na profilu wyrzeŸbione herby: Giera³t (Osmoróg) i Gryf – mo¿e Ro¿nów . Na fotografia dorocznego oraz 4 komór bez byd³a. Mniejsze czêœci wsi dzier¿¹ nieznany z imienia Zborowski i Jan Mi³kowski (po Jakubie Lasockim), natomiast Przedonica Nizsza nale¿y do Jana Mi³kowskiego, Rejestr poborowy 1680, s. 219. 835 Chodzi o ks. Miko³aja, któremu bracia Stañczyk, Andrzej i Jan ze S³upska darowali karczmê, por. Codex diplomaticus Poloniae, wyd. L. Rzyszczewski i A. Muczkowski, t. III, Varsaviae 1858, s. 343, nr CLXXIV; Bochnak 1935, s. 11-12. Por. te¿ przypisy nasze 163 i 806. 836 W nowos¹deckich Transactiones ab anno 1488 ad annum 1505 wymieniony jest pod 1498 rokiem Petrus Harka de Przedanycze, por. Bubak, cz. 1, s. 226. To samo Ÿród³o pod 1489 rokiem notuje Nobiles Nicolaus Jasyensky de Przedonica, tam¿e, s. 252. 837 Koœció³ w Przydonicy, wzniesiony w 1527 roku, ze wzglêdu na dobrze zachowany detal ciesielski a przede wszystkim znakomite wyposa¿enie malarskie i rzeŸbiarskie wnêtrza, zaliczany jest powszechnie do najcenniejszych œwi¹tyñ drewnianych w Ma³opolsce, Brykowski, Kornecki 1984, s. 87. Na uwagê zas³uguje ponadto znakomita i komplet- nie zachowana storczykowa wiêŸba dachowa, z oryginalnymi znakami monta¿owymi z czasów budowy, Brykowski 1981, s. 106. Z wartoœci¹ historyczno-artystyczn¹ zabytku nie koresponduje niestety stan konserwatorskiego utrzymania obiektu. Budowla od lat wymaga kompleksowych prac konserwatorskich, zw³aszcza w obrêbie substancji architekto- nicznej. Znakomit¹ sylwetê zewnêtrzn¹ zabytku od lat deprecjonuje pokrycie dachów blach¹ oraz zniszczony desko- wy szalunek œcian koœcio³a, kruchty i wie¿y. Zmianie tego stanu nie sprzyja niestety obecne zaanga¿owanie miejsco- wej parafii w budowê nowego koœcio³a parafialnego. Koœció³ w Przydonicy odwiedzi³ w sierpniu 1892 roku W³adys³aw £uszczkiewicz wraz z uczniami krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych. W trakcie tygodniowej wycieczki artystyczno- naukowej po okolicach Zakliczyna i Czchowa sporz¹dzono dokumentacjê rysunkow¹ (dziœ niezachowan¹) oraz opis odwiedzonych zabytków, pióra £uszczkiewicza: Przydonica, wioska w doœæ w¹skiej i œlicznie zagajonej dolinie potocz- ka Palesnicy, przez który siê kilkanaœcie razy wbród przeje¿d¿a jad¹c od Podola. Wœród wioski na wzgórzu jest koœcio³ek drewniany, poœród drzew starych; obok chata w³oœciañska, mo¿e dawne mieszkanie proboszcza i stodo³a. Ma³y cmentarzyk okala koœcio³ek, od wschodu stromo spadaj¹cy ku potokowi. Nawa, prezbiteryum, oraz frontowa wie¿a maj¹ œciany deskami obite, a ¿e s¹ szkarpowe, st¹d daszki chroni¹ce gontowe zaprowadzono u œcian koœciel- nych w po³owie wysokoœci, cztery razy przez piêtra u wie¿y. Sygnaturka i szczyt wie¿y baniaste barokkowe, gontem kryte. Sobót niema, bo koœcio³ek ma³y, od po³udnia kruchta drewniana, przed ni¹ dawna chrzcielnica kamienna s³u¿¹- ca za kropielnicê. Wnêtrze koœcio³ka w czasie restauracyi w roku 1862 zyska³o now¹ podsiebitkê i nowe skrzyñce, utworzono listwami i pomalowaniem kasetony z rozetami, na œcianach nawy pomalowano pilastry. Stare malowania figuralne pozostawiono na œcianach prezbiteryum, odnawiaj¹c je doœæ starannie, ale nie bez b³êdów, £uszczkiewicz 1895, szp. 302. Zob. te¿ £opatkiewicz 2005, s. 50-51; £opatkiewicz T. 2006, s. 165-166. 838 To co pozosta³o w budowie jako œlad stylu i epoki, to trzy portale drewniane w imitacyi kamiennych, g³ówny u spodu wie¿y, boczny po³udniowy i wprowadzaj¹cy do zakrystyi. Wszystkie trzy s¹ póŸno gotyckie, nie bez przy- mieszki renesansu, maj¹ wspólne profile obramieñ, z³o¿one z æwieræwa³ków, holkeli i listewek, i tem charakterystycz- ne, ¿e na sposób obramieñ renesansowych u do³u za³amuj¹ siê do œrodka pod k¹tem prostym i têpo koñcz¹. Data budowy tych portali oznaczona jest œciœle rokiem 1527, wypisanym na drzwiach; budowniczym by³ cieœla Pawe³. Portal g³ówny w spodzie wie¿y jest zamkniêtym ostro³ukiem, otwór ma szerokoœci 1.30 m na 2.50, obramienie 0.10 m szerokie, z³o¿one z dwu æwieræwa³ków i holkela obiega otwór za³amuj¹c siê na sposób póŸno renesansowy u do³u pod k¹tem prostym i têpo koñcz¹c. Co ciekawem, ¿e w pobli¿u zwornikowego miejsca dwie tarczki przerywaj¹ profilowa- nie, le¿¹c na nim. Nosz¹ na sobie herby Osmoróg vel Gera³t z jednej, Gryf z drugiej strony. Tarczki maj¹ szyjki wciête wierzchem. Portal boczny ma zamkniêcie gór¹ koronkowe gotyckie, oprofilowane jak poprzednie. Koronka utworzona jest przez dwa ³uki z wêgarów wychodz¹ce, spotykaj¹ce siê u œrodkowego ostro³uku za poœrednictwem dwu drugich; jest zatem zêbów wystaj¹cych cztery, ka¿dy z¹b rozszerzaj¹cy siê w ko³ek koñcowy w sposób jak u kamiennego 177 samych drzwiach te same herby wymalowane839. Po bokach wêgarów na œcianie wyrzezany ornament roœlinny, jakoby groteskowy, p³aski i gruby840.

Odrzwia boczne do nawy póŸnogotycko wykrojone ciesielsk¹ robot¹841.

Odrzwia wejœcia z prezbiteryum do zakrystyi ostro³ukowe, o profilu póŸnogotyckim i górnym ³uku podwójnie przegiêtym (Eselsrücken)842. Okna wszystkie maj¹ obramienia profilowane, w nawie o kszta³cie i profilu podobnym do odrzwi do zakrystyi (Eselsrücken)843, w prezbiteryum o profilu renesansowym844.

Wnêtrze. W nawie i prezbiteryum strop p³aski w kasetony p³askie, listwowe. Boczne rozszerzenia nawy maj¹ stropy cokolwiek ni¿sze (zaskrzynienia)845. W têczy nie ma ³uku ostrego, tylko rodzaj ramy prostok¹tnej, profilowanej, a w niej na konsolowo wystêpuj¹cych koñcach belek belka têczy profilowana, na której œrodku Chrystus ukrzy¿owany rzeŸbiony z drzewa846. Wszystkie 4 ramiona krzy¿a maj¹ u zakoñczeñ (dolne trochê wy¿ej) p³askorzeŸbione medalio-

portalu w Wielog³owach. I tu profil do³em zagina siê w kierunku poziomym. Brama drewniana ma zdobne w¹sy id¹ce od zawias i pomalowanie w imitacyi krzy¿owych szyn z rozetami. Odrzwia te poboczne maj¹ œwiat³o 1.10 szerokie na 2.15 wys., £uszczkiewicz 1895, szp. 302-303; Zob. Kornecki 1999, s. 37, il. 67; £opatkiewicz T. 2006, s. 165-166. 839 Dawne drzwi wejœcia zachodniego, wzmiankowane przez Tomkowicza, w pocz¹tkach XX wieku zosta³y zast¹pione nowszymi, typu klepkowego. 840 Ten fragment dekoracji zachowa³ siê, pomimo licznych uszkodzeñ mechanicznych. 841 Mowa tu o portalu po³udniowym, os³oniêtym niewielk¹ krucht¹, zob. Kornecki 1999, s. 88, il. 77 (tam¿e b³êdnie okreœlony jako zachodni). 842 W tym kszta³cie zachowane do dzisiaj, Brykowski, Kornecki 1984, il. 109; Kornecki 1999, s. 88, il. 78. 843 Kornecki 1999, s. 89, il. 82. 844 W istocie jest to rodzaj póŸnogotyckiego nadpro¿a o wykroju piêciolistnym, zob. Brykowski, Kornecki 1984, il. 123; Kornecki 1999, s. 89, il. 83. 845 Œciany najbli¿sze portalu maj¹ polichromiê geometryczn¹ ostro³ukow¹ i dwie pó³postacie w ko³ach œœ. Pio- tra i Paw³a. Innych œladów stylowych w budowie koœcio³ka niema, okna s¹ nowsze, to¿ samo i têcza. Ciekawem jest pozosta³e malowanie œcian prezbiteryum prawdopodobnie wspó³czesne budowie lub niewiele co póŸniejsze. Na nie- szczêœcie jest ono odnawiane przez malarza sandeckiego Pazdanowskiego w roku 1862, który jakkolwiek szed³ nie- wolniczo za œladami dawnych konturów i koloryzacyi, nie zawsze szczêœliwie domyœli³ siê rzutu fa³dów i wyrazów twarzy. Poci¹gi jego pêdzla doœæ œmia³e, nie zawsze stylowe, £uszczkiewicz 1895, szp. 303. Mowa tu o malarzu Alojzym Pazdanowskim, zmar³ym w 1876 roku (w wieku 54 lat) w Nowym S¹czu. Jego prawdziwe nazwisko brzmia³o prawdopodobnie Mê¿yñski. Malowa³ obrazy o tematyce religijnej, projektowa³ i wykonywa³ równie¿ polichromie do koœcio³ów, m.in. koœcio³a Œw. Floriana w Krakowie i koœcio³a Œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, por. A. Wierzbicka, Pazdanowski Alojzy, has³o [w:] SAP, t. 6, Warszawa 1998, s. 482-283. 846 Okaza³a grupa Pasji na belce têczowej koœcio³a w Przydonicy jest dzie³em pracowni rzeŸbiarskiej, dla której Andrzej M. Olszewski zaproponowa³ nazwê warsztatu Mistrza Pasji Przydonickiej, por. Olszewski 1965, s. 286; Ol- szewski 1973, s. 75-87. Przypisana temu warsztatowi doœæ liczna grupa dzie³ wi¹¿e siê czêsto z tematem Ukrzy¿owa- nia. Zdaniem Olszewskiego nie jest ona w pe³ni jednolita, nie mo¿na zatem w tym wypadku mówiæ o rêce jednego artysty, chodzi raczej o pojêcie samego warsztatu – z którego wychodzi³y ró¿ni¹ce siê nieco od siebie dzie³a – lub nawet kilku warsztatów, wykazuj¹cych podobne tendencje plastyczne. Zob. Olszewski 1965, s. 282. Dzie³a tej grupy charakteryzuj¹ siê swoist¹ stylizacj¹ szat, zastosowaniem wiêkszych p³aszczyzn draperii o œmia³o prowadzonych konturach, przy czym zakreœlone one bywaj¹ nieraz liniami prostymi lub lekko tylko wygiêtym ³ukiem. Dynamizm rzeŸby – uzyskany przez zestawienie p³aszczyzn draperii za³amuj¹cych siê pod ró¿nymi k¹tami – nie ma ju¿ wiele wspólnego z dynamizmem dzie³ Stwosza. Pracowniê Mistrza Pasji Przydonickiej umiejscawia Olszewski na wschod- nich terenach dawnego województwa krakowskiego, a potencjalnym miejscem lokalizacji – lub d³u¿szego pobytu – warsztatu móg³ byæ Nowy S¹cz lub Biecz. Zob. Olszewski. Warsztat rzeŸbiarski Mistrza , op. cit., s. 86; ten¿e, PóŸnogotyckie warsztaty rzeŸbiarskie w Ma³opolsce, BHS, (31), 1969, nr 2, s. 246; por. tak¿e T. Chrzanowski, M. Kor- necki, Sztuka w Krakowie po Stwoszu, FHA, t. 25, 1989, s. 169. We wnêtrzu koœcio³a w Przydonicy zachowa³ siê ponadto ma³y póŸnogotycki krucyfiks, zapewne dzie³o tego samego warsztatu co grupa Pasji na belce têczowej, ujawniony przed laty przez Mariana Korneckiego, zob. Kornecki 1958, s. 79-80, poz. 11, il. 51. 178 ny czterolistne (Vierpass) a na nich symbole ewangelistów847. Po bokach krzy¿a stoj¹ pos¹gi M. Boskiej i œ. Jana848. W prezbiteryum zachowa³a siê polichromia œcian849, wykonania ordy- narnego z XVIII w.850: kilkanaœcie scen z Mêki Chrystusa i Mêczeñstwa œ. Stanis³awa851. Malo-

847 Czterolistne medaliony na zakoñczeniach ramion krzy¿a stanowi¹ swoist¹ cechê rozpoznawaln¹ warsztatu Mistrza Pasji Przydonickiej. Identyczne medaliony spotykamy w Pasji z koœcio³a parafialnego w Œwiêcanach pod Bieczem, por. Olszewski 1973, s. 79, il. 1, 6. Por. tak¿e Chrzanowski, Kornecki, Sztuka w Krakowie , s. 162, il. 7; P. £opatkiewicz, Zabytki plastyki gotyckiej województwa kroœnieñskiego. RzeŸba drewniana. Malarstwo tablicowe, Krosno 1996, s. 41-42, 104, kat. nr 49-50. 848 Dla rzeŸby Matki Boskiej Bolesnej z Pasji przydonickiej A. M. Olszewski wskaza³ przed laty wzór graficzny w postaci Marii z drzeworytu Ukrzy¿owanie, wydrukowanego przez Jana Hallera w Krakowie, w 1509 roku. Istotnie, rzeŸba bardzo przypomina tê rycinê, zw³aszcza w samej kompozycji postaci, uk³adzie draperii i r¹k – dlatego te¿ zale¿noœæ od tego wzoru wydaje siê wysoce prawdopodobna. Por. Olszewski 1975, s. 160. W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, od 1935 roku przechowywana jest – pochodz¹ca z koœcio³a w Przydonicy – gotycka rzeŸba Chrystusa Zmartwychwsta³ego, nr inw. MDT 161. 849 Tak polichromiê koœcio³a w Przydonicy opisa³ przed ponad stu laty W³adys³aw £uszczkiewicz: Œciana pó³- nocna przy zakrystyi ma szereg scen w czterech rzêdach od sufitu do wysokoœci dwu metrów nad pod³og¹, œciœle obok siebie przeprowadzonych klejowo. Sceny ka¿dego pasa odgradzaj¹ malowane pilastry, przedstawiaj¹ siê one jako konturowane czarne rysunki na bia³ym tle z u¿yciem illuminowania zielon¹ i czerwono-ceglast¹ barw¹ pewnych szat. Czasem g³owy i rêce cieliste, a ziemia i t³o w kolorze szaro pomidorowym. Malarz zebra³ tu sceny mêki Pañskiej, poczynaj¹c gór¹ przy têczy scen¹ Ecce homo o trzech postawach ma³ej natury, jest Chrystus przed Pi³atem, Herodem i Kaifaszem, droga krzy¿owa, ukrzy¿owanie, zdjêcie z krzy¿a i t. p. W zbli¿eniu ku o³tarzowi wielkiemu spotykamy wypêdzenie Adama i Ewy z raju. Z tej strony pó³nocnej brak okien dozwala na roz³o¿enie cyklu bez przerwy. Co innego od strony po³udniowej, gdzie s¹. dwa okna; s¹ tu zatem dwa rzêdy malowañ. W górnem pojedyncze postacie lepiej kolorowane œœ. Wawrzyñca i Floryana, a dolny pas przez ca³¹ d³ugoœæ œciany bocznej ma historyê œw. Stanis³awa biskupa i mêczennika. Tu bez ¿adnych przedzia³ów roztacza siê ¿ywot œw. poczynaj¹c od Mszy œw., przy której Boles³aw w stroju koronacyjnym zabija Stanis³awa mieczem przy asystencyi kilku ze szlachty w ¿upanach, z podgolonemi czuprynami; s¹ dalej or³y liczne, strzeg¹ce cia³a, jest pogrzeb t. j. duchowni nios¹cy zw³oki. T³o bia³e g³adkie, kontury œmia³o i ostro ciête, szczególniej u or³ów bogato opie¿onych, widoku niema ¿adnego. St¹d wygl¹d monumentalny, go- dny tak jak jest zdjêcia fotograficznego. Zacheuszki pozosta³y dawnej formy, barwne, £uszczkiewicz 1895, szp. 303-304. 850 Malowid³a œcian prezbiterium powsta³y najpewniej w 1 po³. XVII wieku, w krêgu artystycznego mecenatu ksi¹¿¹t Ostrogskich, ówczesnych kolatorów koœcio³a. Œwiadczyæ mo¿e o tym choæby herb rodowy Ostrogskich, umiesz- czony w programie malowide³, który mia³ za zadanie pe³niæ funkcjê propagandow¹. Ca³oœæ by³a odnawiana w roku 1862 i 1904, zaœ do ostatniej konserwacji, prowadzonej pod kierunkiem art. kons. Józefa Steca, przyst¹piono w roku 2002, por. R. A. Œlusarek, Polichromia œcian prezbiterium koœcio³a parafialnego w Przydonicy, RS, t. 34, 2006, s. 87- 105. Por. tak¿e Pieñkowska, Renesansowa polichromia w Modlnicy , op. cit., s. 122; ta¿ sama, Malowid³a œcienne wnêtrz drewnianych koœcio³ów Ma³opolski Po³udniowej , op. cit., s. 18-23; ta¿ sama, Znaczenie naukowe odkryæ malowide³ œciennych w Ma³opolsce Po³udniowej , op. cit., s. 3-20; Szymañski 1970, s. 61, 119, il. s. 73, 179, 250, 251, 282; Kornecki 1999, s. 114-115; W. Chodaczek, Dokumentacja naukowo-historyczna malowide³ koœcio³a w Przy- donicy, mps w WUOZwNS, nr inw. 2706. 851 Œcianê pó³nocn¹ prezbiterium koœcio³a pokrywa szesnaœcie pól przedstawiaj¹cych sceny Mêki Pañskiej. W trzech strefach pasowych rozmieszczono nastêpuj¹ce przedstawienia: Ostatnia Wieczerza (czêœciowo uszkodzona w 1904 roku na skutek monta¿u ambony), Umywanie nóg aposto³om, Modlitwa w Ogrojcu, Chrystus przed Annaszem, Chrystus przed Kajfaszem, Chrystus przed Pi³atem, Biczowanie, Ecce homo, Cierniem koronowanie, Upadek pod krzy¿em, Ukrzy¿owanie i Z³o¿enie do grobu. Dope³nieniem tego cyklu s¹ trzy doœæ mocno rozbudowane przedstawie- nia: Zmartwychwstanie, Wst¹pienie do otch³ani i Wniebowst¹pienie, zlokalizowane naprzeciw siebie pod stropem, na skoœnych przed³u¿eniach œciany pó³nocnej i po³udniowej. Œcianê po³udniow¹ w pasie nad otworami okiennymi zdobi¹ postacie czterech Ewangelistów, opatrzone majusku³owymi napisami w jêzyku polskim. Poni¿ej, w pasie œrodkowym, przedstawiono wizerunki: œœ. Marcina, Wawrzyñca i Floriana, zaœ w polu pomiêdzy oknami – Chrzest Chrystusa w Jordanie. W strefie dolnej znajduj¹ siê cztery sceny hagiograficzne ilustruj¹ce wydarzenia z ¿ycia i cuda poœmiertne œw. Stanis³awa Szczepanowskiego: Wskrzeszenie Piotrowina, Zabójstwo œw. Stanis³awa, Strze¿enie zw³ok przez or³y, Pogrzeb œwiêtego. Na œcianie wschodniej, za nastaw¹ o³tarza g³ównego, nad profilowanym nadpro¿em obecnie za- szalowanego wschodniego okna prezbiterium, znajduje siê dekoracja floralna z wplecionymi trzema tarczami heral- dycznymi: od lewej – ksi¹¿¹t Ostrogskich (herb Ostrogski I), poœrodku Korony Polskiej, z bia³ym or³em jagielloñskim na czerwonym tle, po prawej – Sforzów, z bia³ym wê¿em po¿eraj¹cym dziecko, na czerwonym tle, por. Œlusarek, Polichromia œcian prezbiterium , s. 88-89. 179 wanie klejowemi farbami, w którem du¿o koloru bia³ego i ró¿owego, kontury czarne grube852. Zajmuj¹ce pod wzglêdem strojów853. Na drzwiach z prezbiteryum do zakrystyi udane malowaniem okucie listwami p³askiemi w kwadraty du¿e na kant ustawione. W jednym z kwadratów œrodkowych data: (1527) na listwach kwadratu tego i s¹siedniego na prawo napis, popsuty zap. przemalowaniem: ei..cacio ano domi .....pavlvs carpe. tarivs 15275854. Na kwadracie œrodkowym poni¿ej tego z dat¹ wyma- lowany wiêkszy lew, a pod nim mniejszy pies w rodzaju charta.

Tryptyki. Po dwu stronach têczy w naro¿nikach nawy skoœno ustawione dwa tryptyki jako o³tarze boczne. Oba ca³e malowane na drzewie (z wyj¹tkiem predelli jednego rzeŸbio- nej), skrzyd³a pojedyncze obustronnie malowane. Kszta³ty tryptyków raczej renesansowe, gór¹ luneta pó³kolista. W ma- lowaniu obrazów du¿o tradycyj gotyckich. Ramy listwowe skromne. Pod szaf¹ predella zwê¿aj¹ca siê ku do³owi. Oba zap. z XVI w. dopisek o³ówkiem na 1) A cornu epist. Wys. szafy bez lunety i bez predelli 1.48 m. (fig. )855, szerok. szafy lewym marginesie zamkniêtej 0.94 m. Rama g³adka srebrzona, rama lunety profilowana renesansowo. Styl archa- s. 86 rêkopisu: fotogr. iczny, draperye i ornamenty gotyckie856. Na obrazie g³ównym œrodkowym M. Boska w ¾ wielk. nat., wœród promieni mieczowatych, trzyma na rêku Dzieci¹tko Jezus. Stoi na pó³ksiê¿ycu barkiem zwróconym w górê, a spodem wype³nionym twarz¹ ludzk¹ silnie konturowan¹857.

852 Malowid³a wykonane zosta³y technik¹ kazeiny wprost na jod³owych œcianach koœcio³a. Kolorystyka malowi- de³, z przewag¹ odcieni czerwieni i szaroœci, zosta³a ograniczona wy³¹cznie do draperii szat (karnacje pozostawiono w kolorze t³a), tam¿e, s. 87-88. 853 Malowid³a przydonickie istotnie ukazuj¹ szereg elementów charakterystycznych dla polskich realiów prze³omu XVI i XVII wieku i to nie tylko w zakresie kostiumu. Aktualizacja ubiorów osób uczestnicz¹cych w wydarzeniach odleg³ych czasowo jest tutaj bardzo czytelna i nawi¹zuje do konkretnych strojów z pocz¹tku XVII wieku. Czas powsta- nia tego cyklu malarskiego zdradzaj¹ równie¿ (potraktowane doœæ sumarycznie) architektoniczne kulisy drugiego planu, kroje szat pontyfikalnych, rekwizyty, zw³aszcza zaœ elementy uzbrojenia, por. tam¿e, s. 93. 854 Trzecie odrzwia do zakrystyi rozmiarów 0.91 na 2.00 metra s¹ zamkniête ostro³ukiem przegiêtym (eselsrü- cken) z podobnym jak poprzednie profilem, a najciekawszem jest pomalowanie drzwi jednoskrzyd³owych w skoœne szyny siwe okonturowane czerwono, gdzie na spotkaniach s¹ bia³e czworolistne ró¿e z listkami czerwonemi w k¹tach wklês³ych. Poœrodkiem blatu po za szynami sunie namalowany lew heraldyczny, a nieco na lewo po przed szynami wspina siê bia³y lisek lub kuna. Malowanie to stare powtórzono w r. 1862 i zarazem napisy jakie dostrzedz mo¿na by³o literami ³aciñskiemi na szynach. Jest tutaj Dedicatio. Paulus Carpentarius i anno dni 1527 (I5ZA). Drugi raz data powtórzona na tle czarnym miêdzy imitowanemi szynami. Data ta zgodn¹ jest ze stylem trzech oddrzwi koœcielnych, £uszczkiewicz 1895, szp. 303. 855 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 210. 856 Tryptyk ten publikowany by³ wielokrotnie w literaturze naukowej, por. m. in. £uszczkiewicz 1895, szp. 304- 305; Bochnak 1935, s. 8-12, il. 4-11; J. Wzorek, Madonna Apokaliptyczna z Cerekwi w tarnowskim Muzeum Diecezjal- nym, „Roczniki Humanistyczne, Prace z Historii Sztuki”, t. 13, z. 4, 1965, s. 117-144, il. 25; Olszewski 1975, s. 160, il. 16; Gadomski 1981, s. 39, 49, 51, 52, 58, 69, 72, 74, 81, 114, 117, 118, 121, 127, 129, il. 56, 129, 296, 298; Gadomski 2004, s. 270, il. 443, 444, C; Olszewski, Mulier amicta sole , op. cit., s. 47-50; £opatkiewicz 2005, s. 65- 67, 68, il. 7; £opatkiewicz T. 2006, s. 169, 358, il. 18. Przez niemal wszystkich autorów datowany jest na lata piêædzie- si¹te XV wieku, por. Labuda, Secomska 2004, s. 243-244. 857 Temat Matki Boskiej Apokaliptycznej znalaz³ liczne realizacje w zachodnio- i œrodkowoeuropejskiej grafice drugiego trzydziestolecia XV wieku. W czeskim i ma³opolskim malarstwie o³tarzowym przedstawienia Matki Boskiej z atrybutami Niewiasty Apokaliptycznej (ukoronowanej, obleczonej w s³oñce i stoj¹cej na pó³ksiê¿ycu) zosta³y uzupe³- 180 M. Boska ma koronê bogat¹ na g³owie, na tle jasnej aureoli. W lewej rêce trzyma kwiat lilii858. P³aszcz fa³dzisty bia³y we wzór owoców granatu, szarych, oblamowany szlakiem wysadzanym kamieniami859. Suknia czarna, w z³oty wzór granatu. T³o stanowi gêsty las liœciasty. W górnych naro¿nikach t³o z³ocone. Skrzyd³a boczne otwarte: Zwiastowanie rozdzielone860; na jednem M. Boska, stoj¹ca na trawie, z ksiêg¹ w rêku; p³aszcz bia³y; t³o w dolnej czêœci zielone, w górnej ciemno czerwone (sang de boeuf); na drugiem osobno Archanio³ Gabryel przyklêka na trawie, tunikê ma bia³¹, skrzyd³a po wierzchu zielone, ze spodu czerwone, w rêku trzyma wstêgê z napisem minusku- ³ami got.: ave .... gracia plana dominus. T³o jak w pierwszem skrzydle. Rysunek i malowanie nader szlachetne. Postacie wyd³u¿one, wiele uczucia w postawach i wyrazach twarzy. Skrzyd³a zamkniête, ka¿de ma po jednym obrazie. Technika podobna do malowañ o³tarza otwartego, ale mniej staranna, co do rysunku grubsza. Na odwrociu Archanio³a jest œ. Katarzyna, na odwrociu M. Boskiej œ. Barbara. U spodu trawa zielona. Reszta t³a ¿ó³ta, olejno malowana, mo¿e przemalowana w nowszych czasach. Górny szczyt pó³kolisty, malowany o wiele póŸniej i mniejszej wartoœci861: Bóg Ojciec i Duch œ. – na æwieræko³ach skrzyde³ otwartych anio³owie klêcz¹cy, jeden z kadzielnic¹, drugi trzyma tyarê papiesk¹. Predella p³askorzeŸbiona, ch³opskiej roboty, i polichromowana olejno; w pó³figurach: papie¿, M. Boska, Zbawiciel, jakiœ œwiêty i kardyna³862. Malowania obrazów tryptyku zniszczone, farby odpadaj¹863. nione dodatkowym motywem, w postaci malowanego w tle gaju, por. Gadomski 1981, s. 51, il. 144-147; Olszewski, Mulier amicta sole , op. cit., s. 47-50. 858 Kwiat lilii w d³oni Marii (zamiast ber³a) wystêpuje równie¿ na powsta³ym w zbli¿onym czasie obrazie Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem z Micha³em Archanio³em i œw. Janem Ewangelist¹ w koœciele w ¯eleŸnikowej, por. Gadomski 1981, s. 52, il. 153, zob. tak¿e has³o ¯eleŸnikowa w niniejszym tomie. 859 Jak zauwa¿a Gadomski, w uk³adzie fa³dów jasnego p³aszcza Matki Boskiej na obrazie g³ównym w Przydo- nicy, podobnie jak na obrazie Marii-Immaculaty w Starym S¹czu, ujawni³o siê mo¿e poœrednie oddzia³ywanie wzorów niderlandzkich, przy czym fa³dy p³aszcza Marii przydonickiej za³amuj¹ siê zdecydowanie bardziej ni¿ na obrazie staro- s¹deckim. Zob. Gadomski 1981, s. 117-118. Por. tak¿e M. Libicki, Zagadnienie wp³ywów niderlandzkich w tzw. szkole s¹deckiej, BHS, (29), 1967, nr 2, s. 228-230; Olszewski 1975, s. 160. 860 Pierwotnie Zwiastowanie umieszczone by³o na rewersach skrzyde³ tryptyku, które to w niewiadomym czasie zosta³y nieprawid³owo odwrócone. Jak zauwa¿a Gadomski, z³o¿ona z dwóch postaci scena Zwiastowania, przedsta- wiana na rewersach skrzyde³ i ogl¹dana po zamkniêciu tryptyku, zapocz¹tkowana na skrzyd³ach z Trzebuni, podejmo- wana by³a wielokrotnie w 3 æwierci XV wieku, m in. na skrzyd³ach tryptyków w £opusznej, Sromowcach Ni¿nych, Paczó³towicach, Wo³owcu, Opatówku, Rac³awicach Olkuskich i Przydonicy. Por. Gadomski 1981 s. 49, il. 127-134. W trakcie ostatniej konserwacji, przeprowadzonej w latach 1984-1985, skrzyd³om przywrócono w³aœciw¹ orientacjê i w ten sposób scena Zwiastowania znalaz³a siê na powrót na rewersach, zaœ przedstawienia œœ. Katarzyny i Barbary na awersach tablic skrzyd³owych. 861 Zwieñczenie tryptyku, nie powi¹zane z nim ani treœciowo ani stylistycznie, zosta³o dodane najpewniej w XIX w. 862 Jak s³usznie dowodzi A. M. Olszewski, p³askorzeŸbiona predella nie tworzy spójnej ca³oœci z obrazami tryptyku, pochodzi zatem najpewniej z dawnego, dziœ nieistniej¹cego, bocznego o³tarza, który ustawiony by³ w po³ud- niowo-wschodnim naro¿niku koœcio³a. W centrum predelli ukazano Chrystusa Zbawiciela, ku któremu zwróceni s¹ Matka Boska i œw. Jan Ewangelista. W skrajnych polach znajduj¹ siê dwa wizerunki œwiêtych: z lewej (od widza) papie¿a, z prawej – kardyna³a. Wed³ug wszelkiego prawdopodobieñstwa s¹ to dwaj Ojcowie Koœcio³a: œœ. Grzegorz Wielki i Hieronim (obok kardyna³a, jako atrybut znajduje siê bowiem lew). Sposób rzeŸbienia szat oraz modelunek twarzy i w³osów przywodzi na myœl dzie³a warsztatu Mistrza Pasji Przydonickiej, por. Olszewski 1973, s. 78-79, il. 7. 863 Tryptyk by³ konserwowany w latach 1963-1964 pod kierunkiem art. kons. Ewy Pilitowskiej, por. Spis doku- mentacji 1975, poz. 897, a nastêpnie w latach 1984-1985 art. kons. Annê Dorak, por. WUOZwNS, nr inw. 2256. W ramach ostatniej konserwacji wykonano impregnacjê strukturaln¹ podobrazi, wzmocnienie elementów konstrukcji tryptyku, przede wszystkim zaœ uzupe³nienie brakuj¹cych fragmentów warstwy malarskiej, por. A. Dorak, Tryptyk „Matki Boskiej – Assunty” w koœciele parafialnym w Przydonicy, „Currenda”, 1987, nr 3, s. 355-359, tam¿e reprodukowane s¹ fotografie ukazuj¹ce stan tryptyku bezpoœrednio przed i po konserwacji, por. tak¿e Szafran 1993, s. 284-285. 181 2) A cornu evang. Wysokoœæ z lunet¹ (bez predelli) 2.30, wys. samej szafy 1.58 m. – dopisek o³ówkiem na szerokoœæ szafy zamkniêtej 1.37 m. Wys. predelli 0.58 m. (fig. )864. Ramy z³ocone, wyciska- lewym marginesie ne w kielichy kwiatowe. Na obrazie g³ównym œrodkowym M. Boska miêdzy œ. Katarzyn¹ s. 87 rêkopisu: 865 fotografia i œ. Miko³ajem . Figury 3/4 wielkoœci natur. M. Boska wœród promieni mieczowatych stoi na pó³ksiê¿ycu866, rêkawy szaty szerokie, przewi¹zane. P³aszcz fa³dzisty. Za g³ow¹ jej aureola. Na rêku jej Dzieci¹tko Jezus w lewej rêce trzyma jab³ko, praw¹ podaje pierœcieñ œ. Katarzynie (Zaœlubiny). U nóg œ. Katarzyny ma³y donator klêcz¹cy, w kome¿ce kap³añskiej867. Szlachetny rysunek i malowanie draperyj. Stroje starannie oddane. T³o w górze z³ocone wyciskane we wzór arabeskowy; u do³u zieleñ, trawa i drzewa. Skrzyd³a otwarte, ka¿de po dwa obrazy kwadratowe, przedstawiaj¹ sceny z ¿ycia i mê- czeñstwa œ. Katarzyny aleksandryjskiej. Na lewem wy¿ej: dysputa z uczonymi. Na ziemi ksi¹¿ki podeptane. Typy twarzy polskie, stroje fa³dziste, u mê¿czyzn jakoby wschodnie. Wyrazy pe³ne dramatycznoœci. Ni¿ej: œwiêta w stroju okaza³ym klêczy przed ko³em torturowem. Kat zamie- rza siê na ni¹ z mieczem. Typ kata polski, strój charakterystyczny. Na tle peiza¿, niebo z³ocone, a w naro¿niku lewym ob³oki szare. Skrzyd³o prawe: œwiêta wpó³obna¿ona zawieszona za rêce u szubienicy, kaci j¹ przypalaj¹ i szarpi¹ obcêgami. Ni¿ej: anio³owie odnosz¹ cia³o œwiêtej na górê Sinai868. Skrzyd³a maj¹ kolorowe jakby mieni¹ce. Na peiza¿u ska³y i drzewa. Na lunecie pó³kolistej nad œrodkowym obrazem: œwiêt¹ nag¹ okryt¹ tylko w³osami 6 anio³- ków dŸwiga z grobu i unosi lec¹c869. Na peiza¿u ska³y, lasy; niebo zielone. Na æwiartkach ko³a przy skrzyd³ach otwartych, na lewej: œ. Jerzy na bia³ym koniu kopi¹ zabija smoka. Zbroja, rz¹d i czaprak œredniowieczne. Smok dobrze pojêty i rysowany. W g³êbi widaæ zamek i wychodz¹- c¹ królewnê. Na prawej œ. Pustelnik (Hieronim ?) nagi starzec z p³acht¹ na nogach klêczy przed krzy¿em. W dali zaroœla i ska³y. Peiza¿ najlepszy ze wszystkich. Wszystkie 3 obrazy lunety otwartej bez z³oceñ.

864 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 217, 218. 865 Drugi tryptyk z Przydonicy by³ wielokrotnie publikowany i omawiany w literaturze naukowej, por. £uszczkie- wicz 1895, szp. 305; TGKGZ 1900, s. 362; K. Stêpowska, Trzy zabytki malarstwa polskiego XV i XVI wieku, PKHS, t. 1, 1919, s. 131-132; F. Kopera, Dzieje malarstwa w Polsce, t. 2, Malarstwo w Polsce od XVI do XVIII wieku (rene- sans, barok, rokoko), Kraków 1926, s.. 121-122. Andrzej M. Olszewski wskaza³ kilka wzorów graficznych dla obrazu œrodkowego oraz dla kwater rewersów – w postaci rycin Albrechta Dürera i Hansa Schäufeleina, por. A. M. Olszewski, Wzory graficzne gotyckiej sztuki ma³opolskiej, „Sprawozdania z Posiedzeñ Komisji Naukowych Oddzia³u PAN w Krako- wie”, styczeñ-czerwiec 1969, s. 179; Olszewski 1975, s. 94-95, 160 (tam¿e pomy³ka w datowaniu tryptyku); ten¿e, Mulier amicta sole , s. 59, przyp. 107. Marian Kornecki, a w œlad za nim Jerzy Gadomski, w³¹czyli drugi tryptyk z Przydonicy do dzie³ warsztatowych Mistrza Tryptyku z Szyku, por. M. Kornecki, Obraz „Tronuj¹cej Marii odzianej w s³oñ- ce” i „Pietas Domini” z koœcio³a w Szyku, FHA, t. 19, 1983, s. 69-70; por. tak¿e Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 164; Gadomski 1995, s. 95, 97, il. 163-168. Orientacyjn¹ podstawê do datowania tryptyku (termin a quo) stwarza data budowy tamtejszego koœcio³a parafialnego – rok 1527, por. Gadomski 1995, s. 98, przyp. 259; Gadomski 2004, s. 302. 866 Zdaniem Gadomskiego, odnowienie w pocz¹tkach XVI wieku – znanego ze stulecia XV – tematu Matki Boskiej Apokaliptycznej zwi¹zane by³o z ustanowieniem w diecezji krakowskiej – przez biskupa Jana Konarskiego, w 1509 roku – œwiêta Niepokalanego Poczêcia NP Marii, por. Gadomski 1995, s. 27. 867 Zob. Kornecki, Obraz „Tronuj¹cej Marii , op. cit., il. 16; Gadomski 1995, s. 14, il. 228. 868 Prawid³owe rozpoznania ikonograficzne, istotnie na awersach skrzyde³ tryptyku wyobra¿ono odpowiednio: Dysputê œw. Katarzyny, Mêczeñstwo œw. Katarzyny, Œciêcie œw. Katarzyny, Unoszenie œw. Katrzyny do nieba, zob. Gadomski 1995, il. 165-168. 869 W zwieñczeniu tryptyku ukazano scenê Gloryfikacji œw. Marii Magdaleny, znan¹ m.in. z obrazu œrodkowego w tryptyku z Moszczenicy. Zob. tak¿e has³o Moszczenica w niniejszym tomie. 182 Predella mniej dobrze malowana, przedstawia 4 pó³postacie: M. Boska zap³akana, P. Je- zus obna¿ony i skrwawiony (w studni), œ. Jan ewang., œ. Barbara z wie¿¹ z ty³u. T³o stanowi niebo g³adkie z³ocone. Skrzyd³a zamkniête (fig. )870 wraz z æwieræko³ami lunety zamkniêtej przedstawiaj¹ 6 scen dopisek o³ówkiem na z Mêki Chrystusa. Na lunecie (odwrocie œ. Jerzego) Chrystus w Ogrojcu, Judasz zbli¿a siê ze lewym marginesie s. 88a rêkopisu: zgraj¹ siepaczy – bardzo ³adny obraz. Odwrocie lunety z[e] œw. Hieronimem: Biczowanie, fotogr. stroje siepaczy charakterystyczne, jakoby wschodnie a trochê polskie: ¿upan, pas, poñczochy i pantofle. Odwrocie dysputy œ. Katarzyny: Poca³unek Judasza, stroje podobne jak w poprzed- nim. Odwrocie mêczeñstwa œ. Katarzyny: Naigrawanie siê z Chrystusa cierniem koronowane- go, wœród arkady pó³kolistej renesansowej. Odwrocie œmierci œ. Katarzyny: Upadek Chrystusa w drodze krzy¿owej; w g³êbi widaæ miasto, zajmuj¹ca architektura budynków. Odwrocie pogrze- bu œ. Katarzyny na górze Sinai: Ukrzy¿owanie; niebo tragicznie nastrojowe, krwawe plamy na czarnych chmurach871. Obrazy szafy zamkniêtej skromniejsze i grubszego wykonania od obrazów strony g³ównej, z³oceñ nie ma. Zajmuj¹ce peiza¿e z drzewami, parkanami, ob³okami i architektur¹ renesansow¹.

3) Czêœci tryptyku barokowego zawieszone w kruchcie wejœcia g³ównego pod wie¿¹, nad drzwiami do koœcio³a: dwa skrzyd³a, wys. 1.30 m., szer. 0.28 m. z obrazami olejnymi na p³ót- nie w ramach rzeŸbionych, na jednym œ. Piotr, na drugim œ. Barbara. Malowanie dobre872.

Ornat bardzo piêkny, muzealny, z tkaniny zahaftowanej delikatnym ornamentem. Ornat z dokumentem fundacyjnym z XVII w., ofiarowany na pamiêtkê szczêœliwie za- koñczonej przygody z niedŸwiedziem – patrz. Teka Gr. Konserw. Gal. zach. II, 408.

Mówiono, ¿e jest montrancya gotycka – ale jej nie widzia³em ani w r. 1891 ani w r. 1893.

Dawne opisy. Z pocz¹tku XVII [w.]. „Ecclesia lignea s. Catherinae, .. lamnar habeus planum ex asse- ribus, rosis et quadratis picturis eleganter exornatum, parietes simliter omnes habet per totum depictas historiis ecclesiasticis. In medio super trabem passio Christi. Ad altare maius stala, ex opposito anti- qua”. Od lat 16 lub wiêcej koœció³ zamkniêty „propter haeresim”. „Tabernaculum parieti affixum ad latus sinistorum altaris maioris, in modum pyramidis exstructum antiqua sculptura, dealbatum. Altare maius tit. s. Catherinae structuram habet antiqui operis cum pictura eleganti, selet. B.V.Mariae, b. Ca- therinae et s. Nicolai in medio, in lateralibus vero tabulis est tota historia b. Catherinae depicta, in sumitate iudiecim extremum; tumba depicta cum Misericordia. Secundum ex parte sinistra in media ecclesia structuram habet operis antiqui cum imagine eleganti. B.V.M. in sole, stante supra lunam cum lateralibus ss. Catherina et Barbara. Tertium habet structuram antiqui operis, sculptam s. Catherinam in medio, in lateralibus vero tabulis ss. Nicolaum, Joannem Apost. et evang., picturae ruthenicae. Tumba eius habet sculptas imaginas Sal- vatoris, B.V.M., s. Joannis evang.”. Miêdzy przedmiotami koœcielnemi osobno: „Imagines: prima B.V.M. sculpta deaureta parva, secunda Nativitatis Christi sculpta, tertia Passionis in modum altaris cum pictura ruthenica, item imagines tres impressae aereis typis”. Kielichy dwa ma³e srebrne „hi recuperati sunt per plebanum modernum a plebano Podoliensi, qui ad fideles manus concreditam habebat totam supellectilem istius ecclesiae”. Ma on wiêcej jeszcze rzeczy tutejszych u siebie „fama enim est illum aliquotris vicarios quosdam huc misisse, qui portea auferebant ex hac ecclesia quae volebant”.

870 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 219. 871 Prawid³owe rozpoznania ikonograficzne, zob. Gadomski 1995, il. 164. 872 Obecnie wkomponowane w nastawê o³tarza g³ównego, konserwowanego przez art. kons. Józefa Steca w roku 2001, por. WUOZwNS, nr inw. 5085. 183 Ornatów piêæ, z nich jeden z adamaszku czerwonego „cum cruce aurea et imaginibus acupictis selet. Anuntiationis, Assumptionis, B.M.V. Banilatione, s. Jacobo et s. Martino”. Drugi „ex muchaiero rubeo cum cruce ungarici operis, antiqua et attrita”. W zakrystyi „mensa tecta cum altari B.M.V. sculpto deaurato”. Plebana obecnego niedawno prezento- wa³a „Illa ducissa Jaroslaviensis, Agnes Kostkowna”. R. 1525 nadali odpusty „ecclesiae parochiali s. Catherinae in Przedanica” kardyna³owie „Joannes Portuensis et Joannes Albanensis episcopi” i dwaj inni kardyna³owie, a przywilej potwierdzony przez Piotra Tomickiego b. krak. w r. 1534. R. 1390 villa Przedanica wspomniana w dokumencie w¹tpliwym (z wizyty Tylickiego z r. 1608, w archi- wum konsyst. krak., str. 37-39, 40, 43, 53). Koœció³ z wie¿¹ baniast¹. Podanie, ¿e stary. Wewn¹trz okryty starem malowaniem, pu³ap w kraty, lepszy, œciany lichsze. Na drzwiach g³ównych i od zakrystyi rok 1527 i herby Ró¿a i Gryf (Ro¿nów i Zawi- szów). O³tarz boczny po prawej, tryptyk piêkny, dobrze dochowany, w 10 obrazach ¿ywot œ. Katarzyny. Nad o³tarzem takie¿ obrazy „bizantyñskie”: œ. Barbara, œ. Katarzyna i Mêka Pañska. Pod tymi: Chrystus z faryzeuszem, piêkna p³askorzeŸba zepsuta. Drzwi gotyckie. Po prawej nad o³ta- rzem wielkim: M. Boska, obraz „bizancki”. S. Stanis³aw i stacye (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

37. Rdziostów

Wieœ873, oddal. pó³nocne od Nowego S¹cza 4½ kilom. Dawne nazwy: Srostow, Urzostow, Zwrosztow. R. 1293 Gryfina wdowa po Leszku Czarnym nadaje tutejsze so³tystwo Wac³awowi synowi Rincona874, który za zgod¹ ksieni klasztoru Klarysek w Starym S¹czu ma za³o¿yæ w lesie wieœ na prawie niem. (Kod. dypl. ma³opolski II, 193). R. 1316 nale¿y do Klarysek w Starym S¹czu875. Obszar dw. obecnie jest w³asnoœci¹ pryw.

23/8 1895 Wykopaliska przedhistoryczne. Przed r. 1895 wykopano tu czerepy urn, szpilê bron- zow¹ ozdobn¹ „jak Zarszyñska” i ciê¿ad³o tkackie, które przedmioty naby³ Szczêsny Moraw- ski w Starym S¹czu (Morawski, Lechia, Sarmaty, Puny i szlachta. 1896). W r. 1895 pokazywa- no mi to miejsce, w samej wsi, przy drodze g³ównej, na gruncie gminnym przed cha³up¹ Jêdrzeja Potoczka. Opowiadano wtedy, ¿e by³o to przed 6 mniej wiêcej laty, jak bior¹c tam ziemiê natrafiono na groby, popio³y i ró¿ne przedmioty. Wiadomoœci bli¿sze o tem mia³ wówczas mieæ p. Zieliñski w Klêczanach i Jan Potoczek pose³ do Rady Pañstwa.

873 Lokacja Rdziostowa – wtedy Zrostowa – przypad³a na rok 1293, zaœ jako wzór dla nowej wsi wskazano w dokumencie lokacyjnym Barcice, sk¹d zapo¿yczyæ nale¿a³o urz¹dzenia prawa niemieckiego, por. Rutkowska-P³ach- ciñska 1961, s. 54, przyp. 7. 874 Owego Wac³awa, syna Rynkona, Rutkowska-P³achciñska okreœla jako nie-Polaka, mo¿e Czecha, albo scze- chizowanego Niemca, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 84. W Ÿród³ach nazywany jest on równie¿ Wac³awem, synem Rynka. Lokowana przez niego wieœ pocz¹tkowo nazywa siê Zrostów, póŸniej ustala siê dzisiejsza nazwa Rdziostów, Rajman 1992a, s. 78. Ksiê¿na Gryfina, lokuj¹ca wieœ, nada³a Wac³awowi jeden ³an wolny – z racji so³ty- stwa – jednak wolny od obci¹¿eñ czynszowych tak d³ugo, jak d³ugo so³tys bêdzie siê znajdowa³ w s³u¿bie klasztornej, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 84. 875 Rdziostów nale¿y do klarysek tak¿e póŸniej – w XV, XVI wieku, Kiryk 1979b, s. 123; a tak¿e jako Radziestow – w XVII, Rejestr poborowy 1680, s. 200. 184 38. Rostoka wielka876

Wieœ877, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 25 kilom. Cerkiew z r. 1636878. Posiada dzwon z r. 1695879 (pod nazw¹ „Roztoki”, £epkowski, Ruœ sandecka, Dod. tyg. do Gaz. lwow. 1855 r. Nr 41)

39. Ro¿nów

Wieœ880, oddal. pó³n. od Nowego S¹cza 16 kilom. Parafia w miejscu. Gniazdo rodziny czeskiej Ro¿nów z Ro¿nowa (Rosemberg w Czechach), która przeœladowana w oj- czyŸnie po r. 1286 przenios³a siê do Wêgier, a potem z £okietkiem do Polski i osiad³a nad Dunajcem, zmniej¹c swój dawny herb (Morawski, S¹deczyzna II, 29). Wzmianki o R. s¹ ju¿ z XIV w. (patrz ni¿ej: Zamek I). Nazwa pierwotnie zap. zamku tylko, potem objê³a ca³¹ osadê ze wsi¹. „Roznowya Rozyno, corrupto sermone Rozna et Roznowy vocitati” (Okolski, Orbis polonus, tom I, 243). R. 1377 Klimunt Ro¿en z Ro¿nowa (A. gr. i z. V, Nr 16). R. 1387 po ucieczce Sulis³awa Ro¿na zdaje siê, ¿e R. nadany zosta³ Zawiszy Czarnemu. R. 1408 wystêpuje Zawisza Czarny z R., wed³ug D³ugosza (Hist. III, 577 i Morawski, S¹deczyzna II, 71) – ale po r. 1412 znów Ro¿nowie s¹ na R. (Morawski, tam¿e, 359). R.1425 Piotr Kurowski naprzód zastawi³ R. Zawiszy Czarnemu, potem r. 1426 odst¹pi³ mu po³owê tej majêtnoœci, a wkrótce i drug¹ po³owê, tak, ¿e Zawisza sta³ siê panem zamku i nale¿¹cych doñ wsi (Helcel, Starod. pomniki, Nr 2054, 2055, 2587, 2565, Prohaska, Szkice, 194-195). R...... Stanis³aw Têczyñski na Wiewiórce ma za ¿onê Barbarê Ro¿nównê, wnukê Zawiszy Czarnego, za któr¹ wzi¹³ R.; po jego œmierci wnios³a te dobra posagiem 2mu mê¿owi Janowi Amor Tarnowskiemu (Morawski, S¹de-

876 Wspó³czesna pisownia nazwy miejscowoœci: Roztoka Wielka. 877 Wieœ istnieje w roku 1588, gdy¿ wymienia j¹ dokument biskupa Jana Branickiego, okreœlaj¹cy granice s¹sied- niego £osia (a¿ do granicy Rostockiej). W 1680 roku wieœ nale¿y do Andrzeja (?) Chwaliboga, Rejestr poborowy 1680, s. 226. Nigdy nie by³a to osada du¿a – w 1900 roku liczy³a 436 mieszkañców i 75 domów. By³a natomiast wsi¹ parafialn¹ dla s¹siedniej Krzy¿ówki, por. Czajkowski 1999, s. 88, 169, 176. 878 Cerkiew greckokatolicka p.w. œw. Dymitra, bêd¹ca dziœ filialnym koœcio³em rzymskokatolickim parafii w Nowej Wsi, wzniesiona zosta³a w roku 1819. Gruntowny remont mia³ miejsce w r. 1888, na co wskazywaæ mo¿e data zapisana o³ówkiem na starym goncie, zdjêtym podczas ostatniego remontu z wie¿y, pokazywanym nam w lipcu 2002 roku przez koœcielnego w Roztoce. R. Brykowski wymienia dalsze daty remontów, przypadaj¹ce na lata 1881, 1940 oraz 1968- 1969, Brykowski 1986, s. 127, il. 46. Obecnie cerkiew w Roztoce Wielkiej jest œwi¹tyni¹ trójdzieln¹, z zakrysti¹ przyle- gaj¹c¹ do pó³nocnej œciany prezbiterium. Wie¿a o konstrukcji s³upowo-ramowej, z izbic¹, wznosi siê nad babiñcem. Nawê i prezbiterium nakrywaj¹ stropy p³askie. We wnêtrzu ikonostas i o³tarz klasycystyczny, z po³. XIX wieku, zob. Kornecki 1991, il. 13. Dekoracjê malarsk¹ nawy, o motywach architektonicznych i figuralnych, namalowa³ Karol Ró¿e- wicz z Sanoka, sygnatura: ¯ywopysa³ Karol Ru¿ewycz Sanik 1891 zachowa³a siê na stropie nawy, w s¹siedztwie sceny przedstawiaj¹cej S¹d Ostateczny. Wœród znanych Marii PrzeŸdzieckiej prac Karola Ró¿ewicza nie wystêpuj¹ malowid³a w Roztoce Wielkiej. Badaczka ta wskazuje na autorstwo Ró¿ewicza tylko w przypadku ikonostasu w Sme- rekowcu, w dekanacie gorlickim, oraz ikonostasu w Nakonecznem, w dekanacie jaworowskim, por. M. PrzeŸdziecka, O ma³opolskim malarstwie ikonowym w XIX wieku, Wroc³aw-Warszawa-Kraków-Gdañsk 1973, s. 72. W trakcie badañ terenowych prowadzonych w lipcu 2002 roku syganturê Karola Ró¿ewicza uda³o nam siê ujawniæ równie¿ na obrazie Op³akiwanie Chrystusa, w zwieñczeniu o³tarza bocznego w cerkwi w Z³ockiem. Na œcianach cerkwi roztockiej malowa- ne s¹ dwa pami¹tkowe napisy – jeden za ikonostasem: 988 + 1938 ÖEPKBÓ BIÄHOBËEHO HA CÏOMÈH 950 ËITTß XPEÙEHIHß PÓCÈ-ÓKPAÈHÛ ÇA O. AHTOHA ÏAKOØA Ç.Ï., drugi w zakrystii, po lewej stronie od wyjœcia: KOMITET BIÄHOBÈ ÖEPKBÓ: BACÈËÜ TAPACEBÈ×, BACÈËÜ KOËßP, ÄMÈTPO ÃOËOBßK, TEOÄOP ÏPOKOÏ- ×AK, OCÈÏ ÁAÁßK, IBAH ÃAËÈK, HÈKÈTA ÃÓÁA, ÏAXOMIÉ ÃÓPEÉ, ÄMÈTPO ÏOËÈBKA. 879 Dzwon ten, pochodz¹cy bez w¹tpienia z tego samego warsztatu co – datowany na rok 1691 – dzwon z Andrzejówki, zachowa³ siê do dzisiaj. Jest na nim napis kapitalikami, który odczytaliœmy w lipcu 2002 roku: IESVS MARIA IOSEPH. ANNO DIMNI (sic) 1695. Wys. 39 cm, œrednica 40 cm. 880 Istnia³a ju¿ w latach 1320-1400, por. Stamirski 1965, s. 39-40. 185 dopisek o³ówkiem na czyzna, II, 364 i 375). R. 1516 po tej Barbarze dobra R. ma do perpetuae donationis oddane Janowi lewym marginesie z Tarnowa. R. 1532 dziedzicami: Feliks Wierzbiêta z Bilska, Miko³aj Stradomski, Jan Wiktor £¹czny, s. 91 rêkopisu: Zagórski, Bernard Bia³owodzki. R. 1584 ksi¹¿êta Ostrogscy dziedzicami villae et arcis Ro¿nów881. R. 1621 czy z Pawiñskiego? dziedziczk¹ zamku Katarzyna z ks. Ostrogskich ¿ona Tomasza Zamoyskiego woj. kijow. R. 1651 Jan czy nie 1582 ? Zamoyski sprzedaje wieœ Janowi Laskowskiemu, lecz odkupuje j¹ w r. 1654, a w r. 1658 sprzedaje Janowi z Pieskowej Ska³y Wielopolskiemu. R. 1743 „in castro Sandecensi inscriptio donatoria bono- rum tractus Ro¿nowiensis per Ill Hieronymnim comitem in Zywiec et Pieskowa Ska³a Wielopolski Petro Constantino de Stadnicki, cast. Wojnic”. Potem nale¿a³ do Franciszka Badeniego (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851) i Dobrzyñskich, obecnym w³aœcicielem obszaru dwor. Jan hr. Stadnicki (S³own. geogr. i Schematyzm). Po Ro¿nach zamek dzier¿yli Wiktorowie, sprzyjaj¹cy arjanizmowi (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Gali- cji 1831 r., Rozmaitoœci lwowskie r. 1836, str. 387).

Koœció³ paraf. œ. Wojciecha b. i m.; patron Jan hr. Stadnicki Fundowa³ go Jan z Pieskowej Ska³y Wielopolski, kaszt. wojnicki, star. warsz. w r. 1661 (£epkowskiego noty rêkop. z 1851 r.) i w r. 1705 Ro¿nów oderwano od pierwotnej parafii Tropie (Schematyzm). Po zaniedbaniu odbudowa³ go Józef Marcin Harczykiewicz (wedle kopii erekcyi „w buchalteryi” z £epkow- skiego notat rêkop. z 1851 r.). Parafiê zajêli Aryanie a pastorem by³ Andrzej Wiszewaty, który umar³ na wygnaniu882 r. 1678 (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Galicyi 1831 r. Rozmaitoœci lwow. r. 1835, str. 387).

9/7 1888 Budynek drewniany na wynios³oœci nieopodal starszego zamku, bez wiêkszej wartoœci zabytkowej883. Wewn¹trz œciany i sufit pokryte malowaniem, czêœci¹ figuralnem niez³ego pêdzla, zniszczonem, mo¿e jeszcze z XVII w.884. Wewn¹trz kilka obrazów, portrety Wielopolskich885, kilka nagrobków.

881 W Ro¿nowie dzia³a³a w XVI-XVII wieku du¿a ludwisarnia, specjalizuj¹ca siê w odlewaniu armat. H. Stamir- ski podejrzewa, i¿ konsekwentne pomijanie Ro¿nowa w rejestrach poborowych z lat 1581, 1595 czy 1629 ma sw¹ przyczynê w³aœnie w tajemnicy wojskowej, któr¹ chciano zachowaæ, por. Stamirski 1957, s. 112, przyp. 1. 882 Nim to siê jednak sta³o, zamek ro¿nowski sta³ siê od 11-16 marca 1660 roku aren¹ – ostatniej chyba w Pol- sce – dysputy religijnej miêdzy arianami a duchowieñstwem katolickim. Odbyto j¹ w cieniu haniebnej uchwa³y sejmu z 20 lipca 1658 roku – wypêdzaj¹cej arian z Polski, a inicjatywa spotkania polemicznego wysz³a od kasztelana wojnic- kiego Jana Wielopolskiego, od niedawna w³aœciciela zamku w Ro¿nowie. Stronê ariañsk¹ reprezentowali: Andrzej Wiszowaty – minister zboru miejscowego, W³adys³aw i Zbigniew Morsztynowie, Jan Moskorzowski oraz Maciej i Jan Przypkowscy. Wœród katolików obecny by³ Jan Rych³owski – prowincja³ zakonu reformatów, jezuici – Cichowski i Jan Henning oraz inni. Kilkudniowa dysputa ro¿nowska zawiod³a jednak oczekiwania Braci Polskich, którym pozosta³a ju¿ tylko konwersja na katolicyzm czy kalwinizm, b¹dŸ te¿ wygnanie. Wielu z S¹decczyzny wybra³o to drugie, dlatego te¿ spotykani s¹ póŸniej na Œl¹sku i w Prusach Ksi¹¿êcych, a nawet Siedmiogrodzie, por. Tazbir 1967, s. 332. 883 Koœció³ jednonawowy, typowy dla rozwi¹zañ koœcielnej architektury drewnianej doby nowo¿ytnej. Prezbite- rium wê¿sze, zamkniête jest trójbocznie, nakryte osobnym dachem o ni¿szej kalenicy. Nawa znacznie szersza od prezbiterium, nakryta jest wy¿szym dachem (o wiêkszej szerokoœci wiêzarów wiêŸby dachowej), z barokow¹ sygna- turk¹ na kalenicy. Pod profilowanym okapem dachu prezbiterium i nawy zachowane s¹ skromne zaczepy typu œrednio- wiecznego. Elewacje zewnêtrzne i szczyt zachodni nawy oszalowano deskami. Œwi¹tynia wielokrotnie odnawiana, m.in. w roku 1902, kolejno w 1965 oraz 2002. Zob. tak¿e Brykowski, Kornecki 1984, s. 89. 884 Jak donosi Hanna Pieñkowska, w 1950 roku, w czasie inspekcji konserwatorskiej natrafiono na malowane deski u¿yte jako ³aty pod przykrycie dachu koœcio³a. Polichromia zachowana by³a dobrze, dziêki po³o¿eniu desek malowid³em do wnêtrza. Z braku œrodków finansowych deski pozostawiono w tym miejscu bez jakiegokolwiek dodat- kowego zabezpieczenia, por. Pieñkowska 1958, s. 41. Druga czêœæ zachowanych desek stropowych, z polichromi¹ ornamentaln¹ z 2 po³. XVII wieku, ju¿ przed rokiem 1950 eksponowana by³a w zachodniej czêœci nawy, nad chórem muzycznym. Wed³ug Szymañskiego mia³y one powstaæ w roku 1688, por. Szymañski 1970, s. 42, il. s. 290. Malowid³a œcian – o których pisze Tomkowicz – zosta³y ostatecznie zniszczone w pocz¹tkach XX wieku. Nowy strop nawy zosta³ u³o¿ony w roku 1947. W roku 2002 zespó³ pod kierunkiem art. malarza Paw³a Mitki i art. kons. Aleksandra Mitki wykona³ we wnêtrzu koœcio³a now¹ dekoracjê malarsk¹. W latach 1998-1999 art. kons. Jan Maziarz przeprowadzi³ 186 Dawny opis. Obrazy olejne dobrego pêdzla886: œ. Pawe³, œ. Szymon, œ. Jakub, œ. Filip, œ. Mateusz, Chry- stus, M. Boska887, œ. Tadeusz – wszyscy w ¾ wielkoœci nat.; œ. Wojciech wielkoœci nat. Przy chrzcielnicy888 portret mê¿czyzny, u góry M. Boska w ob³okach, z boku h. Leliwa; na drzewie podpis: „A.D. 1691 w Sticzniu w ceszkim bolu nog odprawiono za mnie mszê œ. przed tym N.P.M. obra- zem, w który zaras opuœci³ mnie ból, na pami¹tkê tedy doznanego cudu y ucciwoœci tego obrazu œ. to moie oddaiê wotum y przesy³am œwiadectwo wiekom”; nastêpuje w³asnorêczny podpis farb¹: Stanis³aw Krzesz sêdzia grodz. biecki m.p889. Nad drzwiami bocznemi tablica marmurowa z napisem: Tu pochowany Czernieciey (?) z mandatu bos- kiego czekaæ bêdzie wielkiego s¹du straszliwego Umar³ 1681890. Przed o³tarzem w posadzce g³azy z napisami: 1) Pokoy w którym mieszka œ.p. IMC Pan Krzysztof Staniszewski pancerney chor¹gwi towarzysz, partyi WJMCP. Trypolskiego podkomorzego kijow. umar³ R.P. 1735, 2 Kw. 2. D.O.M...... Miko³aja Duszickiego wojewody ...... panc. towarzysz Trypolskiego podkom. ki- jow...... dywizyi R. 1735891. Jest podanie, ¿e ci dwaj polegli w Radziejowicach. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

S¹ tu reszty 2 zamków892. Zamek I starszy.

Petrus (Sulislai Ro¿en) filius castrum Roznow aedificavit893 (Okolski, Orbis polonus, t. I, p. 243). Córkê Piotra Ro¿na poj¹³ Zawisza Czarny z Czorsztyna, który Ro¿nów trzyma³ do¿ywotnie w dzier¿awie (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Galicyi, Rozmaitoœci lwow. z r. 1835 str. 387).

Ruina opodal wsi w malowniczem, dzikiem po³o¿eniu na stromej skalistej górze, dziœ zw. £aziska, oblanej z 3 stron pêtlic¹ Dunajca894. Jedyny przystêp po drodze, zap. sztucznie nadsy- konserwacjê rzeŸbiarskiej grupy Pasji, ustawionej w miejscu nastawy o³tarza g³ównego, zaœ w latach 1999-2001 nastawê o³tarza œw. Wojciecha konserwowa³ art. kons. Mariusz Zaj¹c por. WUOZwNS, nr inw. 5024-5025. W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywane s¹ pochodz¹ce z koœcio³a w Ro¿nowie: ornat czerwony, nr inw. MDT 362; modlitewnik kol. wiœniowego, na tle bia³em wzór roœlinny – przetykany z³otem, nr inw. MDT 393; antependium z jedwa- biu zielonego, haft ma deseñ roœlin i ptaków, wym. 163 x 84 cm, nr inw. MDT 432. 885 Portretów tych nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 886 We wnêtrzu s¹ dziœ jeszcze dwa obrazy z 2 po³. XVIII wieku z przedstawieniami œw. Jana Nepomucena i œw. Antoniego, por. KZS 1951, s. 32. Dwa inne z tego czasu, malowane technik¹ olejn¹ na p³ótnie, przechowywane s¹ w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, s¹ to: œw. Pawe³ Aposto³, o wym. 127 x 87 cm, nr inw. MDT 1312 i œw. Maciej Aposto³, o wym. 121 x 80 cm, nr inw. MDT 1313. 887 Byæ mo¿e mowa tu o obrazie Matki Boskiej, przys³oniêtym trybowan¹ w blasze sukienk¹, umieszczonym w nastawie o³tarza bocznego po stronie lewej, pochodz¹cym sprzed 1691 roku, KZS 1951, s. 32. 888 Kamienna chrzcielnica barokowa, z 2 po³. XVII wieku, z puklowan¹ czar¹ i herbem Starykoñ Wielopolskich umieszczonym na gruszkowatym nodusie, zachowa³a siê do dzisiaj, KZS 1951, s. 32. 889 Portret Stanis³awa Krzesza, o wym. 65 x 45 cm (104 x 65 cm z ram¹), oprawiony w marmoryzowan¹ ramê wyciêt¹ z deski na kszta³t kartusza, zachowa³ siê do dzisiaj. 890 Tablicy tej nie ma ju¿ dzisiaj w koœciele. 891 Nagrobków tych nie ma ju¿ dziœ w koœciele, zosta³y zapewne usuniête w XX wieku. 892 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywana jest z³ota moneta znaleziona w Ro¿nowie, nr inw. MDT 336. 893 Jak dowodzi Ko³odziejski, ze œredniowiecznych dokumentów jednoznacznie wynika, ¿e budowê najstarszej murowanej rezydencji w Ro¿nowie przypisaæ nale¿y nieznanemu z imienia ojcu Piotra i Klemensa Ro¿nów. Akcja budowlana musia³a byæ rozpoczêta przed rokiem 1370, kiedy to Piotr i Klemens podzielili zamek miêdzy siebie i razem sp³acili powa¿ne d³ugi ojca, zaci¹gniête najpewniej na budowê zamku. Czas powstania warowni Ko³odziejski zamyka w przedziale po 1336, a przed rokiem 1370, raczej bli¿ej tej drugiej daty, por. Ko³odziejski 1992, s. 24. 894 Zamek ten zbudowano z kamienia, na planie prostok¹ta o wymiarach 44 x 20 m. Badañ archeologicznych na terenie ruin nie prowadzono. Na podstawie Ÿróde³ pisanych wiadomo, ¿e wzniesiony by³ w latach 1350-1370 i od pocz¹tku pe³ni³ funkcjê rezydencji rycerskiej. Po wybudowaniu nowego zamku w dolinie (w pocz¹tkach XVI wieku), 187 panej, na w¹zkim przesmyku ³¹cz¹cym górê zamkow¹ z drugiem wzgórzem na którem koœció³ i ni¿ej wieœ. Widok ruiny og³osi³ w r. 1826 Kronbach (Darstellungen aus dem K[öni]gr[ei]ch

Galizien), ale zdaje siê fantastyczny, skoro w r. 1831 by³ tu tylko „jeden wystaj¹cy kawa³ muru i dziko powalone zwaliska” (¯. Pauli, loc. cit.).

Ok. r. 1850 plan widocznych murów zamku naszkicowa³ J. £epkowski, doda- j¹c objaœnienie, ¿e œciana po³udniowa zu- pe³nie rozleciana, kilka jeszcze jest okien, mur w niektórych miejscach 32 stóp wy- soki (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). W takim mniej wiêcej stanie by³a ruina i w r. 1888. Œciany stoj¹ do siebie prostok¹tnie. W¹tek murów z kamienia ³a- manego. W œcianie zewnêtrznej w czêœci wysoko stercz¹cej w górê by³o kilka doœæ ca³ych otworów okiennych prostok¹tnych tak na I piêtrze, jak i na parterze. Szczegó³ów stylowych lub architektonicznych brak895.

Zamek II nowszy. Jan Œwierczowski r. 1512 pogromca Tatarów, 1518 r. wódz przeciw W. Ks. Moskiewskiemu i z ks. Ostrogskim zwyciêzca pod Borysowem, w r. 1523 w ksiêdze wójtowskiej nowos¹deckiej zwany kasz- telanem na Ro¿nowie, umar³ 1528 r. On zapewne da³ pomys³ na zamek w Ro¿nowie, a Tarnowski go wykona³ (Morawski, S¹deczyzna II, 373 i 381). Zamek zapewne zacz¹l budowaæ Jan Amor Tarnowski, pozosta³oœci stylowo mo¿na odnieœæ do pierw- szej po³owy XVI w., ale budowa nigdy nie by³a dokoñczon¹896.

opuszczony zosta³ przez ówczesnego w³aœciciela – Jana Amora Tarnowskiego – z powodu braku miejsca do rozbudo- wy. Por. KZS 1951, s. 32; Leñczyk 1983, s. 29, 95; Guerquin 1984, s. 276-277; Marsza³ek 1993, s. 190. 895 Do dziœ zachowa³y siê jedynie fragmenty murów obwodowych i – w niewielkim stopniu – zabudowy we- wnêtrznej (do wysokoœci okien). 896 Budowê (oko³o roku 1560) nowego zamku, lub mo¿e raczej twierdzy, ³¹czy siê obecnie z osob¹ hetmana wielkiego koronnego Jana Tarnowskiego. W zamyœle fundatora mia³a to byæ najpewniej rezydencja reprezentuj¹ca w³oski typ palazzo in fortezza. Budowy twierdzy ro¿nowskiej jednak zaniechano, prawdopodobnie w zwi¹zku ze wzno- szeniem przez hetmana zamku, nieopodal Tarnowa. Monumentalne relikty, które przetrwa³y do naszych czasów, œwiad- cz¹, ¿e zamys³ Tarnowskiego by³ bardzo nowatorski, oparty na najnowszych zdobyczach ówczesnej architektury mili- 188 Dach na budynku sklepionym ciosowym, czyli kazamacie 5 bocznej dano dopiero za Fr. Badeniego w pocz¹tku XIX w.; kamienie zt¹d podobno przewo¿ono do Branic, które wówczas te¿ nale¿a³y do Ba- denich (£epkowskiego noty rêkop. z 1851 r.). Widoki i plany. £uszczkiewicz (i P. Popiel), Zabytki budownictwa w krakowskiem, Zesz. II i III 2 tablice zdjêæ zamku. Reszty budynku s¹ to czêœci jego zewnêtrznych fortyfikacyj i mo¿e czêœæ jakiego budyn- ku mieszkalnego, oraz piwniczka. Sam zamek zdaje siê nie by³ zbudowany. Mia³ zapewne staæ w otoczeniu fortyfikacyj. Mury dziœ istniej¹ce stoj¹ na spadzistoœci wzgórza doœæ spadzisto nachylonej ku wschodowi. Tworz¹ one jak gdyby jeden bok i naro¿nik twierdzy mo¿e 5 bocz- nej (jak Wiœnicz, Krzy¿topór itp.)897.

Barbakan jest z ciosu, ma sklepienie ciosowe znacznej rozpiêtoœci i ciekawej konstrukcyi wobec rzutu piêciobocznego898, dachem gontowym pokryty899. Gzyms kordonowy z wa³ka; na 2 naro¿nikach rzeŸby, jedna: tarcza z h. Leliwa, druga rycerz trzymaj¹cy g³owê mo¿e jeñca lub zabitego. £uszczkiewicz rysuje Turka ca³ego, ale mo¿e to nieœcis³e900. RzeŸby s¹ zniszczone tarnej. Por. A. Gruszecki, Bastionowe zamki w Ma³opolsce, Warszawa 1962, s. 242-243, 245-246; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 215; J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Kraków 2002, s. 71, 109, 119. 897 Na posiedzeniu odbytym 30 grudnia 1890 roku Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej wys³ucha³o relacji W³adys³awa £uszczkiewicza na temat wa¿noœci archeologicznej budowli wojennych wzniesionych w Ro¿nowie nad Dunajcem, w której badacz ten zwróci³ uwagê na obecny ich stan bardzo smutny. Zgromadzenie uzna³o, ¿e by³oby bardzo po¿¹danem, aby niepospolity ten zabytek, bêd¹cy w³asnoœci¹ prywatn¹, otoczony by³ odpowiedni¹ opiek¹, por. TGKGZ 1900, s. 347. Postulat ten, sformu³owany przed stu kilkunastu laty, nadal niestety jest aktualny, bo stan zespo³u budowli ulega systematycznej degradacji. 898 Beluard ro¿nowski posiada kszta³t zbli¿ony do prototypowej formy bastionu. Jest to w zasadzie niska, wyd³u- ¿ona budowla, wysuniêta przed naro¿nik, posiadaj¹ca dwuboczne zamkniêcie od czo³a. Wnêtrze nakrywa potê¿ne sklepienie kopulaste, bêd¹ce podstaw¹ górnego tarasu, zabezpieczonego grub¹ warstw¹ ziemi, a przeznaczonego pierwotnie do ustawienia armat, por. tak¿e Bogdanowski, Architektura obronna , s. 109. 899 W ostatnim czasie beluard pokryto wspó³czesn¹ dachówk¹ bitumiczn¹ w agresywnym kolorze bordowo- czerwonym. 900 W rzeczywistoœci jest to rzeŸba przedstawiaj¹ca brodatego mê¿czyznê, który trzyma w rêku g³owê w turba- nie. Jak wskazuj¹ Chrzanowski i Kornecki, w XVI wieku – w dobie narastaj¹cego zagro¿enia tureckiego – stanowi³o to a¿ nazbyt jasn¹ aluzjê, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 216, il. 120. 189 i nie³atwe do rozpoznania. Ca³y budynek w z³ym stanie, kamienie wietrzej¹, gzymsy opadaj¹. Przerobienie na gorzelniê wprowadzi³o otwory, komin itd. W³aœnie robi¹ siê nowe otwory w grubych œcianach, na okna. Od barbakanu idzie mur obronny d³ugi na prawo do drugiego budynku prostok¹tnego, ju¿ w obrêbie fortyfikacyj, podzielonego na 2 czêœci, z ma³¹ przybu- dówk¹ star¹ w naro¿niku901. Ten od zewn¹trz ma parter i I piêtro, od wewn¹trz zamku I piêtro jest parterem z powodu wznoszenia siê terenu. Z boku z podziemi wychodz¹ w dó³ schody kryte, rodzaj korytarza podziemnego maj¹ce prowadziæ ku Dunajcowi. Powy¿ej barbakanu jest piwnica w¹ska d³uga i œlady muru równoleg³ego do zewnêtrznej fortyfikacyi. Pomiêdzy t¹ piwnic¹ a budynkiem piêtrowym prostok¹tnym pod obecnym ogrodem warzywnym maj¹ byæ stare piwnice zasypane. Mo¿e na nich mia³y byæ zbudowane mieszkalne czêœci zamku.

Dawny opis barbakanu. Szpichlerz stary, zw. koœcio³em aryañskim. Jest w nim kilka starych rzeŸb i napisów. Miêdzy innemi jest rzeŸba wyobra¿aj¹ca rycerza na koniu trzymaj¹cego g³owê tureck¹. Pod wielkim kamieniem czworograniastym schody prowadz¹ce na dó³, do chodnika, który ma dochodziæ do zamku (tj. starego zamku I) (¯. Pauli, loc. cit. zdaje siê pomieszano tu dwa odrêbne budynki Zamku II).

Dwór obecny902 stoi na platformie ponad fortyfikacyami z XVI w., mo¿e na miejscu gdzie mia³ byæ zamek mieszkalny. Jest to budynek murowany, pod³u¿ny, parterowy, z wy¿- szym œrodkiem i wystaw¹ frontow¹. Postaæ doœæ zwyk³a dworów w Polsce z pocz. XIX w. Wewn¹trz kilka pokoi ma malowid³a œcienne Micha³a Stachowicza widoki Pary¿a z epoki w. rewolucyi903.

40. Rytro

Wieœ904, oddal. po³udniowe od Nowego S¹cza 15 kilom.

901 Chodzi tu o monumentalny budynek bramny, usytuowany ukoœnie w stosunku do lica d³ugiej kurtyny muru obwodowego (bêd¹cego równoczeœnie murem oporowym zbocza). Dwukondygnacyjny budynek bramny jest ustawiony na poziomie naturalnego w¹wozu, wykorzystywanego jako fosa, tak ¿e brama wjazdowa znajduje siê na wysokoœci blisko 7 metrów od poziomu posadowienia. Por. KZS 1951, s. 33; Leñczyk 1983, s. 29, 95; Guerquin 1984, s. 276-277; Marsza³ek 1993, s. 191. 902 Klasycystyczny dwór ro¿nowski, z „palladiañskim” portykiem czterokolumnowym od frontu, wzniesiony zosta³ z ceg³y i kamienia na prze³omie XVIII i XIX wieku. Dwutraktowy, parterowy, z dwoma pokoikami w facyjatce, niepodpiw- niczony, rozplanowany zosta³ na rzucie wyd³u¿onego prostok¹ta z dziesiêciokolumnow¹ loggi¹ od ogrodu. 903 Malowid³a, które istotnie wi¹zaæ mo¿na z warsztatem Micha³a Stachowicza powsta³y w 1802 roku. Konser- wacja przeprowadzona przed rokiem 1957 objê³a wszystkie zachowane kompozycje, m.in. osiem widoków miasta, zwanego wed³ug tradycji Pary¿em, supraporty z rodzajowymi scenami polskimi, personifikacje czterech pór roku i dekoracje plafonów. Malowid³a by³y bardzo silnie zniszczone wskutek u¿ytkowania dworu na sk³ad wêgla i pomiesz- czenia szkolne. Prace prowadzone przez zespó³ PKZ w Krakowie, objê³y odczyszczenie, utrwalenie, punktowanie oraz rekonstrukcjê brakuj¹cych fragmentów, por. A. Kydryñska, O pracach konserwatorskich przy malowid³ach œcien- nych na terenie województwa krakowskiego w latach 1945-1957, „Wiadomoœci Konserwatorskie”, t. 5, 1958, s. 62-63, il. 37. 904 Rytro nale¿a³o zawsze do parafii w Barcicach. Wieœ by³a królewszczyzn¹, a jej powinnoœci w po³. XVII wieku wymienia Lustracja 1659-1664, s. 655. W tej wsi bywa³o kmieci nro 9. Teraz nie masz jedo dwa, inszych ( ) jawnie pokazuj¹, rzeka Popruth z byd³em, domami, stodo³ami, rolami zabra³a i potopi³a, tam¿e. W 1680 roku pobór naliczono tu z 2 ³anów, 3 zagród z rolami, 1 komory bez byd³a, 1 ko³a zakupnego, 1 ko³a trackiego, 1 dudy (muzyka graj¹cego na dudach, przyp. nasz PT£) i 1 komory z byd³em, Rejestr poborowy 1680, s. 205. O wsi tej wraz z folwarkiem – nale¿¹- cych do starostwa barcickiego – lustrator z po³owy XVIII wieku pisze tak: W tej wsi zagrodników 28. Robi ich byd³em 12, to jest trzech po pó³czwarta dnia, trzech po 3 dni, dwóch po pó³trzecia dnia, jeden dzieñ 1, trzech po pó³tora dnia, jeden dni 2, a siedmiu po dniu. Podatku ró¿nego daj¹ wed³ug inwentarza z³p. 136 gr 18 szel. 1, Lustracja 1765, s. 22. 190 Nazwa wsi905 pochodzi od zamku, który w XIV w. bywa nazywany Rither, Ritter, Rittyr. Wybierano tu c³o królewskie od kupców sp³awiaj¹cych Popradem towary z Wêgier. R. 1312 £okietek odst¹pi³ to prawo Klaryskom ze Starego S¹cza906 (Kod. dypl. Ma³op. II, 224), a r. 1331 nada³ mieszczanom s¹dec- kim las „ultra Rither castrum sitam” (Kod. dypl. Ma³op. I, 221). Ok. po³owy XIV w. i póŸniej by³y kopalnie z³ota tutaj i w kilku wsiach okolicznych, o których mówi D³ugosz przytaczaj¹c testament Piotra Wyd¿gi907 (Lib. ben. III, 353-355). Aleksander Jagiell. zastawi³ Rytro, które potem za 1000 czerw. z³. wykupi³ (ok. 1515-1523) Jan Boner podskarbi nadw. Zygmunta I (J. Czarnowski, Dwaj Zygmunci, cz. I, 13). 1469 spotykamy Rafa³a Rytherskiego908, a mo¿e tym samym jest burgrabia Rafa³ de Pissari, któremu Kazimierz Jagiell. w latach 1471-1472 zapisuje 50 grzyw. na zamku Ryther (Wiedeñ, Haus – Hof. u. Staatsarchiv. Polonica. Zbiór dyplomatów (324) z lat 1088 (?) – 1557 Nra 123 i 163).

Zamek Literatura: Morawski, S¹deczyzna t. 1 (podano tam szkicowy plan ruin i opis ich szczegó³owy). Widok wie¿y wed³ug fotografii og³osi³ Kuryer polski w opisie uroczystoœci Staros¹deckich przez Korczaka, r. 1892, Lipiec.

13/9 1893 Mury baszty siêgaj¹ prawdopodobnie XI lub XII w909. (Morawski, S¹deczyzna I, 92). Wspomniana jest w r. 1331 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza, III, 3). Zamek którego ruiny jeszcze stoj¹ zbudowa³ Kazi- mierz W. By³ on w³asnoœci¹ królewsk¹ i s³u¿y³ do obrony granicy od Wêgier. W zastawie dosta³ siê póŸniej w inne rêce. Jan Boner wykupi³ go za 1000 z³ i odda³ z innemi miastami i grodami Zygmuntowi I (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Galicyi, Rozmaitoœci lwow. r. 1835, str. 418). Za D³ugosza mieszkali tu starostowie s¹deccy. Pod koniec XVI w. zdaje siê by³ opustosza³y (Marcin Bielski, Sejm niewieœci, w r. 1595)910.

905 Katalog wydarzeñ, spraw i ludzi, zwi¹zanych z Rytrem og³osi³ drukiem W. Urban, por. Urban 2002, gdzie równie¿ bibliografia miejscowoœci. 906 Dokumentem z 1312 roku W³adys³aw £okietek poœwiadczy³ klaryskom prawo pobierania c³a super aquam Poprad in terra Sandecensi, które od czasu za³o¿enia Rytra p³acono prope castrum Ritter. Klasztor pobiera³ to c³o od czasów Boles³awa Wstydliwego. Od 1327 dzia³a³a w Rytrze komora celna, Kiryk 1979a, s. 51; Ko³odziejski 1992, s. 14. 907 Piotr Wyd¿ga – w 1234 roku podkomorzy krakowski, w 1243 kasztelan s¹decki – zmar³ przed 1251 rokiem. W testamencie swym – powsta³ym po 1233 roku i przytoczonym przez D³ugosza (por. Liber beneficiorum , III, s. 354- 356) – testator wspomina o w³asnych dobrach w Rytrze: zamku, karczmie i m³ynie, por. Urban 2002, s. 126. Testament Piotra Wyd¿gi, starosty czorsztyñskiego, H. Stamirski uwa¿a za falsyfikat, por. Stamirski 1965, s. 27, chocia¿ sam Wyd¿ga jest z pewnoœci¹ postaci¹ historyczn¹. 908 Ów Rafa³ Ryterski jest jednym z Ryterskich herbu Topór, rodu dzier¿¹cego Rytro w XV wieku, synem Piotra z Pisar i de Ritesz, który odznaczy³ siê walnie w wojnie z Krzy¿akami 1410 roku. Piotr z Pisar i Rytra, zwany te¿ Chor¹¿ycem, otrzyma³ Rytro od Jagie³³y oko³o 1418-1420 roku. W nastêpnych latach rozwin¹³ œwietn¹ karierê dwor- sk¹ – w 1420 zostaje podkomorzym królowej El¿biety Pileckiej, w dziesiêæ lat póŸniej – ju¿ jako starostê ryterskiego – rada królewska wyznacza go na jednego z wychowawców królewiczów W³adys³awa i Kazimierza. W 1434 roku zosta- je ochmistrzem dworu W³adys³awa Warneñczyka, zaœ w cztery lata póŸniej miecznikiem krakowskim. Po œmierci Warneñczyka, Piotr z Rytra pe³ni szereg istotnych funkcji na dworze Kazimierza Jagielloñczyka – m.in. zostaje w 1455 roku burgrabi¹ zamku krakowskiego. Zamek w Rytrze pozostaje przy potomkach Piotra a¿ do pierwszych lat XVI wieku, por. Urban 2002, s. 127-128. 909 Pocz¹tki zamku w Rytrze siêgaj¹ XIII wieku – mia³ byæ wówczas w³asnoœci¹ Piotra Wyd¿gi. Z krêgu ewen- tualnych inicjatorów wzniesienia zamku wyklucza Wyd¿gê Ko³odziejski, który twierdzi, ¿e nie ma ¿adnych w¹tpliwoœci, i¿ budowla ta spe³nia³a zadania warowni pañstwowej. Z jednej bowiem strony zapewnia³a obronê granicy po³udniowej, z drugiej – pe³ni³a funkcjê ochronn¹ dla komory celnej, w kontekœcie której zamek wystêpuje po raz pierwszy w Ÿród- ³ach w roku 1312, por. Ko³odziejski 1992, s. 14. Ze wzglêdu na ubóstwo dokumentów pisanych oraz z powodu braku kompletnego opracowania wyników badañ archeologicznych, trudno z precyzj¹ okreœliæ, kto by³ fundatorem warownej budowli w Rytrze. Ko³odziejski sugeruje, i¿ zamek móg³ wznieœæ Wac³aw II, modernizuj¹cy system obronny po³udnio- wej rubie¿y pañstwa, Ko³odziejski 1992, s. 15. Tego samego zdania jest Kiryk 1999, s. 13. 910 By³o tak w rzeczywistoœci, a powodem upadku zamku sta³y siê niefrasobliwe rz¹dy Stanis³awa Garnysza. Komentarza wymaga powo³anie siê Tomkowicza w tym miejscu na Sejm niewieœci Marcina Bielskiego. Odnoœny fragment wiersza mówi bowiem tak: 191 Wed³ug podania miejscowego zburzy³ go Rakoczy w r. 1657 (S³own. geogr.)911. W r. 1658 by³ ruder¹ (X. Petrykowski, Vita b. Cunegundis, Tyrnaviae 1744, str. 127).

Ruina wznosi siê na sto¿kowatym skalistym pagórze912 na prawym brzegu Popradu tu¿ nad stacy¹ kolei Rytro – wysokoœæ nad rzek¹ przy stacyi wynosi 123 m. Z tej zachodniej strony i dwóch innych przystêp jest nader stromy, natomiast od wschodu pagór ³¹czy siê zapomoc¹ w¹zkiej prze³êczy z wy¿szemi górami, z których najbli¿sza Makowica ma 949 m. nad poz. morza a nad terenem zamku 486 m. Pagór zamkowy jest wyd³u¿onym od zachodu ku wscho- dowi, gdzie stara szeroka sztuczna fosa, dziœ niezbyt g³êboka, dzieli go [od] prze³êczy, na której dalszym ci¹gu widaæ jeszcze œlad fortyfikacyj przygródka. (skala z³a – zamek i wzgórze za wielkie w stosunku do Popradu i stacyi)

(poprawiæ miejsca przekreœlone)

Zda siê nam, mi³e panny, mi³e panie, wdowy, Abyœmy Rytter zamek posiad³y gotowy. Mury stare, upad³e, dobrze uprawimy, A w Piwniczny miasteczku targi ustawimy. (Marcina Bielskiego Satyry, III Sejm niewieœci, wyd. W³adys³aw Wis³ocki, Kraków 1889, s. 72). Wac³aw Urban, pisz¹cy kompetentnie o przesz³oœci Rytra, stwierdza, i¿ po raz pierwszy na Sejm niewieœci M. Bielskiego – w kontekœcie zamku ryterskiego – zwrócili uwagê autorzy ksi¹¿eczki Gmina Rytro, Nowy S¹cz 1997, s. 5-6, por. Urban 2002, s. 129, przyp. 26. W istocie jednak – pierwszym by³ tu Stanis³aw Tomkowicz, do tego – o ponad sto lat wczeœniej! 192 Widok i zdjêcia architektoniczne, które podajê tutaj (tabl. ) wykona³ architekt Karol dopisek o³ówkiem na Knaus w r. 1896. Ruina wieñcz¹ca sam ostry szczyt pagórka, której œciany magistralne zwrócone lewym marginesie s. 95 rêkopisu: s¹ dok³adnie ku czterem stronom tabl. z planu Knausa œwiata, tak, ¿e baszta stoi po stronie pó³nocnej, przedstawia siê doœæ ma- lowniczo. Dla zbudowania zamku nie splantowano tego szczytu, tak, ¿e mury wyrastaj¹ z ziemi w ró¿- nych wysokoœciach, a grzbiet tere- nu idzie przez pod³u¿n¹ oœ ruin, a na najwy¿szym jego punkcie wznosz¹ siê reszty baszty okr¹g³ej. Z murów najwy¿szym jest kawa³ œciany zewnêtrznej od zachodu (a – na szkicu) sterczy on w górê na 2½ – 3 m. Wy¿ej stoj¹cy w œrodku ruiny sto³p okr¹g³y wznosi siê na ok. 2 m., a prosta œciana dzia³owa obok baszty od wschodu, na ok. 1.50 m. Rzut poziomy reszty budynku da siê rozpoznaæ tylko po zag³êbie- niach w ziemi, znacz¹cych linie fun- damentów913. Mury zbudowane s¹ z ciosów, mimo to zniszczenie po- stêpuje szybko, wskutek braku na- krycia, który u³atwia zamakanie i wietrzenie kamieni. Miarê postê- pu zniszczenia daje porównanie szkiców robionych na miejscu w r. 1893 a zdjêæ dokonanych w r. 1896. Szkic I okazuje widok œciany czo- ³owej od wnêtrza, w której w r. 1893 po prawej stronie nie by³o jeszcze g³êbokiej skoœnej szczerby zaznaczonej w 3 lata póŸniej na zdjêciu. Zaœ szkic II uwidacznia od strony fosy (czyli zewnêtrznej) stan œciany dzia³owej na wschód od baszty; by³y w niej ca³e jeszcze 2 strzelnice, z których ju¿ tylko jedn¹ zaznacza zdjêcie robione w 3 lata póŸniej. Nad drug¹ zwali³a siê

911 Zniszczenie zamku w Rytrze przez najazd Rakoczego wydaje siê byæ rzecz¹ ma³o prawdopodobn¹, gdy¿ ju¿ kilkadziesi¹t lat wczeœniej – g³ównie na skutek karygodnego niedbalstwa podstolego krakowskiego Stanis³awa Garnysza, posiadacza dóbr barcicko-ryterskich – zamek popad³ w ruinê. Garnysz, dworzanin Zygmunta Augusta, dzier¿y³ tenutê barcick¹ (a wraz z ni¹ i Rytro) od 15 listopada 1553 do swej œmierci w roku 1587. Upadek zamku w toku tych wieloletnich rz¹dów nie jest jednak wynikiem ¿adnej wojny, a raczej zbiegu niepomyœlnych okolicznoœci – zapew- ne jakiegoœ po¿aru, a tak¿e burzy, która 23 stycznia 1559 roku pozrywa³a dachy, czy trzêsienia ziemi, które nawiedzi³o te strony 9 stycznia 1572. Ani jednak Garnysz, ani wdowa po nim – Zofia, nie uczynili nic, aby stan techniczny warowni poprawiæ. Trac¹ca znaczenie militarne, popad³a szybko w ruinê, z której ju¿ siê podnieœæ nie zdo³a³a, por. Urban 2002, s. 129-130, 132. 912 Wysokoœæ 463 m npm. 913 Warownia sk³ada³a siê z zamku w³aœciwego, za³o¿onego na kulminacji wzgórza, oraz przygródka, chronionego wa³ami. Dziedziniec zamku by³ otoczony murem, a od po³udnia zamkniêty niewielkim prostok¹tnym budynkiem o uk³a- dzie dwudzielnym. Przy murze zachodnim znajdowa³a siê wie¿a o œrednicy podstawy zbli¿onej do 10 metrów. Ta cylin- dryczna budowla prezentuje typ zbli¿ony do lepiej zachowanych dzie³ tego typu, znanych choæby z zamków œrednio- wiecznych w Lipowcu, czy Czchowie. Na terenie zamku prowadzone by³a badania architektoniczne i niewielkie archeo- logiczne badania sonda¿owe, por. J. Bogdanowski, Œredniowieczne dzie³a obronne , op. cit., s. 123-151; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 67-68; Leñczyk 1983, s. 29, 96; Ko³odziejski 1992, s. 14-15; Marsza³ek 1993, s. 193-194. 193 górna czêœæ œciany zabieraj¹c ze sob¹ górne zasklepienie strzelnicy i jeden boczny wêgar. Na uwagê zas³uguje regularny okr¹g³y rzut poziomy baszty i gruboœæ jej murów, wynosz¹ca u spodu 3.40 m. Budynek zamkowy by³ niewielkim. D³ugoœæ jego od zachodu ku wschodowi wynosi³a 25 m. Najwiêksza zaœ szerokoœæ od pó³nocy ku po³udniowi 12 m. Kszta³t rzutu poziomego by³ doœæ regularny, œciany niemal ca³kiem prostolinijnie spotyka³y siê pod k¹tem prostym. Szczegó- ³ów architektonicznych i ozdobnych (gzymsów, obramieñ, rzeŸb) nie widaæ ju¿ wcale. U spodu baszty jest odsadzka skoœnem œciêciem zakoñczona. Z dwóch strzelnic w dolnej czêœci kawa³- ka pozosta³ego ze œciany zewnêtrznej zachodniej, jedna zachowa³a jakoby ostro³ukowe zaskle- pienie kamienne widzialne od wnêtrza ruiny. W miejscu zetkniêcia siê œciany wewnêtrznej zachodniej ze œcian¹ zewnêtrzn¹ pó³nocn¹ jest w gruboœci muru otwór pionowy okr¹g³y, mo¿e œlad przewodu kominowego. Wewn¹trz najobszerniejszej przestrzeni po stronie zachodniej sto³pu jest niedaleko œciany po³udniowej w ziemi otwór okr¹g³y dziœ nieg³êboki, zapewne œlad studni. Mo¿e znajdowa³a siê ona w dziedziñcu zamkowym, choæ wobec ma³ej rozleg³oœci budyn- ku nie ma pewnoœci, ¿e taki dziedziniec wewnêtrzny istnia³, a nawet jeœli by³, to obok niego po dwóch koñcach budynku szczup³e tylko miejsce zostawa³o by na izby mieszkalne. Po za budyn- kiem nie znaæ, ¿eby by³y kiedy osobne mury obwodowe obronne. Reszt œladów, ¿e by³y budynki, mo¿na siê dopatrzeæ jeszcze na przyleg³ym trójk¹tnym placu przygródka, za fos¹, po jej wschodniej stronie. Dostêp do zamku znajdowaæ siê móg³ po tej wschodniej stronie przez wznosz¹c¹ siê mniej stromo wyd³u¿on¹ prze³êcz, dalej przez przy- gródek i mostem przerzuconym przez fosê. Na pagórze zamkowym nie ma œladu drogi wozo- wej, a w ruinach nie mo¿na po niczem poznaæ, gdzie mog³a byæ brama. Zapewne nie by³o wiêkszej bramy jednej, tylko furtka dla pieszych. Droga dla wozów, a raczej mo¿e tylko dla jeŸdzców konnych zapewne dochodzi³a jedynie do przygródka. Rodzaj drogi przy naro¿niku zamku po stronie po³udniowo wschodniej, zaznaczonej na rzucie poziomym zamku, jest now- sz¹ œcie¿k¹ tak strom¹, ¿e dawniej komunikacyi têdy nawet przypuœciæ nie podobna.

Dawne opisy. (1831 r.) Wie¿a okr¹g³a doœæ wysoka sterczy œród gruzów, w jej spodzie by³y niegdyœ wiêzienia. W oko³o œlady mocnych zabudowañ. W murach gdzieniegdzie znaki kutych drzwi i okien. Piwnice niedawno zawalono. Z zamkiem lud ³¹czy legendy o Marcinku, duchu zaklêtym i o ukrytych skarbach (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y po Galicyi w r. 1831. Rozmaitoœci lwow. z r. 1835, str. 418.

(1863 r.) By³a to zapewne pierwotnie „stró¿a”, œwiadczy o tem wie¿a okr¹g³a, stoj¹ca nad Popradem u wp³ywu Roztoki. Wysokoœæ baszty wynosi 7 s¹¿ni, mi¹¿szoœæ czyli œrednica u do³u 4 s¹¿nie, wy¿sze piêtra wê¿sze, na odstêpach. Mur dolny ma gruboœci 5 ³okci, wnêtrze baszty w œwietle ma u góry dopisek o³ówkiem na 2 s¹¿nie œrednicy, u spodu 1 s¹¿eñ. Strzelnic nie ma, wejœcie móg³o byæ na II piêtrze powy¿ej wy³omu lewym marginesie od strony Popradu. PóŸniej w miejsce pierwotnych drewnianych budynków ko³o baszty przybudowano s. 97 rêkopisu: szkic planu zamku murowane, i 2 mniejsze baszty (?) broni¹ce bramy (?) (Morawski, S¹deczyzna I, 91-92). Morawski z S¹deczyzny Moraw- nakreœli³ i wyda³ szkic planu, który tu za³¹czamy w reprodukcyi, zwracaj¹c jednak uwagê na nieœcis³o- skiego. Tylko Grundrys œci jego (fig. ). Zap. do Rytra odnosi siê wzmianka z r. 1860: Miêdzy Piwniczn¹ a S¹czem Starym „rozwaliny zamku w Suchej górze nad Popradem (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê itd. 1860, str. 64).

41. Siedlce

Wieœ, oddal. póln. wschodn. od N. S¹cza 9 kilom. Parafja w miejscu. Dawna nazwa Sedlecz (r. 1313). 194 W czasach przedhist. prowadzi³a têdy droga handlowa Rzymian (Sadowski, Drogi handlowe, 78). R. 1283 œ. Kinga wystawia przywilej na za³o¿enie wsi914. W³aœcicielkami wtedy Klaryski, które niemi nadal zosta³y przez kilka wieków915. R. 1312 Siedlce rz¹dzi³y siê prawem niem. Za D³ugosza Klaryski mia³y tylko so³tystwo, a roli nie. R. 1600 inwentarz dóbr Klarysek staros¹d. wymienia Siedlec (Za³êski, Œ. Kinga, 75 nota). R. 1889 w³aœc. obszaru dwor. p. Ignacy Zieliñski.

Koœció³ paraf. œ. Andrzeja ap. – patronowie: X. Franciszek Dzikiewicz i Karolina Zawiern- szyñska [?] (1891).

Koœció³ pierwotny, drewniany, zbudowany by³ r. 1338 kosztem „Panien ze Starego S¹cza” (Klarysek)916 (Inwentarze miejscowe). Wspomniany jako „ecclesia de Sedlecz” w r. 1343 (Mon. Pol. Vatic. II, 185). Restaurowa³ go w r. 1604 pewien mieszczanin staros¹decki917 (Schematyzm). Ok. r. 1807 po zrujnowa- niu starego wystawiono koœció³ prawie ca³kiem na nowo (£epkowskiego noty rêkop. 1851). Pleban r. 1607 Jan Ptak918 (Schematyzm).

29/5 1895 Budynek drewniany, modrzewiowy, typu starego, ma³y, z sobotami, wewn¹trz zaskrzy- nienie bocznych sufitów919.

Obrazy Feretron (fig. )920, w ramie rokokowej z³oconej, bogato rzeŸbionej w przezrocza giête, dopisek o³ówkiem na skrêty, liœcie, wisiory i motywy muszli, obraz, zap. œrodek z tryptyku, w ramie w¹zkiej z listwy lewym marginesie s. 98 rêkopisu: z³oconej zdobnej w wygniatane groteskowe kielichy kwiatowe, uk³adane osiowo w pod³u¿, fot. moja przedzielane kamieniami szeœciobocznemi, wyd³u¿onemi, i ga³kami. Obraz tylko po jednej

914 W 1280 roku Siedlce – pod nazw¹ Sadlcha – wymienione s¹ wœród dóbr klasztornych i pozosta³y takimi – jako jedna z wiêkszych i wa¿niejszych wsi – a¿ do kasaty klasztoru w 1782 roku. Przed 1312 rokiem Siedlce przenie- siono na prawo niemieckie, a przed 1325 erygowano parafiê. So³tys siedlecki zwyczajowo zasiada³ wœród ³awników s¹du prawa niemieckiego w Nowym S¹czu, Kiryk 1979b, s. 121. Powinnoœci z szeœciu ³anów (wobec skarbu królew- skiego) wymienia Lustracja 1659-1664, s. 568. W 1680 roku klaryskom naliczono w Siedlcu pobór od 3 ³anów, 1 komory z byd³em, 4 komór bez byd³a i 2 zagród z rolami, Rejestr poborowy 1680, s. 216. 915 Inwentarz dóbr klasztornych z 1698 roku wymienia 20 folwarków nale¿¹cych do klarysek, wœród nich – w kluczu strzeszyckim – folwark w Siedlcach, Kiryk 1979b, s. 142. Ponadto komornicy z tej wsi winni byli dostarczaæ konwentowi zio³a leœne, poziomki, ¿ywicê i grzyby (rydze), tam¿e, s. 147. 916 Bez w¹tpienia parafia w Siedlcach powo³ana zosta³a do ¿ycia za spraw¹ klarysek, a sta³o siê to na pocz¹tku XIV wieku, gdy¿ wymieniana jest w spisach œwiêtopietrza z lat 1325-1327. Kolektorzy œwiêtopietrza ocenili w 1325 roku parafiê siedleck¹ na 2,5 grzywny dochodu. D³ugosz podaje, ¿e miejscowy koœció³ drewniany nosi³ wezwanie œw. Andrzeja. W 1776 roku by³ ju¿ zniszczony ze staroœci (desolata). Szko³a parafialna wzmiankowana jest w 1596 roku, zaœ jej brak – w 1608, Kiryk 1979b, s. 130-131, 134. 917 W 1639 roku pacho³cy miejscy (w Nowym S¹czu) odebrali z³odziejom ma³e tabernaculum, skradzione w koœ- ciele w Siedlcach, Kracik 1992b, s. 429. 918 W 1674 roku plebanem w Siedlcach by³ Jêdrzej Lasugowicz, Kiryk 1979a, s. 89. 919 Drewniany koœció³ w Siedlcach zosta³ zburzony w 1901 roku. Wówczas to zast¹piono go nowym, neogotyc- kim, por. KZS 1951, s. 33. Widok starego koœcio³a drewnianego ukazuje rycina Marcellego Stohandela z 1865 roku, zamieszczona w albumie dedykowanym biskupowi Pukalskiemu, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 228. Rysunek rejestruje koœció³ utrzymany w typie póŸnoœredniowiecznych budowli wiêŸbowo-zaskrzynieniowych, w których boczne posze- rzenia aneksów zaskrzynieñ nakryte zosta³y wspóln¹ po³aci¹ dachu nawy. Œwi¹tynia posiada³a od zachodu wie¿ê- dzwonnicê, z izbic¹ nakryt¹ barokowym he³mem. Do po³udniowej œciany nawy przylega³a niewielka kruchta i znacznie wiêksza kaplica boczna. Rysunek Stohandela nie rejestruje jednak w koœciele siedleckim sobót, o których wspomina znów pod 1895 rokiem S. Tomkowicz (byæ mo¿e chodzi³o mu o soboty pod wie¿¹?). Czas powstania budowli ustaliæ mo¿na w przybli¿eniu na prze³om XVI i XVII wieku, koœció³ istotnie móg³ byæ wzniesiony w 1604 roku, por. Kornecki, 1999, s. 42, 133, il. 115. 920 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 229. 195 stronie, malowany na drzewie, olejno na podk³adzie gipsowym: Ukrzy¿owanie. Pod krzy¿em na lewo stoj¹ M. Boska i œ. Jan, na prawo jakiœ œwiêty trzymaj¹cy strza³ê i œ. Marcin, który ucina kawa³ p³aszcza dla ¿ebraka klêcz¹cego u nóg jego. T³o z³ocone, wygniatane w skrêty roœlinne z winogronami. Malowanie bardzo szlachetne, rysunek postaci ludzkich i draperyj poprawny, modelowanie nagiego cia³a dobre. Zap. pierwsza po³. XVI w. Farby, zw³aszcza do³em, odpadaj¹921.

Tryptyk, przybity do œciany kruchty g³ównej, nad drzwiami wejœcia zt¹d do koœcio³a. Wys. ok. 1.30 m. Widaæ tylko stronê g³ówn¹, przy otwartych skrzyd³ach otwartych. [powtórzo- ne] Obrazy malowane na drzewie temper¹ na podk³adzie gipsowym. T³a ca³e z³ocone, wycis- kane we wzory roœlinne. Obraz œrodkowy: M. Boska z Dzieciêciem; stoi na pó³ksiê¿ycu. Po jej prawej (od widza) strony œ. biskup z dzid¹ w rêku, mo¿e œ. Wojciech – po lewej œ. Andrzej ap.922, u którego nóg klêczy fundator, ksi¹dz z tonzur¹, w kome¿ce; na biegn¹cej odeñ wstêdze napis gotycki: O mater dei miserere mei923. Skrzyd³a maj¹ po dwa obrazy jeden nad drugim, na ka¿dem jedna postaæ: na lewem œ. Pa- we³ ap., a pod nim œ. Katarzyna, na prawem œ. Stanis³aw, a pod nim œ. Barbara. Malowanie zniszczone, farby odpadaj¹, ramy siê rozpadaj¹ (Tryptyk mia³ byæ zabrany do Muzeum dyec. w Tarnowie)924.

Czêœæ innego tryptyku zawieszona w kruchcie osobno. Jest to kawa³ek obrazu œrodkowe- go, malowanego na drzewie: Koronacya M. Boskiej, któr¹ otaczaj¹ anio³owie925. (U³amek tego obrazu mia³ byæ zabranym do Muzeum dyec. w Tarnowie)926.

Chrzcielnica wykuta w piaskowcu, jakby grube naœladownictwo chrzecielnicy w Ko- rzennej, robota ch³opska927. Kszta³t kielicha. Na czarze (cuppa) ozdoby geometryczne, jakby maswerki œlepe, niezgrabne. Wœród nich na jednem polu:

921 Ani tego feretronu, ani obrazu, nie ma ju¿ dziœ w nowym koœciele, zagin¹³ najpewniej na prze³omie XIX i XX wieku, podczas rozbiórki starej œwi¹tyni drewnianej. Na podstawie fotografii zabytku odnalezionej przez nas w zbio- rach Muzeum Narodowego w Krakowie oraz dobrze uchwytnych cech stylowych mo¿na z du¿ym powodzeniem wi¹- zaæ zaginiony obraz z feretronu z Siedlec z pracowni¹ Mistrza Tryptyku z Wójtowej i datowaæ tablicê na ok 1530 r. Por. tak¿e £opatkiewicz P. 2007, s. 208. 922 Byæ mo¿e œw. Andrzej pojawi³ siê w lewej czêœci kompozycji jako patron duchownego donatora? Równie prawdopodobne wydaje siê jednak, i¿ wyobra¿enie œwiêtego na obrazie œrodkowym mia³o bezpoœredni zwi¹zek z wez- waniem koœcio³a w Siedlcach, który – co najmniej od czasów D³ugosza – poœwiêcony by³ temu w³aœnie aposto³owi, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 208. 923 Konwencjonalny napis o charakterze wotywnym – jak odnotowa³ Tomkowicz – sporz¹dzony zosta³ pismem gotyckim. Informacja ta stanowi zatem przes³ankê do przybli¿onego datowania retabulum na schy³ek XV lub prze³om XV i XVI wieku (z pewnoœci¹ nie póŸniej). Z pocz¹tkiem XVI stulecia gotyckie liternictwo zaczyna byæ bowiem masowo zastêpowane antykw¹, wchodz¹c¹ wówczas w modê, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 208-209, przyp. 50. 924 Tryptyku ze scen¹ Œwiêtej Rozmowy w strefie œrodkowej nie ma dziœ w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Najpewniej podzieli³ on los drewnianego koœcio³a w Siedlcach, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 209. 925 Podane szczegó³y ikonograficzne przywodz¹ na myœl œrodkowy obraz tryptyku z Wójtowej, ze zbiorów Mu- zeum Diecezjalnego w Tarnowie, zob. Gadomski 1995, il. 198, tabl. XXIII. Byæ mo¿e zatem tablica z Siedlec (podobnie jak obraz z Wójtowej) realizowa³a koncepcjê Koronacji, która odbywa siê w asyœcie anielskiej, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 209. 926 Tego fragmentu gotyckiego tryptyku równie¿ nie ma w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie. Podob- nie jak wszystkie pozosta³e tablice z Siedlec przepad³ bezpowrotnie, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 209. 927 Chrzcielnicê z Siedlec wzmiankuje Tomkowicz 1891, s. 108-109 oraz KZS 1951, s. 33. Zabytku tego nie odnotowuje jednak Jadwiga Kuczyñska. 196 na drugiem polu takiemi¿ literami Maria, na trzecim:

(mo¿e 1500, 1503, albo 1506)

na czwartym: (oczywiœcie dodane póŸniej).

Nodus utworzony z grubego sznura, na którym nawleczone tarcze ze znakami i herbami:

Pod ³ukiem têczy w górze zawieszona g³owa jelenia z prawdziwymi rogami jelenia, w po- œrodku których krzy¿ z Ukrzy¿owanym. Dawny opis. Na sobotach zewn¹trz malowid³a jak w LudŸmierzu. Podanie, ¿e g³owa jest jelenia zabite- go w lasach, które otacza³y osadê. Podobno jest to ofiara z r. 1631. Dokumenta koœcielne, o których wspomina inwentarz z r. 1807, oddano do Lwowa (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Metryki od r. 1696 (Schematyzm), czy od r. 1698 (S³own. geogr.).

Monety rzymskie znajdowano tu liczne, ogl¹da³ je w r. 1845 W.A. Maciejowski, w któ- rego dziele: Pierwotne dzieje Polski i Litwy s¹ wymienione (Sadowski, Drogi handlowe, 78).

42. S³otwiny albo So³otwiny (tak¿e S³otwina)

Wieœ, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 27 kilom. Paraf. gr. kat. w Krynicy. D³ugosz dwukrotnie wspomina o S³otwinach na po³udnie od S¹cza, w okolicy z³otodajnej (Lib. ben. III, 255, 256); zdaje siê jednak, ¿e nie mo¿e tu byæ mowy o tych S³otwinach. Wieœ za³o¿ona 1521 r.928 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851), niegdyœ nale¿a³a do dóbr muszyñskich biskupstwa krak., obecnie nale¿y do funduszu relig. (S³own. geogr.)

928 £epkowski, a w œlad za nim Tomkowicz, jest w b³êdzie. S³otwiny lokowa³ kardyna³ Jerzy Radziwi³³ dokumen- tem wydanym 3 paŸdziernika 1595 roku Hryciowi Krynickiemu (z Krynicy). W dniu tym kardyna³ wystawi³ tak¿e dwa dalsze akty lokacyjne: dla Homy PowroŸnickiego – so³tysa Wojkówki i Mikuty Zubrzyckiego – zasadŸcy Wierchomli Wielkiej. Krynickiemu dosta³o siê w S³otwinach so³tystwo w dwóch czêœciach: 3 ³any otrzyma³ poni¿ej wsi, dwa dalsze – w œrodku, wraz z gór¹ zwan¹ Œwinia Noga, gdzie trzyma³ pastwiska. Zwyczajowo so³tysowi przypad³y te¿ m³yn z foluszem, browar i karczma, a tak¿e przywilej hodowania 200 owiec bez op³aty. Zagrodników osadzaæ mia³ w obrê- bie nawsia, zaœ kmieciom wydzielaæ po jednym ³anie, za co ci obowi¹zani byli pracowaæ na so³tysim przez 5 dni 197 Cerkiew N.P.Maryi929, dawniej kapelania, obecnie filia par. gr.-kat. w Krynicy Stary budynek cerkwi sp³on¹³ w r. 1880, a now¹ na jej miejsce postawiono w r. 1887*. dopisek o³ówkiem na Budynek drewniany, jednonawowy930, stoi w niezwykle malowniczem po³o¿eniu (fig. ). lewym marginesie s. 100 a rêkopisu: fot. p. Lepszego O³tarzyk boczny, zdaje siê przeniesiony ze zniesionej dawniejszej cerkwi, stoi po lewej rêce nawy miêdzy dwoma oknami. Retabulum drewniane, barokowe, wys. 1.58 m., szer. 1.08 dopisek o³ówkiem na m. (fig. ), ma od do³u cokó³ z trzema wyskokami ku przodowi. Na wyskokach bocznych lewym marginesie wspieraj¹ siê dwa stylobaty, maj¹ce z przodu zamiast p³ycin okienka, gór¹ i do³em zamkniête s. 100 a rêkopisu: ³ukami, niegdyœ mo¿e mieszcz¹ce relikwie, albo te¿ wype³nione malowanemi p³ycinami. Okien- fot. p. Lepszego ka pró¿ne równie¿, ale okr¹g³e znajduj¹ siê w czêœci coko³u miêdzy stylobatami. G³ówne pole retabulum wype³nia przezroczy ornament ze splotów stylizowanych ga³¹zek, liœci i gron wino- gradu, poœrodku którego umieszczony jest w w¹ziutkich rameczkach prostok¹tnych o rogach œciêtych, obrazek malowany na drzewie temper¹ – Chrystus przywi¹zany do s³upa. Malowanie subtelne, niemal miniaturowe. Pole g³ówne gór¹ zamkniête jest archiwolt¹. Po bokach jego wyrastaj¹ wolno na stylobatach dwie kolumny przezrocze z³o¿one ze splotów roœlinnych po- dobnych jak w polu œrodkowem. G³owice kolumn s¹ pseudokorynckie. Rozszerzenie œrodka stanowi¹ wieszaj¹ce siê bokiem przy kolumnach a¿urowe skrzyd³a czy ucha ze skrêtów ciê¿- szych od ornamentacyi œrodka i kolumn. Gór¹ ocienia o³tarzyk mocno ku przodowi wysuniêta wysoka obdasznica z ciê¿kich gzymsów, tworz¹ca rodzaj attyki, nad œrodkiem wykrojonej pó³kolisto, tak ¿e nad poprzednio wspomnian¹ archiwolt¹ tworzy siê wy¿ej druga wiêksza. Podniebie tej drugiej przyozdobione jest rozetami (bez kasetonów); pomiêdzy zaœ dwoma archi- woltami na wg³êbionem tle attyki unosi siê rzeŸbiona go³êbica wœród strzelistych promieni. Samo gzymsowanie obdasznicy rozciête jest na 5 czêœci, z których dwie skrajne i górna œrod- kowa s¹ poziomo zakoñczone, pomiêdzy niemi zaœ 2 boczne skoœne. Gzymsy ozdobione s¹ z¹bkami i pod niemi bufiastym ornamentem rzeŸbionym a¿urowym. Na czêœciach poziomych mo¿e niegdyœ sta³y pos¹¿ki. Bogate niegdyœ z³ocenie ornamentacyi czêœciowo siê zachowa³o. Zr¹b tworz¹cy t³o, jest z drzewa lipowego czarno malowanego. Robota snycerska subtelna, wysokiej wartoœci artystycznej; kompozycya ca³oœci niezbyt ustosunkowana. Czêœci górne przy[g]niataj¹ delikatny dó³. Wiek XVII. Do³em na œrodkowym wyskoku coko³u stoi maleñkie tabernaculum, szafeczka, skromniej lecz równie w duchu baroku przyozdobione snycersk¹ robot¹; na jego drzwiczkach namalowana jest farb¹ bia³¹ puszka, kszta³tu kielicha na komuni- kanty. Obraz „Pokrowy” (Opieki M. Boskiej) zawieszony na œcianie, malowany temper¹ na desce. Wys. 1.03 m., szer. 0.77 m. M. Boska stoi miêdzy dwoma anio³ami skrzydlatymi, w szatach czerwonych. Po bokach oddzielone zielonemi krzewami dwie grupy aposto³ów. Nad

* Wiadomoœæ zasiêgniêta w r. 1919 na miejscu przez p. L. Lepszego.

rocznie. PóŸn¹ metrykê S³otwin potwierdza tak¿e fakt zaliczenia tej wsi – przez poborców z 1629 roku – do tych, ktorym wolnoœci niedawno ekspirowa³y. W pocz¹tku XX wieku by³o we wsi 90 domów a zamieszkiwa³o j¹ 631 ludzi, nale¿¹cych do parafii greckokatolickiej w Krynicy, por. Czajkowski 1999, s. 86-87, 91, 169, 176. 929 R. Brykowski podaje, i¿ cerkiew greckokatolicka w S³otwinach by³a p.w. Opieki Bogarodzicy, por. Brykowski 1986, s. 129. 930 Cerkiew (obecnie koœció³ rzymskokatolicki) w S³otwinach to budowla trójdzielna, z trójbocznie zamkniêtym prezbiterium, ujêtym dwoma symetrycznymi zakrystiami od po³udnia i pó³nocy. Wie¿a-dzwonnica o konstrukcji s³upo- wej, œcianach prostych, bez izbicy, wznosi siê czêœciowo nad szerszym od niej babiñcem. Zob. te¿ Brykowski 1986, s. 129, il. 95. Ruchomego wyposa¿enia artystycznego, opisywanego przez Tomkowicza na podstawie informacji L. Lep- szego, nie ma dziœ w cerkwi. 198 M. Bosk¹ unosi siê w powietrzu Bóg Ojciec z dwoma anio³ami. T³o z³ocone wysciskane w orna- ment. Koniec XVII w.

Krucyfiks rzeŸbiony z drzewa lipowego, czarny, stoj¹cy na o³tarzyku rzeŸbionym, któ- rego reprodukcya podana jest wy¿ej*. Postaæ Chrystusa mocno wyd³u¿ona. Tytu³ na tabliczce wypisany kapitalikami INRI œwiadczy obok cech stylowych o pochodzeniu zabytku z pod wp³ywu zachodniego**. Opis dawniejszej cerkwi. Budynek drewniany, zbudowany przez gminê w r. 1671 dotrwa³ dot¹d w pierwotnej postaci. Obrazy na ikonostasie z XVII w.: œ. Miko³aj, Chrystus, Wniebowziêcie M.B., „bizanckie”, dotrwa³y ca³o do tego czasu. W o³tarzu bocznym po lewej stronie: Koronacya M. Boskiej, ³adne „bizanckie” malowanie, u spodu ruski napis: Ten o³tarz malowany do chramu Bogarodzicy za powodem i staraniem Pana Josipa Krynic- kiego, so³tysa s³otwiñskiego, wójta kryskiego (sic) r. 1755. Jest to jednak tylko data odnowienia. Kilka innych obrazów „bizanckich” z XVII w. zniszczonych, przemalowanych. (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Kapliczka na cmentarzu cerkiewnym (patrz na fotogr. widoku cerkwi, wy¿ej), muro- wana, czworoboczna, nakryta gontowym dachem namiotowym z kopu³k¹ cebulast¹931. Pozo- sta³oœæ z przed po¿aru 1880 r. **.

43. Stad³a

Wieœ932, oddal. po³udn. po³udn. zachodnie od Nowego S¹cza 8 kilom. Kolonia niemiecka za³o¿ona w dobrach niegdyœ klasztoru staros¹deckiego933 (S³own. geogr.). Wspom- niana w r. 1581, jako nale¿¹ca do starostwa grod. w S¹czu934 (Pawiñski, Ma³opolska 128).

* Podczas fotografowania o³tarzyka (fig. ) zdjêto zeñ ten krucyfiks. ** Ca³y ten opis zawdziêczam p. L. Lepszemu, który zwiedzi³ S³otwiny w r. 1919.

931 Dziœ kapliczki tej w S³otwinach ju¿ nie ma. Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 230. 932 Istnia³a ju¿ miêdzy 1400 a 1454 rokiem, Stamirski 1965, s. 41. 933 W 1783 roku, na podstawie aktu kasacyjnego wydanego przez cesarza Józefa II, wesz³a w ¿ycie sekulary- zacja dóbr klasztorów staros¹deckich franciszkanów i klarysek. Ostatecznie konwent ¿eñski utrzymano, lecz jego posiad³oœci ziemskie w³¹czono pod zarz¹d dóbr kameralnych. Na S¹decczyŸnie utworzono w tym czasie 27 kolonii niemieckich. Najwa¿niejsza z nich powsta³a w Go³kowicach, gdzie do dziœ zachowa³a siê charakterystyczna w swym ruralistycznym uk³adzie zabudowa osiedla. Drug¹ koloni¹, usytuowan¹ na lewym brzegu Dunajca, sta³y siê Stad³a. Limitacj¹ osiedli i pól kolonistów niemieckich kierowa³ wówczas austriacki geometra Filip Moscherosch (autor cen- nych planów Nowego S¹cza), a w obu koloniach osadzono po 20 rodzin przybywaj¹cych z krajów Rzeszy, g³ównie wyznania ewangelickiego i ewangelicko-reformowanego. Dla nich to w Stad³ach wzniesiono drewniany zbór i instytu- owano pastora, z zadaniem obs³ugiwania ewangelików zamieszka³ych w okolicy. Por. H. Lepucki, Dzia³alnoœæ koloni- zacyjna Marii Teresy i Józefa II , op. cit., s. 103 i nn. Pierwszy pastor – Micha³ Seitz – przyby³ do Stade³ na koszt pañstwa, w 1785 roku. Wkrótce podjêto prace przy budowie zboru, ukoñczone w 1786 roku, kosztem ponad 680 z³r. Upadek kolonizacji niemieckiej w okolicach S¹cza przynios³y wojny napoleoñskie, a póŸniej kryzys gospodarczy lat 1821-1830. Z czasem koloniœci ulegli polonizacji i wtopili siê ca³kowicie w ludnoœæ miejscow¹. Zbór w Stad³ach trwa³ jednak do niedawnych czasów, gdy¿ ostatecznie opuszczony zosta³ dopiero po II wojnie œwiatowej. Por. M. Kornecki, Stad³a – Œwiniarsko. Dawny zbór – dziœ koœció³, „Koœcio³y Drewniane”, 1998, z. 63, s. 1-2. 934 Powinnoœci mieszkañców wsi z po³. XVII w. wylicza Lustracja 1659-1664, s. 549-550. Kmiecia w tej wsi ¿adnego nie masz jeno zagrodników nro8, tam¿e, s. 549. W 1680 roku Stad³a s¹ nadal królewszczyzn¹, nale¿¹c¹ do starostwa s¹deckiego a parafii w Podegrodziu, Rejestr poborowy 1680, s. 204; Kiryk 1979b, s. 134. 199 Zbór ewang. istnieje od r. 1786935. [dalej zdanie napisane o³ówkiem] Mam tylko zanotowane, ¿e jest ³adny koœció³ek ewang. drewn. i zajmuj¹ce wnêtrze936 – wed³ug jakiejœ notaty Wyspiañskiego z r. 1889, ale w tekach nie znajdujê rysunku937.

935 Zbór w Stad³ach, zbudowany w roku 1784 lub 1786, usytuowany by³ po przeciwleg³ej stronie drogi, w stosunku do jednostronnej zabudowy dawnej kolonii. Drewniany, konstrukcji zrêbowej, orientowany, typu salowego z trójbocz- nym zamkniêciem od wschodu, posiada³ od zachodu nisk¹, przylegaj¹c¹ do korpusu, czworoboczn¹ dzwonnicê, kon- strukcji s³upowo-ramowej, o œcianach równej wysokoœci z korpusem. Nakryta by³a ona he³mem namiotowym o wydat- nej oœmiobocznej latarni, z okaza³ym, cebulastym zwieñczeniem. Bry³ê nakrywa³ dach dwuspadowy (od wschodu wielopo³aciowy) o wspólnej kalenicy. Wnêtrze wype³nia³y obiegaj¹ce wokó³ œcian piêtrowe empory, wsparte na s³upach podtrzymuj¹cych gzyms i p³askie odcinki stropu nad emporami. Œrodkowa czêœæ stropu, nieco podwy¿szona, o wydat- nych fasetach, wbudowana by³a w przestrzeñ poddasza. Strop g³ówny wraz z fasetami pokrywa³a dekoracja malar- ska, wykonana w 1800 roku. Wnêtrze oœwietla³y okna, o kszta³cie le¿¹cych prostok¹tów zwieñczonych ³ukiem sp³asz- czonym, rozmieszczone w dwóch poziomach. Jak zauwa¿a Kornecki, budowniczowie zboru w Stad³ach pos³u¿yli siê rodzim¹ dla ziem polskich konstrukcj¹ zrêbow¹, natomiast program architektoniczno-funkcjonalny budowli zosta³ do- stosowany do ogólnych prawide³ budowy zborów ewangelickich, por. Kornecki 1999, s. 180, przyp. 32. W wyposa¿e- niu wnêtrza wykorzystano niektóre elementy ze skasowanych przez Austriaków rzymskokatolickich œwi¹tyñ zakon- nych, adaptuj¹c je do swoich potrzeb. Zbór w Stad³ach – nie u¿ytkowany od szeregu lat – dotrwa³ w niezmienionej postaci do 1958 roku. Zagro¿ony ruin¹, w latach 1958-1960, za zgod¹ dr Hanny Pieñkowskiej – Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zosta³ ostatecznie przeniesiony do pobliskiego Œwiniarska, por. Kornecki, Stad³a – Œwiniar- sko , op. cit., s. 5. Jak pisz¹ Chrzanowski i Kornecki, w trakcie odbudowy i adaptacji na koœció³ katolicki utraci³ jednak niemal w ca³oœci swe dawne cechy, przy czym niezbyt fortunnie „poprawiono” jego architekturê, podwy¿szaj¹c wie¿ê i dodaj¹c nigdy przedtem nieistniej¹ce podcienia. Por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 597. Autorzy ci publikuj¹ rów- nie¿ archiwalne fotografie wykonane wewn¹trz i na zewn¹trz zabytku przed translokacj¹, tam¿e, s. 599, il. 385-386; Kornecki 1999, s. 262-263, il. 275-276, por. tak¿e R. Walloschke, Von der Pfalz zum Dunajetz. Schicksal der Auswan- derer aus dem Rheingan über 200 Jahre, Eppe 1991, s. 144-148, gdzie opublikowano 6 archiwalnych fotografii zboru z lat miêdzywojennych. Przebudowa zboru zosta³a przeprowadzona wed³ug projektu arch. Stefana Œwiszczowskiego. Zmiany objê³y aran¿acjê wnêtrza, w którym zniesiono piêtrowe empory, zachowuj¹c jednoczeœnie s³upy wspieraj¹ce strop. Na zewn¹trz dobudowano przy apsydzie trzy pomieszczenia zakrystyjne, przede wszystkim zaœ otwarte soboty, obiegaj¹ce wokó³ bry³ê korpusu. Powa¿nym przekszta³ceniom uleg³a forma wie¿y, która zosta³a podwy¿szona o drug¹ wysmuk³¹ kondygnacjê, zakoñczon¹ ca³kowicie nowym he³mem namiotowym, zwieñczonym niewielk¹ latarni¹ z igli- c¹. W 1966 roku Zofia i Zbigniew Kowalscy wykonali now¹ polichromiê wnêtrza. Por. Kornecki, Stad³a – Œwiniarsko , op. cit., s. 5-6; Kornecki 1999, s. 291, 294, 313, il. 338. Por. tak¿e Brykowski, Kornecki 1984, s. 93. W 2003 roku zbór dwukrotnie nawiedzi³ po¿ar: 10 maja od uderzenia pioruna zapali³a siê wie¿a i czêœæ przylegaj¹cego dachu, 17 grud- nia – w wyniku podpalenia – dalszemu uszkodzeniu uleg³a konstrukcja wie¿y i dachu. Ju¿ wczeœniej (po pierwszym po¿arze) podjêto natomiast inicjatywê transferu zabytku ze Œwiniarska (w którym ukoñczono budowê nowego koœcio³a) do parku etnograficznego w Nowym S¹czu. W roku 2005 zamys³ ten sfinalizowano i dawny zbór ewangelicki ze Stade³ stan¹³ w skansenie s¹deckim. Dokumentacjê projektow¹ transferu, opart¹ na ikonografii historycznej, opracowa³ mgr in¿. arch Zygmunt Lewczuk. Po przeniesieniu zabytku zadecydowano o przykryciu ca³oœci gontem. Aktualnie (lato 2006) trwaj¹ prace zwi¹zane z konserwacj¹ wyposa¿enia ruchomego i przywracaniem wnêtrzu zabytku zatartych walorów architektoniczno-artystycznych. 936 Najcenniejszym elementem wyposa¿enia by³a (i szczêœliwie jest nadal) manierystyczna nastawa o³tarza g³ównego, skomponowana z elementów pochodz¹cych – byæ mo¿e – z przejêtego przez ewangelików koœcio³a fran- ciszkañskiego w Nowym S¹czu. Jest to retabulum o charakterze tryptyku, ujête snycersk¹ ram¹, zapewne z pocz¹tku XVII wieku, z obrazem Zwiastowania – w strefie œrodkowej i Pok³onu Trzech Króli – w predelli. Retabulum ze Stade³ wzmiankuje Samek 1984, s. 141. Powy¿ej nastawy wbudowana by³a niegdyœ – wspó³czesna nastawie – ambona, z bramk¹, zaadaptowan¹ ze zwieñczenia opisanego o³tarza. Szeœcioboczny korpus ambony dostêpny by³ bezpoœred- nio z empory apsydialnej. Por. Kornecki 1999, s. 263, il. 276. Po przeniesieniu zboru do Œwiniarska te dwa elementy wyposa¿enia zosta³y roz³¹czone a ambonê ustawiono wprost na poziomie posadzki. 937 Terenowe rysunki Stanis³awa Wyspiañskiego, na których zinwentaryzowa³ on w 1889 roku zbór protestancki w Stad³ach, znajduj¹ siê w prywatnym szkicowniku artysty, który przechowywany jest od II wojny œwiatowej w Muzeum Narodowym w Warszawie, por. Stanis³awa Wyspiañskiego Szkicownik I z S¹decczyzny (11.08. – 4.09.1889 r.), Dzia³ Grafiki, nr inw. Rys. Pol. 950/1-37, karta 11 awers (na którym rysunek wnêtrza zboru) i rewers (na którym plan œwi¹tyni) oraz karta 12 awers (gdzie szczegó³ podcienia frontowego oraz rysunek kopu³y wie¿y-dzwonnicy, po transferze obiektu do Œwiniarska – zupe³nie przekszta³conej). Zob. te¿. M. Bunsch-Pra¿mowska, Szkicowniki m³odzieñcze Stanis³awa 200 44. Stary S¹cz

Miasto, oddal. po³udn. po³udniowo zachodnie od Nowego S¹cza 7½ kilom. Parafia w miejscu.

Literatura* Stanis³aw Za³êski, Œ. Kinga i jej klasztor staros¹decki, 1882 przedruk z Przegl. lwow. Szajnocha, Œ. Kinga. Szkice hist., tom I, 1858 r. Czes³aw Bogdalski, B³. Kinga, jej ¿ywot i jej dzie³a, 1892. Wincenty Sienicki, Droga zbawienia do grobu œ. Kunegundy, 1769 r. W. Korczak, Koœciól i klasztor œ. Kunegundy w St. S¹czu, Œwiat 1890 r. Stanis³aw Rosó³, Œ. Kinga, jej klasztor i m. S¹cz Stary, 1892. Stanis³aw Tomkowicz, Komunikat z planem sali gotyckiej klasztoru, przy koœciele, czyli dawnego kapitularza, Sprawozdania Kom. hist. sztuki, tom. V, 1892 r. str. XVIII. Pami¹tki po œ. Kunegundzie. Wzory sztuki œredniowiecznej, Ser. II, 1855-1858 r., Tabl. V. Tygodn. illustr. r. 1860, tom II i r. 1867 tom XVI. Odrzywolski, zabytki przem art. w Polsce, Rok I, zesz. II. tabl. 7 (krata dziel¹ca oratoryum od koœcio³a Klarysek).

Dawne nazwy: Sandech, Sandec, Sandecz, Zandech, Sudech, Czand; tak¿e Antiqua civitas Sandecz938 w XV w. (S³own. geogr.) i Staremiasto (Sygañski, Arendy klasztoru staros¹deckiego, 26). Mylnie s¹dzo- no, ¿e ptolomeuszowa Asanka odnosi siê do S¹cza939.

Osada to prastara przy drodze przedhistorycznej z Grecyi i Rzymu do Ba³tyku. Znajdowano tu niejedno- krotnie wykopaliska bronzowe, groby, urny, monety rzymskie, tak pod miastem jak po wsiach okolicz- nych (Sadowski, Drogi handlowe, Pamiêtn. Akad. Umiej. III, 1876 r., str. 71 i 78). Przywilej z r. 1163 mówi¹cy o grodzie Sandech jest podrobiony. Pocz¹tkowo by³a tu wieœ940 (Piekosiñski, Rycerstwo III, CXLVIII). Tu albo w pobli¿u by³ gród941; kasztelan s¹decki942 wspomniany po raz pierwszy w r. 1224 (Kod. dypl. ma³op. I, 16). R. 1257 Boles³aw Wstydl. za us³ugi pieniê¿ne943 oddane w czasie wojen

* Por. wy¿ej: Powiat Nowos¹decki, Literatura.

Wyspiañskiego 1876-1891, „ród³a do dziejów sztuki polskiej”, pod red. A. Ryszkiewicza, t. 9, Wroc³aw 1959, s. 39, il. 29-31; £opatkiewicz T. 2006, s. 100, 227. 938 W kwestiach pochodzenia nazwy miasta zob. przypis nasz 481, a tak¿e H. Barycz, Stary S¹cz poprzez stulecia, „Ma³opolskie Studia Historyczne”, (1), 1959, z. 3-4, s. 69. 939 Tomkowicz ma tu na myœli Assancê, osadê zaznaczon¹ na mapie s³ynnego geografa staro¿ytnoœci Ptole- meusza w II stuleciu p.n.e, a jeszcze w pocz¹tkach XX wieku uto¿samian¹ przez niektórych ze Starym S¹czem. 940 Ustanowienie so³tystwa w S¹czu i nadanie go Pyszowi – 4 czerwca 1268 roku – wskazuje, ¿e w tym czasie S¹cz musia³ byæ wsi¹. Ale ju¿ nastêpny dokument Kingi – wydany 24 grudnia 1273 roku w Ma³ogoszczy – wymienia Micha³a, okreœlonego s³owami advocatus de civitate nostra Sandecz (wójt naszego miasta S¹cza). Powy¿sze doku- menty wskazuj¹, i¿ pomiêdzy ich datami wystawienia S¹cz musia³ otrzymaæ prawa miejskie, por. Z. Bazielich, Elekcja w³adz miejskich Starego S¹cza w XVII w., RS, t. 25, 1997, s. 11. 941 Sprawa lokalizacji najstarszej siedziby kasztelanii s¹deckiej (w XIII wieku) nie zosta³a w nauce do dziœ rozstrzygniêta. W kwestii tej uprawnione s¹ obecnie dwa pogl¹dy: pierwszy, wysuniêty przez A. ¯akiego, zak³adaj¹ce- go, i¿ kasztelan rezydowa³ w Podegrodziu, na grodzisku Grobla, zob. A. ¯aki, Naszacowice-Podegrodzie-Stary S¹cz, AAC, t. 1, 1959, 219-225; ¯aki 1966, s. 1-51; A. ¯aki, A jednak Podegrodzie , RS, t. 10, 1969, s. 163-167; ten¿e, Wêdrówki S¹cza, Kraków 1974. Pogl¹d przeciwstawny, lokalizuj¹cy gród kasztelañski na tzw. Winnej Górze w Biego- nicach wysunêli K. Dziwik (historyk) i M. Cabalska (archeolog), por. K. Dziwik, Czy istnia³ S¹cz w Podegrodziu?, RS, t. 10, 1969, s. 145-161; M. Cabalska, Pradzieje powiatu nowos¹deckiego, op. cit., s. 103-143. Zob. te¿ Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 15, 164, gdzie pe³na literatura dotycz¹ca tej spornej kwestii. 942 Kasztelanem tym by³ Chwalis³aw, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 75. 943 Posag Kingi (w z³ocie, srebrze i kamieniach szlachetnych) – przeznaczony wspania³omyœlnie przez ksiê¿nê na potrzeby wojenne przeciwko Tatarom – szacowano ówczeœnie na zawrotn¹ sumê 40 tysiêcy grzewien, za któr¹ mo¿na ju¿ by³o nabyæ królestwo, por. Kiryk 1999, s. 9. 201 tatarskich darowuje ziemiê s¹deck¹ swej ¿onie Kindze944, która r. 1268 za³o¿y³a w S¹czu so³tystwo945 (Morawski, S¹deczyzna I, 137 i 143) i nada³a mieszczanom prawa946. W tym zapewne czasie S¹cz sta³ siê miastem. Tu by³a pierwotnie siedziba starostwa, albo mo¿e w grodzie naszacowickim. R. 1259 Tatarzy oblegli miasto, lecz usz³o zniszczeniu. R. 1280 Kinga zapisa³a klasztorowi Klarysek miasto S¹cz i wszystkie swoje dobra947 (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, 60-61). R. 1287 Jerzy Szewarski

944 Czyni to za rad¹ biskupa Prandoty, dokumentem wystawionym 2 marca 1257 roku w Korczynie, w obecnoœci Piastowiczów – Kazimierza, ksiêcia kujawsko-³êczyckiego, Ziemowita – ksiêcia mazowieckiego oraz wielu kasztela- nów i urzêdników ksi¹¿êcych, por. Dziwik 1957, s. 338, który przytacza fragment przywileju; Kowalski, Fischer 1992, s. 68; Kiryk 1999, s. 9. Data dzienna tego przywileju ró¿nie jest podawana przez historyków: D³ugosz okreœla j¹ na sexto nonas Martii, Szczêsny Morawski, a za nim Stanis³aw Za³êski i Stamirski (1957) – na 10 marca. Franciszek Piekosiñski okreœla j¹ (s³usznie) na 2 marca 1257 roku, por. Kodeks dyplomatyczny Ma³opolski. Wyda³ i przypisami objaœni³ Franciszek Piekosiñski, Kraków 1886, p. 107. Od chwili wystawienia dokument Boles³awa posiada³ istotn¹ wadê prawn¹ za jak¹ uznaæ nale¿y brak jasnego i precyzyjnego okreœlenia granic ziemi s¹deckiej, darowanej ksiê¿nej Kindze. Po œmierci Boles³awa dokument z 1257 roku sta³ siê szybko powodem zatargów Leszka Czarnego z King¹, których t³em by³o w³aœnie to niedookreœlenie granic ksiêstwa s¹deckiego, a tak¿e nieuznawanie przez ksiêcia fundacji klasztornej Kingi. Ostatecznie – 31 paŸdziernika 1280 roku w Czchowie – Leszek Czarny zobowi¹za³ siê nie roœciæ d³u¿ej pretensji i nie niepokoiæ ziem Kingi, w zamian za co ta – najprawdopodobniej – zrzek³a siê swych praw do Biecza i Korczyna, por. Stamirski 1957, s. 100; Dziwik 1957, s. 341; Kowalski, Fischer 1992, s. 82. Akt ugody ksiê¿nej z Leszkiem Czarnym F. Kiryk odnosi do roku 1281, por. Kiryk 1999, s. 16. 945 So³tystwo staros¹deckie eryguje Kinga – ksiê¿na krakowska i sandomierska – dokumentem wystawionym 4 czerwca 1268 roku w Korczynie. Dokument nadaje so³tystwo w S¹czu (villa Sandecz – dzisiejszy Stary S¹cz) niejakie- mu Pyszowi (Pyschon). Kolejnym dyplomem, wystawionym tego samego dnia, Kinga okreœla wszystkie wolnoœci i s³u¿ebnoœci (immunitates et servitia) mieszkañców Starego S¹cza, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 36-37; Kowalski, Fischer 1992, s. 78. Jak domniemuje Rutkowska-P³achciñska, analizuj¹ca nastêpny przywilej Kingi (z 1273) – Pysz by³ nie tylko so³tysem S¹cza, ale tak¿e Podegrodzia, gdzie trzyma³ m³yn, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 49. 946 Obok wy¿ej wymienionego dokumentu z 4 czerwca 1268 roku, do przywilejów takich zaliczyæ trzeba zwol- nienie kupców s¹deckich od wszelkich op³at celnych i portoriów na terenie ksiêstwa krakowskiego i sandomierskiego, którego dokona³ w 1273 roku – 14 dni po nowiu w maju – Boles³aw Wstydliwy. Nastêpny przywilej – wydany 25 listopada 1278 w Œwiniarsku – uwalnia s¹deczan z op³at w komorach celnych Wojnicza, Opatowca i Korczyna, por. Kowalski, Fischer 1992, s. 79. Datê dzienn¹ ksi¹¿êcego dokumentu z 1273 roku F. Kiryk odnosi do 18 kwietnia, por. Kiryk 1999, s.13. Dyplomy powy¿sze interpretowane s¹ przez Beiersdorfa i Krasnowolskiego jako konsekwencja uprzedniego nadania S¹czowi praw miejskich, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 24. B. Krasnowolski wyró¿ni³ ostatnio kilka zasadniczych etapów w kszta³towaniu przedlokacyjnego, lokacyjnego i polokacyjnego organizmu miej- skiego. Faza I przedlokacyjna to funkcjonowanie grodu kasztelañskiego w Podegrodziu (X/XI-XIII w.). Faza II lokacyj- na (1257-1273), zwi¹zana by³a bezpoœrednio z lokacj¹ miasta dokonan¹ staraniem ksiê¿nej Kingi, wytyczeniem pier- wotnego, ulicowo-pasmowego uk³adu urbanistycznego, erygowaniem koœcio³a parafialnego, przeprowadzeniem m³ynówki w poprzek tego uk³adu, okreœleniem granic miasta i rozmierzeniem ról. Faza III polokacyjna wczesna (1280), to okres w którym mia³a miejsce fundacja klasztoru klarysek, zmiana statusu w³asnoœciowego (miasto w uposa¿eniu klasztoru), powi¹zanie klasztoru (usytuowanego stycznie do uk³adu urbanistycznego) z lini¹ obronn¹, mo¿e równie¿ fundacja odrêbnego klasztoru franciszkanów. Faza IV polokacyjna póŸna (1357-1358), to etap w którym nast¹pi³a regulacja urbanistyczna zwi¹zana zapewne z potwierdzeniem prawa magdeburskiego przez ksieniê Konstancjê i Kazi- mierza Wielkiego, wytyczenie szachownicowego uk³adu urbanistycznego centrum osadniczego w obrêbie œrodkowej i pó³nocnej czêœci uk³adu pierwszej lokacji, z potraktowaniem po³udniowej jego czêœci jako przedmieœcia. Zdaniem Krasnowolskiego lokacyjny uk³ad urbanistyczny Starego S¹cza z lat 1257-1273, wyd³u¿ony zgodnie z przebiegiem traktu orientowanego ku s¹deckiemu grodowi kasztelañskiego (w póŸniejszym Podegrodziu), zosta³ oparty na wzo- rach wêgierskich. Reprezentuje on doœæ typowy schemat ulicowo-placowy, z koœcio³em parafialnym poœrodku i g³êbokimi blokami zabudowy z dzia³kami siedliskowymi wzd³u¿ obu pierzei. Por. Krasnowolski 2004, s. 226-234, il. 151-154. 947 Akt fundacji klasztoru klarysek nosi datê 6 lipca 1280 roku (w oktawê œœ. Piotra i Paw³a). Wystawiony zosta³ przez ksiê¿nê Kingê w S¹czu (Starym) i poœwiadcza³ nadanie tego miasta wraz z c³em i 28 wsiami z rzekami, m³ynami, sadzawkami, rybo³ówstwem, barciami, z wszystkimi po¿ytkami i przyleg³oœciami wsiom owym z dawna przynale¿ny- mi. Kowalski i Fischer w obszernym studium historyczno-teologicznym poœwiêconym œw. Kindze, mówi¹ o 29 wsiach wymienionych w dokumencie, jednak wymieniaj¹ z nazwy jedynie 27 (bez Siedlec), por. Kowalski i Fischer 1992, s. 81, 259 przyp. 24. Owe 28 wsi to w porz¹dku alfabetycznym: Barcice, Biegonice, Biczyce, Brzezna, Che³miec, Chochorowice, Czerniec, Go³kowice, Gostwica, Kadcza, Klêczany, £¹cko, £ubnia, Maszkowice, Mokra Wieœ, Myœlec, Naszacowice, Podegrodzie, Podoliniec, Podrzecze, Przysietnica, Siedlce, Strzeszyce, Œwiniarsko, Szczere¿, Wietrz- nica, Zagorzyn i Zarzecze. W tym czasie w ziemi s¹deckiej Ÿród³a potwierdzaj¹ istnienie jedynie 35 osad, por. Kiryk 202 rozgromi³ Tatarów plondruj¹cych S¹cz. Potyczka odby³a siê na przedmieœciu od strony Wêgier, gdzie koœció³ek œ. Rocha i cmentarz. Po za³o¿eniu w r. 1298 miasta Nowego S¹cza, S¹cz, który zap. odt¹d nazywany Starym, straci³ dawne znaczenie948 (S³own. geogr.). R. 1329 stan¹³ uk³ad o prowadzenie towarów z Krakowa do Wêgier przez S¹cz, co wp³ynê³o na ekonomiczne podniesienie mieszczañstwa. R. 1357 Kazimierz W. nada³ Staremu S¹czowi prawo magdeb.949 (Janota, loc. cit.). W latach 1590-1638 stara- niem klasztoru Klarysek powstaj¹ lub zatwierdzenie zyskuj¹ cechy: szewski (1590), p³ócienniczy (1598), krawiecki (1631), rzeŸniczy (1630), wspólny garncarski, kowalski, bednarski i œlusarski (1638)950 (Za³êski, Œ. Kinga, 95). R. 1655 Szwedzi wyparci z Nowego S¹cza zrabowali Stary S¹cz; goœcili tutaj do wrzeœ- nia 1656 r. R. 1782 rz¹d austr. zabra³ dobra klasztorne Klarysek (Janota, loco cit.). Wyrabiano tu saletrê (Sygañski, Hist. N.–S. II, 153).

Po¿ary i klêski. R. 1410 lub 1411 Œcibor wojewoda Zygmunta Luksemburczyka z wojskiem wêg. spali³ miasto951. W la- tach 1622, 1664 i 1710952 morowe powietrze nawiedzi³o miasto (Janota, loco cit.; Za³êski, Œ. Kinga, 91). R. 1631 po¿ar czêœciowy. R. 1644 zgorza³o ca³e miasto z koœcio³em paraf., koœció³kiem œ. Jana953 i ratu- szem, zniszcza³y wtedy ksiêgi miejskie954. R. 1684 zgorza³ ratusz955 i czêœæ miasta. Mniejszy po¿ar by³

1979b, s. 117, 119. W zwi¹zku z konfliktem Leszka Czarnego o ziemie nale¿¹ce po 1257 roku do Kingi, ta wystêpuje do papie¿a Miko³aja III o zatwierdzenie fundacji s¹deckiej z 1280 roku. Ostatecznie zatwierdzenia tego dokonuje 5 lipca 1283 roku nastêpca Miko³aja III – papie¿ Marcin IV. Kto by od tej chwili posiad³oœæ klasztorn¹ naruszy³ lub te¿ prawa i przywileje klasztoru próbowa³ ograniczyæ, tym samym podpada³ pod kl¹twê, por. Kowalski, Fischer 1992, s. 82. 948 Nie do koñca tak by³o, choæ byæ mog³o. Wac³aw II, zak³adaj¹c nowe miasto, widzia³ w nim przysz³e miejsce dla staros¹deckich mieszczan i klasztorów – planowa³ bowiem pe³n¹ translokacjê miasta. Jednak klaryski, od pocz¹t- ku niechêtne królowi czeskiemu – sprzyjaj¹ce natomiast £okietkowi, na sprawê przenosin patrzy³y niechêtnie i – mimo i¿ by³y po temu warunki (m.in. spora dzia³ka w obrêbie nowego miasta) – ostatecznie pozosta³y w swej starej siedzibie, a wraz z nimi pozosta³ mêski klasztor franciszkañski i spora czêœæ mieszczañstwa staros¹deckiego. Potwierdzi³o siê, i¿ nie³atwo jest zlikwidowaæ miasto czy sprowadziæ je z powrotem do roli wsi, gdy istnia³ tam od pewnego czasu oœrodek produkcji, handlu i konsumpcji, gdy by³o ono ju¿ zabudowane – jak zwiêŸle napisa³a o tym Rutkowska- P³achciñska 1961, s. 138. Sprawê szkód poniesionych przez klaryski z powodu przeniesienia S¹cza na nowe miejsce podniós³ dokument Wac³awa III z roku 1298, przyznaj¹cy klasztorowi zadoœæuczynienie, w kwocie 100 grzywien czys- tego srebra, zabezpieczonych na ¿upach solnych krakowskich, tam¿e, s. 125. Stary S¹cz z pewnoœci¹ straci³ niema³o na lokacji Nowego S¹cza, jednak utrzyma³ swój status miejski i chocia¿ wolniej – nadal rozwija³ siê przez wieki. 949 Staremu S¹czowi prawo magdeburskie faktycznie nada³a 28 kwietnia 1357 roku Konstancja, ksiê¿na g³o- gowska, siostra Kazimierza Wielkiego, klaryska i ksieni staros¹decka. Akt ten zosta³ nastêpnie zatwierdzony przywi- lejem królewskim z 7 czerwca 1358 roku, który zezwala³ ponadto miastu na wolny handel sol¹ na Spiszu. Zwi¹zki Kazimierza Wielkiego ze Starym S¹czem by³y niezwykle silne – Jadwiga, matka króla, wdowa po £okietku, by³a tu klarysk¹ w latach 1333-1339, podobno nawet ksieni¹, jak i wspomniana wy¿ej siostra króla – Konstancja. Por. Beiers- dorf, Krasnowolski 1985, s. 40, 78. Zob. te¿ W. Bazielich, Rozwój organizacji miejskiej Starego S¹cza, RS, t. 3, 1957, s. 164-165, który publikuje polski przek³ad dokumentu Konstancji z 1357 roku. 950 Rejestr poborowy wymienia w 1680 roku wœród rzemieœlników staros¹deckich: rybitwê, p³óciennika, dwóch szewców, rzeŸnika, piekarza, krawca, kuœnierza, garncarzy, kowala i ³aziebnika, Rejestr poborowy 1680, s. 271. 951 Epizod ten mia³ miejsce w 1411 roku, jednak Wêgrzy – pozostaj¹cy w formalnym przymierzu z Polsk¹ – w akcji tej nie brali udzia³u. Œcibor ze Œciborzyc przywiód³ ze sob¹ (przez Sromowce) pod Nowy S¹cz wojska czeskie, morawskie i austriackie, które pustosz¹c ziemiê s¹deck¹ – szybko oddali³y siê z powrotem na po³udnie (przez Muszy- nê), a wkrótce zosta³y rozbite pod Bardiowem przez polsk¹ wyprawê odwetow¹. Polski poœcig za Œciborem urz¹dzili: Spytek z Jaros³awia, Jan ze Szczekocin – kasztelan lubelski i Jan Wa³ach z Chmielnika, por. Mrukówna 1982, s. 30. W kwestiach tych – patrz równie¿ przypis nasz 499. 952 Wielk¹ zarazê z 1710 roku poprzedzi³y trzy wczeœniejsze: 1705, 1707 i 1708 roku, por. Kiryk 1979a, s. 80. 953 Ów koœció³ek œw. Jana to drewniana kaplica p.w. œw. Jana Chrzciciela, stoj¹ca na Podmajerzu, po raz pierwszy wzmiankowana przy okazji po¿aru z roku 1644. Oko³o 1785 kaplicê tê zburzono, a na jej miejscu zbudowany zosta³ spichlerz (te¿ ju¿ nieistniej¹cy od 1880 roku), por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 80, 82, 175. 954 W lecie 1894 roku – przy okazji szacowania strat w archiwaliach nowos¹deckich – delegat Grona Konser- watorów Galicji Zachodniej – dr Stanis³aw Krzy¿anowski – zwiedzi³ tak¿e archiwum miejskie w Starym S¹czu, gdzie znalaz³ 40 dyplomów, poczynaj¹c od r. 1415, 30 ksi¹g od r. 1480 i t³ok pieczêci z dat¹ 1415, chocia¿ rysunek i litery 203 1709 r. a w r. 1710 by³o morowe powietrze (Owsiñski, Roczniki Podtatrza, wyd. Jerzmanowski, 13). R. 1735 miasto ucierpia³o od Moskali, którzy pustoszyli Czorsztyn i okolice (Janota, op. cit. 54). R. 1746 zgorza³ ratusz956 i ca³y rynek. R. 1795 wielka czêœæ miasta zgorza³a z koœcio³ami œ. Barbary957 i œ. Krzy¿a958 (Sygañski, Arendy, 79-80 nota).

18/10 1887, 17/3 1891, 6/2 1892, maj 1893, 17/5 1893, 13/9 1893, 30/7 1894, 3/9 1895, 1919 Miasteczko na prawym brzegu Popradu959, na ³agodnem wzniesieniu, od strony rzeki i kolei ¿elaznej przedstawia siê malowniczo ze swojemi koœcio³ami i wie¿ami, a szczególnie z wysu- niêtym na brzegu wzgórza klasztorem, otoczonym murem obronnym. Œrodek miasta zajmuje rynek prostok¹tny, regularny, brukowany960, na którego wschodniej po³aci domy do niedawna mia³y podœcienia, utworzone przez okapy daleko wystaj¹ce, a w nich stragany przekupniów. Z ka¿dego rogu rynku wychodz¹ 2 ulice brukowane, pod k¹tem prostym, przeciête znów przecz- nicami. Domy prócz kilku piêtrowych kamienic s¹ przewa¿nie parterowe, drewniane961. Ca³oœæ jest schludna, dobrze utrzymana i ma cechy chrzeœciañskiego miasta staropolskiego. Domy stoj¹ rzêdami szczelnie obok siebie.

Koœció³ paraf. œ. El¿biety król. wêg.962 Patron: cesarz Pierwotnie sta³ na tem miejscu koœció³ paraf. œ. Krzy¿a, który sp³on¹³ r. 1251 (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, 60-61). Wed³ug innej wersji sta³ on przy drodze do Podegrodzia (£epkowski, Opis Tarno-

napisu wskazuj¹ na czas póŸniejszy. W urzêdzie hipotecznym s¹du powiatowego w Starym S¹czu maj¹ byæ przecho- wywane chwilowo ksiêgi z Piwnicznej, zob. TGKGZ 1900, s. 405. 955 Po¿aru tego nie wymienia W. Bazielich, Dzieje staros¹deckiego ratusza, RS, t. 4, 1960, s. 101-106, wzmian- kuje natomiast po¿ary miasta i ratusza w 1618 i 1644 roku, tam¿e, s. 103. 956 Sta³o siê to 15 sierpnia 1746 roku. Ratusz – odbudowany w 1750 – sp³on¹³ ponownie 24 kwietnia 1795 roku, po którym to po¿arze ju¿ go nie odbudowano, mimo prób podejmowanych w XIX wieku, tam¿e, s.103-105. W innym miejscu Bazielich okreœla datê po¿aru na 23 kwietnia 1795 roku, por. W. Bazielich, Rozwój organizacji miejskiej , op. cit., s. 172. 957 Koœció³ Œw. Barbary – stoj¹cy w miejscu dzisiejszej szko³y podstawowej obok koœcio³a parafialnego – wzmian- kowany jest w roku 1764. W po¿arze 1795 roku, kiedy ucierpia³a wiêkszoœæ drewnianej zabudowy miejskiej wraz z ratuszem, koœció³ Œw. Barbary zosta³ zniszczony zupe³nie, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 82. 958 Szpitalny koœció³ Œw. Krzy¿a, stoj¹cy obok drogi do Nowego S¹cza, wzmiankowany kilkakrotnie w kolejnych wizytacjach biskupich, sp³on¹³ doszczêtnie w po¿arze miasta 24 kwietnia 1795 roku. Mylne informacje o po¿arze koœcio³a i szpitala (w 1805 lub 1809 roku), jakie podaj¹ Beiersdorf i Krasnowolski, nie wytrzymuj¹ konfrontacji ze szczegó³owymi ustaleniami Bazielicha, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 72, 82; Bazielich 1961, s. 236-237. 959 W istocie Stary S¹cz le¿y na lewym brzegu Popradu, a œciœlej mówi¹c – w wid³ach Popradu i Dunajca, rzek ³¹cz¹cych siê na pó³noc od miasteczka. 960 Rynek ten pochodzi z czasów drugiej lokacji (1357-1358), kiedy miasto zosta³o wytyczone na nowo, uzysku- j¹c do dzisiaj istniej¹cy regularny uk³ad urbanistyczny, z zachowanym od po³udnia reliktem pierwotnego uk³adu owal- nicowego, jaki osada uzyska³a w trakcie pierwszej lokacji (1268-1273). Obszernie na ten temat pisz¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 24-43 oraz il. 2 i 8. 961 Zob. cenne studium historyczne Wiktora Bazielicha, Staros¹deckie domy rynkowe i ich dawniejsi w³aœcicie- le, Stary S¹cz 1996. 962 Koœció³ parafialny w Starym S¹czu od zarania swego nosi³ podwójne „wêgierskie” wezwanie: b³. Ma³gorzaty Wêgierskiej i œw. El¿biety Turyngskiej. Pierwsza by³a siostr¹, druga – ciotk¹ œw. Kingi. Ich kult rozwin¹³ siê bardzo wczeœnie: b³. Ma³gorzaty – ur. ok. 1243 roku, zakonnicy klasztoru dominikanek na Wyspie Zajêczej na Dunaju (miêdzy Bud¹ a Pesztem) – zaraz po jej œmierci 18 stycznia 1270 roku, natomiast œw. El¿biety Turyngskiej – siostry Beli IV, urodzonej w 1207 roku, ¿ony Ludwika ksiêcia Turyngii, tercjarki zmar³ej w Marburgu 17 listopada 1231 – wkrótce po kanonizacji, która nast¹pi³a w Perugii 27 maja 1235 roku. Por. K. Hahn, F. Werner, Elizabet von Thüringen, has³o [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, pod red. E. Kirschbauma i W. Braunfelsa, t. 6, Rom-Freiburg 1974, szp. 133- 140; J. Swastek, El¿bieta Wêgierska œw. – Kult, has³o [w:] Encyklopedia katolicka, t. 4, Lublin 1985, szp. 914-915. Por. tak¿e Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 26-27; Kowalski, Fischer 1992, s. 31, 252. Zarówno wezwania te, jak i lokali- zacja koœcio³a, a tak¿e jego wyraŸny zwi¹zek ze starym, owalnicowym rozplanowaniem miasta – zdaj¹ siê wskazy- 204 wa i dwóch S¹czów, Kalend. Jul. Wildta 1857 r.). R. 1350 stan¹³ nowy koœció³963, dot¹d istniej¹cy (Jano- ta, op. cit.), którego fundatorem mia³ byæ jakiœ Wêgier. Wed³ug wizyty dyec. krak. z r. 1595 koœcio³owi temu r. 1432 Przyszowska przeorysza Klarysek zapisa³a so³tystwo w Popowicach. R. 1553 Andrzej Zebrzydowski b. krak. za³o¿y³ tu bractwo kap³añskie. Od r. 1588 istnia³o bractwo Bo¿ego Cia³a i œ. Anny, a tak¿e szpital parafialny964. Proboszczowie. R. 1299 Jacobus plebanus965 (Kod. dypl. Ma³op. I, 161). R. 1330 Urowinus plebanus (Kod. dypl. kat. kr. II, 4). R. 1400 Blasius Stephani de Yankowycze rector eccl. in Sandecz (Album studios. Un. Crac. I, 3). R. 1449 ks. Jan podpisany jako œwiadek (Morawski, S¹deczyzna II, 204). R. 1638 ks. Miko³aj Kownac- ki (Ks. Sygañski, Hist. St. S¹cza II, 100). Ks. Fiutowski + 1779 (portret w koœció³ku œ. Rocha)966. Ks. Skrudziñski967 + 1784 (portret w kaplicy ...... )968. Kilka portretów proboszczów z XVIII w. nad drzwiami zakrystyi i w kaplicy P. Jezusa. X. Bajerski Fr. (portret w k. farnym, po lewej stronie w o³tarzu). R. 1782 X. Jakub Fitoski (Za³êski, Œ. Kinga, 113).

Stoi opodal rynku wœród cmentarzyka otoczonego murem obwodowym, w którym s¹ bramki i murowane o³tarzyki czyli kapliczki stacyjne969. Budynek jest oryentowany, murowa- ny, niewielki, opiêty szkarpami, prezbiteryum ma wê¿sze i ni¿sze zakoñczone 3ma bokami oœmio- boku. Prawdopodobnie zbudowany czêœciowo z ceg³y, czêœciowo z ciosu, ale ca³y zewn¹trz otynkowany970. Okna s¹ ostro³ukowe, wyd³u¿one, z wy³upanem laskowaniem. Tylko w jed- nem z 3 okien zamurowanych w prezbiteryum za wielkim o³tarzem, ponad grup¹ Ukrzy¿owa- nia od zewn¹trz widaæ w ostrym ³uku maswerk gruby z p³omieniami971. Okno by³o 2 polowe, lasek przyglifowych brak. Szkarpy s¹ gêsto ustawione, a przy 4 naro¿nikach nawy skoœne, wszystkie o daszkach dachówkowych, o dwóch odsadzkach licowych, u do³u tak jak œciany koœcio³a obwiedzione coko³em kamiennym gotyckim. Mur ogniowy miêdzy naw¹ a prezbite- ryum ma ponad dachem prezbiteryum 3 renesansowe wnêki pe³nym ³ukiem zakoñczone. Mur ten wieñczy wyrastaj¹ca z niego murowana wie¿yczka sygnatury, wsparta na pogrubieniu œcia- waæ, i¿ powstanie pierwszej œwi¹tyni parafialnej Starego S¹cza odnieœæ nale¿y do czasów pierwszej lokacji osady. Ju¿ w 1285 roku, w dni obu patronek koœcio³a, zosta³y nadane odpusty, Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 27. Podobne sugestie wysuwa w tej kwestii Rutkowska-P³achciñska, utrzymuj¹ca, i¿ granice chronologiczne ufundowania parafii (staro)s¹deckiej wyznaczaj¹ lata 1257-1273. Pierwszym plebanem s¹deckim by³ spowiednik Kingi – Boguchwa³ (Bo- guphalus), dziedzic wsi £¹ka, poŸniejszy kanonik sandomierski, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 122-123 oraz 179 – gdzie spis plebanów staros¹deckich. 963 Obecny koœció³ parafialny, mimo ¿e na ogó³ datowany na pocz¹tek XV wieku i wi¹zany z odbudow¹ miasta po zniszczeniach spowodowanych przez Œcibora ze Œciborzyc w czasie najazdu w roku 1411, istotnie móg³ powstaæ ju¿ oko³o po³owy XIV stulecia. Jego budowê mo¿na wi¹zaæ z powtórn¹ lokacj¹ miasta z lat 1357-1358. Jak zauwa¿aj¹ Beiersdorf i Krasnowolski taki typ przestrzenny koœcio³a parafialnego, jednonawowego, z wê¿szym od korpusu trój- bocznie zamkniêtym prezbiterium, przy którym znajduje siê zakrystia, mieœci siê zarówno w koncepcjach epoki kazi- mierzowskiej, jak i w typach architektonicznych stulecia XV, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 50, 90. Do datowa- nia koœcio³a na pocz¹tek XV wieku sk³ania z kolei wzmianka w wizytacji biskupa Tylickiego z 1608 roku, mówi¹ca ¿e koœció³ liczy oko³o dwieœcie lat. 964 Tomkowicz ma tu zapewne na myœli szpital Œw. Krzy¿a. Nie wiadomo jednak kto i kiedy przybytek ten fundowa³? Pierwsza wzmianka o nim pojawia siê w Ÿród³ach 11 lutego 1550 roku. Na podstawie poœrednich informacji z wizytacji ks. Januszowskiego w 1608 roku, da siê istnienie tego przytu³ku przesun¹æ na rok 1540, por. Kumor 1969, s. 228-229. 965 Iacobus, plebanus de Antiqua Civitate, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 77. 966 Obecnie portret ten jest eksponowany w Muzeum Regionalnym w Starym S¹czu. 967 Por. Bazielich 1961, s. 232. 968 Tomkowicz nie uzupe³ni³ nigdy wykropkowanego miejsca, dlatego nie wiadomo o jak¹ kaplicê chodzi. 969 Mur obwodowy dawnego cmentarza zachowa³ siê w niezmienionym kszta³cie do dzisiaj. 970 Obecnie elewacje zewnêtrzne w dalszym ci¹gu s¹ tynkowane. Tynkiem pokryto równie¿ cokó³ przyziemia. 971 Mimo przekszta³ceñ zachowany do dzisiaj. 205 ny zapomoc¹ pilastrów; ma kszta³t kapliczki na rzucie poziomu kwadratowym, z 4 otworami na 4 strony, zamkniêtymi w górze pó³kolem. Poni¿ej okienek tych i powy¿ej gzyms profilowa- ny. Nakrywa j¹ daszek czterospadowy972. Dachy na koœciele strome, dachówkowe973. Do frontu koœcio³a przypiera potê¿na wie¿a na rzucie poziomym kwadratu, jedn¹ œcian¹ oparta o dawn¹ œcianê szczytow¹ nawy, ujêt¹ liniami ciosów po brzegach spadków szczytowych. U do³u spad- ku jest na facyacie gotycki gzyms koronuj¹cy, kamienny, tu uciêty g³ucho, a przechodz¹cy na fasady boczne. Wie¿a podzielona na 5 wysokich piêt[e]r, odznaczonych wa³kami kamienny- mi974. Na piêtrach s¹ du¿e otwory okienne, ciosami obramione, pó³kolem w górze zamkniête. Najwy¿sze piêtro, ni¿sze od innych, ma otwory koliste. Wie¿a ta i wie¿yczka sygnatury zapewne z XVI w. Che³m wie¿y drewniany blach¹ obity ma kszta³t dwupiêtrowej latarni, dachy nieco baniaste, przypomina z daleka che³m wie¿y ratu- szowej w Krakowie975. Przy prezbiteryum od strony po³udniowej przybudowana niska kruchta976, a z tej do prez- biteryum prowadz¹ odrzwia kamienne gotyckie z XV w977. Od pó³nocy zakrystya du¿a, sklepiona niska978, ze sk³adem niesklepionym na piêtrze jest przybudow¹ podobno z r. 1760, i wi¹¿e siê ze œcian¹ kaplicy po lewej rêce nawy979. Po prawej rêce nawy jest dobudowana kaplica, w koñcu zachodnim jej œciany po³udniowej, nakryta przed³u- ¿onym od nawy dachem. Budowa kaplic bez cech stylowych980. Wnêtrze jednonawowe; wê¿sze prezbiteryum ma sklepienie krzy¿owe o ¿ebrach kamien- nych gotyckich, profilu wklês³ego981, które opieraj¹ siê do³em na kroksztynach gipsowych z g³o- wami cherubinów. Kroksztyn najbli¿szy jest ozdobiony kartuszem z h. Tr¹by (Ost. zdanie zapisa³ r. 1923 T.[adeusz] D.[obrowolski])982. Têcza jest ostro³ukowa, têpo zakreœlona983. W nawê

972 W tym kszta³cie zachowana do dzisiaj. 973 W ostatnim czasie piêkn¹ glazurowan¹ dachówkê ceramiczn¹ zast¹piono blach¹ miedzian¹. 974 Wie¿a w fasadzie zachodniej, okreœlana w wizytacji Tylickiego (1608) – jako drewniana, jest budowl¹ po- chodz¹c¹ najpewniej z XVII wieku. Zdaniem Beiersdorfa i Krasnowolskiego nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e nale¿a³a ona do œredniowiecznego programu budowlanego. Mog³a byæ wówczas wie¿¹ z doln¹ kondygnacj¹ murowan¹ i górn¹ drewnian¹, podobnie jak dzwonnica koœcio³a Œw. Katarzyny w krakowskim Kazimierzu z 2 po³. XIV wieku, wie¿a koœcio³a w Dêbnie ko³o Brzeska z koñca XV wieku, czy wie¿a koœcio³a Bo¿ego Cia³a w krakowskim Kazimierzu (sprzed po¿aru w po³owie XVI wieku), por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 50. O istnieniu œredniowiecznej wie¿y dostawio- nej do fasady zachodniej œwiadczyæ mo¿e gotyckie kamienne obramowanie otworu wejœciowego z wie¿y na chór muzyczny, obecnie niezachowane, utrwalone przez rysunek Wyspiañskiego z roku 1889, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 242. 975 Tomkowicz nie myli siê w swym spostrze¿eniu. Podobieñstwo obu he³mów (s¹decki pochodzi z lat po po¿a- rze 1684 roku) wynika z faktu, i¿ s¹ one dzie³em jednego autora – Œl¹zaka Piotra Bebera, budowniczego królewskie- go, który w 1685 roku zbudowa³ he³m krakowskiej wie¿y ratuszowej, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 59. 976 Po przebudowie, zrealizowanej w pocz¹tkach XX wieku, zosta³a zamieniona na zakrystiê. 977 Zachowane do dzisiaj. Gruszkowy profil wêgarów pozwala datowaæ ten portal z powodzeniem na schy³ek XIV lub prze³om XIV i XV wieku. 978 Nakryta sklepieniem kolebkowo-krzy¿owym. 979 W XX wieku przegroda ta zosta³a zlikwidowana i kaplicê po³¹czono z dawn¹ zakrysti¹ w jeden organizm przestrzenny. Kaplica pó³nocna zosta³a ostatnio ca³kowicie zmodernizowana i w znacznym stopniu (poza sklepie- niem) utraci³a cechy wnêtrza zabytkowego. 980 W tym kszta³cie architektonicznym zachowana do dzisiaj. 981 Obecne sklepienie prezbiterium – kolebkowe z lunetami – gotyckim nie jest. Pochodzi najpewniej z lat 1647- 1649 i posiada jedynie dekoracjê sztukatorsk¹ imituj¹c¹ ¿ebra, zworniki i wsporniki. W zachodnim przêœle sklepienia, najbli¿ej têczy, w kolistym medalionie-zworniku widnieje p³askorzeŸbiony herb Szreniawa z monogramem: A L K SS, odnosz¹cy siê zapewne do Anny Lipskiej, ksieni staros¹deckiej. Maj¹c na uwadze inne fundacje tej ksieni, czas budowy sklepienia prezbiterium nale¿y odnosiæ do lat po po¿arze koœcio³a w roku 1644. 982 Dzisiaj herbu tego nie sposób dostrzec. 206 wprowadzono filary przyœcienne, po dwa u ka¿dej ze œcian bocznych. Przearkadowanie ich daje podstawê sklepieniu krzy¿owemu bez gurtów, z drutami984 wypuk³o zaznaczonymi w gip- saturze. Sklepienie to jest z XVIII w.985 – pierwotnie by³o tu belkowanie widoczne, którego œlady w postaci otworów na belki, jak równie¿ reszty malowanego fryzu roœlinnego widzieæ mo¿na na strychu nad dzisiejszem sklepieniem (fig. )986. Belki by³y podparte zastrza³ami dopisek o³ówkiem na czego s¹ œlady w otworach. lewym marginesie s. 104 rêkopisu: Odrzwia wejœcia z prezbiteryum do zakrystyi s¹ marmurowe czarne, o Wysp. teka II str. 32 profilu zwyk³ym, barokowym987. Z tem obramieniem w górze po³¹czona jest kartuszowa tablica marmurowa czarna o kunsztownych wygiêciach z napisem rytym kapitalikami: D. M. O HAEC PORTA DOMINI QVAM TVO SANCTO NOMINI IN AMORIS PIGNVS EXTRVXIT INDIGNVS SANCTA ELISABETH HOC OFFERT PAVPER QVOD HABET TIBI OBLIGATVS HIC NATVS HICQ[VE] RENATVS SVSCIPE PEREAM FAMVLVM TVVM ANDREAM AD REGNVM CAELESTE HAC CARNIS EXVTA VESTE ANDREAS TATAROWICZ RVDAVIENSIS SZALOVIENSIS CVRATVS ANO DNI 1723 DIE 30 MAY988

Z kruchty pod wie¿¹ frontow¹ jest wejœcie na chór muzyczny przez schody w gruboœci 989 muru. Bardzo zajmuj¹ce s¹ reszty odrzwi wejœcia z wie¿y na chór , mianowicie dolna czêœæ dopisek o³ówkiem na dwóch kamiennych wêgarów profilowanych gotycko. Profil zaczyna siê doœæ wysoko, a ni¿ej lewym marginesie s. 104 rêkopisu: na œmidze wyrobione s¹ fantastyczne kwiaty p³askie, wystaj¹ce od t³a na 2 milimetry. Jest to Wysp. teka II str. 34 wytwór ch³opski, miejscowy, przypominaj¹cy snycerstwo w drzewie (fig. )990. rysunek i profil

983 Od strony nawy wykrój têczy zdobi okaza³a grupa rzeŸbiarska Pasji. Ponadnaturalnej wielkoœci rzeŸby Chrys- tusa Ukrzy¿owanego, Matki Boskiej Bolesnej i œw. Jana Ewangelisty, umieszczone w dwóch poziomach, zosta³y po- wi¹zane ze sob¹ plastyczn¹ wici¹ winnej latoroœli. Elementy snycerskie s¹ polichromowane, srebrzone i laserowa- ne w ró¿nych barwach. Ca³a grupa rzeŸbiarska by³a konserwowana w latach 1962-1963 przez art. kons. Józefa Strojnego, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1041, zaœ w roku 1996 przez art. kons. Jana Kowalczyka, por. WU- OZwNS, nr inw. 3890. Na œcianie têczowej od strony prezbiterium namalowane s¹ dwie inskrypcje odnosz¹ce siê do prowadzonych konserwacji wnêtrza koœcio³a. Z prawej (patrz¹c od prezbiterium): Staraniem X. Jakóba Bordana Roz- wadowskiego Prepozyta i Dziekana St. Sandeckiego odnowiono, odrest. i odmalowano r. 1886 – r. 1901; z lewej: ODNOWIONO W LATACH 1960-1961 W 40-LECIE PROBOSZCZOWANIA KS. DZIEKANA A. ODZIOMKA +. 984 Druty to elementy szwów sklepiennych kszta³towane w stiuku. 985 Sklepienie nawy powsta³o najpewniej w tym samym czasie, co sklepienie w prezbiterium, czyli przed po³ow¹ XVII wieku, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 91. 986 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 244, 245. Obecnie œlady dawnych malowide³ podstropowych nie s¹ ju¿ widoczne w partii strychu nad naw¹. Jedynym dokumentem ikonograficznym daj¹cym wyobra¿enie o charakterze tej dekoracji s¹ wskazane tu przez Tomkowicza rysunki Wyspiañskiego z 1889 roku. 987 Zachowane do dzisiaj, z tablic¹ inskrypcyjn¹ w supraporcie. 988 W rêkopisie litery V, wystêpuj¹ce w inskrypcji, zosta³y przez Tomkowicza zast¹pione literami U, co zosta³o wy¿ej sprostowane, zgodnie z odczytem inskrypcji dokonanym in situ. 989 Na chórze zachowany instrument i prospekt organowy z 1679 roku. Jak wynika z badañ Jerzego Go³osa, organy te s¹ dzie³em organmistrza krakowskiego Jana G³owiñskiego. G³owiñski jest tak¿e twórc¹ monumentalnych organów w koœciele w Le¿ajsku (z lat 1690-1693) oraz najwiêkszych (a¿ do pocz¹tku XIX wieku) organów krakow- skich, zbudowanych w latach 1700-1704 dla koœcio³a franciszkanów. Ostatnim dzie³em G³owiñskiego by³y organy z 1712 roku w koœciele w ¯ywcu. Por. J. Go³os, Polskie organy i muzyka organowa, Warszawa 1972, s. 254, 273; Smulikowska 1989, s. 76. 990 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 246. Obecnie portalu tego ju¿ nie ma. 207 O³tarze. Wielki o³tarz z r. 1851, ozdobny, bia³y z kolumnami991. W nawie s¹ 4 o³tarze, dwa przy têczy i dwa bli¿ej œrodka œcian992. Z tych ostatnich jeden z krêconemi kolumnami, z r. 1790993 i monogramem Stanis³awa Augusta994. Drugi podobny z kolumnami groteskowane- mi995. Oba póŸnobarokowe, z³ocone, pochodz¹ ze zniesionego koœcio³a Franciszkanów w Sta- rym S¹czu996. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 104 rêkopisu: Tryptyk. Po bokach w. o³tarza przytwierdzone nisko nad samymi stopniami 2 obrazy na Stef. Matejko teka I, 997 k.9 i str. odwrotu drzewie wys. 1.15 m., szer. 0.30 m. (bez ram) . Strona ich widzialna przedstawia na jednym z napisem œ. Kungeundê, na drugim œ. Klarê (fig. )998, obie stoj¹ce999. Malowanie a tempera na gipso-

991 Pierwsz¹ restauracjê tej nastawy o³tarzowej przeprowadzono jeszcze ok. 1895 roku. Pracami kierowa³ wów- czas Józef Feledyn, zob. list Feledyna do Tomkowicza w tej sprawie, zob. Aneksy, poz. 5y. W latach 1960-1961 o³tarz g³ówny konserwowa³ art. kons. Zbigniew Kowalski, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1039. Obecnie struktura archi- tektoniczno-stolarska pozostaje w ró¿nych odcieniach br¹zu, kolumny i detale snycerskie s¹ z³ocone i srebrzone. Taberakulum barokowe z tego o³tarza poddano konserowacji w roku 1969, przeprowadzonej przez art. kons. Jacka Rada³owicza, tam¿e, poz. 1042. W s¹siedztwie o³tarza, po prawej stronie, w po³udniowo-wschodniej œcianie apsydy prezbiterium, zachowa³a siê g³êboka wnêka ostro³ukowa – byæ mo¿e z dawnego sakrarium. Po lewej stronie retabulum zawieszona zosta³a póŸnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwsta³ego z ok. po³. XVI wieku. 992 O³tarz œw. Walentego, z prawej, posiada strukturê manierystyczn¹, zapewne z pocz¹tku drugiej po³. XVII wieku. W jego zwieñczeniu umieszczony jest obraz na p³ótnie, z XVIII wieku, z wizerunkiem œw. Anny Samotrzeæ. Poni¿ej, w strefie œrodkowej, obraz z tego samego czasu, z przedstawieniem œw. Walentego (na zasuwie zaœ œw. Floriana). W manierystycznych, ma³¿owinowo-chrz¹stkowych uszakach – prostok¹tne kwatery z obrazami œw. Grze- gorza i nieokreœlonego œw. biskupa. W predelli – przedstawienie œw. Walentego uzdrawiaj¹cego epileptyka. Strefê zwieñczenia flankuj¹ dwie rzeŸby drewniane œœ. Andrzeja i Macieja Aposto³ów. W o³tarzu Matki Boskiej Bolesnej (z lewej) zachowa³ siê obraz œw. Franciszka z XVIII wieku oraz wizerunek Matki Bo¿ej Bolesnej, zas³oniêty sukienka- mi. Obydwie nastawy by³y konserwowane ok. roku 2002 przez art. kons. Jana Kowalczyka. 993 W rêkopisie Inwentarza Tomkowicz zapisa³ tê datê pierwotnie jako 1709, nastêpnie poprawi³ na 1790, co ma swoje znaczenie wobec wystêpowania na kartuszu umieszczonym w œrodkowej czêœci belkowania daty 1799. Ta nastawa o³trzowa by³a konserwowana w latach 2003-2004 przez art. kons. Annê Stru¿yñsk¹. Byæ mo¿e wówczas s³abo czyteln¹ datê poprawiono na 1799. Maj¹c na uwadze cechy stylowe retabulum oraz zdobi¹ce je elementy ornamentalne (suchy akant) wydaje siê jednak, i¿ nastawa powsta³a istotnie w 1709, nie zaœ w koñcu XVIII wieku. 994 Byæ mo¿e w póŸniejszych czasach monogram ów zast¹piono hierogramem MARIA. W stiukowym medalio- ne na sklepieniu wschodniego przês³a nawy namalowano monogram AS. Ale i ten trudno ³¹czyæ ze Stanis³awem Augustem Poniatowskim, gdy¿ sklepienie wykonano ok. 1644 roku. 995 O³tarz ten, pierwotnie pe³ni¹cy funkcjê g³ównego, zosta³ ufundowany przez klaryski po po¿arze koœcio³a w roku 1644. Posiada on strukturê architektoniczn¹ dwustrefow¹, do³em trójosiow¹ – zakomponowan¹ w formie „ser- liany”, gór¹ jednoosiow¹. Ca³oœæ zdobiona jest ornamentem ma³¿owinowo-chrz¹stkowym, z motywami girland na wstêgach, Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 331. W strefie œrodkowej nastawy zachowany obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczêtej, z ok. po³. XVII wieku. O³tarz ten by³ konserwowany w latach 1961-1962 przez art. kons. Józefa Strojnego, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1040, a w 2001-2002 przez art. kons. Piotra i Halinê Bia³ko. 996 Z cennych sprzêtów drewnianych z XVII wieku jest jeszcze okaza³a ambona, zdobiona na korpusie figurami czterech ewangelistów, z manierystycznym zapleckiem z rzeŸb¹ Chrystusa Salwatora. Wysoki, wieloboczny baldachim zwieñczony jest koron¹ z³o¿on¹ z elementów ma³¿owinowo-chrz¹stkowych oraz latarni¹ w kszta³cie tempietta z sercem gorej¹cym wewn¹trz. Prócz tego, we wnêtrzu ogl¹daæ jeszcze mo¿na znakomity, wczesnobarokowy prospekt organowy z instrumentem wykonanym w 1679 roku przez organmistrza krakowskiego Jana G³owiñskiego, por. KZS, 1951, s. 36. 997 Skrzyd³a odnotowane po raz pierwszy w koœciele parafialnym w Starym S¹czu przez W³adys³awa £uszcz- kiewicza, podczas wycieczki z uczniami krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych odbytej w lecie 1889 roku, por. £uszczkie- wicz 1891a, s. LXXXIII. Obecnie znajduj¹ siê w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie (nr inw. MDT 167), jednak w inwen- tarzu muzealnym brak wpisu pozwalaj¹cego na identyfikacjê miejsca pochodzenia. Wed³ug tradycji skrzyd³a maj¹ pochodziæ z klasztoru straros¹deckich klarysek. Fakt odnotowania ich w koñcu XIX wieku w koœciele paraf. (potwierdzony niezale¿nie przez £uszczkiewicza i Tomkowicza) nie wyklucza – zdaniem Gadomskiego – ¿e dosta³y siê tam z koœcio- ³a klarysek, por. Gadomski 1988, s. 40, 167; Gadomski 2004, s. 285-286; Labuda, Secomska s. 256, il. 557-558. 998 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 249. 999 Zob. Gadomski 1988, il. 194, tabl. XI. 208 wym gruncie. T³o z³ocone wygniatane we wzór póŸnogotycki. G³owa œwiêtej na tle aureoli okr¹g³ej, stworzonej z wyciœniêtej wypukle w kr¹g i z³ocony napis gotyck. minusku³ami: Sancta clara ora pro nobis (fig. )1000 i Sancta Kunegundis ora pro nobis1001. dopisek o³ówkiem na U góry ka¿dego obrazu zakoñcza pole prostok¹tne póŸnogotycki maswerk p³askorzeŸ- lewym marginesie s. 105 rêkopisu: biony i z³ocony. St. Matejki, teka I Na odwrocie œ. Klary: œ. Antoni, na odwrocie œ. Kunegundy œ. Franciszek1002, obaj stoj¹cy, str 9 (10) na tle z³oconem. Postaci ludzkie malowane starannie i z poczuciem religijnem, dobrze zacho- wane; koloryt ¿ywy a harmonijny. Obrazy ujête w listwê p³ask¹ z³ocon¹ ramy pierwotnej, u której œlady zawiasów. By³y to skrzyd³a tryptyku, zapewne z pocz¹tku XVI w.1003, którego œrodkiem zdaje siê by³ obraz w o³tarzu bocznym M. Boskiej Bolesnej, po stronie pó³nocnej, nale¿¹cym do cechu szewskiego, w górnej kondygnacyi: P. Jezusa zdjêtego z krzy¿a op³akuj¹ M. Boska, Magdalena, Salome, Marya trzecia, Weronika, Jan, Józef z Arymatei i Nikodem. Malowanie na drzewie, t³o z³ocone, wymiary odpowiadaj¹ skrzyd³om zawieszonym przy w. o³- tarzu1004. R. 1893 istotnie z³aczono te 3 czêœci w jeden tryptyk1005.

1000 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 250. 1001 W rzeczywistoœci na nimbach grawerowane s¹ nastêpuj¹ce inskrypcje: sancta kunegu[ndis] ora pro no[bis] oraz sancta clara ora pro no[bis]. 1002 W rzeczywistoœci jest to œw. Ludwik z Tuluzy i œw. Bernardyn ze Sieny, zob. Gadomski 1988, s. 167, il. 195. Pojawienie siê œw. Ludwika z Tuluzy na rewersie jednego ze skrzyde³ ze Starego S¹cza – zdaniem Gadomskiego – przypisaæ nale¿y wp³ywom wêgierskim, por. tam¿e, s. 61. 1003 Skrzyd³a staros¹deckie oraz – stanowi¹c¹ z nimi niegdyœ jedn¹ ca³oœæ – szafê o³tarzow¹, przechowywan¹ w cmentarnym koœciele Œw. Rocha w Starym S¹czu, ³¹czy Gadomski z warsztatem Mistrza Œwiêtych Franciszkañ- skich. Umown¹ nazwê warsztatu przyjêto od tematów zachowanych dzie³, który móg³ mieæ swoj¹ siedzibê w Nowym S¹czu, gdzie u schy³ku XV wieku dzia³ali malarze Stefan i Jerzy, por. Gadomski 1988, s. 86, 167. W modelunku tkanin, karnacji i w³osów sztuka Mistrza Œwiêtych Franciszkañskich zapowiada charakterystyczny dla pierwszych lat wieku XVI styl tzw. lœni¹cy. Malarz ten wypracowa³ niezwykle wysmuk³y kanon postaciowy. W twarzach malowanych przez niego œwiêtych powtarzaj¹ siê podobne, drobne rysy, a w postaciach mêskich – szeroko rozstawione nogi o tym samym uk³adzie i kszta³cie bosych stóp; ma³o urozmaicone s¹ te¿ gesty r¹k podtrzymuj¹cych ksiêgi, ujmuj¹cych pastora³y i inne atrybuty, por. tam¿e, s. 167, il. 194-196, 397-399, tabl. XI; Gadomski 2004, s. 285-286. 1004 Obraz ten, o wymiarach 127 x 88 cm, nie móg³ byæ pierwotnie œrodkow¹ czêœci tryptyku, którego skrzyd³a (z przedstawieniami œwiêtych franciszkañskich) zawieszone by³y w koñcu XIX wieku po dwóch stronach o³tarza g³ów- nego (obecnie w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie). Przeczy temu zarówno zestawienie wymiarów obrazu i skrzyde³, jak równie¿ – a mo¿e nawet przede wszystkim – cechy stylowe i czas powstania tych dwóch dzie³. Niezale¿- nie od tego – przeœwiadczenie, jakie towarzyszy³o XIX-wiecznym badaczom, spowodowa³o i¿ w Muzeum wtórnie zespolono obraz Op³akiwania ze skrzyd³ami z przedstawieniami œwiêtych franciszkañskich, stanowi¹cymi pozosta- ³oœæ innego tryptyku. Przez dziesi¹tki lat zespó³ ten traktowany by³ jako ca³oœæ. Dziêki Tomkowiczowi znamy dok³adny czas dokonania tego zabiegu – rok 1893. 1005 W tym stanie ten (w pewnym sensie) przypadkowo skompletowany tryptyk eksponowany jest w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, nr inw. MDT 167. Skrzyd³a wraz z obrazem Op³akiwania Chrystusa wzmiankowane by³y kilkakrotnie przez Walickiego, por. Walicki 1935, s. 47-48, nr 169; Walicki 1938; s. 149-150; Walicki 1961, s. 308, nr 61. W tej ostatniej pracy autor ów po raz pierwszy wyrazi³ ostro¿ny pogl¹d, ¿e skrzyd³a zosta³y dodane do obrazu œrodko- wego póŸniej. Jeszcze przed II wojn¹ œwiatow¹ Tadeusz Dobrowolski dostrzeg³ zwi¹zki obrazu Op³akiwania ze Stare- go S¹cza z obrazem Zaœniêcia Marii – œrodkowym obrazem tryptyku z nieznanej miejscowoœci w diecezji kujawskiej (dawniej w Muzeum Diecezjalnym we W³oc³awku, od 1935 roku w Muzeum Narodowym w Warszawie), wskazuj¹c zbli¿ony sposób opracowania t³a i podobny rodzaj ascetycznych g³ów kobiecych, por. T. Dobrowolski, Wystawa pol- skiej sztuki gotyckiej w Warszawie, „Rocznik Krakowski”, t. 26, 1935, s. 222. Zauwa¿one przez tego badacza pokre- wieñstwa doprecyzowa³ Jerzy Gadomski, zawê¿aj¹c czas dzia³alnoœci Mistrza Zaœniêcia Marii do lat 1460-1470. Ten niezbyt samodzielny w pomys³ach kompozycyjnych malarz, dzia³a³ bez w¹tpienia w Krakowie, choæ pracowa³ dla koœcio³ów od Krakowa odleg³ych. Por. Gadomski 1988, s. 130-132, il. 30, 308, 309; Gadomski 2004, s. 278; Labuda, Secomska 2004, s. 255-256, il. 495. 209 Tryptyk ten zawieszony podobno w kaplicy P. Jezusa, podobno zosta³ spalony kilka lat temu, z powodu zbyt z³ego swego stanu (z rel. koœcielnego 1923 r. T.D.)1006.

Obrazy Œ. Anna Samotrzecia, na œcianie pod oknem, na prawo od wejœcia, na drzewie1007, z t³em z³otem, wys. 1.52 m., szer. 1.14 m. z ram¹ rzeŸbion¹ póŸnorenesansow¹1008 wmurowany dopisek o³ówkiem na w œcianê po³udniow¹ wnêtrza pod oknem fig. i fig. 1009. Matka Boska siedz¹ca trzyma lewym marginesie nagie Dzieci¹tko Jezus, któremu siedz¹ca obok œ. Anna podaje kwiatki czy owoce1010. W górze s. 105 rêkopisu: 1011 Mehoffer teka IV unosi siê Duch œ. i Bóg Ojciec. Malowanie zap. z koñca XVI lub pocz¹tku XVII w. , Ÿle str. 21 i 22 odnowione1012. Mo¿e do tego obrazu odnosi siê wiadomoœæ, ¿e w r. 1632 malarz nowos¹decki Floryan Benedyktowicz1013 z Czchowa malowa³ i z³oci³ obraz bracki œ. Anny w koœciele farnym w St. S¹czu, na drzewie, rzeza³ grunt jego, z³oci³ ramê w o³tarzu œ. Anny (Z zapisek bractwa œ. Anny w St. S¹czu, Sygañski, Hist. N.–S. II, 145 nota). M. Boska otoczona anio³ami i inwokacyami z litanii w medalionach, w o³tarzu bocznym na lewo od têczy1014. M. Boska Pocieszenia, malowanie na drzewie o tle z³otem, postawiony na mensie o³tarza œ. Walentego. Zap. XVII w1015. Tego obrazu nie ma w r. 1923 w o³tarzu œ. Walentego. Mo¿e go przeniesiono do o³tarza bocznego w koœciele klasztornym œ. Trójcy – ob. ni¿ej. (T.D.) M. Boska przykryta sukienk¹ z blachy srebrnej w bocznym o³tarzu na prawo od têczy1016. M. Boska z Dziec. Jezus, malowanie na desce z podk³adem kredowym. T³o srebrne, wygniatane w kwiaty. Aureola M.B. wyz³acana. Malowanie olejne, drugorzêdne z prze³omu w. XVI-XVII. Wyraz twarzy M.B. przyjemny. (T. D. 1923)1017. Kilka portretów dawnych proboszczów i innych osób wisi w zakrystji nad drzwiami i w kaplicy P. Jezusa. W r. 1923 z tych portretów zosta³ tylko jeden, nowszy, w zakrystji (T.D.)1018

1006 Informacja b³êdna, bowiem skrzyd³a przechowywane s¹ od lat w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, zaœ œrodek tryptyku, z nisz¹ dla pomieszczenia figury Matki Boskiej oraz z wizerunkami œœ. Franciszka i Jana Ewangelisty na skoœnych p³aszczyznach bocznych niszy, pozosta³ w koœciele cmentarnym Œw. Rocha w Starym S¹czu, por. Gadomski 1988, il. 196. 1007 Umieszczony w nawie, pod oknem œciany po³udniowej, deski podobrazia w uk³adzie poziomym. 1008 W naro¿nikach ramy umieszczone s¹ pe³noplastyczne szyszki. 1009 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 251, 252. 1010 S¹ to bez w¹tpienia kwiatki. 1011 Datowanie prawid³owe. Obraz istotnie posiada cechy malarstwa z pocz. XVII wieku, por. tak¿e Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 320. 1012 Obecnie po konserwacji. 1013 Zob. Benedyktowicz Florian, has³o [w:] SAP t. 1, s. 130-131. 1014 Obraz ten konserwowany by³ w 1962 roku przez art. kons. Józefa Strojnego, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1040, a w 2002 przez art. kons. Piotra Bia³ko. Zob. te¿ Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 320, 325, il. 49. 1015 Nie ma go ju¿ dziœ w koœciele. 1016 Tego obrazu nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 1017 Tego obrazu nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 1018 Dziœ nie ma ju¿ ¿adnego z nich. 210 Epitafium z portretem Anny z Szablidrów Baierskiej + 1719 w nawie przy wejœciu do kaplicy pó³nocnej; obraz malowany na p³ótnie, strój kobiecy ciekawy. Rama drewniana1019.

Z dawnych opisów. Boles³aw Wstydliwy i Kunegunda œlubuj¹cy czystoœæ1020, obraz w kaplicy, tudzie¿ zasuwy obrazów o³tarzowych przedstawiaj¹ce œ. Joachima i œ. Annê – obrazy dobre. Portrety w kaplicach: X. Skrudziñ- skiego, prob. staros¹deckiego + 1784 i „Fr. Jos. Petrykowski, abba de Paroœlo (? sic) fundator capellae b. Cunegundis: 1756 a. obiit.”. Portret proboszcza, X. Fr. Bajerskiego po lewej stronie o³tarza w. (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów, Kalendarz J. Wildta 1857 r.). Wœród portretów w koœciele czy zakrystji portret ks. Józ. Petry- kowskiego opata z r. 1786, autora ³aæ. ¯ywota œ. Kingi, wyd. r. 1744 w Tyrnawie (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y r. 1831. Rozmait. lwow. r. 1835). £uszczkiewicz w r. 1889 wspomina jeszcze o dwóch obrazach z po³owy XVI w., o t³ach z³oconych, w wy¿szych kondygnacyach o³tarzyków bocznych przy têczy, za wysoko umieszczonych, by je dobrze widzieæ: œ. Trójca i (jakoby) œ. Rodzina. Widzia³ te¿ na chórze muzycznym dwa pos¹gi drewniane: œœ. Piotra i Paw³a, z dawnego o³tarza w. z³ocone i malowane, z koñca XVI w. z reminiscencyami gotyc- kiemi (Sprawozd. Kom. hist. szt. tom. IV, str. LXXXIII i LXXXIV).

Stalle drewniane pod chórem muzycznym, po obu stronach wejœcia, dwurzêdowe. Klêcznik przedni odsuniêty daleko i przedzielony od rzêdu siedzeñ ni¿szego kilkoma wstawione- mi ³awkami, co psuje ogólne wra¿enie wspania³ego w ogóle sprzêtu. Nad siedzeniami rzêdu wy¿szego wysokie zaplecki. Zaplecki s¹ bogato rzniête, szczegól- nie gzyms koronuj¹cy tworz¹cy razem baldachim o niewielkim wyskoku1021. Rozdzia³y poje- dyñczych siedzeñ tworz¹ p³askie sztorcem wystêpuj¹ce or³y. Œciany boczne i przodkowe ude- korowane s¹ ozdobami geometrycznemi listew i gzymsów, wybornej stolarskiej roboty o motywach póŸnego renesansu niemieckiego (fig. )1022. Listkowania gzymsików filunko- dopisek o³ówkiem na wych przypominaj¹ fale pere³kowate. Baldachim rozcz³onkowany nierytmicznie gzymsowa- lewym marginesie s. 106 rêkopisu: niem pionowem. Na p³aszczyŸnie pochylonej kasetony barokowe z rozetami. Ca³oœæ w suro- motywy Mehof. teka wem drzewie bez malowañ1023. IV str. 23 i 24

Chrzcielnica drewniana1024, barokowa w nawie g³ównej, w kszta³cie kielicha na rzucie poz. kolistym (fig. )1025 na stopniu oœmiobocznym. Sam kielich wys. 1.00 m., œredn. czary dopisek o³ówkiem na 0.68 m. Noga ubrana liœæmi akantu. Nodus z wielkich pere³. Boki czary maj¹ nad szeregiem lewym marginesie s. 106 rêkopisu: liœci akantu kartusze dobrego rysunku. Wysp. teka II str. 29

Skrzynia cechowa garbarzy w sklepie za zakrysty¹ z nader piêkn¹ polichromi¹ renesan- sow¹ zachowan¹ tylko na œcianie frontowej i na œcianach bocznych. Pola podzielone czerwonemi

1019 Tego epitafium, ani nawet jego ramy, nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 1020 Obraz w nastawie o³tarza w kaplicy po³udniowej, malowany olejno na p³ótnie w 1737 roku, zachowa³ siê do dzisiaj. 1021 Zob. KZS 1951, s. 36, il. 20. 1022 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 254, 255. 1023 Stalle staros¹deckie s¹ znakomitym dzie³em stolarstwa manierystycznego. Struktura – zwieñczona kase- tonowym baldachimem – jest bogato dekorowana ornamentem okuciowym, z kaboszonami i rautami, a arkadowe zaplecki dzielone s¹ hermowymi pilastrami. Stalle te nale¿¹ do wiêkszego zespo³u dzie³ stolarskich, powsta³ych bez- poœrednio po po¿arze koœcio³a w 1644 roku, por. Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 331. 1024 W rzeczywistoœci kamienna, wykuta z piaskowca. Stopa uszkodzona, sklejana, spojona metalow¹ obrê- cz¹. KrawêdŸ czary uszkodzona, uzupe³niona zapraw¹ cementow¹. Na ca³ej powierzchni œlady usuniêtego przemalo- wania olejnego, które spowodowaæ musia³o niegdyœ zaliczenie chrzcielnicy do sprzêtów drewnianych. 1025 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 256. 211 pasami malowanymi lakiem, t³a wype³nione delikatn¹ ornamentacy¹ roœlinn¹ – bia³¹. Na œrod- ku pól prostok¹tnych, na tle jasnosinem ciemne tarcze herbowe i rozety. Dobry okaz przemy- s³u art. mocno zniszczony. Tej skrzyni w r. 1923 nie ma. Szukano jej bezskutecznie w skarbcu, w zakrystji i na strychu koœcio³a (T.D.)

Kilka nagrobków kamiennych mieszczañskich z XVII w1026. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Misa cynowa w chrzcielnicy z wyt³aczanym wypukle napisem1027: s. 106 rêkopisu: Wysp. teka II str. 30 misa A. D. 1650 (fig. )1028

Kocio³ek miedziany na wodê œwiêcon¹ do aspersyi, wyt³aczany konchowo, wdziêcz- dopisek o³ówkiem na nego kszta³tu (fig. )1029. lewym marginesie s. 106 rêkopisu: Wysp. teka II str. 30 Okucie drzwi z kaplicy do zakrystyi z³o¿one z dyagonalnie krzy¿uj¹cych siê listew, kocio³ek przypomina drzwi z klasztoru Klarysek do zakrystyi zakonnic, czyli dawnego kapitularza1030. Dawny opis. Okucie drzwi do sk³adu nad zakrysty¹ z ¿elaza wykutego na blachê, tworz¹c¹ ga³êzie na koñcach rozp³aszczone w liœcie, zabytek œlusarstwa zap. œredniowiecznego (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Dzwony. Jest ich kilka na wie¿y. Najwiêkszy z g³osem bardzo piêknym, dobrego odle- wu ma na p³aszczu p³askorzeŸbê: M. Boska na pó³ksiê¿ycu, w koronie z ogromnem baniastem zamkniêciem górnem, z Dzieciêciem na rêku. Draperye nieumiejêtnie u³o¿one. Napisy wypu- k³emi kapitalikami nierównej wielkoœci w dwóch wierszach u góry p³aszcza: I. + MUNCIA LAETA CANO LAUDI LEGIQUE TONANTIS CONEMO VATICINOR MORTALIA SYMBOLE CUNCTIS II. + PRAEPEDIO VENTUS CONSPIRANTESQUE PROCELLAS ANNO DOMINI 1•6•4•7 i G•S•C•M•S• CONSULES Nadto na p³aszczu na dwóch prostok¹tach obramionych wa³eczkiem: BENEDICTUS BRIOT1031 IOSEPHUS MASLER (MAGLER?) LOTARINGIO ME FECIT SOPHIA BYDLONIOWNA

1026 ¯adnych nagrobków z XVII wieku nie ma ju¿ dziœ w koœciele. Ze starszych epitafiów jest u wejœcia do kaplicy po³udniowej marmurowa tablica o treœci: D.O.M. Imæ P. EMERENCYANA Z POMORSKICH KHETLOWA W TEY KAPLICY SPOCZYWAI¥CA PROSI O WESTCHNIENIE R. P. 1779. Dnia 6 listop. Roku Wieku 17. Na œcianie pó³noc- nej nawy jest ponadto wykute z czarnego marmuru dêbnickiego epitafium Antoniego £agowskiego, zm. 1797, jego siostry – Marcjanny £agowskiej, zm. 1809 oraz brata – ks. Franciszka £agowskiego, zm. 1814 (ufundowane w roku 1822 przez syna Antoniego – ks. Andrzeja £agowskiego). 1027 Misa ta zachowa³a siê do dzisiaj pod drewnian¹ pokryw¹ chrzcielnicy. 1028 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 257. 1029 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 257 (u do³u). 1030 Dziœ nie ma ju¿ ani tych odrzwi, ani tego okucia, bowiem œciana oddzielaj¹ca niegdyœ zakrystiê od kaplicy zosta³a wyburzona. 1031 Dzwon ten, odlany w 1647 roku przez ludwisarza Benedykta Bridta, zosta³ przelany przed II wojn¹ œwiato- w¹, por. KZS 1951, s. 36. Benedykt Bridt (vel Briot), ludwisarz przyby³y z Lotaryngii, dzia³a³ w 2 po³. XVII wieku w Poznaniu, gdzie jest autorem dwóch dzwonów (z 1663 i 1684 roku) do tamtejszego koœcio³a bernardynów i Bo¿ego 212 Dawny opis. Dzwon rozbity z napisem: Manus Ignatii (Bigos) sacerdotis me fabricavit sumptu praep. Bayer. Bayer ¿y³ podobno ok. r. 1820 (£epkowski, Opis Tarnowa i 2 S¹czów, kalendarz J. Wildta 1857 r.)

Paramenty W zakrystyi ok. 20 doœæ bogatych ornatów z XVII i XVIII w., jedwabnych, aksamitnych w z³ote hafty ozdobnych. Odnowiono je niedawno nieŸle, tylko dodano szychowe szpetne galony. Kilka ornatów czarnych, z bokami nowszymi a kolumnami z brokatu z³otego z haftem jedwabnym kolorowym. Na piêtrze nad zakrysty¹ kilkadziesi¹t ornatów starych, z piêknych tkanin jedwabnych, nieu¿ywanych, ale trzymanych w poszanowaniu1032. W zakrystyi 2 dywaniki wschodnie, piêkne, zniszczone. Kilka lalek wypchanych, p³óciennych, malowanych, wyobra¿aj¹cych obna¿onego Chrys- tusa (z Ukrzy¿owania), odjêtych z kolumn ornatów, a mo¿e raczej z chor¹gwi.

Na piêtrze nad zakrysty¹ nieco starych druków rzuconych w nie³adzie na kupê, ponisz- czonych. £uszczkiewicz (loco. cit.) w r. 1889 widzia³ na chórze muzycznym „3 lub 4 wolumi- na w szafce”.

Na tem¿e piêtrze nad zakrystj¹ w r. 1923 znajduje siê 13 figur Aposto³ów1033. S¹ one drewniane, natur. wielkoœci; pokryte warstw¹ stiuku; niez³e rzeŸby barokowe, pochodz¹ce z dawnego koœcio³a francisz- kañskiego (?). Nadto porzucone s¹ tu inne figury z kaplic przydro¿nych, stare obrazy, ramy, tkaniny (T.D.). dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Z dawnego opisu. W grobach pod koœcio³em wiele trumien i nieboszczyków w bogatych szatach staro- s. 108 rêkopisu: Widok stary ale nie- ¿ytnych (¯. Pauli, Wyimki z podró¿y r. 1831, Rozmaitoœci lwow. r. 1835). wiarygodny z ryciny Tobiasza Bidenkarte- ra 1617 - przeryso- Klasztor Klarysek* i koœció³ klasztorny œ. Trójcy fig. wany licho przez Kowaliszyna Akt fundacyjny Kingi jest z r. 1280. Jednak¿e powtarzana zt¹d data za³o¿enia klasztoru jest niepewn¹. X. Sygañski, Arendy Prawdopodobniejsz¹ starsza data, wkrótce po r. 1257, w którym Kinga otrzyma³a ksiêstwo s¹deckie. str. 201 - mo¿e lepiej Zdaje siê, ¿e na ¿yczenie Kingi za³o¿y³ go za swego ¿ycia Boles³aw Wstydl.1034 (X. Za³êski, Œ. Kinga, z orygina³u

* S¹ to franciszkanki, których za³o¿ycielk¹ by³a œ. Klara za ¿ycia œ. Franciszka. Pierwszy ich klasztor istnia³ w Asy¿u przy koœció³ku œ. Damjana, st¹d zwano je te¿ czasem Damjanitkami (Ks. Za³êski, Œ. Kinga, str. 26).

Cia³a, por. Samek 1984, s. 236. Dzwon staros¹decki zosta³ byæ mo¿e odlany jeszcze przed pojawieniem siê Bridta w Wielkopolsce. Chrzanowski i Kornecki uznaj¹ Bridta za ludwisarza wêdrownego, wskazuj¹c wœród jego ma³opol- skich dzie³ na dzwon z 1643 roku, zachowany w koœciele w Czarnym Dunajcu, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 316. Szczegó³y dekoracji dzwonu staros¹deckiego rysowali w roku 1889 Wyspiañski i St. Matejko, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 258, 259. 1032 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywane s¹ 4 ornaty pochodz¹ce z koœcio³a parafialnego w Starym S¹czu: ornat czerwony z brokatu z³otego ze z³ot¹ aplikacj¹, nr inw. MDT 551; ornat bia³y z brokatu, œrodek z zielon. brokatu, nr inw. MDT 610; ornat bia³y z kremowego brokatu, œrodek z aksamitu g³adkiego z aplikacj¹, nr inw. MDT 632; ornat bia³y z at³asu haftowanego rêcznie w kwiaty, wym. 106 x 68 cm, nr inw. MDT 1389. 1033 Na odcinkach gzymsów, stanowi¹cych podstawê sklepienia nad chórem muzycznym, ustawione s¹ dwie, naturalnej wielkoœci rzeŸby œœ. Piotra i Paw³a, o cechach jeszcze póŸnogotyckich, zapewne z koñca XVI wieku, wzmian- kowane wy¿ej przez W. £uszczkiewicza. Na pó³nocnej œcianie w prezbiterium, wysoko pod sklepieniem, zawieszona jest póŸnogotycka rzeŸba Chrystusa Zmartwychwsta³ego, zapewne z po³. XVI wieku. 1034 Udzia³u Boles³awa Wstydliwego w fundacji, a tym bardziej budowie koœcio³a i klasztoru klarysek w Starym S¹czu (co sugerowa³ D³ugosz), nie sposób Ÿród³owo uzasadniæ, gdy¿ ksi¹¿ê umiera 7 grudnia 1279 roku, na siedem miesiêcy przed wystawieniem przywileju fundacyjnego Kingi. W udzia³ ksiêcia pow¹tpiewaj¹ te¿ Kowalski, Fischer 1992, s. 81. 213 Lwów 1882, str. 28-36), który mia³ te¿ koœció³ z klasztorem cudn¹ robot¹ murem wystawiæ, a dla trwa- ³oœci i bezpieczeñstwa koœció³ bia³ym p³askim z wierzchu kamieniem zakry³, wewn¹trz zaœ chêdogo zasklepiæ kaza³. Œ. Kunegunda zaœ co do ozdoby i innych potrzeb nale¿a³o, kielichami, o³tarzami, krzy- ¿ami i innymi kosztownymi klejnotami to miejsce opatrzy³a (D³ugosz, Vita b. Cunegundis, ks. II, rozdz. I). Pod³ug zapisek z tradycyi klasztornej budowa klasztoru Klarysek ukoñczon¹ zosta³a albo w r. 1270, albo w r. 12721035 (X. Sygañski, Arendy, 85). Pierwotne i g³ówne uposa¿enie klasztoru1036 przez Kingê datuje [siê] z r. 1280 (Za³êski, op. cit., 39-40). R. 1287 Tatarzy splondrowali klasztor (Morawski, S¹de- czyzna I, 165). Po œmierci Kingi koœció³ sp³on¹³, wed³ug jednych w r. 1315 (£uszczkiewicz, Sprawozd. z wycieczki, Spraw. Kom. h. szt. tom IV) wed³ug innych w r. 1328, poczem odbudowany, poœwiêco- nym1037 zosta³ w r. 13321038 (Morawski, op. cit., I, 213, 215). R. 1320 El¿bieta córka £okietka, a ¿ona

1035 Jest to jednak tylko tradycja, bowiem pierwsza faza wznoszenia koœcio³a klasztornego to lata miêdzy 1280 a 1292, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 29, zaœ o klasztorze – jako pozostaj¹cym jeszcze w budowie – dowia- dujemy siê z dokumentu biskupa Paw³a z Przemankowa, datowanego na 2 stycznia 1281 roku, por. Kowalski, Fischer 1992, s. 80. O wci¹¿ trwaj¹cych pracach budowlanych u klarysek staros¹deckich œwiadcz¹ te¿ odpusty, nadane w roku 1285 przez arcybiskupa Jakuba Œwinkê, dla omnes eos, qui ad opus ecclesiae de novo ibidem construende manum porrexerit adjutricem, Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 31. 1036 Na w³oœci klarysek staros¹deckich sk³ada³y siê cztery klucze dóbr: strzeszycki, staros¹decki, go³kowicki i ³¹cki. Na prze³omie XV i XVI wieku wystêpowa³ jeszcze klucz pi¹ty – stru¿ski. Wliczaj¹c w sk³ad latufundium klasztor- nego równie¿ trzy osady, które zanik³y w 2 po³. XVII wieku, klaryski staros¹deckie dzier¿y³y ³¹cznie 62 wsie, por. P³aza 1968, s. 49-57. 1037 Aktu konsekracji koœcio³a klasztornego – byæ mo¿e jeszcze nie w pe³ni ukoñczonego – dokona³ biskup Jan Grot, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 31. 1038 Architektura i chronologia koœcio³a klarysek w Starym S¹czu jest od ponad stulecia przedmiotem szerokiej dyskusji naukowej. £uszczkiewicz przypuszcza³, i¿ obecny koœció³ powsta³ przed rokiem 1332 na miejscu starszego drewnianego, wystawionego w latach 1280-1285. Analizuj¹c sklepienia, datowa³ je we wschodniej czêœci nawy na koniec XV wieku. Badacz ten s³usznie przy tym zwróci³ uwagê, i¿ pierwotnie korpus nawowy nakrywa³ p³aski drewnia- ny strop, por. £uszczkiewicz 1891b, s. 174-178. Kilkadziesi¹t lat póŸniej Tadeusz Szyd³owski s¹dzi³, ¿e zachodnia czêœæ korpusu nawowego powsta³a w koñcu XIII wieku, czyli wczeœniej ni¿ jego czêœæ wschodnia. Kaplicê œw. Kingi (dawn¹ Mariack¹) i tzw. konfesjona³ autor ten uzna³ za pozosta³oœæ niezachowanych lub niezrealizowanych kru¿gan- ków, por. T. Szyd³owski, Architektura koœcio³ów franciszkañskich w Polsce piastowskiej, [w:] Œw. Franciszek z Asy¿u. Zbiór odczytów, Kraków 1928, s. 153-171. Beiersdorf, Krasnowolski 1985 s. 28-35 oraz Beiersdorf, Kornecki i Krasno- wolski wydzielili dwa zasadnicze etapy budowy: pierwszy – odnoszony do lat 1280-1285 i drugi – przed rokiem 1332. Z pierwszym po³¹czyli ryty o charakterze póŸnoromañskim w prezbiterium, z drugim dekoracjê maswerkow¹ okien. Zwrócili przy tym uwagê na cieñsze od nawy mury w prezbiterium oraz mo¿liwoœæ podzia³u na dwie nawy równie¿ we wschodniej czêœci korpusu. Autorzy ci wskazali przy tym na bliskie analogie z architektur¹ ¿eñskich koœcio³ów klasz- tornych na terenie Austrii: dominikanek w Imbach (z koñca XIII wieku), klarysek w Dürnstein (z ok. roku 1300) oraz klarysek w Obudzie na Wêgrzech (przed po³ow¹ XIV wieku), por. Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 308- 310; Beiersdorf, Krasnowolski 1985 s. 28-35. Podobnego zdania by³ P. Crossley, który rozwin¹³ sugestie £uszczkiewi- cza i wykaza³ zwi¹zki warsztatowe z gotyck¹ katedr¹ na Wawelu, por. Crossley 1985, s. 87, 394. Stefan Œwiszczowski przypuszcza³ z kolei, ¿e zachodnia czêœæ korpusu nawowego (kapitularz wraz z przedsionkiem oraz oratorium zakon- nic) dobudowano w okresie póŸniejszym do pierwotnego koœcio³a z roku 1285, por. Œwiszczowski 1982, s. 291-296. W ostatnim czasie koœció³ staros¹deckich klarysek by³ przedmiotem badañ Paw³a Pencakowskiego. Zdaniem tego autora zarówno krótkie dwuprzês³owe prezbiterium, jak i wyd³u¿ony korpus nawowy z kapitularzem i oratorium w czêœci zachodniej, powsta³y w latach 1310-1332 jako jednolita koncepcja programowo-przestrzenna. Wed³ug Pencakow- skiego koœció³ staros¹decki wyprzedza budowê gotyckiej katedry na Wawelu, szczególnie zaœ kluczowy etap dzia³al- noœci tam warsztatu nadreñskiego (od 1327 r.), por. P. Pencakowski, Gotyckie koœcio³y zakonu Œw. Franciszka w Sta- rym i Nowym S¹czu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 36, 1991, z. 2, s. 83-102; ten¿e, Mediaeval Minorite Architecture in Lesser Poland – Selected Problems, [w:] „Seminaria Niedzickie”, t. 7, 1992, s. 40, il. 27, 31; ten¿e, Architektura zakonu Œw. Franciszka w Ma³opolsce w epoce œredniowiecza – wybrane zagadnienia, [w:] Koœció³ i klasztor franciszkañski w Kroœnie – przesz³oœæ oraz dziedzictwo kulturowe. Materia³y z sesji naukowej Krosno listopad 1997, Krosno 1998, s. 29-30, il. 11-13. Por. tak¿e T. Wêc³awowicz, Ma³opolska i Ziemie Ruskie Korony, [w:] Dzieje Sztuki Polskiej, t. 2, Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyñskiego, Warszawa 1995, s. 65- 66; zob. tak¿e tam¿e, Katalog zabytków, pod red. Andrzeja W³odarka, s. 214-215. Rozwarstwienie i datowanie po- szczególnych elementów struktury koœcio³a zaprezentowane przed W³odarka nie odpowiada przy tym informacjom zawartym w cytowanym opracowaniu Wêc³awowicza. Wêc³awowicz odnosi bowiem koœció³ do pierwszej tercji XIV 214 Karola Roberta Wêgierskiego powiêkszy³a uposa¿enie klasztoru. Wed³ug podania miejscowego mularze wêg. klasztor budowali a tak¿e, i¿ Wêgrzy dali blachê na pokrycie dachu koœcielnego po po¿arze, czego pami¹tk¹ mo¿e h. wêgierski na murach czy sklepieniu (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851; £epkowski i Jerzmanowski, U³amek z podró¿y, Bibl. warsz. 1850 r. tom III; Za³êski, Œ. Kinga, str. 88). R. 1381 Ludwik wêg. uwolni³ klasztor od wszelkich danin za ma³¹ roczn¹ op³at¹ (Janota, Przew. na Babi¹ Górê, str. 60-61). Po dokonaniu reformy zakonu w r. 1596-1599 przez kard. Jerzego Radziwi³³a i zatwierdzeniu przez papie¿a Klemensa VIII (Za³êski, Œ. Kinga, 76-77), z rozkazu kard. Maciejowskiego1039 w r. 1604 przebudo- wano klasztor1040, zamiast rozrzuconych domków stawiaj¹c wielki kwadrat z kru¿gankami (Za³êski, loc. cit., 83-85). Zachowa³a siê jedna z 3 „intercyz” zawartych z Janem de Simon1041, murarzem krak. Wed³ug niej obo- wi¹za³ siê „ambit ukoñczyæ, to samo refektarz na 30 ³okci, sklepisty, w nim piec ziemny przy œcianie, a chodzenie do niego sklepiste pod ziemi¹ z zamurza. Przed refektarzem sieñ na 16 ³okci zasklepiæ, podle sieni komnatê sklepist¹ dla panien œwieckich, podle niej izbê sklepist¹ do której drzwi z ambitu. Spichlerz podle na 11 ³okci, sklepisty, a pod tem trojgiem 3 piwnice g³êbokie zasklepiæ. Portyk z arkada- mi i parlatoryum; arkady maj¹ byæ z kolumnami i z kamieniem dobrym. Na tem wszystkiem budowaniu ni¿nem a¿ do spichlerza wymuruje dormitarz. Okna i drzwi wszystkie ma daæ ciosaæ z kamienia szarego; pawimenta w refektarzu maj¹ byæ z kwadratu, w innem budowaniu dolnem, tak¿e i na górze z posadzki dobrze wypalonej” (Z aktów miejscow., Czas 1856 r., Nr 223, felieton). W rok potem stanê³a „intercyza murowania domu kap³añskiego na placu przeciw klasztorowi na pó³nocy le¿¹cym”, w którym póŸniej umieszczono dwie klasy szko³y i mieszkanie dyrektora (Za³êski, Œ. Kinga, 85 i nota). W latach 1617- 1619 chór i koœció³ wewn¹trz malowa³ Lorenc Cieszyñski malarz krak.1042 (Za³êski, op. cit.,). Mia³y tam byæ draperye i postacie œwiêtych. Podniebienie sklepienia te¿ by³o objête t¹ robot¹. Na „chórze panieñ- skim” mia³ wymalowaæ „wodnemi farbami” herby, ozdoby i 12 kwadratów z postaciami 6 œwiêtych i 6 scenami z ¿ycia œ. Kunegundy. Jest te¿ mowa o „œrednim chórze” i o obrazach „podolejnych”. R. 1619 zawar³ z klasztorem umowê Balcer Kunc, mieszczanin i snycerz krak. „wzglêdem urobienia o³tarza w. z osobami cudnie kszta³tnie rzezanemi, z gzymsami, ró¿ami, filarami dwiema okr¹g³ymi, pobok drugimi

wieku, autor katalogu zaœ wydziela dwie zasadnicze fazy budowlane: pierwsz¹ (1280-1287), w której mia³ powstaæ korpus nawowy i drug¹ (przed 1332), kiedy to powstaæ mia³o prezbiterium. 1039 W rzeczywistoœci polecenie wybudowania nowego klasztoru wyda³ nie kardyna³ Maciejowski, lecz Jerzy Radziwi³³, a by³o to bezpoœredni¹ konsekwencj¹ wizytacji budynków klasztornych przeprowadzonej w 1599 roku. Zas³ug¹ Bernarda Maciejowskiego, nastêpcy Radziwi³³a, by³o powierzenie zadania krakowskiemu muratorowi Janowi di Simon (Giovanni di Simonis), z którym ksieni Katarzyna Tuszowska zawar³a 5 kolejnych umów na tê robotê. Ka¿de skrzyd³o klasztoru uwa¿ane by³o za osobny budynek, do czego dosz³a jeszcze kolejna umowa – na budowê domu kap³añskiego. Por. Bazielich 1939, s. 64; Bazielich 1966, s. 180-181 1040 Jan di Simon przyst¹pi³ do prac budowlanych ju¿ w sierpniu 1602 roku. Prace przy czwartym skrzydle klasztoru nie by³y ukoñczone jeszcze w lecie 1607 roku, por. Bazielich 1966, s. 181. Obszernie na temat przebiegu prac budowlnych, ich kosztów i kolejnoœci wznoszenia skrzyde³ klasztornych, por. Bazielich 1966, s. 181-186. 1041 Obszerne partie tekstu intercyz z 1604-1605 roku zawartych miêdzy klaryskami a Janem di Simoni przytaczaj¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 53-55. Dwie z umów (z 1604 roku) dotycz¹ kszta³tu w jakim ma byæ budowane wschodnie i po³udniowe skrzyd³o klasztorne, zaœ trzecia (z 1605 roku) odnosi siê do wznoszenia domu kap³añskiego. 1042 Mowa tu o malarzu krakowskim Wawrzyñcu Cieszyñskim, wspó³pracowniku Tomasza Dolabelli, zmar³ym po 1650 roku. W 1616 roku zosta³ on przyjêty do cechu malarzy krakowskich, trzy lata póŸniej odda³ on sztuki mi- strzowskie, zaœ w latach trzydziestych XVII wieku kilkakrotnie pe³ni³ funkcjê cechmistrza. Jak wynika z zachowanych Ÿróde³ – 15 czerwca 1617 roku Zofia Boczkowska, ksieni klasztoru klarysek w Starym S¹czu, zawar³a z nim kontrakt na prace malarskie w koœciele klasztornym. Za sumê 200 z³p. Wawrzyniec wykona³ (wraz z pomocnikami) malowid³a œcienne we wnêtrzu koœcio³a (dziœ nieistniej¹ce). Jak wynika z zachowanej umowy, Cieszyñski zobowi¹za³ siê równie¿ do namalowania 12 obrazów, m.in. z przedstawieniami œwiêtych: Franciszka, Bonawentury, Antoniego Padewskiego, Klary, Wojciecha i Stanis³awa oraz scen z ¿ycia œw. Kingi. Z dzie³ tych na kru¿ganku klasztornym zachowa³y siê 4 obrazy z ca³opostaciowymi wizerunkami: œœ. Wojciecha, Stanis³awa, Bonawentury i Franciszka, które w sposób doœæ przekonywuj¹cy wi¹zane s¹ z osob¹ Wawrzyñca Cieszyñskiego. Por. S. Tomkowicz, Przyczynki do historii Kra- kowa w pierwszej po³. XVII wieku, Lwów 1912, s. 150-154; Bazielich 1939, s. 68-69, 92-93; KZS 1951, s. 41; SAP, t. 1, s. 356; Bazielich 1966, s. 194-195, 197. 215 dwiema p³askimi, z floryzowaniem”1043. Organy robi³ ugodzony 1618 r. Andrzej ze Lwowa1044, orgiel- mistrz (Z aktów miejscow., Czas 1856 r. Nr 233 felieton). R. 1637 stawiano szczyt ciosowy nad zachod- ni¹ fasad¹ koœcio³a (patrz ni¿ej opis). Za Jana Kazimierza Szwedzi zrabowali czêœæ sreber koœcielnych (Za³êski, op. cit., 92 i Sygañski, Arendy, 81 nota). Kazalnica jest z r. 1671 (Janota, Przewodn. na Babi¹ Górê, 60-61). R. 1695 nakryto dachem i ozdobiono statuami studniê wielk¹ na dziedziñcu klasztor- nym1045 i drug¹ na podwórzu obok kuchni klasztornej (Za³êski, Œ. Kinga, 90 nota). R. 1696 organy przerobi³ Krzysztof Lenartowicz organmistrz, za 1199 z³, wystawiono formy (stalle) po obu stronach w koœciele nad ³awkami w wielkim chórze, urz¹dzono grób dla zakonnic pod prezbiteryum z wchodem z klasztoru, i grób dla kapelanów pod naw¹ z wchodem z koœcio³a „pod grobsztynem”, dano posadzkê marmurow¹ na ca³ym koœciele i stopnie marmurowe pod o³tarz w. i o³tarze boczne. Wszystko staraniem ksieni Konstancyi Jordanównej, która te¿ w latach 1697-1699 kaza³a na nowo pomalowaæ wnêtrze koœcio³a, ³awki, stalle i chóry (Za³êski, tam¿e, 89-90). R. 1699 robiono sztukaterye i wystawiano wszystkie 3 nowe o³tarze z „marmurowych gipsów”, czyli sztucznych marmurów (Czas, 1856 r., Nr 223 felieton). R. 1698 malowana historya ¿ywota i cudów œ. Kunegundy na 13 sztukach p³ótna, a r. 1699-1700 8 obra- zów z tajemnicami Mêki Pañskiej (Za³êski, op. cit., str. 90 – na podstawie aktów miejscowych klasztor- nych). R. 1764 po¿ar zniszczy³ dach klasztoru, koœcio³a i kaplicy zakonnic, kominy upadaj¹c poprzebija³y sklepienia klasztoru, zgorza³a kapliczka Loretañska1046, a gruntown¹ restauracyê rozpoczêto za ksieni Lenczewskiej r. 1766 u¿ywaj¹c znowu murarzy i cieœlów wêgierskich (Sygañski, Arendy, 103-106) i miedzi wêgierskiej (Za³êski, op. cit., 91)1047. W 5 lat dokonano tych robót za ksieni Katarzyny Psur- skiej, która tak¿e posadzkê w koœciele w szachownicê po³o¿yæ, a w r. 1769 kopu³ê nad studni¹ z Krucy- fiksem, Salwatorem i Samarytank¹ nowo wystawiæ i odmalowaæ kaza³a (Sygañski, Arendy, 109-111). Ona sprawi³a wie¿ê sygnatury1048 na koœciele w r. 1777 (£uszczkiewicz, Sprawozd. Kom. hist. szt. tom IV, str. LXXXIV). Ona te¿ w latach 1777-1778 kaza³a wnêtrze koœcio³a wymalowaæ1049, sprawi³a nowe stalle przed o³tarzem w., odnowi³a i wyz³oci³a 3 o³tarze, chór muzyczny w prezbiteryum i têczê odnowi³a, chór zakonnic w koœciele nowo wystawi³a i pomalowaæ kaza³a, ³awki sprawi³a w koœciele, stacye nowo sprawione wprowadzi³a uroczyœcie (Sygañski, Arendy, 109-111). Sklepienie wiêkszej czêœci koœcio³a i chór zakonnic malowa³ w r. 1778 Dors, jak œwiadczy napis (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Na suficie chóru zakonnic wymalowa³ allegorye odnosz¹ce siê do litanii Loretañskiej (Sygañski, Arendy, 113). Równie¿ ksieni Psurska r. 1779 sprawi³a kratê ¿elazn¹ do koœcio³a za 300 z³ (tam¿e, 114). Oko³o tego czasu œciany nawy g³ównej pokry³ malowaniami Radwañski, a œciany prezbiteryum Nanke. „Goty- kê” malowa³ Pietrzycki (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). R. 1782 rz¹d austr. zabra³ dobra klasztorne (Janota, loco. cit.,) a tak¿e klejnoty koœcielne, kosztowne naczynia koœcielne, relikwiarze, trumienkê œ. Kingi, blachy z obrazów (Za³êski, Œ. Kinga, 113-115). R. 1811 znów rz¹d zabra³ srebra koœcielne. Do r. 1696 chowano zmar³e zakonnice pod krat¹ oratoryum czyli pod kaplic¹ œ. Kunegundy. Wtedy wybudowano dwa groby: pod prezbiteryum dla zakonnic, pod naw¹ dla kapelanów1050. R. 1760 przenie- siono wiele trumien ze starego do nowego grobu. Po zaborze kraju zaczêto grzebaæ zakonnice na cmen-

1043 O³tarz ten zdobi obecnie wnêtrze koœcio³a parafialnego w £¹cku. 1044 Organy te, choæ uszkodzone, zachowa³y siê do dzisiaj w koœciele klarysek, obecnie ustawione w klasztorze na korytarzu parteru, por. Go³os, Polskie organy , s. 358; Smulikowska 1989, s. 84. 1045 Dziœ studnia ta, ani jej artystyczna obudowa, nie istnieje. W przekszta³conej formie rejestruje j¹ rysunek Macieja Bogusza Stêczyñskiego z 1860 roku oraz drzeworyt starszy o cztery lata, zob. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, il. 28, 29. 1046 Po¿ar wybuch³ w niedzielê 7 paŸdziernika 1764 roku, por. Bazielich 1966, s. 192. 1047 Obszernie o tych pracach remontowych pisze Bazielich 1966, s. 192-193. 1048 Ksieni Stanis³awa Katarzyna Psurska koœció³ koñczyæ kaza³a, jako to kopu³ê, czyli sygnarkê, nowym abry- sem miedzi¹ pobiæ i wyz³ociæ kaza³a. Projekt owej sygnaturki J. Lepiarczyk przypisuje wybitnemu architektowi w³oskie- mu Franciszkowi Placidiemu, por. J. Lepiarczyk, Architekt Franciszek Maria Placidi, ok. 1710-1782, „Rocznik Krakow- ski”, (37), 1965, s. 112; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 365-367, il. 224. 1049 Autorem rokokowej dekoracji malarskiej koœcio³a oraz oratorium klasztornego jest Feliks Derysarz (de Ry- szarz). Jego pêdzla s¹ tak¿e malowid³a na zapleckach i przedpiersiach stall w oratorium, wykonane w 1779 roku, por. Kornecki 1990, s. 100, oraz il. 45, 46. Wiêcej o dzia³alnoœci Feliksa Antoniego de Ryszarza zob. Chrzanowski, Kornec- ki 1982, s. 422, 442. 216 tarzu publ. (Za³êski, op. cit.). Oko³o r. 1890 odnawiano wnêtrze koœcio³a, przyczem œciany i sklepienie licho pomalowano, usuniêto wiele szczegó³ów dekoracyi rzeŸbiarskiej i wiele sprzêtów a wprowadzo- no now¹ pseudogotyck¹ belkê têczy1051. W r. 1893-1894 odnawiano zewnêtrzne fasady koœcio³a, przy- czem najwy¿sz¹ kondygnacyê szczytu ciosowego zachodniego nieco krzywo nadkryto obdasznic¹1052. Na klasztorze dano nowy dach dachówkowy. Po œmierci Boles³awa Wstydl. (+ 1279) Kinga zosta³a zakonnic¹ w tym klasztorze1053 i tu umar³a 12921054 (Za³êski, op. cit.,; Janota, loco. cit.,). Gryfina wdowa Leszka Czarnego po r. 1292 zamieszka³a w klasz- torze, a w r. 1299 by³a ksieni¹ tutejsz¹1055 (Za³êski, op. cit.). Tu mieszka³a Jolenta1056 wdowa po Boles³a- wie ks. Kaliskim (czy Boles³awie Pobo¿nym ks. mazowieckim, S³own. geogr.), a mieszka³a i podobno by³a zakonnic¹, a r. 1339 umar³a Jadwiga1057, ¿ona W³adys³awa £okietka (Janota, loco. cit.; Balzer,

1050 Najpierw w roku 1696 wymurowano kosztem 113 z³ groby – jeden wiêkszy, w ma³ym chórze, wchód do niego z klasztoru, drugi mniejszy dla pochowania cia³ zmar³ych kap³anów spowiedników i kapelanów temu¿ koœcio³owi s³u¿¹cych w wielkim chórze, wchód z koœcio³a pod grobsztynem marmurowym, por. Bazielich 1966, s. 190. 1051 Szerzej na temat okolicznoœci, przebiegu i konsekwencji przeprowadzonej wówczas restauracji koœcio³a zob. Aneksy, poz. 5a-5f. 1052 Zob. obszerna korespondencja w tej sprawie ksieni Marii Izabelli ¯migrodzkiej do Tomkowicza, zob. Anek- sy, poz. 5l-5o, 5s-5x. 1053 Œw. Kinga zosta³a zakonnic¹ u klarysek stosunkowo póŸno, na pewno nie bezpoœrednio po œmierci mê¿a. Nie nazywa jej bowiem zakonnic¹ ani razu Leszek Czarny (zmar³y 30 wrzeœnia 1288 roku), ani te¿ papie¿ Marcin IV, zatwierdzaj¹cy w 1283 roku staros¹deckie fundacje ksiê¿nej. Co wiêcej, sama Kinga tytu³uje siê w wydawanych przez siebie dokumentach ksiê¿n¹ i dopiero w przywileju z 20 grudnia 1288 roku przydaje do tradycyjnego Domina de Sandech zwrotu – sub ordine Sancti Francisci divinis mancipata obsequiis (pod regu³¹ œw. Franciszka obowi¹zana do s³u¿by bo¿ej). Ponadto, w dokumencie z 24 kwietnia 1289 roku znajduje siê stwierdzenie, ¿e wystawia go Kinga w chwili sk³adania zakonnej profesji. Dopiero po tej dacie ksiê¿na okreœla siebie w przywilejach pokorn¹ s³u¿ebnic¹ Chrystusa, pod habitem œw. Franciszka, albo siostr¹ zakonu œw. Klary. Fakty te pozostaj¹ w sprzecznoœci z przeka- zem D³ugosza, twierdz¹cym jakoby Œwiêta zosta³a zakonnic¹ zaraz po œmierci Boles³awa Wstydliwego. Por. Kowal- ski, Fischer 1992, s. 85; Kiryk 1999, s. 16. 1054 Wedle autorów ¿ywotów, Kinga zachorowa³a nagle w dniu œw. Mateusza (21 wrzeœnia) 1291 roku i odt¹d pozostawa³a przykuta do ³ó¿ka a¿ do œmierci przed wschodem s³oñca w wigiliê œw. Jakuba 24 lipca 1292 roku. Smieræ Kingi utrzymywano w klasztorze przez kilka dni w tajemnicy i odk³adano pogrzeb z obawy, a¿eby wieœæ o ciosie, który spad³ na konwent s¹decki, nie doda³a odwagi grasuj¹cemu w okolicy zbójnikowi s³owackiemu, Wystupkowi i nie zachêci³a go do napadu na klasztor, jak pisz¹ Kowalski, Fischer 1992, s. 109, cytuj¹cy Vita et miracula Sancte Kyngae Ducissae Cracoviensis. 1055 Gryfina (ur. ok. 1244 roku) by³a córk¹ Anny, starszej siostry Kingi, i Roœcis³awa Michaj³owicza, ksiêcia halicko-czernihowskiego, którego Bela IV (teœæ) uczyni³ banem pó³nocnej Serbii. Na Gryfinê w³aœnie – od wrzeœnia 1288 roku wdowê po Leszku Czarnym – przelewa Kinga-zakonnica (w 1288 roku) sw¹ œwieck¹ w³adzê nad S¹decczy- zn¹ i odt¹d – a¿ do 1299 roku – Gryfina wystêpuje jako pani ziemi s¹deckiej lub ksiê¿na s¹decka, po œmieci Kingi – œwiecka opiekunka klasztornego maj¹tku. Jak utrzymuj¹ Kowalski i Fischer 1992, s. 262, po roku 1299 Gryfina prze- nosi siê na dwór królewski do Czech i tam umiera miêdzy 1303 a 1309 rokiem. Wed³ug Dziwika, rz¹dy Gryfiny na S¹decczyŸnie trwaj¹ od 1292 do 1303 roku, zaœ okolicznoœci w jakich wesz³a ona w posiadanie tej ziemi nie s¹ bli¿ej znane, por. Dziwik 1957, s. 343. Dawniejsi historycy (W. Semkowicz), sk³onni byli upatrywaæ w Gryfinie stronnika Wac³awa II Czeskiego (by³ wszak¿e jej siostrzeñcem) i twierdziæ, i¿ jej pojawienie siê w S¹deczyŸnie nast¹pi³o z pomoc¹ Wac³awa, natomiast bez dobrowolnego ustêpstwa ze strony Kingi, por. Dziwik 1957, s. 342. 1056 Jolenta, nazywana przez Polaków – Helen¹ albo Johelet – by³a m³odsz¹ siostr¹ ksiê¿nej Kingi, zaœlubion¹ w 1256 roku Boles³awowi zwanemu przez potomnych Pobo¿nym, ksiêciu gnieŸnieñskiemu i kaliskiemu, por. Jana D³ugosza Kanonika Krakowskiego dziejów polskich ksi¹g dwanaœcie, t. 2, ks. 5-8, Kraków 1868, s. 345. Z ma³¿eñstwa tego urodzi³y siê trzy córki – El¿bieta, Jadwiga i Anna. Z nich najbardziej znan¹ w historii sta³a siê Jadwiga, a to za spraw¹ ma³¿eñstwa (w 1293 roku) z ksiêciem ³êczycko-kujawsko-sieradzkim W³adys³awem, z³oœliwie przezywanym przez wspó³czesnych £okietkiem. Jolentê, nazywan¹ równie¿ Jolant¹, pochowano w staros¹deckim koœciele klasztor- nym w 1289 roku (w literaturze spotyka siê te¿ inne daty œmierci – m.in. 1298 oraz 1305, a tak¿e Gniezno, jako miejsce pochówku). W 1335 roku Kazimierz Wielki odwiedzi³ przebywaj¹c¹ w Starym S¹czu matkê Jadwigê i (byæ mo¿e) grób swojej babki Jolenty. W 1827 roku papie¿ Leon XII zaliczy³ Jolentê Helenê w poczet b³ogos³awionych. 1057 Królowa Jadwiga – wdowa po W³adys³awie £okietku a matka Kazimierza Wielkiego – by³a nie tylko zakon- nic¹ w Starym S¹czu, ale i ponoæ ksieni¹ klasztoru od 1333 roku do œmierci – 10 grudnia 1339, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 40. Pozostawa³o to w œcis³ym zwi¹zku ze zwyczajowym uposa¿aniem wdów po panuj¹cych 217 Geneal. Piastów), która wed³ug D³ugosza tutaj zosta³a pochowan¹1058 (D³ug. Lbr. IX p. 1059, przyt. w £êtowskiego Katedra na Wawelu, str. 71). Spis nazwisk ksieñ klasztoru staros¹deckiego i lat ich rz¹dów od r. 1288-1868 poda³ X. Za³êski na koñcu dzie³a: Œ. Kinga. Na podstawie samej¿e tej pracy i dzie³ og³oszonych X. Sygañskiego oraz Ÿróde³ innych nale¿y spis ten uzupe³niæ, jak nastêpuje: r. 1292 Katarzyna Odolani r. 1317 Katarzyna Odolani (Kod. dypl. Ma³op. II, str. XLIX) r. 1411-1412 Ma³gorzata r. 1432 Anna Przyszowska r. 1436 Joanna r. 1523 Jadwiga Trzecieska r. 1579, 1581 Dorota Stroñska r. 1611 Ewa Gostwicka r. 1640 Anna Lipska r. 1661 Dorota Derœniakówna r. 1671 Kunegunda Niewiarowska r. 1683-1687 Katarzyna Eleonora Zieliñska r. 1691, 1694-1711 Konstancya Apolinara Jordanówna r. 1767-1782 Stanis³awa Katarzyna Psurska1059.

Zabudowania klasztoru i koœcio³a, które wed³ug £uszczkiewicza stanê³y na miejscu daw- nego zamku (Sprawozd. Kom. hist. szt. t. IV, str. LXXXIV) obejmuj¹ z ogrodem i gospodar- stwem przestrzeñ rozleg³¹, zamkniêt¹, otoczon¹ murem, w czêœci jeszcze warownym. Stoj¹c na krawêdzi wy¿yny, która doœæ nag³ym stopniem spada ku dolinie Popradu, ci¹gn¹ siê od dopisek o³ówkiem na lewym marginesie pó³nocy ku po³udniowi w d³ugoœci 177 m., a razem ze sadem przy szkole ¿eñskiej, znacznie s. 111 rêkopisu: jeszcze wiêkszej. fotografia ma³a 1060 1061 fotogr. wiêksza Widok ogólny od pó³noc. wschodu przedstawia fig. , a nieca³y, od wschodu fig. . Mieœci siê wœród nich kilka podwórzy i kilka ogrodów. Rozk³ad ca³oœci wskazuje plan sytua- tam¿e: fot. sytuacyjna cyjny z r. 1906 fig. . Pierwsze podwórze zewnêtrzne szkolne, kszta³tu prostok¹ta z naddat- kami, znajduje [siê] od pó³nocy i wygl¹da na planie, jak gdyby rozszerzenie dobrane w póŸ- niejszych czasach. Pierwotnie zapewne granicê pó³nocn¹ zabudowañ stanowi³ koœció³ i mury ci¹gn¹ce siê po obu koñcach w jego przed³u¿eniu. Od strony miasta wejœcie do tego podwórza i do ca³ych zabudowañ klasztornych tworzy sieñ przejazdowa w budynku mieszkalnym kape- lana i s³u¿by koœcielnej, zamykaj¹cym podwórze od zachodu. Nad sieni¹ wznosi siê wie¿a zegarowa. Po³udniow¹ po³aæ podwórza tworzy koœció³, wyd³u¿ony, z wystêpuj¹c¹ w podwó- rze przybudow¹ zakrystyi, a za jego prezbiteryum budynek furty klasztornej z malowniczym portykiem arkadowym1062, nad którego dachem wznosi siê w g³êbi facyata szczytowa1063 wschod- niego ramienia budynku klasztornego. Bok wschodni podwórza zamyka budynek rozmownic,

dobrami s¹deckimi (tzw. oprawa wdowia), por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 75, 110-111. W przypadku Jadwigi – jak pisze D³ugosz – by³ i drugi powód jej usuniêcia siê do klasztoru, a mianowicie niesnaski z ¿on¹ Kazimierza Wielkie- go – Aldon¹ Ann¹, na której koronacjê Jadwiga nie chcia³a przystaæ, por. Mrukówna 1982, s. 15. 1058 Fakt pochowania Jadwigi w koœciele klarysek w Starym S¹czu potwierdza wzmianka w przywileju wyda- nym przez Kazimierza Wielkiego w 1358 roku, tam¿e. 1059 Zob. Spis ksieñ staros¹deckich, zob. Aneksy, poz. 2. 1060 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 260. 1061 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 262. 1062 Trójarkadowy portyk – lub mo¿e raczej kru¿ganek – poprzedzaj¹cy furtê klasztorn¹, by³ sukcesywnie za- murowywany w ci¹gu XIX i w pocz¹tkach XX wieku, na co wskazuje ikonografia z tego czasu, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 270-272. 218 a bok pó³nocny utworzony jest z budynku szko³y ¿eñskiej, jej nowszego przed³u¿enia i za³ama- nego pod k¹tem prostym budynku kapelana i s³u¿by koœcielnej. W czêœci wschodniej podwórza jest studnia (fig. ). dopisek o³ówkiem na Sam klasztor tworzy prostok¹t, krótszym bokiem siêgaj¹cy od zachodniej facyaty koœcio- lewym marginesie s. 111 rêkopisu: ³a a¿ do wschodniego koñca furty, wyd³u¿ony od pó³nocy ku po³udniowi. Sk³ada siê z trzech prezbiteryum, furta ramion piêtrowych, mieszkalnych; pomiêdzy dwoma ramionami d³u¿szemi po³¹czenie od strony i studnia - kartka koœcio³a stanowi równoleg³e doñ w¹zkie ramiê parterowe1064 czwarte z korytarzem tylko, od- z fotografii Jab³oñ- skiego suniête od boku koœcio³a i przedzielone odeñ dwoma ma³ymi dziedziñczykami. Miêdzy temi dziedziñczykami wznosi siê budynek z kaplic¹ œ. Kunegundy i nad ni¹ kaplic¹ Loreta, stykaj¹- c¹ siê z jednej strony z ramieniem korytarzowem klasztoru, z drugiej z naw¹ koœcio³a. £uszcz- kiewicz (Sprawozd. Kom. hist. szt., tom IV, str. LXXXV) przypuszcza, ¿e kaplica œ. Kunegun- dy jest pozosta³oœci¹ pierwotnego kru¿ganku got. i na tej podstawie twierdzi, ¿e ca³y kwadrat klasztorny stan¹³ w XVII w. na gruncie dawnego klasztoru gotyckiego, a tylko pó³nocne ramiê korytarzowe odsuniêto wtedy od koœcio³a, pozostawiaj¹c czêœæ dawnego kru¿ganku jako kapli- cê œ. Kunegundy. Trzy ramiona klasztorne mieszkalne razem z czwartem tylko korytarzowem zamykaj¹ wewnêtrzny wirydarz prostok¹tny, na planie sytuacyjnym nazwany „ogrodem”. Do ramienia wschodniego przytyka w koñcu jego pó³nocnym budynek rozmownic, a w naro¿niku wschodnio-po³udniowym budynek latryn, skoœnie id¹cy za murem obwodowym. Z ramienia zachodniego wybiega korytarz, który tworzy po³¹czenie z budynkiem s³u¿by klasztornej. Na po³udnie rozci¹ga siê podwórze gospodarcze z sadzawk¹, studni¹ i ró¿nymi domkami gospodarczymi i szopami, czêœci¹ stoj¹cymi luŸno, czêœci¹ pod murem obwodowym. Mur obwodowy, zamykaj¹cy stary klasztor wraz z podwórzem gospodarczym, tworzy figurê zbli¿on¹ do trójk¹ta, o bokach zakreœlonych liniami ³amanemi. U podstawy tego trójk¹ta jest koœció³ z przed³u¿aj¹cymi go budynkami i murami; u szczytu wznosi siê baszta obronna okr¹g³a. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 112 rêkopisu: Koœció³ œ. Trójcy plan ze Spr. K. h. szt. Budynek murowany, oryentowany, jednonawowy z przeróbkami zewnêtrznemi g³ównie barokowemi, IV tabl XXVII. jest budow¹ stosunkow¹ w¹sk¹ a wyd³u¿on¹. Rzut poziomy daje fig. 1065. Kalka planu

1063 P³aszczyznê tego trójk¹tnego szczytu o¿ywiaj¹ zamkniête pó³koliœcie p³yciny, wype³nione wizerunkami Chrystusa Salwatora, œw. Franciszka, œw. Klary, œw. Kingi i b³. Salomei, wykonanymi w pocz¹tku XVII wieku w technice sgraffita (konserwowane w roku 1981 przez art. kons. Józefa Furdynê). Pomiêdzy p³ycinami rozmieszczone s¹ œwie- tliki w kszta³cie otworów strzelniczych, zaœ wy¿ej, pod Chrystusem Salwatorem, p³askorzeŸbione w piaskowcu herby: Dru¿yna (albo Szreniawa bez krzy¿a) i Prus. Pierwszy herb w otoczeniu liter CXDS, drugi – ODCC. W koñcu XIX wieku Wyspiañski pod powy¿szymi odczyta³ jeszcze, i narysowa³, rytowany kartusz w otoczeniu liter KPXS oraz frag- ment inskrypcji DIES AVC, por. Czêœæ ilustracyjna, il. 272. W p³askorzeŸbiony herb zaopatrzony jest tak¿e front ka- miennego trzonu sterczyny szczytu nad klasztorn¹ furt¹, zwieñczony kul¹ z wiatrowskazem. Dziœ herb ten zdaje siê byæ to¿samy z Lisem, jednak Wyspiañski utrwala nieco odmienny jego zarys, por. Czêœæ ilustracyjna, il. 273 (u do³u). Przekszta³ceñ powy¿szych dokonano zapewne w trakcie niefortunnej restauracji szczytu furty klasztornej, o której z ¿alem wspomina Bogdan Treter, konserwator krakowski, w rêkopiœmiennej notatce z 6 wrzeœnia 1932 roku: Okaza³o siê, ¿e bez mojej wiedzy ksieni przyst¹pi³a do odnowienia œcian budynku (furty), na którego szczytowej œcianie s¹ sgraffita – œcianê tê wyprawiono. Podobnie zrobiono z murem obronnym – œcianê od zachodu, na której zesz³ej jesieni ogl¹da³em du¿e fragmenty fryzu dekoracyjnego (cygañska droga – meandry) wykonanego te¿ technik¹ sgraffitow¹, obecnie zarzucono now¹ wypraw¹. Obawiam siê, ¿e i tu zeskrobano ornament. Wybieram siê tam, aby zbadaæ spra- wê na miejscu, Dzienniki konserwatorskie Bogdana Tretera (cyt. za A. Gaczo³, Dzienniki konserwatorskie Andrzeja Olesia i Bogdana Tretera, „Wiadomoœci Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, t. 2, 1995, s. 73. 1064 W istocie – piêtrowe od pocz¹tku. 1065 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 284. 219 dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s.112 rêkopisu: Wysp. D³ugoœæ jego wynosi ok. 43 m., szerokoœæ ok. 12.50 m., prócz przybudówek nowszych po obu bokach. teka II str. 39, widok Zewn¹trz ca³y tynkowany, kamienne ma tylko gzymsy i ozdoby. Nawa szersza i wy¿sza, prezbiteryum prezbiteryum i furty wê¿sze i ni¿sze, stosunkowo krótkie, zakoñczone po³ow¹ oœmioboku (fig. )1066. Opiêty jest maj¹cemi po jednej odsadzce szkarpami, z których kilka utonê³o w murach przybudów, kilku brak od strony klasztoru. Przy facyacie zachodniej s¹ w naro¿nikach szkarpy skoœnie ustawione. Czêœæ szkarp zosta³a gór¹ obciêta i otrzyma³a wieñcz¹ce ogzymsowanie poziome, kamienne, z kulami na postumentach. tam¿e: Wysp. teka II Okna w przezbiteryum pozosta³y pierwotne, d³ugie, w¹skie z laskami i maswerkami kamiennemi1067. str. 41, rys. 3 (a, b, c) Trzy typy okien apsydy przedstawiaj¹ rysunki fig. 1068. Okna nawy s¹ zas³oniête przybudowami. tam¿e: Wysp. teka II, Okna oratoryum w jej przed³u¿eniu, niegdyœ zapewne gotyckie, obecnie s¹ pó³koliste (fig. )1069. Œcia- str. 42, Widok zewn. ny obiega do³em cokó³ kamienny gotycki, o okroju, który widzimy na fig. 1070; gór¹ pod okapem nawy i wie¿y. gzyms ozdobny kamienny okroju klasycznego, na konsolach. Dach dziœ miedziany, zosta³ zap. sp³asz- tam¿e: Spraw. k. h. czony w epoce póŸniejszej, z której jest tak¿e bogaty ciosowy szczyt zachodni, w stylu baroku (fig. )1071. szt. IV tabl. XXVIII f. Tu na postumencie pod obeliskiem prawym (od patrz¹cego), po zdjêciu zakrywaj¹cej blachy gzymso- tam¿e: fot. zachodnia wej, w paŸdzierniku r. 1893 odkryto wyryt¹ datê 1637. Kamieñ zwietrza³y wtedy usuniêto i skopiowano facyaty i wie¿y datê na kamieniu nowym. Pod tym szczytem œciana zachodnia podparta jest szkarpami; okna w niej ostro³ukowe s¹ pierwotnemi. Maj¹ one w górnej czêœci reszty maswerku ociosanego. W œcianie po³udniowej oratoryum po nad dachem klasztornym widaæ górne czêœci kilku jeszcze podob- nych dawnych otworów okiennych, zamurowanych, których oœcie¿a widoczne s¹ te¿ na strychu nad oratoryum1072. Ze œrodka dachu nawy strzela wysoko okaza³a, nastrzêpiona wie¿yca sygnatury z drzewa i miedzi, uwieñczona koron¹ ksi¹¿êc¹, kul¹ i krzy¿em1073. Wejœcia z zewn¹trz do koœcio³a s¹ dwa, oba z pierwszego dziedziñca przedklasztornego i oba w pó³noc- nej bocznej œcianie koœcio³a. Jedno jest skromne wprost z dziedziñca do niskiej gotyckiej przestrzeni pod wschodnim koñcem oratoryum zakonnic. Drugie nieopodal pierwszego do samej nawy przez przy- dopisek o³ówkiem na budowan¹ kruchtê i portal ostro³ukowy oprowadzony profilem gotyckim (fig. )1074. Na zrêbie wejœcia lewym marginesie do kruchty wyryty jest napis: s. 113 rêkopisu: profil drzwi Spraw. K. h. szt. IV, tabl. 26 e (gdzie mylnie odpisa- no, ¿e to w N. S¹czu) Wnêtrze koœcio³a o tyle nie odpowiada widokowi zewnêtrznemu, ¿e wiêcej ni¿ po³owa nawy od koñca zachodniego odciêta jest na chór zakonnic na I piêtrze, a na parterze 2/3 tej przestrzeni na zakrystyê wewnêtrzn¹ klasztorn¹1075. Prezbiteryum pod³u¿ne, o d³ugoœci 9.60 m. a szerokoœci 6.42 m., nakryte jest na wysokoœci 11.60 od posadzki podwy¿szonej o 0.16 m. w stosunku do nawy sklepieniem gotyckim z dwóch przêse³ krzy¿owych z naddatkiem z 3 trójk¹tów rozchodz¹cych siê z punktu przeciêcia ¿eber

1066 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 272. 1067 Maswerki koœcio³a klarysek by³y od lat przedmiotem licznych dociekañ naukowych oraz ró¿nych odniesieñ chronologicznych. Z najnowszej literatury dotycz¹cej tego zagadnienia uwagê zwracaj¹ zw³aszcza dwie prace: T. Wêc- ³awowicz, M. Pietrzykówna, Maswerki w koœcio³ach Ma³opolski, „Rocznik Krakowski”, t. 55, 1989, s. 67 i n. oraz il. 89; M. Walczak, K. Czy¿ewski, Œlepe maswerki w katedrze krakowskiej, „Studia Waweliana”, t. 4, 1995, s. 26, przyp. 44. 1068 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 287. 1069 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 275. 1070 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 292 (u góry). 1071 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 276. Okaza³y, kamienny szczyt fasady zachodniej by³ gruntownie konserwowa- ny w latach 1981-1985, pod kierunkiem art. kons. Barbary Obtu³owicz-Kuœ, por. WUOZwNS, nr inw. 2322; Szafran 1993, s. 286. 1072 Nad sklepieniem oratorium zachowa³y siê doœæ dobrze widoczne fragmenty renesansowych malowide³ œciennych. Znaczne partie renesansowych malowide³ znajduj¹ siê równie¿ na strychu nad sklepieniem nawy, zob. Œwiszczowski 1982, s. 293. 1073 W sygnaturce zawieszony jest ma³y dzwonek (œrednica 34, wys. 41 cm) zwany Kunegundk¹, z napisem: A FULGURE ET TEMPOSTATE LIBERA NOS DOMINE i dat¹ 1766. 1074 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 140 (u góry, z prawej). 1075 Dziœ mieœci siê tam kaplica Krzy¿a Œwiêtego. 220 krzy¿owych przês³a wschodniego. ¯ebra kamienne maj¹ przekrój gruszkowaty, pêkaty, a wy- rastaj¹ ze wsporników arkadkowych z maswerkami (fig. )1076 w wysokoœci 7.12 m. od po- dopisek o³ówkiem na sadzki. lewym marginesie s. 113 rêkopisu: Pod posadzk¹ znajduj¹ siê groby z r. 1696. Ostro³ukowa o kantach zaokr¹glonych têcza Wysp., teka II ze dzieli prezbiteryum od czêœci dalszej, jednonawowej. Nawa ma d³ugoœci 10.44 m., na szero- str.37, konsola koœæ 9.35 m. Nakryta jest dwoma przês³ami sklepienia gotyckiego krzy¿owego, na ¿ebrach i ¿ebra u samej góry 1077 kamiennych o przekroju suchym . Wyrastaj¹ w wysokoœci 7.25 m. od posadzki ze wsporni- tam¿e: Wyspiañski, ków wielobocznych o p³askorzeŸbionej ozdobie z motywu lilii na dó³ zwieszonej (fig. )1078. teka II, k. 37 pocz. Zwornik sklepienia najbli¿szy oratoryum zakonnic mieœci tarczê rzeŸbion¹ gotyck¹, a na ¿eber nawy g³. niej drug¹ ze znakiem podobnym do litery S (fig. )1079 *. Przed³u¿enie nawy parterowe stano- tam¿e c wi przestrzeñ niska gotycka, zasklepiona dwoma przês³ami sklepieñ krzy¿owych na rzucie poziomym kwadratu, o ¿ebrach kamiennych przekroju suchego (fig. )1080. Po³¹czenie tej tam¿e a 1081 przestrzeni z naw¹ stanowi¹ 2 niskie arkady ostro³ukowe, przedzielone filarem ciosowym , tam¿e: ciê¿kim (fig. )1082; szczegó³ filaru i pocz¹tku ¿eber daje fig. 1083. Wysp. teka II str. 36 Posadzka koœcio³a marmurowa w szachownicê bia³o czarn¹. tam¿e: Spraw. K. h. szt. tom IV tabl. Nawê dzieli od oratoryum œciana na I piêtrze przerzucona na wspomnianych 2 arkadach XXVII A gotyckich, dochodz¹ca do sklepienia nawy i przyozdobiona w górnej czêœci szerokiem prze- tam¿e: elewacja ca³ej zroczem ostro³ukowem, czteropolowe[m] z laskami i bogatem rozetowaniem gotyckiem œciany Spr. K. h. szt. (fig. ** i )1084. Pod tem przezroczem jest drugi otwór na wysokoœci parapetu, szeroki, tom IV, tabl. XXVII B tam¿e: okno samo: zamkniêty odcinkiem ko³a. £uszczk. Archit. koœc. Nad arkadami gotyckiemi parapet, jakby galerji muzycznej, pe³ny, z wystêpem w œrodku franciszk. Spraw. K. wygiêtym, barokowym, z dwoma s³upkami i dwoma konsolami na których stoj¹ wazony1085. h. szt. tom IV str 175 Pod zachodni¹ czêœci¹ oratorjum przestrzeñ niemal kwadratowa (10.16 m. d³ug. na 9.35 m. szer.) stanowi w przed³u¿eniu niskiej gotyckiej czêœci nawy, salê (fig. )1086 zasklepion¹ czte- tam¿e: Rzut poz. rema przês³ami kwadratowemi sklepieñ gotyck. krzy¿owych na ¿ebrach kamiennych okroju i przekrój ze Spra- wozd. K. h. szt. V, wklês³ego, wyrastaj¹cych na wysokoœci 1 m. od posadzki, ze œrodkowej grubej kolumny cio- str. XVIII, fig. 15 i 16 sowej, bez kapitelu i bez konsol. W odpowiedniej do tego wysokoœci wyrastaj¹ bez konsol drugie koñce ¿eber ze œcian. Wysokoœæ skrzy¿owañ ¿eber ponad posadzk¹ wynosi 3.80 m. Sala

* Zdaje siê nieœcis³y szczegó³. „Zwornik sklepienia, najbli¿szy oratorjum, ma formê tarczy, na której wymalowany herb, zdaje siê 4 rzeki wêgierskie”. (T. D. notatka z r. 1923). Podobnie twierdzi te¿ £epkowski, patrz ni¿ej: Dawny opis. ** Elewacja ze Spraw. K. h. szt. nie œcis³a, nie zgadza siê z rzeczywistoœci¹ a wiêc i niniejszym opisem. Równie¿ i rzut poziomy tam¿e. Wierne natomiast zdjêcie rzutu poziomego koœcio³a z parterowej przestrzeni pod oratorjum klaszt. i przekrój pionowy tej¿e, wed³ug p. Winc. Teleœnickiego z r. 1891 jest w Spraw.. K. h. szt. tom V, str. XVIII).

1076 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 283. 1077 Obecne sklepienie nawy pochodzi najpewniej dopiero z koñca XVI wieku. Pierwotnie zarówno nawa, jak i oratorium, nakryte by³y p³askim stropem drewnianym. Na strychu, ponad sklepieniem, ujawniono fragmenty renesan- sowej dekoracji malarskiej – rodzaj fryzu podstropowego, por. Œwiszczowski 1982, s. 293. 1078 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 283. 1079 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 283, 292. 1080 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 283, 292. 1081 Na kamiennych ciosach arkad zachowa³y siê liczne znaki kamieniarskie, pozostawione tu przez dwóch kamieniarzy. 1082 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 288. 1083 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 285. 1084 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 289, 290. 1085 Na prze³omie XIX i XX wieku barokowy parapet chóru muzycznego zast¹piono prostym, neogotyckim. 1086 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 285, 286 (u góry). 221 ta o piêknych stosunkach i powa¿nym wygl¹dzie jest zakrysty¹ zakonnic, z której przez doda- ne wewn¹trz œcianki wykrojono kilka mniejszych przedzia³ów na miejsce spowiedzi zakonnic itd. Wnêtrze koœcio³a pokryte zosta³o lich¹ polichromi¹ po r. 18901087. Oratoryum czyli chór zakonnic nad t¹ zakrysty¹ i ni¿sz¹ czêœci¹ nawy koœcio³a, na I piêtrze, jest przestrzeni¹ obszer- n¹ zasklepion¹ w wysokoœci sklepienia nawy. Sklepienie jest krzy¿owe, œredniowieczne, w któ- rem, jak siê zdaje, obciosano w XVII w. ¿ebra kamienne1088. Poprzednia polichromia. „Na œcianach i ca³em sklepieniu malowanie pó³freskowe stare, ornamenta line- arne i muszlowate farbami konturowane, architektury rokokowe, a wœród nich sceny z ¿ycia P. Jezusa. Niektóre sceny bardzo ³adne, jak: Chrystus 12 letni wœród doktorów. Farby wyblak³e” (notaty autora z r. 1887)1089. Œciany pomalowane w figury œwiêtych, obrazy ujête ramkami barokowemi i skrêtami takimi¿ po³¹czo- ne. Na sklepieniu œwiêci w medalionach i skrêty. Wszystko sp³owia³e i w stanie zupe³nego zniszczenia (£uszczkiewicz, Wycieczka z r. 1889, op. cit.)1090. W koœciele herb (malowany czy rzeŸbiony?) wêg. 4 rzeki: Drawa, Sawa, Cisa i Dunaj, oraz 3 góry: Tatra, Fatra i Matra, na pami¹tkê, ¿e Wêgrzy po œmierci œ. Kunegundy i po¿arze w koñcu XIII w., mieli klasztor zbudowaæ (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów). dopisek o³ówkiem na lewym marginesie 1091 s. 116 rêkopisu: Wnêtrze przepe³nione jest sztukateryami i rzeŸbami barokowemi i rokokowemi . Czêœ- Wysp. teka II str. 43 ciowy widok na pó³nocn¹ œcianê prezbiteryum (z r. 1889) przedstawia fig. 1092, a wkrótce tam¿e: fotogr. z belk¹ potem zmieniony przez usuniêcie ró¿nych szczegó³ów i zast¹pienie belki barokowej lichym pseudogotyck¹ pseudogotyckim trelia¿em (fotografia z r. 1891, fig. )1093.

1087 Tak na ten temat napisano w Protoko³ach z posiedzeñ Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej: Otrzy- mawszy wiadomoœæ, ¿e koœció³ klasztorny PP. Klarysek w Starym S¹czu ma byæ odnawiany, poczyni³ dr Tomkowicz wczeœnie starania, aby piêkna ta œwi¹tynia jednonawowa pochodz¹ca z pierwszej po³owy XIV wieku, która pomimo licznych dodatków barokowych zachowa³a jeszcze wiele charakteru gotyckiego, nieumiejêtn¹ restauracy¹ zeszpeco- n¹ nie zosta³a. W tym celu nades³a³ konserwator [Tomkowicz] klasztorowi wyczerpuj¹ce wskazówki postêpowania, wypracowane wespó³ z prof. £uszczkiewiczem. Pomimo tych zabiegów jednak i ¿yczliwego poparcia, jakiego udzieli³ konserwatorowi Najprzew. Biskup tarnowski ks. £obos, zosta³ koœció³ w Starym S¹czu przez niedoros³ego zadania malarza prowincyonalnego pomalowany [Stanis³awa Bocheñskiego, ucznia krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych w la- tach szkolnych 1878/79 a nastêpnie 1884-1887]. Por. TGKGZ 1900, s. 334-335. Na posiedzeniu Grona 4 lutego 1891 roku Tomkowicz przypomnia³, i¿ nale¿a³oby przywróciæ stylowy charakter piêknemu gotyckiemu wnêtrzu koœcio³a PP. Klarysek, które zeszpeconem zupe³nie zosta³o przez bezstylowe, liche i krzykliwe pomalowanie dokonane w roku przesz³ym, oraz przez zas³oniêcie ciê¿kim nowym chórem muzycznym ca³ej tylnej zachodniej œciany nawy o gotyckiej kamiennej ornamentacyi, por. TGKGZ 1900, s. 347. Kulisy przygotowañ do prac konserwatorskich u klarysek staros¹- deckich, program sporz¹dzony na tê okolicznoœæ przez £uszczkiewicza i ostr¹ reprymendê biskupa £obosa – z jak¹ spotka³a siê samowola klarysek w odniesieniu do polichromii wnêtrza, zob. £opatkiewicz T. 2006, s. 90, 265-269, zob. tak¿e Aneksy, poz. 5a-5f. Ostatni¹ konserwacjê malowide³ w prezbiterium przeprowadzi³ w roku 1999 art. kons. Solida Lim, por. WUOZwNS, nr inw. 4299-4301, zaœ konserwacjê malowide³ w nawie, w chórze i pod chórem zakonnym – art. kons. Józef Furdyna, por. WUOZwNS, nr inw. 1695-1696. 1088 Dobry widok wnêtrza oratorium reprodukuj¹ Beiersdorf, Krasnowolski 1985, il. 36. Kolebkowe sklepienie oratorium, z szeroko rozpiêtymi lunetami, nie jest jednak œredniowieczne. Wykonane zosta³o dopiero w okresie baroku. Pierwotnie chór zakonnic nakryty by³ p³askim stropem, o czym œwiadcz¹ zachowane na strychu, bezpoœrednio nad sklepieniem oratorium, fragmenty renesansowych malowide³ œciennych, por. Œwiszczowski 1982, s. 293. 1089 Wzmiankowane tu malowid³a wykonane zosta³y w latach 1776-1778 przez malarza Feliksa Derysarza, zob. przypis nasz 1049. Dawne malowid³a rokokowe zosta³y ods³oniête i zakonserwowane po II wojnie œwiatowej. 1090 Zob. tak¿e korespondencjê w tej sprawie, Aneksy, poz. 5b-5d. 1091 Wyposa¿enie prezbiterium by³o konserwowane w roku 1998 przez art. kons. Józefa Furdynê, por. WU- OZwNS, nr inw. 4118. 1092 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 295. 1093 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 298. Tak dzia³ania te opisuje Pamiêtnik Klasztoru Staros¹deckiego (lata 1883- 1894), Archiwum Klasztoru SS. Klarysek w Starym S¹czu, sygn. Kr/7, s. 78 – Za czasów ksieni Reginy Bonawentury 222 Z nawy prowadzi do kaplicy œ. Kunegundy, czyli kaplicy zakonnic, w œcianie po³ud- niowej wielki otwór arkadowy pó³kolem zamkniêty, zakratowany, ubrany od strony koœcio³a wspania³ym marmurowym czarnym, barokowym portalem z kolumnami i frontonem. Bazy kolumn s¹ z marmuru cielistego, kapitele z bia³ego. Ca³oœæ w stylu szlachetnym przypomina wejœcie do kaplicy Wazów w Katedrze na Wawelu. Przez za³o¿enie dolnej czêœci rodzajem œcianki z p³yty czarnego marmuru utworzono z tego portalu du¿e okno. Œcianka ta od strony nawy stanowi t³o krzy¿a, po którego dwu bokach klêcz¹ ma³e postaci szlachcica i kobiety w strojach XVII w., prawdopodobnie fundatorów. S¹ to p³askorzeŸby z bia³ego alabastru. W gó- rze okna h. Korczak i postaci anio³ków z bia³ego marmuru.

O³tarze w koœciele O³tarz wielki barokowy z kamienia i stiuku z kolumnami mozaikowemi [?], obdasznica- mi i stiukow¹ p³askorzeŸbion¹ grup¹ w górze. Na stopniach o³tarza napis ryty, odnosz¹cy siê mo¿e do grobów pod prezbiteryum: Constantia Jordanowna Abbatissa Vetero Sandecensis erexit A.D. 1696

Po bokach w. o³tarza dwa o³tarzyki z rzeŸbion¹ stiukow¹ ornamentacy¹ barokow¹1094.

Przy têczy w naro¿nikach nawy dwa skoœno ustawione o³tarze boczne z wytwornie rzeŸ- bionemi ozdobami barokowemi, starannie odnowione w r. 18921095. Ten który stoi po prawej rêce jest œ. Kunegundy, jest marmurowy czarny w stylu koñca XVI w. bardzo szlachetnym, nad mens¹ pole na herb i doko³a litery:

Ambona w koœciele, drewniana, na rzucie poziomym gwiazdy, bogato zdobna rzeŸb¹ ornamentaln¹ i figuraln¹ i z³oceniem na czarnem tle, jest zajmuj¹cym okazem stolarstwa i sny- cerstwa wybuja³ego baroku. Z postaci Jessego, czy Dawida le¿¹cej pod ni¹ na posadzce, w koro-

Æwierzyk dnia 10 sierpnia 1889 rozpoczeto odnowê naszego koœcio³a pod przewodnictwem p. Bocheñskiego. Dnia 24 grudnia ukoñczono odnawianie naszego koœcio³a, odmalowano koœció³, kaplicê i chór zakonny, zniesiono dawny chór zakonny i organy sprzed wielkiego o³tarza, poniewa¿ by³y stare i spróchnia³e, a w miejsce ich maj¹ byæ nowe umiesz- czone przed chórem zakonnym. Równie¿ odnowiono i odz³ocono ambonê, czem siê zajmowa³ p. Józef Feledyn. Ma byæ jeszcze z³ota têcza, a obecna ma byæ zupe³nie usuniêta, tê robi równie¿ p. Feledyn (tekst Pamiêtnika udostêpniony dziêki uprzejmoœci S. Salomei Stompel). Zob. równie¿ korespondecjê konserwatorsk¹ dot. tej kwestii, Aneksy, poz. 5a-5f. 1094 O³tarz g³ówny oraz wymienione tu dwie nastawy o³tarzy bocznych s¹ dzie³em znakomitego rzeŸbiarza – s³ynnego twórcy dekoracji koœcio³a Œw. Anny w Krakowie – Baltazara Fontany. Fontana zosta³ polecony ksieni Kon- stancji Jordanównie przez ks. Sebastiana Piskorskiego, prof. Uniwersytetu Jagielloñskiego, który od 1695 roku pro- wadzi³ z artyst¹ pertraktacje w celu sprowadzenia go do prac przy dekoracji koœcio³a Œw. Anny. Na podstawie zacho- wanych Ÿróde³ wiadomo, i¿ 29 lipca 1699 roku Fontana zobowi¹za³ siê wykonaæ za sumê 3000 z³p dekoracjê o³tarza g³ównego i dwóch o³tarzy bocznych w koœciele klasztornym w Starym S¹czu. Por. Bazielich 1939, s. 74, 95-96; SAP, t. 2, s. 233-234; Baziliech 1966, s. 196-197; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 386-387, il. 237. 1095 Nastawa o³tarza po stronie lewej konserwowana by³a w 1967 roku przez art. kons. Jacka Rada³owicza, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1043. O³tarz œw. Kingi (na prawo od têczy) konserwowa³ w 1971 roku art. kons. Józef Nykiel, tam¿e, poz. 1052. 223 nie owiniêtej w zawój wschodni na g³owie, wyrasta pieñ drzewa, na którego konarach i ga³êziach obejmuj¹cych sam¹ kazalnicê, stoj¹ pos¹¿ki 11 królów1096. W samej górze: N. P. Marja z dzie- ci¹tkiem. £epkowski (noty rêkop. z r. 1851) widzia³ na tej ambonie datê 1671 r.

Stalle w prezbiterjum s¹ po obu stronach1097; du¿e drewniane, pionowo dzielone ³awy maj¹ bogat¹ ornamentacjê rokoko, pe³n¹ nastrzêpionych i karbowanych esownic, warkoczów, p³omieni. Obrazy w zapleckach s¹ nowsze, na klêcznikach starsze, wyobra¿aj¹ce mnichów na tle peiza¿u górskiego1098, faktur¹ przypominaj¹ce malowanie na stallach pod chórem muzycznym (ob. ni¿ej). Stalle przy œcianie pó³nocnej dla drzwi prowadz¹cych do zakrystji podzielone s¹ na dwie czêœci. Stalle pod chórem muzycznym, drewniane z ornamentacj¹ rokokow¹, prostej roboty. Na zaplecku malo- wany olejno „Agnus dei”, na œcianie przedpiersia na tle peiza¿u dwie postaci, podpisane: „S. Marya Egipcianka” (sic), „Kap³an Zozymas”. Malowanie s³abe (T.D.)

Obrazy w koœciele Trójca œ. w w. o³tarzu, obraz ca³y pokryty srebrn¹ blach¹ z³ocon¹1099. Po bokach w. o³tarza obrazy œ. Klary1100 i œ. Walentego1101, zap. w³oskie, dobrego pêdz- la1102. W o³tarzu bocznym po lewej rêce têczy obraz M. Boska pocieszenia, XVI w. zap. w³oski1103. Od t³a z³oconego i wygniatanego w sploty roœlinne, popiersie M. Boskiej wraz z Dzieci¹tkiem Jezus odbija ciemn¹ plam¹ o barwach przez spatynowanie sharmonizowanych (T.D.)

1096 Ambona wykonana ok. roku 1671 jest – na co zwróci³ uwagê Jan Samek – wzbogaceniem typu powszech- nego w Ma³opolsce w XVII wieku, sk³adaj¹cego siê z czêœci dolnej wielobocznej oraz baldachimu powtarzaj¹cego jej kszta³t, przybieraj¹cego formê latarni. W zabytku tym Drzewo Jessego, o ga³êziach z winnej latoroœli (analogicznie jak w kilku ma³opolskich nastawach o³tarzowych z tego czasu), okala wprawdzie œciœle korpus ambony, ale nie ³¹czy siê z nim organicznie. Królowie ¿ydowscy w liczbie dwunastu – jak nigdzie dot¹d – przedstawieni tu zostali w ca³ej postaci. Jak dowodzi Samek, temat Drzewa Jessego stosowany by³ w ambonach bardzo rzadko. Jedyny znany przyk³ad poza Polsk¹ stanowi kazalnica w koœciele parafialnym w Dettelbach, wykonana przez Micha³a Kerna w roku 1626, por. Samek, Res imagines. Ze studiów nad rzemios³em artystycznym czasów nowo¿ytnych w Polsce , op. cit., s. 190- 191; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 391-392, il. 240b; Samek 1984, s. 277, 281, il. 170. Ambona konserwowana by³a w latach 1955-1958 przez art. kons. Zofiê Nawarê, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1048, ostatnio zaœ – w roku 1999 – przez art. kons. Adama Rachtana, por. WUOZwNS, nr inw. 4994. 1097 Konserwowane by³y w 1970 roku przez art. kons. Józefa Nykla, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1049. 1098 S¹ tu w przedpiersiach stalli – po stronie pó³nocnej – przedstawienia œw. Onufrego i œw. Rocha. 1099 W istocie jest to obraz o wymiarach 250 x 177 cm, wykonany z repusowanej blachy srebrnej, na której namalowano jedynie karnacje. Powsta³ zapewne ok. roku 1700, partie draperii p³aszczy zdobione s¹ znakomitym ornamentem w postaci miêsistego akantu, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 463, 465, il. 294. 1100 Obraz ten konserwowany by³ w roku 1960 przez art. kons. Irenê Sk¹psk¹ i Annê Tarnowsk¹, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1045. 1101 W istocie chodzi o œw. Antoniego. 1102 Chrzanowski i Kornecki zaliczaj¹ te obrazy do dzie³ tzw. „szko³y staros¹deckiej”, której najlepsze przyk³ady powsta³y w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XVII wieku, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 431-433. 1103 Malowany na desce o wymiarach 170 x 90 cm, pochodzi z 2 po³. XVII wieku, jest mo¿e dzie³em Grzegorza Czarnica – malarza mieszkaj¹cego w Starym S¹czu i tu zmar³ego 28 grudnia 1691 roku. Czarnic pracowa³ g³ównie dla klasztoru klarysek staros¹deckich. W 1676 roku otrzyma³ od ksieni M. Sierakowskiej zezwolenie na kupno gruntu i domu w £¹cku nad Dunajcem. W 1686 roku przeniós³ siê jednak do Starego S¹cza, gdzie zakupi³ 3/4 placu niezabu- dowanego w rynku, na którym wkrótce wzniós³ dom dla siebie i ¿ony Magdaleny. Czarnic zosta³ póŸniej rajc¹ miejskim, a przed œmierci¹ by³ tak¿e burmistrzem, por. Bazielich, Staros¹deckie domy rynkowe , op. cit., s. 16, 21-22, gdzie tak¿e spory fragment szczegó³owego inwentarza domu Grzegorza Czarnica, sporz¹dzonego w 1693 roku. W 1694 roku Jerzy Gniatkiewicz, pomocnik Czarnica, pozwa³ wdowê po malarzu Magdalenê o uregulowanie nale¿noœci za robotê jego w pewnych stronach koœcielnych, por. Bazielich 1939, s. 71-72, 79, 93; SAP, t. 1, s. 395; Bazielich 1966, s. 195-197; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 432. Badania Wiktora Bazielicha pozwoli³y odnaleŸæ drugiego malarza 224 Œ. Kunegunda w o³tarzu po stronie têczy przeciwnej, dobrego pêdzla1104.

Pomniki i epitafja zewn¹trz koœcio³a1105. Jana Lipskiego +1631. W œcianie po³udniowej koœcio³a epitafium z marmuru czerwo- nego, niewielkie. Obramienie prostok¹tne z karyatyd i wolut z wyginaniami nakszta³t blachy wywijanej zakoñcza u góry tarcza czworodzielna z herbami: Œreniawa (bez krzy¿a), Sulima, Junosza i W¹¿. Czêœæ górna tablicy, zamkniêta p³askim ³ukiem mieœci p³askorzeŸbê: Ukrzy¿o- wany, po jednej stronie klêcz¹cy rycerz w zbroi, po drugiej widok koœcio³a jakiegoœ. Czêœæ doln¹ wype³nia napis ryty kapitalikami (podkreœlone wiêksze): D.O.M WSZITKO CZO ŒMIERTELNOSCZI WLASNIE NALEZALO TU MI ZICZIE SKONCZONE POLOZIC KAZALO A DUCH ZE NIE UMIERA CZNEY SYONU CHVALY PEWIENEM ZE DOSTAL Y TAM BÊDZIE TRWALI dopisek o³ówkiem na IAN LIPSKI Z LIPIA RZANCA STAROMESKI ZYI¥C LAT 45 lewym marginesie s. 118 rêkopisu: W LASZCZE BO¯EY UMARL DNIA 21 MARCZA ROKU 1631 czy „dostatny”?

Stefana Lipskiego, dzieciêcia +1627. Obok poprzedniej tablica marmurowa prosto- k¹tna bez obramienia. Po czterech rogach tarcze p³askorzeŸbione z herbami: Œreniawa (bez krzy¿a) wœród liter S L ¯ L, Œlepowron wœród liter S L ¯ L, Sulima wœród liter S L ¯ L i tarcza czworodzielna, na ka¿dem z dwóch pól górnych znak kolisty i ten¿e powtórzony na linii gra- nicznej dwóch pól dolnych. Na ka¿dem z dwóch pól lewych litera S, na ka¿dem z prawych: L. Miêdzy naro¿nymi herbami górnymi tablicy wyryte IHS. Nad niem krzy¿yk, pod niem serce przebite 3ma gwoŸdziami. U do³u tablicy trupia g³owa, po bokach tablicy 2 g³ówki cherubinów. W polu œrodkowem napis ryty kapitalikami: D.O.M. LEDWIEM IAK KWIATK Z GA£¥ZKI WONNY WYSZED£ KTÓRY ZNAKIEM IABLKA IEST IAM BY£ RODZICOM PODPORY KIEDY WMIE PRZECIWNY WIATR UDERZY£ Z ZACHODU WIA£* NADZIEYE RODZICOM MNIE G£ÊBSZEGO** BRODU

* Wed³ug innego odczytania: ŒCI¥£. ** Wed³ug innego odczytania: SZCZÊSNEGO. pracuj¹cego na prze³omie XVII i XVIII wieku dla klasztoru klarysek. Jest nim Wojciech Borucki, okreœlony w 1703 roku jako malarz konwencki, por. Bazielich 1966, s. 197 1104 Obraz ten (o wymiarach 192 x 96 cm) pochodzi z 1686 roku, jest najpewniej dzie³em malarza Grzegorza Czarnica, zob. KZS 1951, s. 37, il. 34. Konserwowany by³ w roku 1965 przez art. kons. Annê Tarnowsk¹, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1046. 1105 Epitafia te by³y konserwowane w roku 1989 przez zespó³ konserwatorów pod kierunkiem art. kons. Barbary Obtu³owicz-Kuœ i Floriana Kusia. Niestety w toku tej niezbyt udanej konserwacji p³yty zosta³y przeszlifowane a litery w czêœci na nowo przekute. Oprócz dwóch epitafiów Lipskich, na œcianie pó³nocnej koœcio³a, bli¿ej kruchty – przy drzwiach wiod¹cych pod chór – wmurowana jest niewielka tablica marmurowa z tekstem: PAMIÊCI PASZKIEWICZA JÓZEFA * 1887 + 1953 OPIEKUNA KLASZTORU MI£OŒNIKA ZABYTKÓW I DZIEJÓW ST. S¥CZA TOWARZYSTWO MI£OŒNIKÓW STAREGO S¥CZA 1954 225 ZAWIŒNIE NIEDOPUŒCI£ INSZYCH LIATHY GONIÆ S£AW¥ DWIGN¥Æ DOM LIPSKICH, MÊSTWEM POLSKI BRONIÆ CZOM MIA£ W SOBIE LIUDZKIEGO KAMIEÑ TO PRIWALI£ (sic) Z ANIO£AMI MNIE Z£¥CZI£ OD KRWIE ODDALI£

¯YI¥CZ MIESIÊCY PIEC DNIA SIODMEGO MIE SI¥CA MAIA UMAR£ STEPHAN LIPSKI W STARYM S¥CZU ZA£OSNI RODZICY TU GO POCHOWALI IAN LIPSKI Z LIPIA RZANCZA STAROS¥DECZKI Y Z KATARZYN¥ Z MIEROSZOWICZ LIPSK¥

Pomniki i epitafia wewn¹trz koœcio³a. Sarkofag œ. Kunegundy1106, dawny, stoi na posadzce w bocznej œcianie nawy, obok portalu zakratowanego, po lewej rêce patrz¹c z koœcio³a, w poprzek œciany wstawiony tak, ¿e jeden koniec wystaje do koœcio³a, drugi do kaplicy zakonnic. Jest kamienny, renesansowy, kszta³tu prostego. Szcz¹tki œwiêtej umieszczono w nim w 300 lat po jej œmierci. Dziœ jest pró¿ny (Za³êski, Œ. Kinga, str (? mo¿e w czem innem, gdzie indziej?)

Tablica z czarnego marmuru, skromna, po lewej stronie bocznego o³tarza w koœciele mie- œci epitafium Samuela £apki1107 +1643.

Epitafium Jadwigi ¿ony W³adys³awa £okietka1108, w œcianie koœcio³a, po prawej rêce okna do kaplicy œ. Kunegundy, jest tablic¹ z marmuru czarnego, umieszczon¹ w drugiej po³owie XIX w. staraniem prof. J. £epkowskiego na pami¹tkê, ¿e Jadwiga pochowan¹ byæ mia³a w po- bli¿u w grobie zakonnic, pod kaplic¹ œ. Kunegundy (Za³êski, Œ. Kinga, .....).

1106 Wzniesiony z piaskowca na prze³omie XVI i XVII wieku, wymiary 115 x 100 x 105 cm, na wê¿szym boku kowalska krata kuta z ¿elaza. 1107 Na p³ycie o wymiarach 28 x 28 cm inskrypcja: DOM MONUMENTUM GENEROSI AC MAGNIFICI SAMUELIS DE LAPANOW LAPKA QVI VIX ESSE CAEPIT AETAS ILLIUS MENSES SEX NEC INTEGRI MIRARIS REREUM CONDITOR VOLVIT SIC STATVIT QVARE DESINE MIRARI VERUM SI INFAS MORITVR QVID TU VIVITE OMNES NUNC MORITVRI PARENTES MAESTISSIMI LACHRIMIS 63 PLENI CALAMITATVM SUPERSTES DIE 9 MAI ANNO DOMINI 1643

1108 KRÓLOWA JADWIGA ¯ONA W£ADYS£AWA £OKIETKA MATKA KAZIMIERZA WGO W TYM KLASZTORZE R. 1333 PRZYJÊ£A SUKIENKÊ ZAKONN¥ TU POCHOWANA ROKU 1340 226 Przy o³tarzu œ. Kunegundy w koœciele tabliczka z napisem: Altare hoc s. Cunegundis Virg. privilegio quotidiano perpetuo proli- beratione a purgatorio1109 Vigore indulti Pii VI die X januarii A.D. 1776 designatum Hoc privilegium procuravit religiosissima Catharina Psurska abbatissa C.V.S.

Kropielnica w kruchcie po³udniowej u wejœcia do koœcio³a (mo¿e dawna chrzcielnica). Z piaskowca, monolitowa, gotycka, (fig. )1110. Kszta³t ma pêkatego kielicha na rzucie pozio- dopisek o³ówkiem na mym oœmioboku nieca³kiem równomiernego. Wys. 0.84 m. Œrednica (odleg³oœæ dwóch boków lewym marginesie s. 119 rêkopisu: równoleg³ych d³u¿szych) w wierzchu czary wynosi 0.62 m. Na zewn¹trz czary pola górne rycina z Mitteil. der pionowe pokrywaj¹ arkadki maswerkowe; poni¿ej na wklês³o wygiêtych powierzchniach skoœ- K.K. Central Komm. nych rzeŸbione tarcze z herbami: Korczak, Topór, Gozdawa (?), Odrow¹¿ i Œreniawa (z krzy- R. 1892 Zesz. 2 ¿em)1111. 3 pola inne g³adkie. Robota gruba. RzeŸba powsta³a przez wydr¹¿enie te³ z p³aszczyz- ny. Noga z jednej strony mocno uszkodzona przez od³upanie czêœci podstawy.

Drzwi z prezbiteryum koœcio³a do zakrystyi1112 s¹ drewniane podzielone listewkami karbowanemi na figury geometryczne, ³adnego rysunku i wykonania w duchu XVII w. Filunki dolne s¹ polichromowane, na dwóch górnych 2 obrazy wymalowane na drzewie, z ¿ycia œ. Kune- gundy, z legendami. Na jednym z nich1113 zajmuj¹ca architektura i o³tarzyk, a podpis brzmi: Boles³aw z Kunegund¹ y biskup Prandota Swiête zw³oki [koœci] podnieœli Stanis³awa z b³ota

Wyroby metalowe w koœciele. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Krata ¿elazna zamykaj¹ca otwór barokowy dolny w œcianie miêdzy naw¹ a kaplic¹ œ. Kune- s. 120 rêkopisu: gundy* (fig. ) jest piêknym wytworem œlusarstwa XVIII w. W niej ma³e drzwiczki na podawa- zdjêcie kraty nie Komunii œ. zakonnicom1114. w Odrzywolsk.Zab. przem. art. w Polsce zesz II, tabl. 7 * Ks. Sygañski (Arendy, str. 203) mylnie twierdzi, jakoby ta krata by³a w œcianie dziel¹cej nawê od dolnej przestrzeni got. pod chórem zakonnic.

1109 W tym miejscu Tomkowicz pomin¹³ istniej¹cy fragment tekstu: Anima cujsucunq monialis earunq consan- 3 3 qvineorum et affinium primi et secundi gradus, ac Monasterii hujus Benefactorem ad quoscuq sacerdotis, dalej zaœ 3 Vigore indulti itd. 1110 Pierwsz¹ w literaturze naukowej wzmiankê o tej gotyckiej chrzcielnicy zawdziêczamy Tomkowiczowi, por. Tomkowicz 1891, s. 107, 108. Kuczyñska 1984b, s. 110, il. 114, kat. nr 325, odnosi czas jej powstania do pocz¹tków XVI wieku. Por. tak¿e Kornecki 1972, s. 466. 1111 Kuczyñska podaje identyczne rozpoznanie heraldyczne, Kuczyñska 1984b, s. 110. 1112 Konserwowane by³y w latach 1960-1961 przez art. kons. Irenê Œwiêcick¹, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1050. 1113 Na drzwiach prawych scena Uproszenia przez œw. Kingê pomocy œœ. Gerwazego i Protazego w bitwie przeciw Jaæwingom (?) – inskrypcja g³osi: NA PROŒBÊ KUNEGUNDI DA£ BÓG NAPOGANY GERWAZEGO Z PRO- TAZYM POLSCZCE ZA HETMANY. Oba przedstawienia malowane maj¹ wymiary: 80 x 42 cm. 1114 Krata jest znakomitym wyrobem barokowego kowalstwa artystycznego utrzymanego w duchu regencji. Do lat siedemdziesi¹tych XX wieku krata wyposa¿ona by³a w drewniane drzwiczki (rodzaj parawanu) zamykane od strony kaplicy. Na nich malowane s¹ przedstawienia œw. Micha³a Archanio³a, œw. Rafa³a, œw. Jana Chrzciciela i œw. Jana Ewangelisty. Wymiary drzwiczek wraz z dwoma bokami parawanu: 124 x 237 cm. Zabytek by³ konserwowany w roku 2000 w pracowni Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie. Obecnie przechowywany jest w muzeum klasztornym. 227 Wed³ug Sygañskiego (Arendy, str. 203) jest ta krata pod chórem zakonnic, zatem miêdzy naw¹ a prze- strzeni¹ gotyck¹ pod chórem zachodnim; wed³ug Wyspiañskiego, Teka II, str. 35 jest zaœ w portalu z koœcio³a do kaplicy œ. Kunegundy.

Krata barokowa w dolnem oknie z chóru zakonnic na I piêtrze do koœcio³a, z XVII w1115.

Drzwi z kruchty do pó³nocnego wejœcia do koœcio³a maj¹ œlu- sarsk¹ robot¹ kute zawiasy i wstêgi przy nich liœciasto zakoñczo- ne, dobrego rysunku1116. dopisek o³ówkiem na Kocio³ek miedziany na wodê œwiêcon¹, roboty trybowanej (fig. )1117. lewym marginesie s. 120 rêkopisu: Wysp. Teka II, str. 42 Budynek klasztorny jako architektura zewnêtrzna ma³o przedstawia cech stylowych. Najciekawsz¹ furta, czyli wejœcie do klasztoru z dziedziñca przedklasztornego. Jest to ma³y dopisek o³ówkiem na parterowy budynek w przed³u¿eniu prezbiteryum koœcio³a (fig. )1118, którego fasadê stanowi s. 120 rêkopisu: niski portyk renesansowy, rodzaj logii z³o¿onej z 3 arkad, z p³aszczonymi ³ukami w górze ta sama co na k. 112 teka II, 39 zamkniêtych. S³upy s¹ murowane, kwadratowe, impostami od ³uków oddzielone. Œrodkowa [Wyspiañski] arkada otwarta jest wejœciem, boczn¹ lew¹ zamyka murek parapetowy; w praw¹ zamurowan¹ wstawione jest okienko. Dach pulpitowy od szczytowej œciany klasztoru piêtrowego spada równ¹ p³aszczyzn¹ ku frontowi. O¿ywiaj¹ go 2 dymniki wielkie, murowane, przybrane po bokach pilastrami, jakoby okna od mansard, zakoñczone szczytnicami trójk¹tnemi. Na góruj¹- cej nad niemi œcianie szczytowej klasztoru jest rz¹d 4 wnêk pó³kolem zamkniêtych, w których widaæ reszty malowanych na tynku postaci Œwiêtych1119. Pod tak¹¿ pi¹t¹ wnêk¹, wy¿ej na œrodku umieszczon¹, jest ³awa kamienna, na sposób gzymsu okrojona, a pod jej koñcami na dwóch kamieniach prostok¹tnych wyrzeŸbione herby: Œreniawa wœród liter i Prus wœród liter (pierwszej litery brak). Ni¿ej zaœ œlad wiêkszej tarczy herbowej wœród liter i pod ni¹ reszta napisu: die Augusti 16.. Nad t¹ œrodkow¹ wnêk¹ jest otwór w murze, kszta³tu strzelnicy (odwróconego otworu na dopisek o³ówkiem na klucz); nad nim trójk¹t szczytu œciany klasztornej zakoñczony jest kapitelem joñskim, który lewym marginesie s³u¿y za podstawê klocka kamiennego z wyrzeŸbion¹ tarcz¹ herbow¹ i na niej gmerkiem. W kulê s. 121 rêkopisu: Wysp. teka II str. 40 nad klockiem zasadzony jest krzy¿ ¿elazny z chor¹giewk¹ blaszan¹ w górz¹, a u do³u baran- rys. dolny kiem le¿¹cym blaszanym, którego g³owê otacza przezrocza aureola (fig. )1120.

W tylnej œcianie logii znajduje siê furta klasztorna, a obok okno pod³u¿ne zakratowane i w bocznej œcianie wejœcie do rozmownicy1121. Za furt¹ dolne korytarze obiegaj¹ czterema

1115 W tym miejscu zachowana do dzisiaj. 1116 Zachowane, wym. drzwi: 420 x 250 cm. Na œrodkowym okuciu lewego skrzyd³a napis AD 1599. 1117 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 313. Zachowa³ siê do dziœ. 1118 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 272. 1119 Dekoracja szczytu klasztornego nad furt¹ by³a konserwowana w 1985 roku przez art. kons. Józefa Furdy- nê, por. WUOZwNS, nr inw. 1978; Szafran 1993, s. 285. 1120 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 273 (u do³u). 1121 Wnêtrze jednej ze sklepionych rozmównic przedstawia rysunek S. Wyspiañskiego (?), sporz¹dzony w klasz- torze w trakcie wycieczki inwentaryzacyjnej uczniów krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych, prowadzonej przez prof. W. £uszczkiewicza w lipcu-sierpniu 1889 roku. Zob. £opatkiewicz 2005, s. 73, przyp. 91, s. 74, il. 10. 228 ramionami dziedziniec wewnêtrzny prostok¹tny, czyli wirydarz. Nad wejœciem z korytarza do wirydarza wyrzeŸbione wypuk³o lata 1606-1640 daj¹ datê przebudowy dawnego klasztoru w XVII w. Za korytarzami1122 wznosz¹ siê z trzech boków dziedziñca piêtrowe budynki klaszto- ru. Czwarty bok utworzony jest z samego korytarza, równoleg³ego do koœcio³a, lecz doñ nie przytykaj¹cego. W po³owie d³ugoœci tego korytarza na parterze dochodzi siê do przestrzeni rozszerzonej; z kilku w niej odrzwi ostro³ukowych, jedno jest wejœciem do wy¿ej opisanej kaplicy zakonnic, czyli œ. Kunegundy, która kaplica ju¿ bezpoœrednio przytyka do po³udniowej œciany koœcio³a. Dolne lokalnoœci trzech ramion piêtrowych klasztoru zawieraj¹ refektarz, kapitularz itd., i biegn¹cy wzd³u¿ nich od strony wirydarza korytarz. Pomiêdzy furt¹ a najbli¿sz¹ czêœci¹ kory- tarza jest obszerna sieñ ciemna. Korytarze maj¹ ok. 4.50 m. szerokoœci i s¹ sklepione beczko- wo z lunetami. Ramiona d³u¿sze korytarzy maj¹ ok. 36 m. d³ugoœci; krótsze ok. 32.50 m. W miejscu kapitularza1123 mieœci siê refektarz; w miejscu refektarza sieñ przechodz¹ca na dziedzi- niec gospodarczy. Na piêtrze s¹ korytarze podobne do dolnych, tylko z lepszem œwiat³em od okien id¹cem. Doko³a s¹ cele klasztorne. Z tych korytarzy jest wejœcie do kaplicy Loretto na I piêtrze1124, maj¹cej okno na koœció³1125. Wed³ug tradycyi jest ona dawn¹ cel¹ œ. Kingi. Ma³¹ tê kwadratow¹ przestrzeñ, przebudowan¹ w XVIII w., nakrywa kopu³ka1126. Przez sklepione przedoratoryum przechodzi siê do chóru czyli oratoryum zakonnic. Na murze tej kaplicy od ogrodu jest r. 1664 i litery K. Z. N. K. S. S. (X. Sygañski, Arendy, 92). W wielkiem podwórzu na wschód od klasztoru mieszcz¹ siê ró¿ne budynki gospodarcze, pralnie, drwalnie, stajnie i szopy. Dojazd do nich bram¹ w murze obwodowym od po³udniowe- go zachodu. Niegdyœ mieœci³ siê tu m³yn wodny i zabudowania folwarczne (£uszczkiewicz, op. cit.). Z zabudowañ przedklasztornych otaczaj¹cych dziedziniec na pó³noc od koœcio³a, budy- nek mieszkalny kapelana i s³u¿by koœcielnej, zwrócony na zachód ku miastu, jest kamienic¹ piêtrow¹ obejmuj¹c¹ i wysok¹ wie¿ê zegarow¹, przez któr¹ do³em jest g³ówny wjazd. Wie¿a kwadratowa, prócz parteru 3 wysokie piêtra, stopniowo coraz ni¿sze i zwê¿aj¹ce siê odsadzka- mi ogzymsowanemi. Na I i II piêtrze s¹ wielkie otwory okien zamkniêtych ³ukiem pe³nym. Piêtro III ma otwory koliste, a nad nimi tarcze zegarowe. Trzon wie¿y jest murowany z ceg³y, naro¿niki i obwody otworów zaznaczone ciosami nierównej wielkoœci. Gzymsy kamienne. He³m wysoki po nad daszkami okapowymi sk³ada siê z 3 nad sob¹ oœmiobocznych bañ, w mia- rê wysokoœci coraz mniejszych i z 2 oœmiobocznych latarni miêdzy niemi. Z nad górnej naj- mniejszej bani wystrzela smuk³a sto¿kowata iglica. Nakrycie he³mu jest z miedzi. Do³em prze- chodzi przez wie¿ê brama, raczej sieñ na oœcie¿ otwarta z dwoma po koñcach wielkimi otworami arkadowymi, stanowi¹ca g³ówny wjazd do klasztoru od strony miasta. Otwór zewnêtrzny ob- ramiony barokowo. Sklepienie sieni na rzucie kwadratu krzy¿owe, przyozdobione sztukatery¹ barokow¹ podzielon¹ gipsowemi listwami tworz¹cemi trójk¹ty, ko³a, pó³kola, kwadraty i ser-

1122 W rzeczywistoœci nad korytarzami. 1123 Obecnie kapitularzem jest przedsionek przed oratorium. Prowadz¹ do niego dwuskrzyd³owe drzwi o wy- miarach 320 x 200 cm, z malaturami rokokowymi: archanio³owie Gabriel i Rafa³, zaœ na rewersach œw. Kinga i œw. Klara. W zwieñczeniu Trójca Œwiêta, a z od strony kapitularza – Adoracja Krzy¿a. Zabytek by³ konserwowany w 1981 roku przez art. kons. Józefa Furdynê. 1124 Obecnie zamienione na okno, natomiast wejœcie do kaplicy prowadzi z przedsionka chóru. 1125 Obecnie zamurowane. 1126 Kopu³ê pokrywaj¹ malowid³a iluzjonistyczne, ze scen¹ Przeniesienia przez anio³ów Domku Loretañskiego, powsta³e oko³o 1779 – byæ mo¿e autorstwa Feliksa Derysarza. 229 ca. Ko³o œrodkowe i 4 kwadraty wype³nia ka¿de rozeta rzeŸbiarska z wisiorem w kszta³cie dopisek o³ówkiem na szyszki (fig. )1127. Ponad otworem wewnêtrznym przebiega od strony dziedziñca ganek drew- lewym marginesie niany ³¹cz¹cy mieszkania I piêtra po obu bokach wie¿y1128. s. 122 rêkopisu: Wysp. teka II str. 40 Szko³a ¿eñska1129, dawny dom prepozyta1130, w g³êbi dziedziñca przedklasztornego, na- przeciw logii furty, jest jednopiêtrowym budynkiem barokowym wcale piêknym z zewn¹trz1131.

Mur obwodowy, zamykaj¹cy zabudowania klasztorne, dziedziñce i ogrody na po³udnie dopisek o³ówkiem na i zachód od koœcio³a po³o¿one, jest starym murem obronnym1132; nakryty dachówk¹ ma jesz- lewym marginesie s. 122 rêkopisu: cze dawne strzelnice. Jest nie wysoki. Z naro¿nika jego po³udniowego wystêpuje na zewn¹trz widaæ tê basztê na baszta okr¹g³a, ceglana (fig. )1133, tynkowana, lichego murowania, o wysokoœci domu jedno- fotogr. ma³ej piêtrowego, z kopu³¹ pokryt¹ dachówk¹ polewan¹ ¿ó³t¹. Zakoñcza j¹ w górze ma³a latarnia z widokiem ogólnym klasztoru. Rysunek z drzewa czy kamienia? Kowaliszyna w Sy- gañskiego Arendy, str. Kaplica œ. Kunegundy, czyli kaplica zakonnic, pierwotnie pt. Matki Boskiej Boles- 199 o ile nie ma czego lepszego nej (Z zapisek klasztoru, Sygañski, Arendy, 93), jest czêœci¹ klasztoru ³¹cz¹c¹ siê bezpoœrednio z koœcio³em, przytykaj¹c do jego po³udniowej œciany. Przestrzeñ pod³u¿na przerobion¹ jest z kawa³ka dawnego kru¿ganku, czy korytarza. Ma dwa przês³a sklepienia krzy¿owego gotyc- dopisek o³ówkiem na lewym marginesie kiego, ¿ebra kamienne s¹ o profilu gruszkowym, takim samym jak ¿ebra prezbiteryum s. 123 rêkopisu: Spr. (fig. )1134, a wyrastaj¹ z kroksztynów wielobocznych arkadkowych (fig. )1135. Przy oknie K. h. szt. IV, tabl. rozk³ad kroksztynów œwiadczy o za³amaniu w tem miejscu dawnego ramienia kru¿ganku w kie- XXVIII g tam¿e h runku po³udniowym1136.

1127 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 273 (u góry). 1128 Ganek ten usuniêto na pocz¹tku XX wieku. 1129 Powstanie szko³y przyklasztornej ma œcis³y zwi¹zek z akcj¹ kasacyjn¹ Józefa II w odniesieniu do klarysek staros¹deckich. O dekrecie cesarza z 30 paŸdzienika 1781 roku – kasuj¹cym klasztory kontemplacyjne w krajach korony habsburskiej – klaryski dowiedzia³y siê 1 lutego 1782 roku, kiedy w klasztorze zjawili siê komisarze cesarcy, zajmuj¹cy i piêczêtuj¹cy maj¹tek konwentu. Na skutek d³ugotrwa³ych zabiegów sióstr, po kilkunastu miesi¹cach, Austria- cy odst¹pili od zamiaru kasacyjnego, co pozwoli³o przetrwaæ zarówno zakonnicom, jak i klasztorowi. PóŸniej nasta³y nieco lepsze czasy a nastêpca Józefa II – Leopold II – wyznaczy³ nawet w ramach rekompensaty roczn¹ pensjê dla ka¿dej zakonnicy, w wysokoœci 200 z³ reñskich. Wci¹¿ jednak nie wolno by³o klaryskom otworzyæ w Starym S¹czu nowicjatu. W³adze zgodzi³y siê nañ dopiero w 1811 roku, zobowi¹zuj¹c jednak klasztor do utrzymywania szko³y dla dziewcz¹t. Tê umieszczono w³aœnie w dawnym domu prepozyta. Niezale¿nie od powy¿szej, szkolnictwo staros¹dec- kie ma du¿o odleglejsze tradycje, a wzmianki o pierwszej szkole tutejszej pojawiaj¹ siê ju¿ w 1396 roku, nastêpnie u D³ugosza, i w kolejnych wizytacjach koœcielnych XVI-XVIII wieku, por. Kumor 1967, s. 342. 1130 Dzisiaj zwany Domem Kapelana. 1131 Elewacje zewnêtrzne zdobi dekoracja sgraffitowa z 1 po³. XVII wieku – typu architektonicznego, imituj¹ca regularne ciosy boniowania. W roku 2005 by³a ona konserwowana i czêœciowo zrekonstruowana przez art. kons. Adama Janczego. 1132 Górne fragmenty tynkowanych elewacji zewnêtrznych muru zdobi¹ dekoracje wykonane technik¹ sgraffito, konserwowane w czêœci w latach 1981-1985 roku przez art. kons. Józefa Furdynê oraz w 1990 roku przez art. kons. Adama Janczego (tarcza herbowa w naro¿niku zachodnim), por. WUOZwNS, nr inw. 1978, 3305, 3401; Szafran 1993, s. 285-286. 1133 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 279, 280. 1134 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 292. 1135 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 292. 1136 W œcianie zachodniej kaplicy zachowa³ siê gotycki portal ostro³ukowy z ok. 1400 roku, prowadz¹cy z przed- sionka do kaplicy œw. Kingi. Kaplica nakryta jest dwoma przês³ami gotyckiego sklepienia z ¿ebrami. Na zwornikach malowane s¹ herby Tr¹by – kardyna³a Jerzego Radziwi³³a oraz Cio³ek – kardyna³a Bernarda Maciejowskiego. 230 O³tarze w kaplicy œ. Kunegundy. O³tarz g³ówny naprzeciw arkady otworu z koœcio³a, jest barokowy, drewniany, malowany na marmur1137, z pos¹giem œ. Kunegundy1138. W trumience drewnianej oszklonej na o³tarzu przechowywane s¹ jej koœci1139. Dwa boczne o³tarze stoj¹ce w pobli¿u okna: œ. Franciszka i œ. Klary, pochodz¹ ze zniesio- nego koœcio³a Franciszkanów w Starym S¹czu. S¹ one framugowe, w stylu póŸnego renesansu niemieckiego1140, dobrego rysunku, lecz nieco prze³adowane ozdobami. Wyrób to stolarski z drzewa szlachetnego ciemnych barw z u¿yciem nieco z³ota i srebra. Jeden z nich zwany te¿ œ. Antoniego, ma p³askie powierzchnie z³ocone i zdobne we wzory wysciskane1141. Kaplica posiada ma³¹ galeryê organow¹.

Obrazy w kaplicy œ. Kunegundy. W 2 o³tarzach bocznych (pochodz¹cych ze zniesionego koœcio³a Franciszkanów) obrazy: œ. Franciszek i œ. Klara, malowane na drzewie, o t³ach wycis- kanych wzorzysto i posrebrzanych, zap. z po³owy XVI w1142.

Relikwiarz w kszta³cie szafeczki zamykanej1143. Na dnie obrazek (fig. )1144 przedsta- dopisek o³ówkiem na wia M. Bosk¹ z Dzieciêciem depc¹c¹ smoka, który w pysku trzyma jab³ko. U nóg jej po prawej lewym marginesie s. 124 rêkopisu: 1145 stronie ma³a postaæ biskupa klêcz¹cego in pontificalibus . Od r¹k jego biegnie w górê wstêga Mehoff. teka IV str. 32 pusta. Rysunek œmia³y i poprawny. Koloryt ¿ywy i jasny. P³aszcz M. B. wzorzysty i bogatemi obwódkami obszyty. Malowanie temper¹ na drzewie. T³o z³ocone. Dzie³o XVI w1146. Ramka p³aska, z³ocona, wysadzana fa³szywymi kamieniami mieœci zbiór relikwij.

1137 W kolorze czarnego marmuru dêbnickiego. Konserowany by³ w roku 1966 przez art. kons. Jacka Rada³owicza, Spis dokumentacji 1975, poz. 1051. 1138 Pos¹g z ok. 1470 roku, wys. 156 cm, rzeŸba konserwowana by³a w latach 1966-67 przez art. kons. Zofiê Medweck¹, Spis dokumentacji 1975, poz. 1053. 1139 W roku 1892 relikwie prze³o¿ono do srebrnej trumienki, ufundowanej przez hr. Edwarda Stadnickiego z Nawo- jowej. 1140 O³tarze zdobione s¹ miêsistym ornamentem ma³¿owinowo-chrz¹stkowym. W o³tarzu œw. Klary – obraz na desce o wymiarach 150 x 70 cm z przedstawieniem œwiêtej, w zwieñczeniu zaœ – Stygmatyzacja œw. Franciszka. W o³tarzu drugim – obraz œw. Antoniego, zaœ w zwieñczeniu – Przemienienie Pañskie. Obie te nastawy zosta³y zdemon- towane w latach siedemdziesi¹tych XX wieku a elementy przechowywane s¹ w klasztorze. 1141 Wyposa¿enie wnêtrza kaplicy Œw. Kingi by³o konserwowane w 1974 roku przez art. kons. Zofiê Medweck¹, po raz kolejny zaœ w roku 1996 przez art. kons. Teresê Pieni¹¿ek, por. WUOZwNS, nr inw. 3845, 3852. 1142 W rzeczywistoœci s¹ to obrazy: œw. Antoniego i œw. Klary. Na obrazie œw. Klary znajduje siê data 1686, która wyklucza wczeœniejsze pochodzenie tych dzie³. 1143 Dziœ obraz jest dzie³em autonomicznym, póŸniejsza szafeczka przechowywana jest osobno w muzeum klasztornym. Wymiary obrazu: 42 x 24 cm; wraz z ramk¹ relikwiarzow¹: 58 x 48 cm. 1144 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 309. 1145 Przedstawionym tu donatorem jest Jerzy – sufragan krakowski, w po³owie XV wieku jeden z najwybitniej- szych duchownych krakowskich. Karierê swoj¹ rozpocz¹³ jako franciszkanin, w roku 1433 zosta³ gwardianem w klasz- torze krakowskim (z osob¹ Jerzego ³¹czyæ mo¿na niektóre malowid³a œcienne w kru¿gankach franciszkañskich), zaœ w latach 1445-1461 powo³any zosta³ na stanowisko biskupa pomocniczego. W roku 1445 odby³ wizytê w klasztorze klarysek w Starym S¹czu. W bezpoœrednim zwi¹zku z tym wydarzeniem pozostaje ufundowanie obrazu Matki Boskiej, na którym u stóp Marii umieszczono klêcz¹c¹ postaæ fundatora Jerzego, por. Bochnak 1935, s. 3-5, il. 3; T. Dobrze- niecki, Œredniowieczny portret w sakralnej sztuce polskiej, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, t. 13, 1969, nr 1, s. 71, nr 94; E. £omnicka-¯akowska, Pocz¹tki portretu polskiego. Adoranci w polskim malarstwie tablicowym, miniaturowym i œciennym w wieku XV i w pierwszych dziesiêcioleciach wieku XVI, „Studia ród³oznawcze” t. 14, 1969, s. 15, 26, nr 34. Zwi¹zek sufragana Jerzego ze stolic¹ biskupi¹ pozwala przypuszczaæ, ¿e obraz zosta³ namalowany w Krakowie, na co wskazuj¹ równie¿ jego cechy stylistyczne, por. Gadomski 1981, s. 28, il. 14, 99; Gadomski 2004, s. 264; por. tak¿e Beiersdorf, Krasnowolski 1992b, s. 285-286; Labuda, Secomska 2004, s. 255, il 399, 401. 1146 Obraz powsta³ bez w¹tpienia przed po³ow¹ XV wieku. Jako przybli¿ony czas fundacji wskazaæ nale¿y rok 1445 – datê wizyty sufragana Jerzego w Starym S¹czu, por. Gadomski 1981, s. 95, 126; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 146-147, il. 76; Gadomski 2004, s. 264. 231 RzeŸby w kaplicy œ. Kunegundy Pos¹g œ. Kingi, na g³ównym o³tarzu, drewniany naturalnej wielkoœci i ubierany przez zakonnice w habit rzeczywisty, jest piêknem dzie³em snycerskiem z pocz¹tku XVI w. Stoi na podstawie z ornamentacy¹ p³askorzeŸbion¹ póŸnogotyck¹, w rodzaju przewróconej korony królewskiej. Ubrana w szaty gêsto fa³dowane, o fa³dach starannie wykonanych a o za³ama- niach z³agodzonych w duchu wczesnego renesansu. Welony podobno okrzesano dla w³o¿enia prawdziwych p³óciennych. Czêœci ubrane, s¹ starannem pierwotnem z³oceniem pokryte, wylo- ty rêkawów mocno poszczerbione. twarz i rêce kilkakroæ grubo i szpetnie przemalowane olej- no1147. W rêku trzyma model koœció³ka, o dobrych kszta³tach gotyckich, nie podobnego do koœcio³a klasztornego staros¹deckiego. Pos¹g podobno by³ zabrany z koœcio³a w Kamionce ma³ej (pow. Limanowa), gdzie znaj- dopisek o³ówkiem na lewym marginesie duje siê tryptyk, którego œrodek dziœ pusty okazuje œlady wyjêtego pos¹gu1148. s. 124 rêkopisu: Wysp. teka II, str. 45 Œ. Jan Chrzciciel. P³askorzeŸba drewniana (fig. )1149 z XV1150 w. z ornamentem zwojów roœlinnych w górze, jest skrzyd³em tryptyku. Drugiem skrzyd³em p³askorzeŸba œ. Barbary dopisek o³ówkiem na (fig. )1151, która znajdowa³a siê w korytarzu I piêtra klasztoru1152. Z obu tych skrzyde³ zrobio- lewym marginesie no w r. 1893 rodzaj tryptyku1153. s. 124 rêkopisu: St. Matejko teka I str. 8 Pietà snycerskiej roboty, mo¿e œredniowieczna. Pod grub¹ warstw¹ przemalowañ olej- nych straci³a cechy artystyczne1154. Cztery pos¹gi drewniane, wielkoœci nat., uchodz¹ce za portrety czterech „sióstr œ. Kin- gi”1155. S¹ to postaci zakonnic, podobne do œ. Kunegundy na o³tarzu kaplicy jej. Suknie ich z³ocone, twarze i rêce pokostowane na kolor cielisty. Robota snycerska gruba, zap. z XVII lub XVIII w.

Ró¿ne przedmioty w kaplicy œ. Kunegundy Relikwiarz z g³ow¹ œ. Kunegundy1156, zawiera podobno tak¿e jej rêkê1157. Mosiê¿ny z r. 1784 (Za³êski, Œ. Kinga, 115).

1147 Jest to rzeŸba gotycka z ok. 1470 roku, bêd¹ca najstarszym zachowanym wizerunkiem rzeŸbiarskim tej œwiêtej w sztuce polskiej. Konserwowana by³a w roku 1974 przez art. kons. Zofiê Medweck¹, por. WUOZwNS, nr inw. 3852. W trakcie prac uzupe³niono ubytki i zrekonstruowano pierwotny kszta³t gotyckich draperii, por. W. £uszczkie- wicz, O pos¹¿ku drewnianym œw. Kingi w Starym S¹czu, SKHS, t. 5, 1896, s. XL; A. Kydryñska, Wybrane problemy konserwacji dzie³ sztuki w œrodkowej czêœci polskich Karpat, „Karpaty”, 1975, nr 1/2, s. 33, 37; M. Kornecki, W krêgu sztuki Klasztoru Staros¹deckich Klarysek, „Currenda”, 1981, nr 5-8, s. 143; Kornecki 1990, s. 92, 99-100. 1148 Tryptyk ten przechowywany jest obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Przypuszczenia Tomkowi- cza nie sposób definitywnie wykluczyæ, jednak bardziej prawdopodobne wydaje siê, i¿ szafa œrodkowa (o g³êbokoœci 18 cm) mieœci³a pierwotnie drewnian¹ figurê Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, por. Gadomski 1981, s. 79, ryc. 2, il. 63. 1149 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 323. 1150 W istocie p³askorzeŸba powsta³a póŸniej, w 2 æw. XVI wieku. 1151 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 324. 1152 Andrzej M. Olszewski w³¹czy³ p³askorzeŸby staros¹deckie do dzie³ warsztatu Mistrza Pasji Przydonickiej, por. Olszewski 1973, s. 75-76, 83. 1153 Obecnie przechowywany jest na parterze kru¿ganków, wymiary ca³kowite 104 x 148, wymiary skrzyde³: 119 x 52 cm. Na rewersach malowana scena Modlitwy w Ogrojcu (na rewersie p³askorzeŸby œw. Jana – malowana postaæ Chrystusa, na rewersie œw. Barbary – œpi¹cy aposto³owie). Tryptyk konserwowa³ w 1991 roku art. kons. Adam Janczy, por. WUOZwNS, nr inw. 3423. 1154 Powsta³a w 1 po³. XVI wieku, wys. 75 cm, cia³o Chrystusa znacznie zmniejszone. W kapitularzu klasztor- nym przechowywana jest jeszcze p³askorzeŸba z przedstawieniem Piety, zapewne z pocz¹tku XVII wieku, wprawiona w ramy relikwiarza o wymiarach 51 x 51 cm. 1155 Nie zachowa³y siê do dzisiaj. 232 1156 Dwa najstarsze relikwiarze na czaszkê œw. Kingi nie zachowa³y siê. O pierwszym wiadomo tyle, i¿ by³ srebrny i bardzo skromny artystycznie. To w³aœnie spowodowa³o, i¿ ksieni staros¹decka Anna Lipska postanowi³a ufundowaæ w 1651 roku relikwiarz nowy, wykonany ze z³ota. Mia³ on formê szeœciobocznej puszki, podtrzymywanej przez szeœæ anio³ków. Piêæ boków relikwiarza ozdabia³y sceny z ¿ycia œw. Kingi, zaœ szósty wype³nia³o przeszklenie, pozwalaj¹ce ogl¹daæ wewn¹trz czaszkê Œwiêtej. Podobnie ozdobiona by³a pokrywa puszki, na której z³otnik umieœci³ wizerunki kilku cudów œw. Kingi, ka¿dorazowo zaopatrzone w zwiêz³y tekst opisuj¹cy. Ca³oœæ wieñczy³a z³ota korona królewska z jab³kiem i krzy¿em, wysadzona drogimi kamieniami. Na relikwiarzu umieszczono te¿ napis informuj¹cy, i¿ fundowa³a to precjozum w roku 1651 ksieni Anna Lipska wraz z 63 zakonnicami (Anno Domini Millesimo secentesimo quinquagesimo primo Anna Lipska Abbatissa Conventus antiquae Sandecz hoc opus fieri coravit, una cum sexaginta tribus Sororibus suis, Beatissimae Matri Suae Cunegundi, utri suum, dant, donat, dedicant, nempe, quod de ipsius Regali fonte quotidie hauriant (sic), hoc sibi tamquam gratissimae filiae devotissime offerunt), por. dokumenty procesu beatyfikacyjnego, k. 448. Wed³ug zapiski klasztornej, na wykonanie relikwiarza zu¿yto 1129 i pó³ czerwonych z³otych wêgierskich i 160 czerwonych z³otych z³ota koronnego, zaœ przyozdabia³o go dodatkowo 425 diamentów i 186 rubi- nów. Kosztownoœci te wielokrotnie musia³y byæ potem ukrywane, a nawet zamurowywane w klasztorze, z powodu niespokojnych czasów. I tak, podczas najazdu szwedzkiego 1655 roku, srebrn¹ trumienkê oraz czaszkê Kingi – prze³o- ¿on¹ natenczas do drewnianego relikwiarza – zamurowano w skrytce klasztornej, zaœ pusty relikwiarz z³oty wywieziono do Krakowa, gdzie ukryty zosta³ w koœciele Œw. Andrzeja (klarysek). Pozostawa³ tam jeszcze w 1684 roku, a odwa¿o- no siê go przywieŸæ do Starego S¹cza dopiero przed sam¹ beatyfikacj¹ Kingi w 1690 roku. W zwi¹zku z zupe³nym ogo³oceniem klasztoru z kielichów mszalnych i monstrancji – pokradzionych przez Szwedów – ksieni zadecydowa³a, i¿ najstarszy relikwiarz srebrny na czaszkê Kingi przeznaczony zostanie na wykonanie nowej, bardzo potrzebnej monstrancji. Por. Kowalski, Fischer 1992, s. 126-127. 1 lutego 1782 roku pojawili siê w klasztorze klarysek austriaccy komisarze cesarscy, którzy po odczytaniu dekretu kasacyjnego Józefa II przyst¹pili do zajmowania – na rzecz pañ- stwowej mennicy i tzw. funduszu religijnego – wszystkiego, co przedstawia³o wiêksz¹ wartoœæ materialn¹. Ich ³upem pad³y nie tylko srebrne paramenty i utensylia koœcielne – monstrancje, kielichy, puszki, ale i szaty liturgiczne, a tak¿e relikwiarze, w tym najcenniejszy – z³oty. Jednak¿e Austriacy nie zdecydowali siê przetopiæ tego precjozum, przeto poœpiesznie przychylili siê do proœby austriackiego naczelnika kopalni soli w Wieliczce i czêœæ zarekwirowanego skarbca klarysek (srebrn¹, z³ocon¹ monstrancjê wysadzan¹ granatami, srebrny, z³ocony krzy¿, kilka srebrnych kielichów, tac i lichtarzy oraz msza³ ze srebrnymi okuciami) – w tym relikwiarze – przekazali do Wieliczki, na wyposa¿enie podziem- nej kaplicy b³. Kingi w kopalni soli. Na skutek szeroko zakrojonej akcji dyplomatycznej klarysek, po roku protestów, zabiegów i mod³ów, cesarz Józef II odst¹pi³ od kasaty klasztoru staros¹deckiego, jego urzêdnicy musieli zatem oddaæ prawowitym w³aœcicielkom, wszystko, co rok wczeœniej zagarnêli. Jako¿ i oddali, zatrzymuj¹c jednak to wszystko, co wykonane by³o z kruszcu. Wtedy to w³aœnie przepad³a srebrna trumienka fundacji kardyna³a Maciejowskiego, z³oty relikwiarz na g³owê Œwiêtej i dwa dalsze srebrne. Do Starego S¹cza czaszka œw. Kingi, a tak¿e pozosta³e relikwie i pami¹tki po Œwiêtej powróci³y w drewnianych skrzynkach, obwi¹zane p³ótnem, tam¿e, s. 206-213. Bogatszych i bar- dziej ozdobnych opraw kruszcowych relikwie te doczeka³y siê dopiero w sto lat póŸniej, kiedy w 1879 roku sprawiono srebrny relikwiarz na czaszkê œw. Kingi. Wykonali go – za staraniem ówczesnej zakrystianki s. Anny Foeher – z³otnicy wiedeñscy Blach i Bauer, zaœ wartoœæ relikwiarza obliczano ówczeœnie na 350 z³ reñskich, do czego dochodzi³y jeszcze ametysty i turkusy – za 215 reñskich. Uroczystego przeniesienia relikwi œw. Kingi dokona³ 7 listopada 1879 roku ks. Matuziñski, tam¿e, s. 216. Fotografiê tego relikwiarza zamieszcza Kornecki 1990, il. 12. 1157 Przedramiê Œwiêtej umieszczone by³o niegdyœ w srebrnym relikwiarzu w kszta³cie rêki, z d³oni¹ o trzech palcach wyprostowanych i dwu zgiêtych, trzymaj¹cych ga³¹zkê z³otej lilii. Na palce nasuniête by³y wotywne pierœcienie – z³ote i srebrne – których w 1684 roku naliczono a¿ dwadzieœcia. Dooko³a podstawy relikwiarza w piêciu scenach przedstawione by³y cuda dokonane przez Œwiêt¹, a tak¿e umieszczony napis Benedic Haereditati Tuae dextera Tua Mater Sancta (B³ogos³aw dziedzictwu Twemu prawic¹ swoj¹, Matko Œwiêta). Jak wywnioskowaæ mo¿na z opisu – dokonanego w 1684 roku na potrzeby prowadzonego procesu beatyfikacyjnego – w po³owie wysokoœci relikwiarza umieszczono pod³u¿ne przeszklenie, pozwalaj¹ce dojrzeæ w œrodku koœci, które ryty napis objaœnia³: Brachium Sancte Cunegundis (ramiê Œwiêtej Kunegundy). Trudno dziœ ustaliæ kiedy ów relikwiarz móg³ powstaæ, jednak wydaje siê, i¿ nie wczeœniej ni¿ w 1603 roku, kiedy szcz¹tki Kingi przek³adano do srebrnej trumny-relikwiarza, fundacji kardyna³a B. Maciejowskiego, por. Kowalski, Fischer 1992, s. 122-123. Przechowywany dzisiaj w klasztorze relikwiarz z koœci¹ przedramienia Œwiêtej jest – jak siê wydaje – dzie³em z³otniczym skompilowanym z elementów prze³omu XVII i XVIII wieku z klasycyzuj¹c¹ podstaw¹, wykonan¹ w XIX stuleciu. Bez bli¿szych oglêdzin trudno jednak oceniæ w jakiej czêœci – i czy w ogóle – zachowa³y siê w nim elementy pierwotnego relikwiarza na rêkê œw. Kingi, z pocz¹tku XVII wieku, por. Kornecki 1990, s. 92, 105 oraz il. 9. Oprócz relikwiarza w kszta³cie rêki, by³ jeszcze niegdyœ w klasztorze nastêpny, maj¹cy formê wie¿y, pó³ ³okcia szerokiej i na ³okieæ wysokiej. Nie³atwo zorientowaæ siê z XVII-wiecznego opisu co do formy tego dzie³a z³otniczego, jednak wydaje siê, i¿ by³a to struktura piêtrz¹cych siê ku górze coraz wê¿szych kondygnacji, z filarkami i przeszkleniami wype³niaj¹cymi a¿ury. W dolnej czêœci wie¿y widaæ by³o bia³¹ tunikê Œwiêtej, a obok niej kilka przedmiotów wi¹zanych wedle tradycji z King¹: jaspisow¹ ³y¿eczkê ze srebrn¹ rêko- 233 Krata ¿elazna, drobnokuta, rysunku renesansowego, dobrego wykonania, zamyka otwór pustego sarkofagu niegdyœ Kingi, od strony kaplicy œ. Kunegundy czyli zakonnic.

Organki przenoœne (pozytyw)1158 niewielkie, czarne, przyozdobione robot¹ snycersk¹ XVIII w.

Obrazy w klasztorze Œciany korytarzy na parterze pokrywaj¹ obrazy olejne na p³ót- nie. Lichego pêdzla s¹ obrazy cudów œ. Kunegundy1159, zap. te które by³y malowane w r. 1698. Wielkie, kszta³tu le¿¹cego, ka¿- dy sk³ada siê z trzech czêœci. Na dopisek o³ówkiem na lewym marginesie jednym widok fantastyczny zam- s. 125 rêkopisu: rys. ku pieniñskiego (fig. )1160. Po- o³ówkowy kalka ze staci ludzkie ubrane s¹ w stroje szkicu L. £epkow- skiego XVII w.

jeœci¹, pochewkê na no¿yk, wykonan¹ z rogu jednoro¿ca, ponadto trzy szklane, okr¹g³e relikwiarzyki ze srebrnymi i z³oconymi przykrywkami, a tak¿e kryszta³owy relikwiarz oraz dwie miniaturowe srebrne puszki, wi¹¿¹ce siê poprzez sw¹ dekoracjê z histori¹ œciêcia œw. Jana Chrzciciela – jedna z puszek zawiera³a zreszt¹ g³owê Œwiêtego, misternie r¿niêt¹ w jakimœ bia³ym kamieniu. W drugiej kondygnacji wie¿owego relikwiarza przechowywane by³y relikwie ró¿nych œwiêtych – œw. Eupredidy, œw. Stanis³awa, œw. Jadwigi, œw. Tekli i œw. Antoniego. Ostatni¹ kondygnacjê uformowano w kszta³cie latarni, na czterech kolumienkach przykrytych daszkiem w srebrn¹ ³uskê. W kondygnacji tej umieszczony by³ – jak chce opis – oœmioboczny (w istocie – dwunastoboczny) kubek z kryszta³u górskiego – podobnie jak pozosta³e przedmioty – maj¹cy nale¿eæ do Kingi. Latarniê zdobi³ tak¿e herb Szreniawa i ryte litery A.L.A.S.S. – wskazuj¹ce, i¿ relikwiarz móg³ byæ w XVII wieku fundacj¹ Aleksandra Lubomirskiego, starosty spiskiego, zob. Kowalski, Fischer 1992, s. 123-124. Jak wszystkie utensylia klarysek wykonane z kruszcu, relikwiarze te przepad³y w trakcie kasaty klasztoru, prowadzonej przez Austriaków na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych XVIII wieku. 1158 Jest to dwuczêœciowy pozytyw przenoœny – czêœæ górna mieœci piszcza³ki i trakturê, dolna – miechy. Wy- miary: czêœci dolnej 82 x 104 x 76 cm, górnej: 70 x 83 x 65 cm. Instrument powsta³ w 1 po³. XVII wieku w pracowni Jakuba Wojtowicza i Bart³omieja Febowskiego, remontowany by³ w 1730 roku przez Józefa Krzemyckiego, a ostatnio – w latach 1976-79 przez Andrzeja Fio³kê i Paw³a Gajdzicê. Por. Go³os, Polskie organy , Warszawa 1972, s. 358; J. Chwa³ek, Budowa organów. Wprowadzenia do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce, „Biblio- teka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków”, seria B, t. 31, 1971, cz. 1, s. 199-203, cz. 2, s. 99-100. W opinii prof. Jurgena Petera Schindlera (który ogl¹da³ instrument 30 paŸdziernika 1991 roku) autorem pozytywu jest Stefan Cunz z Norym- bergi, pracuj¹cy w latach 1580-1610. Oprócz tego instrumentu, w klasztorze zachowa³ siê nastêpny – pozytyw szka- tulny z po³. XVII wieku, o wymiarach 46 x 38 x 71 cm. Autorami instrumentu s¹ – wed³ug wyrytej we wnêtrzu sygnatury – Jakub Wojtowicz i Bart³omiej Febowski, remontowa³ zaœ instrument w roku 1730 – Józef Krzemycki. Por. Chwa³ek, op. cit., loco cit. Jest jeszcze kolejny – portatyw (lub szparga³) ufundowany z okazji jubileuszu ksieni Konstancji Jorda- nówny (1694-1714), o wymiarach 32 x 83 cm, z bogat¹ dekoracj¹ malarsk¹ na wewnêtrznej stronie wieka (w tle pejza¿owym herb Tr¹by i data 16[..]. Pochodzi zatem jeszcze z XVII wieku. Por. Go³os, Polskie organy , s. 358, gdzie instrument ten datowany na pocz¹tek wieku XVIII. 1159 Na cykl ten sk³adaj¹ siê cztery p³ótna, na ka¿dym z nich znajduj¹ siê po trzy owalne sceny zamkniête w malowanych obramieniach ma³¿owinowych. Na pierwszym z nich: Ugaszenie po¿aru w salinach bocheñskich, Wypro- szenie pomocy bartnikom po zniszczeniu pasieki i Uzdrowienie poparzonej dzieweczki w po¿arze wsi Kurów; na drugim: Uzdrowienie Miko³aja plebana w BieŸdziedzy, Uzdrowienie Miko³aja z Tylmanowej i Ochrona sióstr klarysek przed Tatarami (scena rozgrywa siê na tle górzystego krajobrazu Pienin z warownym zamkiem o dwóch wie¿ach zwieñczonych krenela¿em, kompozycja ta zosta³a ods³oniêta przez art. kons. Józefa Furdynê w roku 1988, by³a bowiem wówczas zas³oniêta innym wizerunkiem z cyklu Cudów œw. Kingi: Uwolnienie opêtanego), na trzecim: Odpêdzenie zbójców od klasztoru staros¹deckiego, Przywrócenie do ¿ycia Jaros³awa z Go³kowic i Uzdrowienie niewiasty z Barcic, na czwartym: Wypêdzenie czarta, Uleczenie biskupa krakowskiego Paw³a z Przemankowa i Obrona sióstr Klarysek przed Tatarami (na tle rozleg³ego pejza¿u, z góruj¹cym nad okolic¹ zamkiem pieniñskim, namalowano poœcig Tatarów 234 Z lepszych obrazów s¹: portret kard. Radziwi³³a1161 (wed³ug £uszczkiewicza, op. cit, ...... ), orygina³ tego, który znajduje siê w Krakowie w klasztorze Franciszkanów; i portret w rodzaju Baciarellego biskupa w ca³ej postaci1162, z h. Korczak (3 wrêby i pó³ psa w górze). W koryta- rzach I piêtra s¹ równie¿ obrazy olejne, treœci religijnej, ma³ej wartoœci, mo¿e te które wykona- no 1699 r.

Chrystus mi³osierny i N. P. Marya bolesna w pó³figurach, czyli tzw. Chrystus w studni1163, na korytarzu I piêtra, rzekome dzie³o Holbeina, malowane na drzewie, o tle z³oconem (fig. )1164 dopisek o³ówkiem na jest obrazem znacznej wartoœci z XVI w., mo¿e z koñca jego1165. Postaci s¹ wielkoœci ma³ej lewym marginesie s. 125 rêkopisu: natury. P³aszcz M. B. ciemno zielony, suknia czerwona, t³o wyciskane w motyw granatu. Ma- Wyspiañski, teka II, lowanie archaiczne, twarde, pe³ne wyrazistoœci, kilkakrotnie odnawiane1166. Jest to dar dwóch str. 47. sióstr Wêgierek, które w drugiej po³owie XIX w. by³y w klasztorze (mówiono w r. 1893)1167. za uciekaj¹cymi zakonnicami). Obrazy powsta³y istotnie w roku 1698. Jak zauwa¿a Marian Kornecki, powstanie tego cennego dla hagiografii Ÿród³a zawdziêczaæ nale¿y atmosferze towarzysz¹cej procesowi beatyfikacji Kingi. Walor dekoracyjny podkreœla ujêcie ka¿dej sceny w obramienie z ornamentu ma³¿owinowego. Niektóre sceny, jak choæby ocalenie klarysek pod zamkiem pieniñskim, s¹ dodatkowo atrakcyjne z uwagi na wiele – na pozór drugorzêdnych – realiów (stroje, pojazdy, architektura). Identyfikacjê poszczególnych tematów u³atwiaj¹ inskrypcje pisane staropol- szczyzn¹, a ka¿de z ukazanych wydarzeñ ma w tym przypadku Ÿród³ow¹ lub literack¹ podbudowê, Kornecki 1990, s. 94, 102-103, il. 41-44; ten¿e, W krêgu sztuki Klasztoru , s. 144; D. Œladecki, Ikonografia B³ogos³awionej Kingi w sztuce na terenie Diecezji Tarnowskiej, „Currenda”, 1989, nr 7-9, s. 382-383, il. 6-7. 1160 Pozosta³oœci zamku pieniñskiego – gdzie wedle legendy mia³a siê schroniæ œw. Kinga z zakonnicami, w czasie najazdu tatarskiego – znajduj¹ siê do dziœ na Zamkowej Górze, w masywie Trzech Koron. Zdaniem Ko³odziejskiego, inicjatywa budowy tego fortalicjum wysz³a od ksiê¿nej Kingi i w jego murach klaryski znalaz³y schronienie w czasie najazdu Tatarów w 1287 roku. Dalszych studiów wymaga natomiast problem niejasnych losów zamku po œmierci Kingi i precyzyjnego wyznaczenia kresu u¿ytkowania tej budowli, zob. Ko³odziejski 1992, s. 18-19. Na ruiny zamkowe bar- dzo wczeœnie zwrócono uwagê: pierwszym by³ tu Szczêsny Morawski, odrêbne dzie³ko poœwiêci³ im monogramista F.W., Zameczek Œwiêtej Kingi w Pieninach, Krosno 1896. 1161 Obraz powsta³ oko³o 1600 roku, wymiary 170 x 116 cm, olejny na p³ótnie, wstawiony w architektoniczne ramy flankowane pilastrami hermowymi, w belkowaniu inskrypcja: GEORGIUS RADZIWILL CARDINALIS EPISCO- PUS CRACOVIENSIS REFORMATOR MONASTERY HUIUS, zob. Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 324, 328, il. 54. 1162 Chodzi zapewne o portret kardyna³a Adama Komorowskiego, powsta³y w koñcu XVIII wieku, wymiary 250 x 168 cm. 1163 Jako pierwszy odnotowa³ obraz £uszczkiewicz 1891a, s. LXXXV. Temat „Chrystus w studni” pozostawa³ – podobnie jak w po³. XV wieku – apologi¹ Eucharystii i wyrazem reakcji na tezy husyckie, por. Z. Kruszelnicki, Obraz z Donaborowa i zagadnienie ikonografii „Chrystusa w studni”, „Teka Komisji Historii Sztuki”, t. 3, 1965, s. 77-150, zw³. 77, 87; Gadomski 1988, s. 51; Gadomski 2004, s. 283; Labuda, Secomska 2004, s. 256. 1164 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 321 . Zob. te¿ KZS 1951, s. 40, il. 27; Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s.318, 321, il. 44; Gadomski 1988, il. 187; Labuda, Secomska 2004, il. 535; £opatkiewicz 2005, s. 63, 64, il. 5; £opat- kiewicz T. 2006, s. 355, il. 15. 1165 Obraz staros¹decki nie jest oczywiœcie dzie³em XVI stulecia. Wiêkszoœæ autorów jest ostatnio zgodna w dato- waniu i widzi w nim dzie³o ostatniej æwierci XV wieku (œciœlej oko³o roku 1480); por. Walicki 1961, s. 318; Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 318; Gadomski 1988, s. 164; Gadomski 2004, s. 283; Labuda, Secomska 2004, s. 256. 1166 Wymiary obrazu: 56 x 61 cm, tablica wstawiona jest w a¿urowe ramy snycerskie, z ornamentem ma³¿owinowo- chrz¹stkowym. Obecnie w kaplicy Loretañskiej. 1167 Wêgierskiej proweniencji obrazu nie sposób w tym przypadku ca³kowicie wykluczyæ. Wysuniêta przed laty sugestia o autorskim zwi¹zku obrazu w Starym S¹czu z tryptykiem z Blizanowa (w starszej literaturze okreœlanym mianem tryptyku z ¯ernik) por. Walicki 1961, s. 318, nr 100; Polak-Trajdos 1970, s. 153; T. Dobrowolski, Dwa cechowe obrazy krakowskie z XV wieku. Przyczynek do problemu szko³y oko³o r. 1450 i twórczoœci mistrza o³tarza z ¯ernik, Poznañ 1976, s. 66-70, opiera³a siê – zdaniem Gadomskiego – przede wszystkim na podobieñstwie typów fizjono- micznych, zw³aszcza twarzy Marii, o d³ugim nosie, w¹skich oczach i zas³oniêtym chust¹ czole. Tym samym jednoœci autorskiej obrazu ze Starego S¹cza i tryptyku z Blizanowa nie mo¿na uwa¿aæ za rzecz ca³kowicie pewn¹. Por. Gadomski 235 „Adoracya Trójcy œ.” w kaplicy Loretto, obraz du¿y olejny na p³ótnie, rzekomo van Dycka. U góry Trójca œ., do³em ca³e grono Œwiêtych. By³ niegdyœ piêkny, lecz prawie ca³y przemalo- wany grubo. Tylko po brzegach pozosta³e postacie: z jednej strony œ. Klemens papie¿ – z dru- giej dwie inne g³owy, wskazuj¹ dobrego malarza, zap. z XVII w.

M. Boska bolesna w kaplicy Loretto, obraz szko³y boloñskiej XVII w. Postaæ wielkoœci ma³ej natury, widoczna po kolana, rêce z³o¿one.

Kilka starych obrazów na chórze zakonnic i w korytarzach. S¹ zupe³nie zepsute przema- lowaniem.

Kotsisa? ma byæ obraz œ. Kinga wskrzeszaj¹ca Andrzeja wêg. syna jej brata Stefana1168. Wed³ug podania W³adys³aw brat Andrzeja i jego wspó³zawodnik do tronu wys³a³ na niego skrytobójców, którzy schronionego u ciotki w S¹czu porwali i utopili w Nidzie. Zw³oki odes³a- no do S¹cza. Œ. Kinga w niepokoju o jego duszê wskrzesi³a go, lecz upewniwszy siê o jego zbawieniu, na w³asne jego ¿¹danie znowu umrzeæ mu kaza³a1169.

Malowanie na szkle. W korytarzu parteru, w jednem z okien na wirydarz, blisko furty, 2 ³adne szybki okr¹g³e, obie maj¹ szlaczki obwodowe z girland renesansowych. Na jed- nej: Stygmatyzacya œ. Franciszka1170; na drugiej Œ. Stanis³aw b. i m. na tle starego widoku Ska³ki. Widaæ od wschodu gotyckie prezbiteryum koœcio³a i apsydê wieloboczn¹. U do³u mur obronny zazêbiony1171.

RzeŸby w klasztorze1172 Pasyjka z koœci s³oniowej w kaplicy Loretto; rzeŸba piêkna bardzo, nogi Chrystusa przy- bite ka¿da z osobna.

1988, s. 163-164. Warto w tym miejscu zwróciæ jednak uwagê na podnoszony od lat zawi¹zek dzie³a staros¹deckiego z obrazem (o tym samym temacie) z katedry w Koszycach (obecnie w Muzeum Sztuki Piêknych w Budapeszcie), zob. Walicki 1961, s. 318; Polak-Trajdos 1970, s. 153; Dobrowolski, Dwa obrazy krakowskie , s. 67, 69; Gadomski 1988, s. 163-164, il. 185-186. Byæ mo¿e zatem na ten „wêgierski œlad”, odnotowany tu przez Tomkowicza, bêdzie trzeba zwróciæ uwagê w przysz³ych badaniach. 1168 Obraz olejny na p³ótnie – wymiary 67 x 96 cm – jest darem ks. Edwarda Szerszenia z 14 czerwca 1880 roku. Obecnie malowid³o zawieszone jest w kaplicy œw. Kingi. Wskrzeszenie królewicza Andrzeja publikuje Kowalski, Fischer 1992, s. 80. 1169 Podanie odnosi siê do historycznego faktu utopienia w Nidzie pod Chrobrzem – przez nas³anych ludzi króla W³adys³awa IV – rzekomego królewicza wêgierskiego Andrzeja, w 1290 roku. By³ to jednak samozwaniec, bowiem prawdziwy Andrzej nie ¿y³ ju¿ od 1278 roku. Nie zwa¿aj¹c na to, Kinga sprowadzi³a zw³oki do Starego S¹cza i nakaza³a pochowaæ je z honorami, Kiryk 1979a, s. 51. 1170 Obecnie ju¿ go nie ma w klasztorze. 1171 Witra¿yk ten, o œrednicy 27 cm, przechowywany jest obecnie w muzeum klasztornym. Pochodzi on najpewniej z po³. XVI wieku. Konserwowany by³ w 2000 roku w pracowni konserwatorskiej Muzeum Archidiecezjalnego w Krakowie. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 318, zaliczaj¹ go do grupy tzw. witra¿y „gabinetowych”, datuj¹c zabytek staros¹decki na 2 po³. XVI wieku. 1172 Tomkowicz nie wymienia nastêpuj¹cych rzeŸb: Matka Boska z Dzieci¹tkiem, ok. roku 1500, wys. 90 cm, draperie silnie przestrugane, polichromowana, z³ocona; Grupa Pasji – œw. Maria Magdalena spod Krzy¿a, 1. po³. XVI w., wys. 75 cm, Matka Boska Bolesna, wys. 103 cm, œw. Jan Ewangelista, wys. 115 – konserwowana w 1987 roku na ASP w Krakowie. Do Pasji tej przynale¿y warsztatowo Ukrzy¿owanie, wys. 150 cm, z czterema czworolistnymi medalio- nami p³askorzeŸbionymi, z atrybutami ewangelistów, konserwowane w latach 1982-83 przez art. kons. Józefa Furdynê i Tadeusza Pawlika, por. Szafran 1993, s. 285-286. Pos¹g œw. Anny Samotrzeæ, wys. 140 cm (zrealizowany w tzw. konwencji perspektywy genealogicznej) pochodzi z ok. 1470 r. Obecnie jest on umieszczony w o³tarzyku w kapitularzu. RzeŸbê œw. Anny po raz pierwszy opublikowa³ Olszewski 1965, s. 282-283, il. 5. Warte wzmianki s¹ równie¿ 4 rzeŸby 236 S³awny Krucyfiks, który mia³ przemówiæ do œ. Kingi. Jest on rzeŸbiony z drzewa. Chrystus wielkoœci naturalnej, cia³o roboty grubszej, g³owa pojêta realistycznie zwieszona z otwartemi usty i oczyma, pe³na wyrazu mi³oœci, zda siê mówiæ. Ca³oœæ zeszpecona przemalowaniem farbami pokostowemi. Wed³ug tradycyi miejscowej g³owa jest star¹ i jakoby autentyczn¹ – cia³o dorobione, póŸniejsze. £uszczkiewicz (op. cit.) zaprzecza mu autentycznoœci i pochodzenie jego k³adzie w wiek XVII lub XVIII.

Krucyfiks procesyonalny z postaci¹ Chrystusa z XVI w. porzucony w sk³adzie obok koœ- cio³a, mo¿e dawnym kapitularzu1173.

P. Jezus na osio³ku*, z kó³kami do wo¿enia po procesyach – w korytarzu I piêtra. Wiel- koœæ natur., robota snycerska pe³na charakteru œredniowiecznego. Mocno zniszczony, farby zesz³y, drzewo spróchnia³e1174. Stary zwyczaj wo¿enia na procesyach Chrystusa na osio³ku, utrzyma³ siê w Polsce do XVIII w. W Kra- kowie ostatni raz wo¿ono go w r. 1735 czy 1736 (Muczkowski, Bractwa jezuickie, str. 45). Ale jeszcze w r. 1780 w³adza dyec. krak. z powodu nadu¿yæ wyda³a zakaz wo¿enia Chrystusa na osio³ku (X. P. Rzymski, Wyk³ad obrzêdów koœcielnych, Warszawa 1857, str. 309; cyt. u Pagaczewskiego, Jase³ka, str. 43 nota).

P. Jezus przy s³upie (Biczowanie) rzeŸba drewniana1175 pe³na; na s³upie h. Prawdzic i napis: Przemys³aw Domihowski (sic) Opat Czyrzecki (sic) Sekretarz Króla Jegomoœci1176 A.D. 1661

Pos¹g M. Boskiej Ró¿añcowej w dormitarzu, ze zniesionego klasztoru Franciszkanów staros¹deckich (Sygañski, Arendy, 84)1177.

* Podobno ten znajduje siê obecnie w Muzeum narod. w Krakowie, w oddziale œredniow. na przyziemiu wie¿y ratuszowej. z szopki bo¿onarodzeniowej, o cechach póŸnogotyckich, zapewne z po³. XVI w. S¹ wœród nich królowie: Kasper (wys. 28 cm), Melchior (wys. 35 cm) i Baltazar (wys. 37 cm) oraz Pastuszek (wys. 33 cm). Figurki Melchiora i Baltazara ubrane s¹ w szaty z materii. Z dzie³ plastyki póŸnogotyckiej wymieniæ mo¿na ponadto dwie hermy drewniane œw. Klary i œw. Kingi (wys. 48 cm), pochodz¹ce zapewne z 2 po³. XVI wieku. 1173 Zachowany, obecnie w zakrystii wewnêtrznej. 1174 Wymiary: 200 x 119, wys. rzeŸby Chrystusa: 143 cm. RzeŸba o cechach póŸnogotyckich, najpewniej z 1 po³. XVI wieku, wzmiankowana przez autorów KZS 1951, s. 41, il. 46. Por. tak¿e Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 319. 1175 Wymiary rzeŸby wynosz¹: wys. Chrystusa 166 cm, wysokoœæ ca³kowita: 196 cm. W inskrypcji widnieje data 1664, ponadto koñczy j¹ tekst: ROBI£ GABRIEL PADWANI. Gabriel Padwani by³ rzeŸbiarzem w³oskim pracuj¹cym w latach osiemdziesi¹tych XVII wieku w Starym S¹czu. W 1685 w mieœcie tym urodzi³a mu siê córka Anna. Cztery lata póŸniej sprzeda³ dwa place w Starym S¹czu (jeden zabudowany). RzeŸby Padwaniego odznaczaj¹ siê du¿ymi walorami artystycznymi, s¹ bardzo poprawne anatomicznie, wykonane i skomponowane w sposób przemyœlany, ³¹cz¹cy dynamikê ruchu z ekspresj¹ uczuciow¹. Ich tematyka pasyjna zdaje siê œwiadczyæ, ¿e byæ mo¿e pierwotnie przeznaczone by³y do klasztornych misteriów wielkopostnych. Na temat dzia³alnoœci Padwaniego por. Bazielich 1939, s. 72-73; Bazielich 1966, s. 199-200; Barycz, Stary S¹cz poprzez stulecia , op. cit., s. 74, 77-78; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 393; SAP, t. 6, s. 391. Badania Wiktora Bazielicha pozwoli³y odnaleŸæ tak¿e innych snycerzy pracuj¹cych dla klasztoru klarysek w koñcu XVII i na pocz¹tku XVIII wieku. S¹ nimi Krystian – notowany od 1673 roku oraz Czajowicz vel Czajowski – wzmiankowany w roku 1706, por. Bazielich 1966, s. 199-200. 1176 Chodzi tu o Przemys³awa Domiechowskiego, opata klasztoru w Szczyrzycu, który w roku 1664 podarowa³ rzeŸbê staros¹deckim klaryskom. 1177 Dziœ pos¹gu tego ju¿ nie ma. 237 Pos¹gi œ. Kunegundy i œ. Franciszka w chórze zakonnic (tam¿e), Grupy pos¹gów: P. Jezus smuc¹cy siê1178, P. Jezus pod krzy¿em i P. Jezus biczowany, na I piêtrze klasztoru, mia³a sprowadziæ z Rzymu ksieni Anna Lipska w XVII w. (Sygañski, Arendy, 91-92).

Pami¹tki po œ. Kunegundzie przechowywane w klasztorze, w chórze czyli oratoryum zakonnic (reprodukowane barwnie we Wzorach sztuki œredniowiecznej). dopisek o³ówkiem Sztuæce. £y¿ka, d³ug. 0.18 m. Sam czerpak z jaspisu (krwawnik? – T.D.)1179 czerwonawo T. Dobrowolskiego na szarego w ¿y³ki bia³e; niewielki, jak u ³y¿ki dzieciêcej na zupê, jest kszta³tu ostro³ukowego po lewym marginesie s. 127 rêkopisu: obu koñcach; po stronie wypuk³ej biegnie wzd³u¿ kantowaty „drut”; ujêty jest w oprawê srebrn¹ (poprawki wed³ug poz³acan¹ czy z³ot¹ (z³ot¹? – T.D.) okalaj¹c¹ jego brzegi i z¹bkowan¹. To ujêcie, zapomoc¹ Wzor. Szt. Œredniow., 3 listów jakoby winnych ³¹czy siê z trzonkiem srebrnym stanowi¹cym wspóln¹ ich ga³¹zkê. Serya II, Warszawa 1855-1858, Tablica V Trzonek jest prostym i cienkim, doœæ d³ugim i œcieñczonym ku zakoñczeniu, które tworzy odtwarza ³y¿kê i oba ga³¹zka ozdobna. trzonki w repr. barwnej ± wielkoœci samych przedmiotów) Trzonek od no¿a (ostrza brak) z koœci s³oniowej (d³ug. 0.15 m.) ciemno z¿ó³k³y, nie- mal brunatny. U jego koñca, po za brze¿kiem z listeczków p³askorzeŸbionych wolno wystaj¹ca i na pe³no rzeŸbiona postaæ potworu o kad³ubie jajowatym z 4ma ³apkami i ogonkiem1180. Przed- nia czêœæ przerasta w pó³cz³owieka, z piersi¹, szyj¹ i g³ow¹ przegiêt¹ w ty³ na kad³ub, z rêkoma za³o¿onymi (w ty³ – T.D.). W miejscu po³¹czenia z brakuj¹cym ostrzem jest oprawa srebrna poz³acana, ozdobiona arkadkami wczesnogotyckiemi1181, nad któremi w dwóch rzêdach napis inicya³ami romañskiemi1182 ave maria gra. pl.

Kubek wys. 0.07 m., górna œrednica szersza 0.055, z kryszta³u górnego [górskiego] brunatnawego, mieni¹cego siê fioletowo. Szlifowany w 12 bok, ku do³owi nieco zwê¿ony. Pod dnem ma stercz¹cy trzonek do wetkniêcia w nogê, której brak.

Pryzmat z kryszta³u górnego (ametystu – T.D.), d³ug. 0.095 m., 6 bocznie szlifowany, po obu koñcach ma okucie srebrne poz³acane, piêknej z³otniczej roboty, z³o¿one z fryzu arkadko- wego gotyckiego, zwróconego ku œrodkowi pryzmatu1183, i z pól prostok¹tnych od ka¿dego koñca; na 5 z nich powtarzaj¹ siê wyrobione w p³askorzeŸbie ptaszki, mo¿e go³êbie, na szóstem

1178 RzeŸba o wys. 128 cm, warsztatowo pokrewna wzmiankowanemu wy¿ej dzie³u Gabriela Padwaniego. 1179 W rzeczywistoœci wykonana z agatu, datowana na 2-3 æw. XIII wieku przez Pietrusiñsk¹ 1971, s. 757, por. tak¿e Walicki 1971, s. 285, il. 1094; J. Pietrusiñski, Hugo z Oignies i ostensoria u klarysek w Krakowie i w S¹czu, BHS (42), 1980, nr 1, s. 15-16, 23, il. 24; KZS 1951, s. 41. 1180 Zob. PrzeŸdziecki, Rastawiecki 1855-1858, tabl. Cc; KZS 1951, s. 41, il. 49; Bochnak, Pagaczewski 1959, s. 55-56, il. 36. 1181 Bochnak i Pagaczewski, omawiaj¹c trzonek staros¹deckiego no¿a, s³usznie wykazali, i¿ srebrna i poz³aca- na skuwka nie nale¿a³a ani do no¿a (sztyletu), ani do jego pochwy. Wczesnogotyck¹ skuwkê do póŸnoromañskiego trzonka dodano póŸniej. Pierwotnie zamyka³a ona jeden z koñców cylindrycznego szklanego klosza na relikwie, który na drugim koñcu musia³ mieæ takie samo zamkniêcie. Autorzy ci wskazali ponadto na bliskie analogie formalne, jakie ³¹cz¹ fryz arkadkowy skuwki z konsol¹ pod stopami W³adys³awa £okietka z królewskiego nagrobka w Katedrze Wa- welskiej, jak równie¿ z arkadowaniem boków tumby, por. Pagaczewski, Bochanak 1959, s. 56; Walicki 1971, s. 286, il. 1133; Pietrusiñska 1971, s. 757 1182 Oprawa (zwana skuwk¹) wzmiankowana by³a ostatnio przez Pietrusiñskiego i datowana na 1 po³. XIV wie- ku, por. J. Pietrusiñski, Relikwiarz w Korzkwi, BHS, (43), 1981, nr 2, s. 128-129, il. 8. 1183 Zob. KZS 1951, s. 41, il. 49; Walicki 1971, s. 299, il. 1101; Pietrusiñska 1971, s. 757. 238 naga postaæ kobiety siedz¹cej, trzymaj¹cej jab³ko (Ewa?). W pryzmat, wewn¹trz rurkowato wydr¹¿ony, w³o¿ony jest zwitek tkaniny czerwonej, jakby wst¹¿ki. Jest to zatem rodzaj relik- wiarza, który jednak w klasztorze uchodzi za trzonek od no¿a (widelca – T.D.)1184.

Medalion du¿y z uchem do zawieszania, eliptyczny (œred. 0.09 : 0.07 m.), nieregularny, p³aski, do otwierania. Z jednej strony denka wielka jak d³oñ kamea z agatu z g³ow¹ kobiety w profilu wypuk³o rzeŸbion¹. Na g³owie peruka z pukielków rurkowatych sztywnie w rzêdy po- ziome u³o¿onych. Brzeg ich od strony twarzy wyciêty w z¹bki. Kameê ujmuje oprawa p³aska miedziana, szerok. 0.01, od wnêtrza elipsy z¹bkowana, ozdobiona wysadzanymi wypuk³o gra- natami nieszlifowanymi, rzêdem biegn¹cymi. Przeciwne denko srebrne, z wyrzeŸbionym p³a- sko Chrystusem ukrzy¿owanym, na tle rytych prostok¹tów, jakby z muru ciosowego1185. Doko- ³a otacza tê rzeŸbê wieniec z kamieni podobnie u¿ytych jak na tamtem denku. Boki medalionu szerokie srebrne, ozdobnie wyrobione mieszcz¹ zawiaski do otwierania wnêtrza medalionu. Kamea wykonana nieco barbarzyñsko. Robota z³otnicza delikatniejsza. Klejnot mo¿e jest bi- zantyñski1186. R. 1875 Ludwik £epkowski brat Józefa rysowa³ i opisa³ prócz pami¹tek powy¿szych staro¿ytny futera³ (z jakiego materya³u) 12 boczny na kubek kryszta³owy; oraz kubek srebrny, wys. 0.095 m., o górnej œrednicy 0.08 m., wyz³acany w œrodku, wyrabiany sposobem trybowanym, gór¹ i do³em ujêty zewn¹trz w obr¹czki. Na górnej obr¹czce przytwierdzony medalion z herbem: rycerz w pó³figurze trzymaj¹cy 3 ga³azki. Klejnot nad koron¹ tarczy powtarza ten herb. Po bokach korony litery: PD D M (Z aktów konserwatorskich J. £epkowskiego). W klasztorze przechowuje siê klêcznik Kingi i relikwiarz, który jej zawsze towarzyszy³ (Janota, Prze- wodn. na Babi¹ górê, str. 61)

Pierœcieñ zarêczynowy, który œ. Kunegunda otrzyma³a od Boles³awa Wstydliwego, z ame- tystem ró¿owym i brylancikami doko³a1187. Jest on teraz mo¿e przechowywany w kaplicy œ. Ku- negundy (Sygañski, Arendy, 4 i 93). dopisek o³ówkiem T. Dobrowolskiego na lewym marginesie Przedmioty z³otnicze w klasztorze s. 128 rêkopisu: Kielich srebrny1188 poz³acany w zakrystyi zakonnic (fig. ). Niski, z podstaw¹ i czar¹ rys. St. Cerchy szerok¹, kszta³tów œredniowiecznych. Nodus szeœcioboczny, z³o¿ony z arkadek w stylu flam-

1184 Dziœ uwa¿any w klasztorze za trzon dawnej pieczêci. W skarbcu klasztoru staros¹deckiego przechowywa- ny jest ponadto (tu nie wymieniony) relikwiarz œw. Kingi – w kszta³cie ostensorium cylindrycznego, wys. 16,3 cm i œrednica 4,1 cm, wykonany z blachy srebrnej, poz³acanej, z pionowym, cylindrycznym kloszem kryszta³owym, w któ- rym mieszcz¹ siê relikwie. Klosz ten zdobiony jest z dwóch stron trybowanymi palmetkami, wsparty na trzech nó¿kach i zwieñczony sto¿kowatym nakryciem. Relikwiarz opublikowa³ po raz pierwszy Jerzy Pietrusiñski, datuj¹c go na 2 po³. XIII wieku, por. J. Pietrusiñski, Hugo z Oignies i ostensoria u klarysek , s. 15-16, przyp. 54, s. 22, il. 23; por. tak¿e L. Kalinowski, Hugo d’Oignies, Hans Hahnloser i Jerzy Pietrusiñski, (recenzja pracy Pietrusiñskiego), BHS, (43), 1981, nr 2, s. 213-217. 1185 Zob. Walicki 1971, s. 299, il. 1131-1132; Pietrusiñska 1971, s. 757; por. tak¿e KZS 1951, s. 41 Odwrocie zawieszki wzmiankuje Pietrusiñski i datuje na 1. po³. XIV wieku, por. J. Pietrusiñski, Relikwiarz w Korzkwi, op. cit., s. 128, il. 13. 1186 Walicki uwa¿a, i¿ zawieszka ze Starego S¹cza stanowi bardzo charakterystyczny przyk³ad u¿ywania dzie³ drobnej plastyki póŸnoantycznej przez z³otników XIII wieku, por. Walicki 1971, s. 299 1187 Jest to intaglio z ametystu, czyli gemma ozdobiona wklês³ym rytem, z przedstawieniem dwóch witaj¹cych siê postaci, wprawione w pierœcieñ z XIX wieku. Wokó³ gemmy umieszczono 21 ma³ych i dwa du¿e brylanty, por. KZS 1951, s. 41; Walicki 1971, s. 299; Pietrusiñska 1971, s. 757. 1188 Stopa kielicha jest szeœciolistna, na wysokim cokoliku, z a¿urow¹ dekoracj¹ liœciasto-zoomorficzn¹. Nodus zaœ szeœcioboczny, z a¿urow¹ dekoracj¹ w postaci przenikaj¹cych siê oœlich grzbietów, zwieñczonych fiallami. Koszy- 239 boyant. Czara obwiedziona u do³u koszulk¹ przezrocz¹ gotyck¹, jakby koronkow¹. Ca³oœæ wspania³a, robota z³otnicza pierwszorzêdna. Na patenie do niego nale¿¹cej wyryta data r. 1649, odnosi siê jedynie do pateny.

Z dawnego inwentarza w archiwum fary w Nowym S¹czu: „Theka szczeroz³ota na g³owê œ. Kunegun- dy1189. Szacunek: czerw. z³otych wêg. 1129 1/2. Z³ota koronnego czerw. z³ 161 1/2. 20° gradowego; dya- mentów w niej 425, rubinów 186. Od roboty dano z³. 2000, kamienie kosztuj¹ 4879 z³. Za puzdro, aksamit, odrysowanie dano 56 z³” (Czas, r. 1856, Nr 223 27/9 – felieton). Tam¿e wzmianka o trumience danej ex voto przez biskupa Maciejowskiego1190.

Przedmioty metalowe niez³otnicze Dzwony1191 na wie¿y zegarowej s¹ 3. Na najwy¿szym u szczytu wie¿y napis: Me fecit Hedvigis Trzeczikeska (sic?) abbatissa Na zegarowym: Zophia Boczkowska A. 1616

Na ni¿ej umieszczonym mniejszym1192: Libera nos Domine a fulgure et tempestate A. 1766 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851)

czek zdobiony u podstawy plecionk¹ sznurow¹, powy¿ej zwieñczony jest sekwencj¹ liœciastych sterczynek. Wys. 24 cm, œrednica 10,5 cm. W 1999 roku kielich wyz³ocono na nowo. Por. Kornecki 1971, s. 469; Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 320; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 172, 174, il. 97b; M. Kornecki, Z dziejów inwentaryzacji zabytków z³otnictwa , op. cit., s. 41, 46, il. 4. 1189 Mowa tu o z³otym relikwiarzu na czaszkê œw. Kingi, fundacji ksieni Anny Lipskiej z 1651 roku, o którym piszemy w przypisie naszym 1156. 1190 Kiedy kardyna³ Bernard Maciejowski wizytowa³ któr¹œ z parafii klucza œwiniarskiego (1601 rok?), zaniemóg³ nagle tak ciê¿ko, i¿ medycy zw¹tpili czy prze¿yje. Na skutek modlitw do œw. Kingi biskup odzyska³ jednak zdrowie, zaœ za doznan¹ ³askê sprawi³ w³asnym kosztem now¹, srebrn¹ trumienkê na przechowywanie relikwii Œwiêtej. Trumienka ta przyozdobiona by³a z jednej strony postaci¹ Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, z drugiej – klêcz¹cej Kingi w mitrze ksi¹¿êcej i aureoli, nad któr¹ z chmur wygl¹da³ œw. Jan Chrzciciel. Nie brak³o wœród ozdób Cio³ka – herbu Maciejow- skich, nad którym dwa anio³y unosi³y biskupi¹ infu³ê. By³ te¿ i napis: Deo Optimo Maximo et Sacris Beatae Cunegundis Ossibus Bernardus Maciejowski Episcopus Cracoviensis ex voto D. D. Anno Domini MDCIII. Relikwiarz wspiera³ siê na czterech gryfach, zaopatrzony by³ w przeszklenia, przez które da³y siê widzieæ relikwie Œwiêtej, owiniête w bia³y jedwab. D³ugoœæ trumienki wynosi³a nieca³y ³okieæ, szerokoœæ – pó³torej d³oni, wysokoœæ zaœ – dwie d³onie. Relikwiarz ten zosta³ dostarczony do Starego S¹cza przez komisarzy biskupa – ks. Sebastiana Nucerina (kanonika kolegiaty sandomierskiej i kaznodziejê katedry krakowskiej) i ks. Miko³aja Dobrocieskiego (kanonika krakowskiego), którzy w uroczystej ceremonii prze³o¿yli szcz¹tki Kingi przy ca³ym zgromadzeniu i obecnoœci wielu kap³anów i ludu pospoli- tego. Por. Kowalski, Fischer 1992, s. 121, którzy opieraj¹ swój opis na protoko³ach z procesu beatyfikacyjnego Kingi, Proces II, k. 131-132. Jak wszystkie utensylia klarysek wykonane z kruszcu zabytek ten zagin¹³ w trakcie kasaty klasztoru prowadzonej przez Austriaków na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych XVIII wieku. Dalekim echem relikwiarza fundacji kard. Maciejowskiego jest dzisiejsza, neobarokowa trumienka srebrna, fundacji Edwarda hr. Stadnickiego, wykonana przez z³otnika krakowskiego W³adys³awa Glixelliego w 1892 roku, wed³ug szkiców Józefa £epkowskiego, por. Kornecki 1990, s. 91, 105, il. 5, zob. te¿ Czêœæ ilustracyjna, il. 330-333. Inskrypcja fundacyjna z tego relikwiarza g³osi: Dnia 24 lipca 1292 r. zasnê³a w Panu w Starym S¹czu ŒP. Kinga, B³ogos³awiona Kunegunda, Ksiê¿na Polska, Pani S¹decka, Za³o¿ycielka. W 600 letni¹ rocznicê œmierci B³ogos³awionej Kunegundy ofiarowa³ ten relikwiarz klaszto- rowi PP Klarysek w Starym S¹czu Edward Hr. Stadnicki, Cz³onek Izby Wy¿szej R.P. [Rady Pañstwa] w Austryi, por. S. Salaterski, Z dziejów kultu b³. Kingi w S¹decczyŸnie, RS, t. 22, 1994, s. 192. W 1975 roku relikwiarz ten poddano zabiegom konserwatorskim, które sfinansowa³ biskup tarnowski Jerzy Ablewicz. Wtedy to dodano do inskrypcji na relikwiarzu tekst: W ho³dzie b³ogos³awionej Kunegundzie, Jerzy Ablewicz BSP Tarnowski. Rok Œwiêty 1975, Lavare pedes, tam¿e. 1191 W kru¿ganku klasztoru zawieszony jest ma³y dzwonek (21 x 21 cm), fundacji Konstancji Jordanówny, z napi- sem: CONSTANCJA JORDANOWNA AD 1705. 1192 Fotografiê dzwonu – nazywanego dzisiaj „Kunegunda” – zamieszcza Kornecki 1990, il. 17. 240 Kocio³ek miedziany na wodê œwiêcon¹1193 – u¿ywany w klasztorze, misterny wyrób kotlar- ski, trybowany (fig. )1194. Do oko³a obiega górn¹ jego czêœæ napis w dwóch wierszach, w pierw- dopisek o³ówkiem na szym wiêkszy, w drugim drobny: lewym marginesie s. 128 rêkopisu: (I) asperies (sic) me domine hisop. Wysp. teka II str 44 (II) et mundabor lavabis me et super miveni dealbor (sic) gloria patri et filio et sp. dopisek o³ówkiem na 1195 lewym marginesie Klamka bronzowa u drzwi bocznych z klasztoru do koœcio³a , w kszta³cie lwa stylizowa- s. 129 rêkopisu: nego (fig. )1196. Wysp. teka II str 35

Przedmioty drewniane w klasztorze. O³tarz N.P. Maryi w kaplicy Loretto1197, barokowy. Sprawi³ go Andrzej Lipski b. krak. (+ 1631); jest na nim herb jego (Sygañski, Arendy, 92).

Stalle w chórze zakonnic na I piêtrze, stoj¹ po dwóch jego bokach pod œcianami po³udnio- w¹ i pó³nocn¹, s¹ dwurzêdowe, na miejsc oko³o 100. Wyrób stolarski powa¿ny, z listwami i gzymsami, bez rzeŸb1198. Zaplecki i przednia œciana klêczników maj¹ w filunkach obrazy olejne na p³ótnie1199, przedstawiaj¹ce widoki z okolic S¹cza zwi¹zane z dziejami œ. Kingi1200. Zdaje siê, ¿e stalle z r. 1696, jeœli by³y sprawione do chóru nie w koœciele tylko do chóru zakonnic czyli oratoryum, to sp³onê³y w po¿arze 1764. Obecne wed³ug £uszczkiewicza (loc. cit.) s¹ fundacyi ksieni Katarzyny Psurskiej z r. 17751201.

Szafka w starym kapitularzu przy wyjœciu do korytarza, z malowaniem z XVII w. (Œ. Fran- ciszek), uszkodzona i zaniedbana1202.

1193 Œrednica 22 cm, brak uchwytu i jego zamocowania, inskrypcja ryta kapitalikami. 1194 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 313. 1195 Wed³ug informacji s. Salomei Stompel – klamka ta zachowa³a siê do dziœ. 1196 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 316. 1197 W kaplicy o³tarz drewniany, ok. 1665 roku, z obrazem Matki Boskiej Loretañskiej oraz œw. Kingi – w zwieñ- czeniu i bogat¹ snycersk¹ dekoracj¹ figuraln¹. Jest jeszcze drugi o³tarz – w stylu regencji, z obrazem Zwiastowania i œw. Jana Chrzciciela z Chrystusem – w zwieñczeniu. 1198 W zwieñczeniach stall zachowa³y siê rzeŸby g³ów aposto³ów, o wym. 73 x 53 cm, zapewne z 2 po³. XVIII wieku. 1199 Obrazy – autorstwa Feliksa Derysarza, pochodz¹ z 1779 roku i malowane s¹ wprost na p³aszczyŸnie mebla. Przedpiersia po³udniowej i pó³nocnej czêœci stall przedstawiaj¹ sceny pejza¿owe oraz S¹d Ostateczny i Znalezienie Krzy¿a Œwiêtego. Centralna czêœæ stall (zachodnia) wyposa¿ona jest w sceny z ¿ycia œw. Kingi i b³. Salomei. W za- pleckach – stacje Drogi Krzy¿owej na przemian z cudami Pana Jezusa, por. Kornecki 1990, il. 45, 46. 1200 Na jednym z widoków Marian Kornecki rozpozna³ widok alkierzowego dworu i koœcio³a parafialnego w Zby- szycach, por. M. Kornecki, Ikonografia budownictwa drewnianego w Polsce. Zasoby i znaczenie, [w:] Sarmatia sem- per viva. Zbiór studiów ofiarowany przez przyjació³ prof. drowi hab. Tadeuszowi Chrzanowskiemu, Warszawa 1993, s. 201. 1201 £uszczkiewicz ma racjê, istotnie stalle s¹ wyrobem stolarskim pochodz¹cym dopiero z 2 po³. XVIII wieku. 1202 Mebel dwudrzwiowy, o wymiarach 175 x 60 x 34 cm, obecnie przechowywany w muzeum klasztornym, od frontu w górnej czêœci malowany napis: S. DIDACUS 1671 (i to jego, a nie œw. Franciszka postaæ wymalowano na froncie), jednak szafka pochodzi z 1 po³. XVII wieku. Na wewnêtrznych czêœciach skrzyde³ malowane s¹ postacie Chrystusa, œw. Klary, Jana Chrzciciela i œw. Antoniego Padewskiego. W tradycji klasztornej, szafka s³u¿y³a do prze- chowywania rzeŸby œw. Kingi, obecnie znajduj¹cej siê w kaplicy Loretañskiej. Oprócz tej szafy, warte wzmiankowania s¹ dwie dalsze: pierwsza – dwudrzwiowa, z prze³omu XVII i XVIII wieku, bogato polichromowana (malowane temper¹ monogramy Jezusa i Marii w rogach obfitoœci), z 21 szufladami wewn¹trz, wymiary: 182 x 165 x 60 cm. Druga – z której zachowa³y siê tylko dwa malowane skrzyd³a drzwiowe z 2 po³. XVII wieku, z ca³opostaciowymi wizerunkami œw. Katarzyny Sieneñskiej i b³. Jolenty – na awersach oraz scenami z ¿ycia œw. Kingi – na rewersach. 241 Do r. 1893 by³ na I piêtrze w jednem z mieszkañ zakonnic stary klawikord1203 z XVII w. i szpinecik czy wirgina³1204, mo¿e z XVI w., wewn¹trz przylepiona stara kartka papierowa z napisem: Daniel Wallachy in monte s. Georgii Ao 1786 Nr 164. Skrzynka przenoœna p³aska, prostok¹tna (1.20 m x 0.40 m.) z miêk- kiego drzewa naturalnego. System metalowych sztyfcików. 4½ oktawy. Klawisze bukszpanowe jasne. Dno rezonansowe ma malowany ornament lekki ze skrêtów roœlinnych, czerwono konturowanych i nie- co cieniowanych. Oba narzêdzia muzyczne naby³em w Lipcu 1893 r. i da³em Muzeum Narod. w Krako- wie1205.

Paramenty i inne tkaniny i hafty1206 W zakrystyi zakonnic przechowuje siê kilka ornatów staro¿ytnych bogatych. Miêdzy nimi ornat ca³y haftowany: na tle brokatu z³otego kwiaty jedwabne kolorowe. Przepyszny wyrób z XVII w. Pó³ dalmatyki, na tle wody srebrnej koloru czarne pasy pod³u¿ne w¹skie, w kwiaty i ara- beski stylizowane, renesansowe, haftowane z³otem i jedwabiami kolorowymi. Œliczny motyw rysunkowy ga³¹zki o wygiêciach falistych; haft p³aski znakomity, koloryt harmonijny, rzecz dziwnie szlachetna. Jest to próbka zachowana z ca³ego garnituru z XVI w., sprzedanego w chwili potrzeby klasztoru. Kilka sukienek na pos¹g œ. Kingi znajduj¹cy siê w o³tarzu kaplicy. Wszystkie czarne w piêkny haft wypuk³y z³oty, z XVII i XVIII w. Niektóre hafty aplikowane na nowym at³asie. W oratoryum zakonnic na I piêtrze na kilku o³tarzykach dawne hafty zakonnic, niektóre artystyczne i cenne.

Przedmioty ró¿ne w klasztorze Tabliczka z o³tarza (jakiego?) drewniana, na czerwonem tle napis: Depictum sub archid a...... A. R. D. Joan Quasnicki P. W. A. D. 16201207

1203 Instrument ten to tzw. klawikord wolny, z osobn¹ strun¹ dla ka¿dego klawisza. Pud³o rezonansowe – bez podstawy i pokrywy – do po³o¿enia na stole, marmoryzowane w odcieniach zieleni. Klawiatura wykonana z bukszpa- nu, klawisze pó³tonowe zaznaczone s¹ wzd³u¿n¹ lini¹ czerwon¹. Po stronie lewej zamykana przegródka z kluczem do strojenia. Struny umieszczone s¹ prostopadle do klawiszy, w wydobywaniu dŸwiêku udzia³ bior¹ tangenty – mosiê¿ne p³ytki uderzaj¹ce w struny. Uk³ad stalowych strun prawostrojnicowy, ko³ki prostok¹tne w czterech rzêdach, naci¹g pojedynczy. Skala C-f3 (4½ oktawy). We wnêtrzu, na lewym boku instrumentu przyklejona kartka z napisem: CON- STRUXIT / DANIEL WALLACHY / DA MONT S GIORGIJ / An 1786 / No 164. Wymiary: 11 x 121 x 38 cm. W³asnoœæ Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. IV-Sp-7. 1204 Instrument ten to tzw. pozytyw szkatulny – portatyw przenoœny, w drewnianej skrzynce barokowej, marmo- ryzowanej w odcieniach zielono-niebieskich, zdobionej ornamentami rzeŸbionymi i z³oconymi. Górne, dwudzielne wieko przymocowane jest do dwóch miechów oklejonych bia³¹ skór¹, ozdobione z wierzchu czterema p³ycinami w z³o- conych, profilowanych ramkach. Od frontu skrzyni widoczna jest klawiatura – 20 drewnianych klawiszy jasnych i 13 czarnych. Na krótkich bokach skrzyni – ¿elazne uchwyty do przenoszenia instrumentu, przymocowane ponad p³ycina- mi wype³nionymi barokowym ornamentem rzeŸbionym i z³oconym. Skala portatywu to 3 oktawy. 24 pionowe piszcza³ki cynowe oraz 4 drewniane, poziome – wype³niaj¹ce skrzyniê – tworz¹ dziêki dwóm miechom instrument 4 g³osowy. Wymiary: 36 x 58,5 x 31,5 cm. Czas powstania okreœla siê na koniec XVII wieku. W³asnoœæ Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. IV-Sp-11. 1205 Obydwa cenne instrumenty (obok dalszych trzech fortepianów z lat 1780-1830) od 1893 roku znajdowa³y siê – jako depozyt Stanis³awa Tomkowicza – w zbiorach krakowskiego Muzeum Narodowego. W 1933 roku – na mocy legatu testamentowego – sta³y siê po œmierci darczyñcy w³asnoœci¹ Muzeum. 1206 Wed³ug informacji S. Salomei Stompel wiêkszoœæ z tych paramentów i tkanin zachowa³a siê do dzisiaj. 1207 Istnienia tej tabliczki nie uda³o siê potwierdziæ. 242 Piece. W sali na dole i w celach jest kilka pieców kaflowych polewanych, staroœwiec- kich1208. Na strychu znajduj¹ siê kafle polewane z dawnych pieców, zdobne w kwiaty stylizo- wane i wzory ró¿ne, bia³e z b³êkitnem, b³êkitne z ¿ó³tem, g³adkie zielone. Wzory s¹ renesanso- we i barokowe.

Stopka jakoby Kingi, wyciœniêta w kamieniu1209. Znaleziona by³a w lesie pod £opuszn¹1210 i pocz¹tkowo przechowywan¹ w zniesionym klasztorze Fran- ciszkanów w Starym S¹czu (£epkowski, Opis Tarnowa i obu S¹czów. Kalendarz J. Wildta r. 1857). Tutaj przeniesion¹ zosta³a w r. 18211211. By³o takich stopek wiêcej; s¹ to znaki graniczne (Sygañski, Arendy, 84).

Archiwum i biblioteka1212. W przejœciu z klasztoru do oratoryum zakonnic na I piêtrze, w szafie nieco dawnych druków i rêkopis D³ugosza „Vita b. Kunegundis”1213. Vita et miracula s. Kyngae ducissae Crac. Stanis³awa Franciszkanina z XIV w. przerobi³ w XV w. D³ugosz (Sygañski, Arendy, 80 i nota). Rêkopis w³asnorêczny wielkiego historyka pochodzi ze zbiorów Kapitu³y krak. W r. 1630 wydany zt¹d, przechowywany by³ u Klarysek staros¹deckich i z tamt¹d zgin¹³ (£êtowski, Katalog, tom III, 176). D³ugosz w r. 1474 darowa³ swój rêkopis klasztorowi staros¹deckie- mu. W latach 1824-1854 rêkopis uwa¿any by³ za stracony, lecz potem odnalaz³ siê1214 (Sygañski, Aren- dy, 80 i nota i 219).

1208 Do dziœ zachowane jedynie piece z 2 po³. XIX wieku oraz pojedyncze kafle pochodz¹ce ze starszych. 1209 Obecnie w przedsionku kapitularza. 1210 Kowalski, Fischer 1992, s. 144 podaj¹, jakoby przechowywana do dziœ w klasztorze stopka œw. Kingi, wprawiona w blat stolika z ozdobnym medalionem w obramieniu akantowym, pochodziæ mia³a spod Sokolicy (747 m npm) w Pieninach. Obaj autorzy wymieniaj¹ tak¿e kilka innych – zachowanych in situ przyk³adów takich stopek – równie¿ tê z Charktowej (Harklowej nad Dunajcem – a nie £opusznej). Opisy tej stopki znamy z dokumentów, zarówno pierwszego (1629), jak i drugiego (1684), procesu beatyfikacyjnego Kingi, tym bardziej, i¿ w 1684 roku komisarze biskupi osobiœcie udali siê nad Dunajec obejrzeæ owe œlady Œwiêtej, poczem orzekli, i¿ nie wykona³a ich rêka ludzka, ale cudownie zosta³y na kamieniu wyciœniête, jak gdyby na miêkkim wosku, por. tam¿e, s. 142 i 271, gdzie przytoczony jest obszerny ³aciñski tekst biskupiej notatki. 1211 Stopkê tê wyciêto z bloku kamienia w 1744 roku i przechowywano w staros¹deckim klasztorze franciszkanów, do chwili jego kasaty. W 1821 roku pami¹tkê przeniesiono do klasztoru klarysek. Por. Kornecki 1990, s. 101, il. 15. 1212 Rêkopisy przechowywane s¹ obecnie w muzeum klasztornym. 1213 Vita beatae Cunegundis ducissae Regni Poloniae, filiae Balae, Hungariae regis. Edita a Joanne Dlugosch Seniore Canonico Cracoviensis a. D. 1474 – to wolumen z³o¿ony z 66 kart pergaminowych (strony tytu³owej i nastêpu- j¹cej po niej – brak), w 1831 roku oprawiony w skórê, wymiary oprawy: 34 x 23,5 cm. Tekst ozdobiony jest inicja³ami w kolorze czerwonym, zielonym i niebieskim. W bibliotece Klasztoru SS. Klarysek dzie³o nosi sygn. nr BKJ 1. W 1617 roku ¯ywot zosta³ prze³o¿ony na jêzyk polski i wydany drukiem przez ks. Przec³awa Mojeckiego, wykszta³conego w Krakowie i Padwie doktora teologii, spowiednika klarysek. Por. Zywot S. Kunegundy Zakonu œwiêtej Klary Xiêzny Polskiey, za powodem W. X. Iana Foxa Archidiakona Krak., etc. Wizytatora tego¿ Zakonu, z ³aciñskiego na Polskie przez X. Przec³awa Moieckiego, Dziekana Kamienieckiego etc. przet³umaczon, za dozwoleniem Starszych, Kraków 1617 (druk w oficynie Franciszka Cezarego). 1214 Rêkopis D³ugosza ma bardzo burzliwe dzieje. Ofiarowany przez autora klaryskom s¹deckim 8 maja 1474 roku, przele¿a³ w klasztorze do 1684 roku, kiedy w zwi¹zku z beatyfikacj¹ Kingi – wypo¿yczono go kapitule krakow- skiej, która zwróci³a ksiêgê w 1691 roku. Kodeks ocala³ szczêœliwie z po¿aru w 1764 roku, uratowano go tak¿e w cza- sie kasaty klasztoru w 1782, kiedy biblioteka klasztorna zosta³a zrabowana i spustoszona. Przetrwawszy lata niepoko- jów, manuskrypt zosta³ wypo¿yczony przez ks. Micha³a Serwusiñskiego (1794-1833), od 1824 roku katechetê-dyrektora klasztornej szko³y ¿eñskiej. ¯egota Pauli, zwiedzaj¹c w 1831 roku klasztor, ogl¹da³ jeszcze rêkopis D³ugosza w Sta- rym S¹czu, jednak w dwa lata póŸniej ks. Serwusiñski zmar³. Mobiliami po zmar³ym zaopiekowa³ siê Franciszek Gawe³ek – s³u¿¹cy ksiêdza, a klaryski podjê³y zaraz próbê odzyskania cennego archiwalium. Okaza³o siê to nie takie ³atwe, bowiem manuskryptu D³ugoszowego u s³u¿¹cego ksiêdza Serwusiñskiego nie znaleziono. Po ¿mudnym œledztwie odkryto, i¿ ksiêga mia³a siê teraz znajdowaæ w bibliotece wikarego z Poronina – ks. Micha³a G³owackiego, który wraz z ks. Serwusiñskim pracowaæ mia³ nad nowym przek³adem ³aciñskiego tekstu na jêzyk polski. Jednak¿e – za przygo- towywanie powstania chocho³owskiego – ks. G³owacki trafi³ w 1846 roku do wiêzienia nowos¹deckiego. Odwiedzi³a 243 W oratoryum zakonnic na I piêtrze jest kilka pergaminowych antyfonarzy, œredniowiecz- nych, z piêknie malowanymi inicya³ami1215. Wiele aktów z archiwum klasztornego z dokumentami i starymi inwentarzami w r. 1782 przewieziono do Lwowa. Inne by³y w prefekturze staros¹deckiej a w r. 1852 z³o¿one w sk³adzie rz¹dowym „na Ka- mieñcu” zgorza³y (Sygañski, Arendy, 85).

Koœció³ek œ. Rocha na cmentarzu Wed³ug wizyty dyec. ju¿ w r. 1595 istnia³a tu drewniana kaplica œ. Rocha1216. Obecna murowana, stawia- na w r. 1664 czy w r. 16441217 jak œwiadczy napis na sklepieniu nad chórem. (£epkowskiego Opis Tarno- wa i obu S¹czów, Kalend. J. Wildta 1857 r., Janota, Przewodnik, str. 61)

go tam nawet siostra Aniela G³owacka – klaryska staros¹decka – która peregrynowa³a poza klasztor (rzecz niebywa³a w klasztorze klauzurowym) aby wyprosiæ u brata zwrot cennego dzie³a. Co pewnie by nast¹pi³o, jednak ks. G³owacki zmar³ wkrótce w wiêzieniu, zaœ w mieszkaniu jego, na plebanii poroniñskiej, rêkopisu D³ugosza znów nie uda³o siê odszukaæ. Sprawa zaginionego manuskryptu zosta³aby zapewne z biegiem lat zapomniana, gdyby klasztoru klarysek nie odwiedzili w 1849 roku Józef £epkowski i Józef Jerzmanowski. To oni podjêli kilkakrotny apel w prasie galicyjskiej o dalsze poszukiwania i odzyskanie manuskryptu. Celu dopiêli, gdy¿ w styczniu 1852 roku ¯ywot b³ogos³awionej Kingi odnalaz³ siê we Lwowie, w zbiorach W³odzimierza hr. Dzieduszyckiego. Hrabia gotów by³ dokonaæ zwrotu w³asnoœci prawowitym w³aœcicielom, zaproponowa³ jednak klaryskom zakup, za cenê co najmniej 400 guldenów. Te nie wyrazi³y zgody na sprzeda¿, w konsekwencji czego – poprzez Bibliotekê Ossoliñskich we Lwowie – cenny rêkopis powróci³ w 1854 roku do Starego S¹cza. Ogl¹daliœmy go, ¿a³uj¹c bardzo, i¿ w trakcie tych sensacyjnych wêdrówek wyciêto z wolumenu dwie pierwsze, iluminowane karty. Por. W. J. Kowalów, Tajemnicze losy Vitae beatae Cumegundis i ich zwi¹zek z ks. M. G³owackim, „Religioni et Litteris. Pismo Teologiczno-Kulturalne”, Tarnów 1998, nr 10, s. 35-38; ten sam artyku³ opublikowa³ autor w RS, t. 26, 1998, s. 116-119. O kolekcjonerskiej i bibliofilskiej pasji W³odzimierza hr. Dzieduszyckiego – zob. K. Karolczak, „Vita beatae Cunegundis” jako przedmiot sporu staros¹deckich Klarysek z W³o- dzimierzem hr. Dzieduszyckim, RS, t. 27, 1999, s. 33-35 – chocia¿, jak wnosiæ mo¿na z ostatniego akapitu, Karolczak nie zna artyku³ów Kowalowa. 1215 Do dziœ zachowa³y siê dwa Antyfonarze, zwane równie¿ Gradua³ami s¹deckimi. Jeden z nich, dwuczêœciowy (Biblioteka Klasztoru SS. Klarysek, rkps nr 1 i nr 2), datowany na czas po roku 1280, posiada bogaty program ikono- graficzny, na który sk³adaj¹ siê inicja³y kaligraficzne z wpisanymi postaciami zakonnic oraz rysunki marginalne, odzwier- ciedlaj¹ce specyficzne cechy kultury klasztornej. Zdaniem Micha³a Walickiego, rysunki marginalne w postaci ¿ywo kreœlonych smoków, syren, psów, zajêcy, królików, scen polowañ oraz postaci mniszek, zdradzaj¹ ju¿ niew¹tpliwie zmys³ swoistego humoru i realistycznej obserwacji, stanowi¹cego zarazem charakterystyczne motywy dekoracji wczes- nogotyckich, por. Walicki 1971, s. 273-274; Pietrusiñska 1971, s. 757, il. 977-986. Por. tak¿e Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 318, il. 42; B. Miodoñska, Ma³opolskie malarstwo ksi¹¿kowe 1320-1540, Warszawa 1993, s. 16, 54, 114, 241, il. 9-10. Wed³ug Walickiego, motywy rysunkowe Gradua³u ze Starego S¹cza zosta³y powtórzone u schy³- ku XIII wieku w rytach, zapewne t¹ sam¹ rêk¹ kreœlonych na œcianie prezbiterium koœcio³a staros¹deckich klarysek, por. Walicki 1971, s. 238, il. 714; Pietrusiñska 1971, s. 757; Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 318. Drugi Antyfonarz (Biblioteka Klasztoru SS. Klarysek, rkps nr 3), powsta³ najpewniej w tym samym czasie i tym samym œrodowisku klasztornym (krakowskim lub staros¹deckim). Wolumen zachowa³ niezwykle rzadk¹ „rubrykê-instrukcjê”, okreœlaj¹c¹ zasady sporz¹dzania ksi¹g rêkopiœmiennych, por. Miodoñska, op. cit., s. 53, 241. Prócz dwóch gradua³ów z koñca XIII wieku, w klasztorze staros¹deckim zachowa³y siê jeszcze antyfonarz i trzy gradua³y z miniaturami gotyckimi z 1 po³. XIV wieku, por. Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 318; KZS 1951, s. 42, il. 50. 1216 Wezwanie drewnianego koœcio³a, wzniesionego w 1593 roku, odnosi³o siê pierwotnie do œw. Rocha i œw. Sebastiana. Szpital przy nim ufundowa³a ksieni Ewa Gostwicka, dokumentem z 1608 roku. Kaplica uposa¿ona by³a dwoma ogrodami oraz sprzêtami liturgicznymi, m.in. srebrnym kielichem poz³acanym. Nie posiada³a jednak w³asnego kapelana, a msze odprawia³ w niej pleban staros¹decki, por. Kiryk 1979a, s. 99. W Starym S¹czu panuje przekonanie o œredniowiecznym rodowodzie tego koœcio³a. Nie znajduje to jednak uzasadnienia, bowiem wizytacja kardyna³a Jerzego Radziwi³³a (1595 rok) mówi o koœciele Œw. Rocha tak: Est [ ] capella noviter extructa, lignea, tt. S. Rochi et S. Seba- stiani. Podobnie wizytacja biskupa Piotra Tylickiego (1608 rok): Hoc capella [ ] tota lignea [ ] ante annos quindecim circa [ ] extructa. W czasie tragicznego po¿aru miasta w 1644 koœció³ ten sp³on¹³, a œlady tego po¿aru ujawnione zosta³y przez M. Cabalsk¹, w trakcie badañ archeologicznych w 1959 roku. 1217 Obecna kaplica p.w. œw. Rocha i œw. Rozalii zosta³a wzniesiona w 1644 roku, bezpoœrednio po po¿arze starszej budowli drewnianej. 244 Budynek murowany, ma³y, dobrych proporcyj, zreszt¹ ma³o zajmuj¹cy, wielokrotnie odna- wiany, tynkowany, bielony, co zatar³o wiele œladów przesz³oœci1218. Portal w œcianie zachodniej kamienny, zamkniêty pó³kolem, z wêgarami skromnego okroju. W górze obramienia wyrzeŸbiony monogram.

Od po³udnia znajduje siê wejœcie zamurowane1219, o wêgarach z barokowemi uszami i dat¹ niewyraŸn¹, jakby AO DNI 53431220. W œcianach zewnêtrznych kilka epitafjów bez wartoœci, najstarsze jest z r. 18201221. Wnêtrze o sklepieniu beczkowem z dwiema lunetami. Na osi, pomiêdzy k¹tami lunet w obramieniach prostok¹tnych z wciêciami ³ukowatemi w œrodku ka¿dego boku, w jednem monogram Marja jak wy¿ej, w drugiem nad chórem muzycznym jakieœ znaki (litery czy god³a herbowe) oraz napis: R.SS1222. Mo¿e do niego odnosi siê wzmianka dawnego opisu (ob. ni¿ej). Prezbiterjum wznosi siê na rzucie pó³kola. Jego zasklepienie sk³ada siê z trzech trójk¹tnych pól przedzielonych gurtami, które do³em wyrastaj¹ z kroksztynów p³askich przechodz¹cych do³em w liœæ sercowaty. Gurty górnymi koñcami zbiegaj¹ siê w têczy.

W œcianach prezbiterjum s¹ framugi. Framuga obok w. o³tarza, po prawej rêce patrz¹ce- go. Wg³êbienie w murze o rzucie poziomym po³owy szeœcioboku którego wyso- koœæ mierzy 1.12 m. a szerokoœæ otworu w licu œciany 0.32 m. Ca³e œciany wnêki wy³o¿one drzewem w g³êbi dno z³ocone i wygniatane we wzór rombów wype³nianych rozetami z lilij czworolistnych gotyckich. Na górnej czêœci tego dna aureola utworzona z du¿ego ko³a z³oconego obwiedzionego wstêg¹ czy opask¹, na której wygnieciony stary napis minusku³ami gotyckiemi, trudny do odczytania; 4 wyrazy przedzielone kwadraci- kami skoœnymi: (nieczytelne jakby ecle, lelaze (?), alleluia, ama lub ame (?)1223

1218 Kaplica œw. Rocha tworzy dziœ zabytkowy zespó³ wraz z otaczaj¹cym j¹ cmentarzem (wytyczonym na mocy zarz¹dzeñ józefiñskich w 1783 roku), a tak¿e przylegaj¹cym doñ od zachodu szpitalem ubogich (obecnie ul. Sobie- skiego nr 74). Zachowany do dziœ dom ubogich – budynek murowany, szerokofrontowy, parterowy z obszern¹ bram¹- sieni¹ od ulicy, nakryty dwuspadowym dachem dachówkowym – wzniesiono w koñcu XVIII wieku na miejscu starsze- go szpitala drewnianego. 1219 Obecnie zamurowanie usuniêto i osadzono w portalu drewniane drzwi klepkowe. 1220 W rzeczywistoœci jest to data 1643. 1221 P³yty z tak¹ dat¹ nie uda³o siê nam odnaleŸæ, ale jest kilka innych wartoœciowych epitafiów, m.in.: mieszcz- nina staros¹deckiego Marcina Jonika zm. 1836; inspektora katastralnego Antona Slendricha zm. 1855; prezydenta Starego S¹cza Józefa Panczykowskiego zm. 1842 i jego ¿ony Marianny zm. 1845; W³adys³awa Korwina Myczkow- skiego zm. 1874; prepozyta staros¹deckiego ks. Józefa Matuziñskiego zm. 1884; w koñcu zaœ zas³u¿onego badacza historii Starego S¹cza Wiktora Bazielicha zm. 1963, por. tak¿e Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 96. We wnêtrzu koœcio³a zachowa³o siê piêkne epitafium Andrzeja Piaseckiego zm. 1807, neoklasycystyczne, z marmuru, por. KZS 1951, s. 43 oraz drugie, skromne – Apolonii z Waligórskich Pieni¹¿kowej, zm. 1805. 1222 Na sklepieniu nad chórem muzycznym, w sztukatorskim obramieniu widoczna jest dziœ data 1644, ni¿ej monogram M L oraz herb Szreniawa z literami Z L, u do³u zaœ monogram R SS. Jak œwiadczy opis Tomkowicza, litery te by³y s³abo czytelne ju¿ u schy³ku XIX wieku. Prawdopodobnie w toku dwudziestowiecznych restauracji zosta³y nieumiejêtnie odczytane i uzupe³nione. Maj¹c na uwadze czas fundacji koœcio³a Œw. Rocha, przypuszczaæ nale¿y, i¿ chodzi tu o Annê Lipsk¹ – ksieniê staros¹deck¹. Zatem pierwotnie, obok herbu Szreniawa, musia³ byæ monogram: A L K SS – analogiczny jak na zworniku prezbiterium koœcio³a parafialnego w Starym S¹czu. Podobnego zdania s¹ Zbi- gniew Beiersdorf i Bogus³aw Krasnowolski, którzy ³¹cz¹ fundacjê obecnego koœcio³a Œw. Rocha z ksieni¹ Ann¹ Lipsk¹ i rz¹dc¹ klasztornym Samuelem £apk¹, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 96. 1223 Jest to fragment wersetu z antyfony Regina coeli o nastêpuj¹cym brzmieniu: regina c[o]eli l[a]etare alleluia quia que[m]. 245 Na tem tle dziœ stoi pos¹¿ek œ. Weroniki trzymaj¹cej wizerunek Chrystusa. RzeŸba drew- niana ma³ej wartoœci, mo¿e zk¹din¹d przeniesiona1224. Na bocznych œcianach wnêki dwie ma- lowane postaci œwiêtych: po lewej œ. Franciszek z Assy¿u ze stygmatami i po prawej œ. Jan ewang. w szacie czerwonej, z kielichem w rêku i wê¿em1225. Malowanie na drzewie, mocno przewerniksowane, bardzo szlachetne. Mo¿e jest to przerobiony œrodek tryptyku, którego skrzyd³ami obrazy œ. Klara i œ. Kune- gunda we farze staros¹deckiej. Rozmiary wysokoœci, technika i styl jednych obrazów przypo- minaj¹ drugie, a listwa obramienia wnêki ma wzór wygniatany taki sam jak ramy obrazów u fary1226.

Boczny o³tarz œ. Sebastyana ma ramê obrazu, podobno star¹, odnowion¹ niedawno, rzeŸ- bion¹ w bogate sploty i skrêty barokowe. Wœród nich 4 medaliony na osobnych tarczach, z ma- lowanymi waryantami h. Tr¹by: w górze rêka trzyma 3 tr¹by, po jednym boku 3 anio³ki dm¹ w tr¹by, z drugiego boku 3 tr¹by le¿¹ na kowadle a nad niemi wzniesione s¹ 2 rêce z m³otkami. U do³u: trójk¹t w którym h. Tr¹by, po bokach trójk¹ta wyrazy: uno et trino1227. Dawny opis. Na sklepieniu nad chórem napis, ¿e koœció³ stawiany w r. 1644 w czasie morowego powie- trza. Pod tym rokiem litery M L E L R S H i herb Œreniawa bez krzy¿yka (mo¿e Dru¿yna). W koœciele obraz niez³y œ. Anny z r. 16451228; obraz œ. Rocha w w. o³tarzu z r. 16621229. Portret X Fiutowskiego prob. staros¹deckiego + 1779 – wisi na lewo w. o³tarza1230. Koœcio³y nie istniej¹ce: œ. Barbary1231, œ. Krzy¿a1232 i koœció³ek œ. Jana Chrzc. By³y drewniane. Dwa pierwsze nie wiadomo gdzie sta³y. Koœció³ œ. Krzy¿a i szpital przy nim fundowa³a ksieni Derœnia- kówna w r. 16611233 (Za³êski, Œ. Kinga, 101). Oba zgorza³y r. 1795 (Sygañski, Arendy, 79-80 nota).

1224 RzeŸba œw. Weroniki zachowana jest na tym miejscu do dzisiaj. Pierwotnie we wnêtrzu szafki umieszczo- na by³a drewniana figura Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem, któr¹ z du¿¹ doz¹ prawdopodobieñstwa mo¿na identyfikowaæ z Madonn¹ – zniekszta³con¹ przez obciosanie – przechowywan¹ w klasztorze klarysek, por. KZS 1951, s. 43; Beiers- dorf, Kornecki, Krasnowolski 1979, s. 319. 1225 Zob. Gadomski 1988, il. 196. 1226 Uwaga bardzo trafna. Identyczn¹ rekonstrukcjê pierwotnego wygl¹du ca³ego tryptyku przedstawi³ dopiero dziewiêædziesi¹t lat póŸniej Marian Kornecki w pracy W krêgu sztuki klasztoru staros¹deckich Klarysek, „Currenda”, 1981, nr 5-8, s. 142, il. 11; por. tak¿e Gadomski 1988, s. 167; Gadomski 2004, s. 285; Labuda, Secomska 2004, s. 257. 1227 Miêsiste sploty akantowe wskazuj¹ na powstanie zachowanej ramy jeszcze przed koñcem XVII wieku. Herb Tr¹by mo¿na kojarzyæ z ksieni¹ Konstancj¹ Jordanówn¹. Byæ mo¿e zatem rama obrazu (a mo¿e i sam obraz œw. Sebastiana – skradziony w 1994 roku, obecnie zast¹piony wspó³czesn¹ kopi¹) by³a fundacj¹ ksieni Jordanówny. Po stronie prawej, w barokowej nastawie o³tarza z krêconymi kolumnami, jest rzeŸba œw. Rozalii w grocie, z ok. po³. XVIII wieku. Z innych rzeŸb barokowych uwagê zwraca jeszcze Chrystus Ukrzy¿owany z têczy, z figur¹ œw. Marii Magdaleny u stóp, zapewne z 2 po³. XVIII wieku. 1228 Obraz wzmiankowany przez KZS 1951, s. 43 (tam¿e datowany na rok 1643). Dziœ nie ma go ju¿ w koœciele, byæ mo¿e zosta³ skradziony razem z innymi obrazami w roku 1994. 1229 Obraz ten zosta³ skradziony w 1994 roku, obecnie zast¹piony wspó³czesn¹ kopi¹. 1230 Obecnie portret ten jest eksponowany w Muzeum Regionalnym w Starym S¹czu; w roku 1984 by³ konser- wowany na zlecenie Towarzystwa Przyjació³ Starego S¹cza przez art. kons. Zofiê Stawowiak, por. WUOZwNS, nr inw. 2712; Szafran 1993, s. 286. 1231 Niewiele o tym koœciele wiadomo ponad to, i¿ sta³ obok koœcio³a parafialnego, na miejscu gdzie dzisiaj funkcjonuje szko³a podstawowa. Wzmiankowano go przy okazji po¿aru w 1764 roku – w którym ucierpia³, oraz po¿ogi z 1795 – w której ostatecznie zniszcza³, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 81, 82. 1232 Tomkowicz ma tu na myœli nieistniej¹cy koœció³ p.w. Œw. Krzy¿a, który sta³ albo na miejscu dzisiejszego koœcio³a parafialnego (por. E. Janota, Przewodnik o wycieczkach na Babi¹ Górê, do Tatr i Pienin, Kraków 1860, s. 60- 61), albo przy drodze do Podegrodzia (J. £epkowski, Opis archeologiczny Tarnowa i obu S¹czów, „Kalendarz Pow- szechny Juliusza Wildta”, Kraków 1857). 1233 Za³êski – a w œlad za nim Tomkowicz (i nie tylko on) – myli siê tu o sto lat. Ponadto – to nie ksieni Barbara Derœniakówna by³a fundatork¹ koœcio³a i szpitala œwiêtokrzyskiego w Starym S¹czu, bo kto i kiedy je wznosi³ – dziœ ju¿ nie wiadomo, a i wystêpuj¹cy przed wizytatorem – w 1608 roku – rajcy miejscy niczego ju¿ nie umieli na ten temat 246 Koœció³ œ. Jana Chrzc. sta³ na przedmieœciu Podmajer, gdzie stacya kolei. By³ pod opiek¹ klasztoru Klarysek (Sygañski, Arendy, 96). Zgorza³ 1644 r. (tam¿e, 79-80 nota), lecz znaæ odbudowano go, gdy¿ zosta³ zniesiony dopiero 1782 r. (tam¿e, 96).

S¹d powiatowy, dawny klasztor Franciszkanów, potem ratusz Franciszkanie byli w Starym S¹czu od XIII w. R. 1287 odby³a siê tu kapitu³a zakonu Franciszkanów prowincyi czesko-polskiej1234. R. 1303 papie¿ Bonifacy VIII odda³ im pod opiekê i zwierzchnictwo klasztor Klarysek (Sygañski, Arendy, 79 i nota). Klasztor ich wraz z koœcio³em1235 sta³ tam, gdzie dziœ powiedzieæ, por. Bazielich 1961, s. 204, 220. Natomiast ksieni Derœniakówna, dokumentem z 21 paŸdziernika 1551 roku, zatwierdzi³a fundacjê prepozytury przy istniej¹cym koœciele i szpitalu œwiêtokrzyskim, Bazielich 1961, s. 203. Ów koœció³ i szpital maj¹ dawn¹ metrykê, jednak po raz pierwszy pojawiaj¹ siê w Ÿród³ach poŸno, bo dopiero w 1550 roku, kiedy to 11 lutego Zofia Klimkowa, mieszczka nowos¹decka, rezygnuje z dwóch prêtów gruntu, w³aœnie na rzecz tego przybytku. Por. Bazielich 1961, s. 204, gdzie polski przek³ad owego aktu. Jeszcze tego samego roku – 1 sierpnia – wykonawcy testamentu ks. Jakuba dokonali darowizny chmielnika na ufundowanie prepozytury szpitalnej przy koœ- ciele Œw. Krzy¿a, zaœ 25 sierpnia 1551 ks. Piotr Œliwka darowa³ cztery prêty roli z myœl¹ o tym samym celu, tam¿e, s. 205. G³ównym jednak¿e fundatorem uposa¿enia prepozytury pozosta³ Miko³aj Hipolit (Ippolit), rz¹dca klucza ³¹ckie- go dóbr staros¹deckich, który 15 lutego 1552 roku przekaza³ na rzecz Œw. Krzy¿a dwie pó³æwierci roli, zakupione za 40 grzywien monety i liczby w Królestwie Polskim obieg maj¹cej (samo przekazanie wyprzedzi³o znacznie ow¹ datê), tam¿e, s. 206. Nie kwestionuj¹c Hipolitowego prawa do patronatu, rajcy staros¹deccy do³o¿yli siê wkrótce z placem obok szpitala, na którym wzniesione byæ mia³y zabudowania prepozyta (28 wrzeœnia 1551). Taki obrót rzeczy sk³oni³ ksieniê Derœniakówn¹ do wystawienia wspomnianego wy¿ej aktu zatwierdzenia fundacji 21 paŸdziernika 1551 roku, tam¿e, s. 207, gdzie publikowany jest on w przek³adzie polskim oraz s. 238-239 – gdzie Bazielich podaje brzmienie zaginionego orygina³u. Ostatecznego zatwierdzenia fundacji prepozytury œwiêtokrzyskiej dokona³ biskup krakowski Andrzej Zebrzydowski, 11 grudnia 1551 roku, wprowadzaj¹c tym samym ks. Piotra Œliwkê na nowo powo³any urz¹d, por. tam¿e, s. 211 i 239-244, gdzie publikowany jest ³aciñski tekst przywileju biskupiego. Kolejne lustracje – z roku 1596 i 1608 – podaj¹ dok³adny wygl¹d, wyposa¿enie oraz uposa¿enie koœcio³a i szpitala, a tak¿e zabudowañ prepo- zyta, które w 1596 roku uleg³y po¿arowi, tam¿e, s. 218-225. W tym czasie liczba ubogich waha³a siê od 7 do 15, a ka¿dy z pensjonariuszy dysponowa³ w³asnym ³ó¿kiem ze s³om¹, w izbie z obszernym piecem, oraz komor¹ i wy¿k¹ dla przechowywania ¿ywnoœci, tam¿e, s. 225. Od powo³ania prepozytury do jej kasaty w 1785 roku Bazielich doliczy³ siê trzynastu prepozytów œwiêtokrzyskich, których obszerne biogramy podaje tam¿e, s. 212- 232. Kres koœcio³owi i szpitalowi Œw. Krzy¿a przyniós³ tragiczny po¿ar miasta – 24 kwietnia 1795 roku, który spopieli³ drewniany koœció³ i wszystkie zabudowania. Potem nikt ju¿ nie podj¹³ siê odbudowy przybytku, zaœ grunt zosta³ rozparcelowany pomiê- dzy piêciu chêtnych. Pami¹tk¹ dawnej funkcji sta³a siê ma³a kapliczka, któr¹ w latach 1890-91 – staraniem burmistrza Jana Zagórowskiego – rozbudowano do sporej kaplicy, por. Kapliczki 1983, s. 544, il. 920-922. We wnêce jej pó³noc- nej (apsydialnej) œciany pomieszczono XVIII-wieczn¹ statuê œw. Floriana, dlatego te¿ dzisiaj powszechnie miejsce to wi¹zane jest z kultem tego œwiêtego, Bazielich 1961, s. 237. Wnêtrze kaplicy przechowa³o szereg elementów dawne- go wyposa¿enia, m.in. kilka obrazów olejnych na p³ótnie: Zwiastowanie i Œw. Wincenty Ferreriusz (koniec XVIII w.), Œmieræ œw. El¿biety (1823 r.), por. KZS 1951, s. 43. W neorenesansowej nastawie o³tarza umieszczono okaza³y drewniany krucyfiks, zapewne z pocz¹tku XIX wieku. 1234 Zdaniem Beiersdorfa i Krasnowolskiego, wczesn¹ metrykê fundacji klasztoru franciszkanów w Starym S¹czu potwierdza lokalizacyjny zwi¹zek klasztoru z drog¹ do Podegrodzia i owalnicowym uk³adem urbanistycznym pierwszej lokacji. Wiele mówi¹ce jest równie¿ wezwanie koœcio³a – œw. Stanis³awa biskupa i mêczennika, bardzo popularne w œrodowisku franciszkañskim po kanonizacji œwiêtego w Asy¿u, w 1253 roku. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 35. 1235 Pierwotny klasztor by³ do schy³ku XVI wieku budowl¹ drewnian¹. Rutkowska-P³achciñska zwraca przy tym uwagê na dokument z 1313 roku, w którym mówi siê o przywileju na so³tystwo w Mokrej D¹browie, który niejaki Go³y otrzyma³ od Kingi, a syn jego Sieciech – odda³ dyplom na przechowanie fratribus antiquam civitatetem podlescze, gdzie dokument ten sp³on¹³ wraz z klasztorem. Jest to zdaje siê jedyna wzmianka o tak wczesnym – zapewne z koñca XIII wieku – po¿arze klasztoru franciszkanów staros¹deckich, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 123-124. W koñcu XVI wieku wzniesiono konwent murowany, którego zasadniczy trzon przetrwa³ do naszych czasów. Dawny klasztor franciszkanów, usytuowany w pó³nocno-zachodniej czêœci miasta, przy wczesnoœredniowiecznym trakcie do Pode- grodzia, jest dziœ budynkiem murowanym, parterowym, z wewnêtrznym dziedziñcem (pierwotnym wirydarzem). Skrzyd³o po³udniowe stanowi pozosta³oœæ dawnego koœcio³a – z kwadratowym korpusem i wê¿szym od niego prezbiterium, zamkniêtym pó³kolist¹ apsyd¹. Zadaniem Beiersdorfa i Krasnowolskiego, uwagê zwraca wyraŸne przesuniêcie daw- nego prezbiterium ku pó³nocy od osi korpusu nawowego. Zachowane podzia³y wnêtrza maj¹ jednak charakter ca³ko- wicie wtórny. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 35. 247 s¹d powiatowy (£uszczkiewicza noty nie drukowane). R. 1815 zniesiono klasztor Franciszkanów, a koœ- ció³ zburzono 1821 r., poczem budynek klasztorny przerobiono na S¹d1236, na placu zaœ klasztornym zbudowano magistrat (Sygañski, Arendy, 84). Dzieje klasztoru s¹ ma³o znane i niejasne. D³ugosz mówi o wspólnoœci koœcio³a z Franciszkankami czyli Klaryskami. Mo¿e u¿ywali koœcio³a Klarysek, a w swoim klasztorze mieli tylko oratoryum1237. Z koœcio³a Franciszkanów jednak mia³y do fary przeniesione byæ obrazy znajduj¹ce siê obecnie przy o³tarzu w. tam¿e, o³tarze, stalle barokowe i ³awki (£uszczkiewicz, loc. cit.). Dzwon wielki przeniesiono do Czarnego Dunajca, o³tarze do Szaflar (Janota, Przewodnik na Babi¹ Górê, 60-61). Jest inna wersya miejscowa, ¿e o³tarze znajduj¹ siê po okolicy, miêdzy innemi w Ochotnicy, a dzwon w NiedŸwiedziu ko³o Porêby w pow. limanowskim (St. T.). Do klasztoru Klary- sek przeniesiono pos¹g M. B. Ró¿añcowej, obecnie w dormitarzu, pos¹gi œ. Kunegundy i œ. Franciszka, obecnie w chórze, i „stopkê œ. Kunegundy”. Archiwum przewieziono do Krosna, gdzie zniszcza³o1238 (Sygañski, Arendy, 84). dopisek o³ówkiem na Budynek przerobiony stoi za miastem, zachowa³ pewien wygl¹d klasztorny1239 (£uszczkie- lewym marginesie 1240 s. 132 rêkopisu: wicz, loc. cit.). Od frontu widoczna jest na nim z goœciñca tablica czarna z d³ugim napisem Napis tablicy? zaczynaj¹cym siê od: D.O.M.

1236 Klasztor franciszkañski przebudowany zosta³ w latach dwudziestych XIX wieku na s¹d i wiêzienie, wed³ug planów architekta Rungego. Wczeœniej jeszcze, bo w 1813 roku, w spichlerzu klasztornym urz¹dzono sk³ad solny, por. Beiersdorf, Krasnowolski 1992a, s. 65. Kiedy rz¹d austriacki zdecydowa³ siê zlikwidowaæ magazyn soli – magistrat staros¹decki powzi¹³ myœl zakupienia budynku i przeznaczenia go po remoncie na ratusz miejski. Drog¹ licytacji, 17 marca 1831 roku, miasto zakupi³o tê realnoœæ za 2800 z³ reñskich i w 1834 przyst¹pi³o do remontu, którego jednak nigdy nie ukoñczono, por. W. Bazielich, Dzieje staros¹deckiego ratusza, op. cit., s. 106. 1237 Koœció³ franciszkanów w Starym S¹czu by³ od pocz¹tku budowl¹ murowan¹. Jednoznaczne okreœlenie jego pierwotnej dyspozycji przestrzennej nie jest mo¿liwe w obecnym stanie badañ. Zdaniem Beiersdorfa i Krasnowol- skiego, uwagê zwracaj¹ stosunkowo ma³e rozmiary koœcio³a. Prezbiterium by³o zaledwie dwuprzês³owe (œwiadczy o tym sytuacja przypór na najstarszym zachowanym planie z roku 1856 – austriackim projekcie adaptacji klasztoru na s¹d i wiêzienie). Nie mo¿na jednak wykluczyæ, i¿ obecne zamkniêcie prezbiterium pó³kolist¹ apsyd¹, wprowadzon¹ dopiero w wieku XVII, zast¹pi³o kolejne (trzecie) przês³o, co upodobni³by koœció³ staros¹decki do licznych za³o¿eñ franciszkañskich z wyd³u¿onym chórem zakonnym. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 36. Znacznie trudniejszy do zinterpretowania jest pierwotny uk³ad korpusu, usytuowanego asymetrycznie wzglêdem prezbiterium. Wnêtrze to mia³o zapewne dyspozycjê dwunawow¹, na co wskazuje przekaz o o³tarzu stoj¹cym ad columnam mediam Majoris Chori. Dziœ bez badañ architektonicznych nie sposób wyjaœniæ czy asymetryczny uk³ad dwunawowy by³ koncepcj¹ pierwotn¹, czy powsta³ wtórnie, przez dobudowê nawy po³udniowej (szczegó³owo na ten temat: Beiersdorf, Krasno- wolski 1985, s. 36-37). 1238 Zapewne sp³onê³o w po¿arze miasta i klasztoru franciszkañskiego, 13 wrzeœnia 1872 roku. 1239 Budowê murowanego czworoboku klasztornego, który zast¹pi³ starsze obiekty drewniane, podjêto dopiero po po¿arze w roku 1646. Prace przy wznoszeniu drugiej (obecnie nieistniej¹cej) kondygnacji klasztoru prowadzone by³y do roku 1740. Por. Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 95. W swym obecnym kszta³cie dawny klasztor franciszkañski jest budowl¹ murowan¹, parterow¹, czêœciowo podpiwniczon¹, czteroskrzyd³ow¹, z wewnêtrznym dziedziñcem – dawnym wirydarzem. Skrzyd³o po³udniowe jest pozosta³oœci¹ dawnego koœcio³a o kwadratowym korpusie i wê¿szym od niego prezbiterium, zamkniêtym pó³kolist¹ apsyd¹. Wnêtrze dawnego koœcio³a podzielone jest poprzecznie przez sieñ wejœciow¹. Dawne skrzyd³a klasztoru, zachowa³y uk³ad jednotraktowy z korytarzem-kru¿gankiem wokó³ wirydarza. W zabudowaniach klasztornych mieœci siê obecnie Zespó³ Szkó³ Drzewno-Mechanicznych w Starym S¹czu. Z zabytkiem tym postêpuje siê dzisiaj dosyæ bezceremonialnie, dostosowuj¹c zabiegi i prace do aktualnych potrzeb, funkcji i mo¿li- woœci szko³y. Dawny prostok¹tny wirydarz klasztorny, którego z dwóch stron obiega³y sklepione kru¿ganki, czytelny jest dziœ jedynie w czêœci pó³nocno-wschodniej. Czêœæ po³udniowa i zachodnia zosta³y w 2 po³. XX wieku zabudowane i zaadaptowane na potrzeby szko³y. Dawne cele klasztorne ju¿ wczeœniej podzielono nowszymi œciankami dzia³owymi. Pierwotna dyspozycja za³o¿enia i poszczególnych jego pomieszczeñ jest dziœ czytelna jedynie na rysunkach rzutu przyziemia, gdzie najstarsze mury wyró¿niaj¹ siê imponuj¹c¹ gruboœci¹, przekraczaj¹c¹ miejscami 140 cm. 1240 Na marmurowej tablicy trzyczêœciowa inskrypcja o poni¿szej treœci: DOM (uproszczony ryt czaszki z piszczelami) 1 MORARE, AVELI, -MIRARE VIATOR AERA CHRISTIANA 1722. DIE 18 MARTY COMPORTATA 248 Dwór przy ulicy dworskiej Podanie mieni dwór wspólczesnym klasztorowi; stan¹³ mo¿e przed za³o¿eniem klasztoru, kiedy jeszcze w miejscu dzisiejszego rynku by³ Zwierzyniec (List Szczêsnego Morawskiego do J. £epkowskiego z r. 1877). Mia³ w nim goœciæ Jan III (List ksieni staros¹deck. Sowiñskiej do J. £epkowskiego z r. 1877). „A.D. 1683 Najj. Król z Królow¹ by³ w mieœcie naszem, przez 5 dni we dworze stali. Wtenczas wielkie wojska przechodzi³y z Wêgier z pod Parkan” (Z Ksiêgi cechu kraw. staros¹deck. Gaz. narod. r. 1877 8/9). Pierwotnie nale¿a³ do Klarysek, potem przeszed³ na w³asnoœæ rz¹du. R. 1877 mieszka³ w nim poczmistrz. Przeznaczony by³ na zburzenie (List ksieni wy¿ej cyt.).

Budynek jest drewniany modrzewiowy stoi po zachodniej stronie klasztoru, tu¿ za jego dopisek o³ówkiem na murami, w otoczeniu osobnego ogrodu. lewym marginesie s. 133 rêkopisu: Dwór ten w r. 1923 ju¿ nie istnieje (T.D.). Czy jest jeszcze? W domu naro¿nym na rynku i ulicy prowadz¹cej ku Szczawnicy, wyje¿- d¿aj¹c z miasta po lewej rêce, jedno okno ma du¿¹ piêkn¹ star¹ kratê mo¿e z XVIII w., ogniwa z których siê sk³ada maj¹ taki rysunek1241. dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Domek murowany przy ulicy wêgierskiej, o zgrabnej bramie wjazdowej s. 133 rêkopisu: i dachu ³amanym (fig. )1242. fot.p. Udzieli z r. 1903 Dom na rogu Rynku i ul. Kopernika1243. Murowany, z piêterkiem o 4ch oknach, podparty nisk¹ szkarp¹. Du¿a brama wjazdowa, zamkniêta pó³kolem, w miejscu przejœcia wêgarów w ³uk opatrzona gzymsami;

JACEMVS HIC OSSA NVDA ET ARIDA TUA VERO ADHVC CARO ET SANGVIS CONTEXIT VIS QVALE INTER NOS ET TE DISCRIMEN! NOS MORTUA TU VIVUM ET AMBULANS CADAVER 2 PAULULUM SISTE GRESSUM VIATOR DOMUM AETERNAM MEDITAREI IN HAC CONTVBERNALES VITA FUNCTORUM HABITANT MANES DIC HOSPES TER AVE. RECIPE PERPETUUM VALE. 3 ZYI¥CY SMIERCI JEDNAK ZAWSZE CZEKAIACY C£OWIECZE, RACZ TU WSPOMNIEC NA SPOCZYWAI¥CY LUD WIERNY, PO SWYM ZYCIU NA TYM TU CMENTARZU A IEZLI MU NIE MOZESZ PRZY S. OLTARZU DAC RATUNKU, WESTCHNYI ZE DO BOSKIEY DOBROCI, A ON IM ICH BOLESCI WROSKOSZY OBROCI OSOBLIWIE KTORYCH TU S¥ KOSCI ZNIESIONE Z GROBOW ICH A W WYBRAN¥ MOGI£E Z£O¯ONE R.P. 1722 DNIA 18 MAR. 1241 Dom ten, choæ przebudowany, zachowa³ siê do dzisiaj. Wzmiankowanej przez Tomkowicza kraty kowal- skiej w oknie jednak ju¿ nie ma. 1242 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 345. 1243 Przyjmuje siê, ¿e dom ten powsta³ jeszcze w XVII wieku, choæ jego póŸnobarokowe formy stylowe wskazu- j¹ raczej na 2 po³. XVIII stulecia. W fasadzie kamienicy uwagê zwraca szeroka arkada kamiennego portalu z klepkow¹ bram¹ oraz para wolut ujmuj¹cych facjatê. Wyró¿niaj¹ca siê w zespole rynku bry³a ukszta³towana jest przez wysoki, ³amany dach gontowy, Beiersdorf, Krasnowolski 1985, s. 102-103, il. 63. Dom oznaczony obecnie numerem 6, zlokali- zowany w naro¿niku Rynku i ul. Kopernika (dawnej ul. Krótkiej), jest najbardziej znanym domem staros¹deckim, spopularyzowanym przez rysunek Jana Kantego Gumowskiego (reprodukowany w Tygodniku Ilustrowanym w 1913 roku) oraz liczne zdjêcia na pocztówkach. W ksiêgach hipotecznych i aktach z pocz¹tku XIX wieku dom ten nazywany jest Zieleñskówk¹. Ju¿ wtedy musia³a to byæ nazwa stara, gdy¿ w tym czasie nieruchomoœæ nie nale¿a³a do nikogo 249 za ni¹ sieñ sklepiona beczkowo z lunetami. Gzymsy piêterka na koñcach przechodz¹ w skromn¹ wolutê. Obramienia okien kamienne o okroju barokowym. Dach mansardowy, pokryty gontem1244. Izby przyzie- dopisek o³ówkiem na mia sklepione. Budynek zap. z XVII w. (T. D.). lewym marginesie s. 133 rêkopisu: fotografia z r. 1901 Kapliczka przydro¿na œ. Jana Nep.1245 za miastem (fig. )1246 p. Udzieli Ma³y budyneczek murowany z barokowym szczytem nad œcian¹ frontow¹ i ze stosunkowo du¿¹ baniast¹ wie¿yczk¹ sygnatury.

1247 tam¿e: Kapliczka œw. Kunegundy murowana, z frontonem z pilastrami i rodzajem œlimacz- fot. Udzieli z r. 1902 nic szczytowych (fig. )1248. Wystawi³a j¹ 1779 ksieni Katarzyna Psurska (X. Sygañski, Aren- dy, 114). tam¿e: fot. Udzieli z r. 1902 Figura czyli s³up przydro¿ny przy klasztorze1249 (fig. )1250. tam¿e: fot. Udzieli z r. 1902 Figura czyli s³up przydro¿ny, przy goœciñcu do Nowego S¹cza1251 (fig. )1252.

o takim nazwisku. Od dziesi¹tek lat staros¹deczanie nazywaj¹ go domem Na Do³kach – rzekomo dlatego, ¿e po³ud- niowa jego czêœæ le¿y ni¿ej ni¿ czêœæ pó³nocna i najbli¿szy dom nr 7, por. Bazielich, Staros¹deckie domy rynkowe , s. 69-76, tam¿e reprodukowany rysunek Gumowskiego. 1244 Po II wojnie œwiatowej dom poddano gruntowanym zabiegom konserwatorskim, w toku których dachy przy- kryto nowym gontem, KZS 1951, s. 44. Obecnie ma tu siedzibê Towarzystwo Mi³oœników Starego S¹cza, do roku 1974 mieœci³a siê w nim Miejska Biblioteka Publiczna, zaœ od roku 1956 dom jest siedzib¹ Muzeum Regionalnego w Starym S¹czu. 1245 Istnieje do dziœ. Zgodnie z miejscow¹ tradycj¹ zosta³a wystawiona przez ¯yda, uratowanego z powodzi. Kapliczka murowana i tynkowana, o skromnych cechach barokowych, z pó³kolistym szczytem z wnêk¹ i naro¿ami po bokach, zza którego wyrasta przysadzista kopu³a z pseudolatarni¹, zwieñczona krzy¿em. We wnêtrzu – pod ¿agla- stym sklepieniem – o³tarzyk z kamienn¹ rzeŸb¹ œw. Jana Nepomucena, z koñca XVIII wieku. Por. Kapliczki 1983, s. 545, il. 924, 925. 1246 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 347. 1247 Wed³ug tradycji, stoi ona na miejscu wczeœniejszej, drewnianej kaplicy œw. Jana Chrzciciela. W œrodku znajduje siê Ÿróde³ko, którego woda – uznawana za lecznicz¹ – wyp³ywa przed kapliczkê. Z cenniejszych elementów wyposa¿enia wnêtrza wymieniæ nale¿y dwa putta barokowe z po³. XVIII wieku. Kiedyœ w kapliczce znajdowa³a siê równie¿ drewniana rzeŸba œw. Kingi, barokowa, zapewne z 1779 roku. Fotografiê rzeŸby, a tak¿e kapliczki, publikuje Kornecki 1990, s. 123-124, il. 62, 79. Por. równie¿ Kapliczki 1983, s. 545, il. 916. 1248 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 348. 1249 Kapliczka znajduje siê po prawej stronie uliczki prowadz¹cej do bramy klasztornej, przy naro¿niku muru obronnego. Jest to trzykondygnacjowy s³up murowany i tynkowany, rozcz³onkowany gzymsami (dziœ pokrytymi da- chówk¹), z trzeci¹, najwy¿sz¹ kondygnacj¹ przeprut¹ otworami arkadowymi – niegdyœ mieszcz¹c¹ drewnian¹ rzeŸbê Chrystusa u s³upa – po niedawnym remoncie zabran¹ do klasztoru. Dziœ miejsce tamtej zajmuje rzeŸba Chrystusa Frasobliwego. Kapliczkê nakrywa namiotowy daszek dachówkowy z krzy¿em na kuli – w zwieñczeniu. Wzniesiona zosta³a zapewne na prze³omie XVII i XVIII wieku, z nieznanej fundacji. Por. Kapliczki 1983, s. 546. 1250 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 349, gdzie kapliczka ta – sfotografowana w 1902 roku – ma zdecydowanie bardziej smuk³e proporcje i wiêcej profilowanych gzymsów, zagubionych w kolejnych remontach. 1251 Chodzi tu o kapliczkê stoj¹c¹ dziœ na wysepce skrzy¿owania dróg, murowan¹ z ceg³y i kamienia, w kszta³- cie czterokondygnacjowego s³upa, nakrytego namiotowym daszkiem z kowalskim krzy¿em w zwieñczeniu. Pierwsze trzy kondygnacje – wyodrêbnione profilowanymi gzymsami – o¿ywiaj¹ wnêki prostok¹tne, niektóre zamkniête ³ukiem odcinkowym. Najwy¿sza kondygnacja przepruta jest otworami arkadowymi. Por. Kapliczki 1983, s. 546. W 2000 roku kapliczka zosta³a w ca³oœci odbudowana z nowego materia³u. Podczas odbudowy powtórzono proporcje i detal archi- tektoniczny kapliczki dawnej. Do p³yciny frontowej w najni¿szej kondygnacji dodano metalowa¹ tabliczkê z inskrypcj¹: Kapliczka ta zniszczona 2 lutego 2000 roku odbudowana zosta³a przez WILHELMA NOWAKA wed³ug projektu rekon- strukcji mgr in¿. arch. ZYGMUNTA LEWCZUKA poœwiêcona dnia 1 XI 2001 r. przez ks. pra³ata Alfreda Kurka. TOWA- RZYSTWO MI£OŒNIKÓW STAREGO S¥CZA. 1252 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 350. 250 Figura czyli s³up przydro¿ny w ogródku prywatnym niedaleko dworca kolei1253. Murowana z ceg³y na rzucie kwadratu, tynkowana i bielona, sk³ada siê z coko³u i 2 kondygnacyj. W drugiej kondygnacji we wnêkach zamkniêtych ³ukiem segmentowym stoj¹ drewn. figurki, roboty miejscowej, ludowej, ze œladami dawnej polichromji[:] 1. Chrystus z krzy¿em, w szacie o drobnych fa³dach pionowych, mo¿e w. XVII. 2. Anio³ z palm¹ w rêku, z w³osami w lokach, w szacie rozwianej. Zap. XVII w. ale przytem reminiscencje w. XVII [sic!]. 3. Œ. Kinga w koronie ksi¹¿êcej, trzyma model koœció³ka; rzeŸba niezdarna. (T. D.) O wykopaliskach odcienia galicko-etruskiego [?], znalezionych w okolicach St. S¹cza, wspomina Jan N. Sadowski (Drogi handlowe, 71) (T. D.)

45. Sucha Struga

Wieœ, oddal. po³udniowe od Nowego S¹cza 16 kilom., parafia w Barcicach. Osada nowsza, jeszcze nie wspomniana w r. 1581 w spisach poborowych1254 og³oszonych w Pawiñskie- go Ma³opolsce. R. 1600 Strugi by³y w³asnoœci¹ Klarysek staros¹deckich1255 (Za³êski, Œ. Kinga, str. 75 nota).

W obrêbie tej wsi góra lesista Makowice albo Makowica wznosz¹ca siê na wschód ponad zamku ruinami. R. 1287 Jerzy Szuwarski ze swym ludem obsadzi³ tê górê i napad³szy na kosz tatarski rabuj¹cy Stary S¹cz, plondruj¹cy tam klasztor Klarysek, rozgromi³ ich. (Morawski, S¹deczyzna I, 165). Jest tu na górze Makowicy kamieñ, na którym mia³a odpoczywaæ œ. Kinga, chroni¹c siê przed Tatarami (Morawski, S¹deczyzna I, 166). Kamieñ ten znajduje siê w pobli¿u kapliczki (S³ownik geogr.). Na Makowicy lud pokazuje na skale wyciosane znaki miesi¹ca z gwiazd¹ na pami¹tkê Tatarów (!) (Morawski, S¹deczyzna I, 166). Jest to h. Leliwa (S³ownik geogr.).

dopisek o³ówkiem na prawym marginesie s. 134b rêkopisu: 46. Œwidnik (T.D.) Czy to ten? mo¿e pow. Wieœ1256, oddal. pó³n. pó³n. zachodnie od N. S¹cza 11 kilom. limanowski

1253 Kapliczka zachowana do dzisiaj, lecz bardzo mocno przekszta³cona. W czêœci frontowej umieszczono metalow¹ tabliczkê z napisem: KAPLICZKA ODNAWIANA 19 WRZEŒNIA 1929 PRZEZ FRANCISZKA J. COMBRA. W p³ytkich wnêkach elewacji zachowa³a siê rzeŸba œw. Kingi oraz ma³y drewniany krucyfiks. 1254 Wieœ powstaæ musia³a w koñcu XVI wieku. W pierwszym dziesiêcioleciu wieku XVII Such¹ Strugê zamiesz- kiwa³o ju¿ 12 siod³aków (kmieci) oraz Jan Sikora – woŸny s¹dowy i dwóch komorników. Z wysokiej daniny serowej (200 z³), któr¹ kmiecie tej wsi p³acili corocznie, wnosiæ nale¿y, i¿ musieli wypasaæ kilkutysiêczne stado owiec, por. Urban 2002, s. 131. Œwiadcz¹ abiurata a. 1662, ¿e tego¿ roku przez gwa³towne wody wylanie rzeka Poprod zagrody 3 z gruntami, zbo¿ami tak ozimemi jako te¿ i jaremi, i z ludŸmi w tych zagrodach mieszkaj¹cemi znios³a i zabra³a i miejsca kamieniami nape³ni³a. Ad preasens kmiecia i zagrodnika w tej wiosce nie masz jeno pó³zagrodników jest nro 8, zob. Lustracja 1659-1664, s. 654. 1255 W 1680 roku tê wieœ zaliczono jednak do dóbr królewskich (regalis), z niskim poborem w wysokoœci 36 florenów, Rejestr poborowy 1680, s. 205. W po³owie XVIII wieku wchodzi³a nadal w sk³ad starostwa barcickiego, a powinnoœci jej mieszkañców lustrator opisa³ jak nastêpuje: W tej wsi jest zagrodników 11. Robi¹ 9 byd³em, to jest jeden dni 4, jeden pó³czwarta dnia, trzech po dni 3, czterech po pó³trzecia dnia. Pieszo zaœ robi jeden dni 3, jeden dzieñ 1. Daj¹ podatku ró¿nego wed³ug inwentarza z³p. 82 gr 18 szel. 2, Lustracja 1765, s. 23. Sucha Struga nale¿a³a do parafii w Barcicach, Kiryk 1979b, s. 132. 1256 Istnia³a ju¿ w latach pomiêdzy 1400 a 1454, Stamirski 1965, s. 41. W ziemi s¹deckiej jest jeszcze druga wieœ o tej nazwie, Œwidnik w gm. £ukowica, który ma starsz¹, XIV-wieczn¹ metrykê, tam¿e. 251 R. 1440 wspomniano granice wsi Têgoborzy i Œwidnika (Kod. dypl. Kat. kr. II, 246). R. 1581 dziedzi- cem Andrzej Têgoborski1257 (Pawiñski, Ma³op. 137). R. 1715 dziedzicem Stefan Wielog³owski (Roczni- ki do dziejów Podtatrza i Spi¿a, XX. Owsiñskich, wyd. Józef Jerzmanowski, Kraków 1858, str. 11, dopisek o³ówkiem na a w³aœc. 17). lewym marginesie s. 134b rêkopisu: fotografia Dwór (fig. )1258 Budynek drewniany otynkowany1259, parterowy, stosunkowo niski a doœæ obszerny; zbudo- wany na rzucie poziomym prostok¹ta, z którego naro¿ników wystêpuj¹ 4 kwadratowe pawilony, równej co zr¹b g³ówny wysokoœci, o œcianach równoleg³ych do boków g³ównego prostok¹ta. U œrodka fasady ma³a wystawka zaznacza wyjœcie g³ówne. Dach g³ówny czterospadowy wy- dopisek o³ówkiem na soki, gontem kryty1260. Na pawilonach osobne mniejsze dachy czterospadowe. Pokoje miesz- lewym marginesie s. 134b rêkopisu: kania ozdobione dekoracy¹ z XVII lub pocz¹tku XVIII w. Zachowa³o siê kilkoro drzwi piêk- fotogr. nego rysunku i stolarskiej roboty, ze staremi okuciami i zawiasami (fig. )1261. Œciany maj¹ od fotogr. do³u boazerye z XVII w. (fig. ). W supraportach wprawione s¹ w ramy obrazy olejne na p³ótnie, na których na tle archi- tektury jakby altan fantastycznych w stylu rokoko, wœród peiza¿u z domami i drzewami, widzimy dopisek o³ówkiem na postaci przedstawicieli ró¿nych umiejêtnoœci i temperamentów. Przy jednym z nich jest ksiêga lewym marginesie 1262 s. 134b rêkopisu: z napisem: Corpus iuris (fig. ) . Przy innym ksiêga z napisem: Biblia sacra. Na stylobacie fotogr. kolumny obok innego napisano: Melancholicus (fig. )1263. Inny obraz jest bez widocznego fotogr. napisu (fig. )1264. fotogr. Pokoje umeblowane s¹ sprzêtami staroœwieckiemi (fig. ). Znajduj¹ siê tam tak¿e ró¿ne fotogr. stare przedmioty, ozdoby, wyroby ceramiczne itd. (fig. )1265.

47. Têgoborza (Têgoborze)

Wieœ1266, oddal. pó³n. zachod. od N. S¹cza 10 kilom. Par. w miejscu. W r. 1356 wspomniany w³aœciciel Wyczga de Thangoborza (Kod. dypl. mogilski, 62). R. 1366 El¿bieta ¿ona Stefana dziedzica na T. (K. d. ma³op. III, 196). R. 1468 Miko³aj z T. dziedzic; r. 1499 w³aœcicielem

1257 W 1680 roku Swidniki nale¿¹ do niejakiego Rzeszowskiego, któremu naliczono pobór od 2,5 ³anu, 2 zagród bez ról i 1 ko³a dorocznego, Rejestr poborowy 1680, s. 222. 1258 Zamieszczony poni¿ej opis dworu dowodzi, i¿ Tomkowicz pomyli³ tu „s¹decki” Œwidnik ko³o Têgoborzy (do której to miejscowoœci odnosi siê notka historyczna), ze Œwidnikiem w gminie £ukowica (w powiecie limanowskim), w którym znajduje siê opisany przez niego dwór alkierzowy. 1259 Po II wojnie œwiatowej drewniany materia³ œcian zrêbowych zast¹piono materia³em ceramicznym. Dziœ trudno zatem budowlê tê nazywaæ dworem drewnianym. 1260 Gontowe pokrycie, tak charakterystyczne dla budowli drewnianych, mimo daleko id¹cych przekszta³ceñ dworu przetrwa³o do dzisiaj. Obecne jest jednak bardzo zniszczone i wymaga wymiany. 1261 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 354, 355. Do dziœ zachowa³y siê w dworze tylko dwa stare skrzyd³a drzwiowe. 1262 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 356. 1263 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 357. 1264 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 358. 1265 Z bogatej dekoracji wnêtrza do naszych czasów niewiele przetrwa³o. Zabytkowe wyposa¿enie i wystrój malarski zosta³y zniszczone po II wojnie œwiatowej, kiedy dwór zamieniono na oœrodek wypoczynkowy. Od 2002 roku zabytek jest w posiadaniu osoby prywatnej – Pana Krzysztofa Twardowskiego, który rozpocz¹³ kompleksowe prace konserwatorskie. Z dawnego wyposa¿enia wnêtrza, w lutym 2003 roku, zastaliœmy tu tylko dwa murowane piece zdobione sztukateri¹: jeden – w stylu regencji, zapewne z po³owy XVIII wieku, drugi – neoklasycystyczny, z pierwszej po³owy XIX wieku. W pó³nocnym pomieszczeniu parteru, na lewo od sieni wejœciowej, zachowa³a siê tak¿e dawna belka stropu drewnianego z inskrypcj¹: BENEDIC DOMINE DOMVM ISTAM EXTRVITAM 1752 AODIEBVS 7BRIS ET OMNIS HABITANTES IN EA. 252 naprzód Miko³aj Têgoborski, po nim Jakub Têgoborski wspólnie z Cyrylem Chrz¹stowskim (Moraw- ski, S¹deczyzna II, 245 i 374); r. 1538 Zrundlaus [?] Jordan. R. 1559 Jakub Jordan z Têgoborzy, r. 1560 Jêdrzej Têgoborski z T. (Morawski, op. cit., str. 416 i 417). R. 1581 czêœæ nale¿y do wdowy po Jordanie, a czêœæ do Andrzeja Têgoborskiego (Pawiñski, Ma³opolska I, 137). R. 1620 czêœæ T. nale¿y do Chrz¹- stowskiego (Sygañski, Hist. N. S¹cza I, 23). „M¹j¹tek by³ przez wieki w rêkach Stadnickich”1267 (£ep- kowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Do Têgoborzy nale¿y folwark Just;1268 patrz ni¿ej.

Koœció³ paraf. œ. Miko³aja. Patron (r. 1891) W³adys³aw Wielog³owski Budynek drewn. istnia³ za D³ugosza (Lib. ben. II, 249). Wed³e inwentarza koœció³ obecny zbudowano r. 1743 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Oko³o r. 1890 zosta³ powiêkszony przez dobudowê od zachodu1269. Plebani: r. 1553 ks. Aleksander (Morawski, S¹deczyzna II, 406). Ok. r. 1650 ks. Wojciech ¯o³¹dkowski (Sygañski, Hist. N. S¹cza II, 101).

15/9 1891, 17/5 1892; 1923 Budynek drewniany, bez wybitnego typu art., wnêtrze równie¿ ma³o zajmuj¹ce, odno- wione1270. Dwa obrazki Stachowicza zawieszone w koœciele: M. Boska i œ. Józef1271.

W bocznych o³tarzach obrazy olejne, œ. Antoni i Ecce Homo, stare, przemalowane po barbarzyñsku (T. D. r. 1923)1272.

Krucyfiks drewniany, z ma³¹ postaci¹ Chrystusa, dobra rzeŸba XVII w1273.

1266 Stamirski zalicza Têgoborze do wsi, które istnia³y ju¿ przed 1320 rokiem, Stamirski 1965, s. 39. 1267 W 1680 roku wieœ nale¿y do Lubomirskich z Wiœnicza, którym pobór naliczono w Têgoborzy od 2,5 ³anu, 7 zagród z rolami i 3 bez oraz 1 ko³a dorocznego, Rejestr poborowy 1680, s. 222. 1268 W rejestrze poborowym z 1542 nazwano ten przysió³ek villa Sancti Jodoci – zaœ w rejestrze z 1581 roku – Justowa Góra. Wed³ug Stamirskiego, pierwsza wzmianka o Juœcie pojawia siê w Ÿród³ach w 1529 roku, por. Stamirski 1968, s. 395-396. 1269 Wed³ug wiêkszoœci autorów koœció³ mia³ powstaæ w roku 1753, por. KZS 1951, s. 45; Brykowski, Kornecki 1984, s. 94; Kornecki 1999, s. 283, 294. W roku 1982 zagro¿on¹ wylewami wody zalewu ro¿nowskiego konstrukcjê zdemontowano i przeniesiono do pobliskiej Tabaszowej, gdzie pe³ni obecnie funkcjê koœcio³a parafialnego. W Têgo- borzu na starym koœcielisku zachowa³o siê jeszcze murowane ogrodzenie zewnêtrzne, kamienne schodki do zakrystii, czytelny jest równie¿ okr¹g dawnego obejœcia wyznaczony lini¹ starodrzewia. 1270 W Tabaszowej koœció³ ustawiono na wysokim podmurowaniu. Czeœæ zachodnia zosta³a przed³u¿ona w taki sposób, ¿e wch³onê³a dawn¹ konstrukcjê wie¿y-dzwonnicy. Z tej ostatniej zachowa³ siê jedynie he³m na oœmiobocz- nym tamburze, osadzony na zachodnim odcinku kalenicy dachu. Dawna murowana zakrystia zosta³a zast¹piona now¹ o nieco zmienionych proporcajch i dyspozycji. W wyniku translokacji bry³a architektoniczna koœcio³a w znacz- nym stopniu utraci³a dawny charakter stylowy. Z interesuj¹cych elementów elewacji zewnêtrznych uwagê zwraca grupa Ukrzy¿owania na wschodniej œcianie prezbiterium (zapewne z ok. po³. XVIII wieku), namalowana wprost na licu zewnêtrznej œciany zrêbowej, zabezpieczona zadaszeniem krytym dwuspadowym daszkiem z okaza³ym trójk¹tnym szczytem, zob. Kornecki 1999, s. 225, il. 229. 1271 Obrazów tych nie ma ju¿ dziœ w koœciele w Tabaszowej. 1272 Struktury o³tarzowe w stylu póŸnej regencji z herbem Szreniawa i monogramem fundatora AS SO (zapew- ne któregoœ ze Stadnickich) zachowa³y siê, jednak wymienionych obrazów w nich ju¿ nie ma. W nastawie o³tarza g³ównego zachowa³ siê obraz Matki Boskiej Œnie¿nej, olejny na p³ótnie, z 1 po³. XVIII wieku. W zwieñczeniach o³tarzy bocznych odpowiednio – obrazy œw. Stanis³awa i œw. Wawrzyñca, z 2 po³. XVIII wieku. 1273 Zapewne chodzi o krucyfiks drewniany do dziœ umieszczony w têczy koœcio³a, pochodz¹cy jednak z po³. XVIII wieku. 253 Feretron z ram¹ rokoko, bardzo piêknej roboty snycerskiej, œwie¿o (ok. r. 1892) odnowio- ny1274. Lichtarzy o³tarzowych 12, drewn. w stylu empire1275.

Chrzcielnica kamienna z p³askorzeŸb¹: Chrzest Chrystusa, robota ch³opska1276.

Ornat z haftami staremi jedwabn. w kwiaty, sploty roœlinne, winne grona, rogi obfitoœci, parasole; barwy ró¿owe, ¿ó³tawe, fjoletowe, zielone. Przeniesione na now¹ tkaninê jedwabn. (T. D.). Zdaje siê, ¿e ten sam haft w r. 1893 by³ jeszcze na tle oryginalnem z tkaniny jedwabn. i tworzy³ ca³oœæ z XVII w. Kilka ornatów z dawnych tkanin. Tuwalnia ruska1277.

Kapa czêœciowo z zeszywanych pasów jedw. polskich, wed³ug tkanego napisu z fabryki Franciszka Mas³owskiego. Wzór: bladoró¿owe goŸdziki, bladoniebieskie arabeski. Niæ z³ota gêsto przetykana.

Stare ¿elazne drzwi, z³o¿one na chórze muzycznym, z pasami okucia, ze skompliko- wanym starym zamkiem zepsutym1278. Wed³ug tradycyi miejscowej pochodz¹ z nieistniej¹ce- go dziœ zamku w Bia³owodzie.

Archiwum Na plebanji znajduj¹ siê stare akta (czêœciowo odpisy stare z jeszcze starszych aktów), zrabowane w r. 1846 we dworze przez ch³opów, porzucone przez nich i póŸniej przeniesione na plebanjê1279. Wœród nich spotykamy nastêpuj¹ce nazwiska i sprawy: 1. R. 1493 Têgoborski – Kêpiñski 2. R. 1540, Inwentarz 3. R. 1558, Têgoborscy, Jordanowie (dzia³ maj¹tkowy) 4. R. 1571, Jordan Spytek i £apka (zamiana Bia³ej Wody) 5. R. 1608, X. Piotrowski z Têgoborzy i X. na Wronowie 6. R. 1611, Cyryl Chrz¹stowski (arjanin) i ¿ona Anna z Têgoborskich (proces o napad na koœció³ we wsi Juœcie, przedtem klasztorny XX. Marków (kanoników reg. œ. Augustyna z Krakowa) 7. R. 1623, 1631, Chrz¹stowski, Stanno, Mierzyñski 8. R. 1648, Jordan Spytek (zapis dla koœcio³a) 9. R. 1699 Inwentarz (T. D.)

Dawny opis. Wnêtrze pokryte malowaniem dawnem ma³ej wartoœci. Nad drzwiami data 1704 r. i herby Œreniawa, zap. Stadnickich. Po bokach w. o³tarza wisi kilka obrazów Stachowicza, miêdzy nimi M. Boska i œ. Józef. Chrzcielnica z piaskowca w rodzaju ³¹ckiej, rzeŸbiona, zniszczona mocno i ledwie rozpoznaæ mo¿na herby: Topór, , (Prus) i Odrow¹¿ a na dolnem polu r. 15341280. W zakrystyi drzwi z piwnic zamku Bia³owodzkiego. Metryki i Series parochorum od r. 1661. W r. 1529 zrobiono z Lib. benef. wyci¹g dziesiêcin (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

1274 Dziœ ju¿ go nie ma. 1275 Lichtarzy tych ju¿ nie ma w koœciele. 1276 Zachowana do dzisiaj, ustawiona w s¹siedztwie mensy o³tarza po stronie pó³nocnej, przemalowana farb¹ olejn¹. 1277 Istnienia tych szat liturgicznych oraz tkanin ani w Têgborzu, ani w Tabaszowej, nie uda³o siê potwierdziæ. 1278 Dziœ ju¿ ich nie ma. 1279 O wypadkach roku 1846 w Têgoborzu por. A. Wasiak, Przyczynek do dziejów roku 1846 w S¹deczyŸnie, op. cit., s. 273-276. 1280 Obecnie znajduje siê w drewnianym koœciele Œw. Justa (por. has³o Just – folwark nale¿¹cy do Têgoborzy w niniejszym Inwentarzu). Jako chrzcielnicê z Têgoborza wzmiankuje j¹ Tomkowicz 1891, s. 107. 254 Pa³ac we dworze. Pomiêdzy dziedziñcem a du¿ym starym ogrodem zaniedbanym pa³ac niezamieszka³y (w³aœciciele Wielog³owscy mieszkaj¹ w oficynie)1281. Murowany, na rzucie poziomym prostok¹tnym, parterowy, na wysokich piwnicach, niezbyt wielki ale pokaŸny, w style empire1282. Okien frontu 13. Na dwóch koñcach fasady przedniej wystêpuj¹ ryzality. W œrodku fasady podjazd z niezbyt zgrabn¹ okaza³a kolumnad¹ joñsk¹ z 4 kolumn murowanych z ceg³y, skupionych w 2 pary i siêgaj¹cych przez ca³¹ wysokoœæ czêœci œrodkowej z piêterkiem. Okna fasady wielkie. Wewn¹trz kolumnady nad oknami ganku sztukaterye: festony, ga³¹zki palm, banderole. Miêdzy oknami podobne panoplye. Nad drzwiami g³ównemi kroksztyn zwiniêty w wolutê. Jego czepiaj¹ siê festony. Wewn¹trz okaza³a sieñ dwupiêtrowa, z której wchodzi siê do pokoi (w liczbie 11) zdobnych sztukatery¹ i malowaniami: obrazy œcienne, sceny mitologiczne i pojedyncze postaci mitolo- giczne, wcale dobrego pêdzla1283. Najokazalsz¹: sala okr¹g³a, wysoka, umieszczona za sieni¹, w œrodku budynku, od jego wschodu, i otwieraj¹ca siê na ogród. Budynek zapada w ruinê. Dekoracya bardzo zniszczona. Fasada tylna, od ogrodu, ma poœrodku wystêp, zamkniêty trzema bokami oœmioboku i zamykaj¹cy z tej strony salê okr¹g³¹. Ryzality z tej strony wybiegaj¹ gór¹ w prostok¹tne attyki, dzielone pilastrami. Z malowañ wnêtrz pokoi ju¿ nic nie pozosta³o. Jedynie w sieni dotrwa³o malowanie œcian (podobno) z r. 1846, przedstawiaj¹ce pa³ac po spaleniu go w rozruchach ch³opskich owego roku1284. Piwnice pod temi pokojami s¹ sklepione beczkowo z lunetami. W¹tek ich murów jest przewa¿nie z p³askich kamieni, z domieszk¹ ceg³y. Piwnica okr¹g³a pod sal¹ okr¹g³¹, starannie zasklepiona ma tak¿e szereg lunet. S¹ jeszcze œlady tynku na jej murach (T. D. r. 1923). Oto szkicowy widok pa³acu od strony ogrodu. Jest on z przed 100 lat, niezupe³nie œcis³y, jednak podobieñstwo do rzeczywistoœci by³o jeszcze wyraŸne w r. 1892. Widok skopjowany jest z dzie³a: Kronbach, Darstellungen aus dem Königreich Galizien (r. 1826, a w³aœciwie rysunek z r. 1820). Tabl. 24:

1281 Resztki tej oficyny sta³y jeszcze w s¹siedztwie pa³acu w roku 2002. 1282 Klasycystyczny pa³ac w Têgoborzu to budowla zasadniczo parterowa, piêtrowa jedynie w czêœci ryzalitu œrodkowego, ozdobionego joñskim czterokolumnowym portykiem (por. KZS, 1951, s. 45; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 492). W wieku XX by³ co najmniej dwukrotnie odbudowywany a nastêpnie znowu popada³ w ruinê, por. H. Pieñkow- ska, O zagospodarowaniu zabytków województwa krakowskiego, „Materia³y i Sprawozdania Konserwatorskie Woje- wództwa Krakowskiego”, t. 1, 1968, s. 34, il. 10. Obecnie na ukoñczeniu s¹ kolejne prace remontowe, prowadzone przez w³aœciciela prywatnego. W wyniku wielokrotnych remontów i kolejnych adaptacji zabytek utraci³ wiele elemen- tów autentycznej substancji z prze³omu XVIII i XIX wieku. 1283 Malowid³a te zosta³y zniszczone w 1 po³. XX wieku, w czasie kiedy pa³ac pozostawa³ w stanie ruiny. W roku 1957 art. kons. Eugeniusz Czuhorski wykona³ badania we wnêtrzu, które potwierdzi³y jedynie istnienie (we wszystkich pomieszczeniach traktu pó³nocnego) œladów malowide³ klasycystycznych, typu architektonicznego, o skromnych po- dzia³ach ramowych. Poza tym, we wnêtrzach nie stwierdzono ¿adnych innych dekoracji malarskich, czy sztukator- skich, por. Pieñkowska 1958, s. 44-45. 1284 Tego malowid³a dziœ te¿ ju¿ nie ma. 255 Just – folwark nale¿¹cy do Têgoborzy Na górze tej¿e nazwy, na pó³noc, o blisko 2 kilom. od Têgoborzy, koœció³ek œ. Justa, jest kaplic¹ publiczn¹, w której odprawia siê nabo¿eñstwo. Koœció³ek ma byæ starszy od paraf. w Têgoborzy1285. Za³o¿enie jego ³¹czy tradycya z osob¹ œ. Justa, brata Œwierada1286 (patrz ni¿ej: Tropie, kaplica œ. Œwierada). Stawiaæ go mieli Kameduli jako pustelniê (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Raczej ³¹czy siê to z Benedyktynami, a œ. Just pod koniec X w. mia³ nale¿eæ do ich zakonu (Morawski, S¹deczyzna, I, 14 i S³own. geogr.). R. 1399 Chebda z Ro¿no- wa1287 albo z Tropia mia³ wystawiæ klasztor na górze, kêdy w pustelni przebywa³ œ. Just (Morawski, S¹deczyzna, II, 61, 362). R. 1400 Chebda dziedzic „de Rostin” z ¿on¹ Czochn¹1288 nadaj¹ br. Stanis³awowi zakonu œ. Augustyna de Poenitentia* obszar góry w T. dla zbudowania tam klasztoru (Kod. dypl. kat. krak. II, 246). Fundacya ta widaæ wkrótce upad³a a jedynym œladem jej jest mo¿e ten koœció³ek.

Budynek niewielki, modrzewiowy, na znacznej wysokoœci w pobli¿u Dunajca1289.

* S¹ to znani w Krakowie „Markowie”, przy koœciele œ. Marka na rogu S³awkowskiej i œ. Tomasza. Po ich zniesieniu klasztor ten ich zamieniono na dom dla ksiê¿y emerytów dyecezyi krak., którzy dot¹d go zajmuj¹.

1285 Koœció³ parafialny p.w. œw. Miko³aja w Têgoborzy wymieniaj¹ spisy œwiêtopietrza z lat 1325 i 1327, Kapi- szewski 1958, s. 66, przyp. 43. 1286 Historycy pocz¹tków chrzeœcijañstwa w Ma³opolsce sk³onni s¹ widzieæ w œw. Juœcie nie brata œw. Œwiera- da, lecz jego ucznia, por. Pietrzak 2001a, s. 285, przyp. 20; Pietrzak 2001b, s. 93. Œw. Just czczony jest na Górze Œw. Justa ko³o Têgoborzy, a œlady tego kultu s¹ stosunkowo wczesne, bowiem odnosz¹ siê do roku 1374. Mimo to, o samym pustelniku niewiele wiadomo, ponadto najwczeœniejszy ¿ywot – pochodz¹cy od Marcina Boroniusza z Jaro- s³awia (z 1609 roku) – oparty jest, jak sam autor zaznacza, na relacji ludzi miejscowych. Mia³ wiêc byæ Just zakonni- kiem regu³y œw. Romualda, uczniem i towarzyszem œw. Barnaby. Ten wybitny kaznodzieja i znawca Pisma Œw., pe³en cnót niepospolitych, zmar³ w obecnoœci Œwierada i Benedykta 9 lipca 1007 roku i pochowany zosta³ w koœciele na górze £obzowie, por. Kapiszewski 1958, s. 66-67; Kapiszewski 1966, s. 76, przyp. 29. Mimo poszukiwañ w Ÿród³ach, Kapiszewski koœcio³a takiego nie odnalaz³, dlatego te¿ sk³onny jest identyfikowaæ £obzów z gór¹ (i koœcio³em) w Juœ- cie, Kapiszewski 1958, s. 68. W kalendarzu liturgicznym œw. Just ³¹czony jest z Piêciu Braæmi Polskimi, a jego œwiêto wypada 12 listopada. Na skutek splotu najró¿niejszych czynników postaæ œw. Justa wi¹zana by³a i uto¿samiana z ¿y- wotem œw. Jodoka – pustelnika z Normandii, ¿yj¹cego w VII wieku – którego kult przyniesiony zosta³ do Ma³opolski przez osadników niemieckich, zaœ do koœcio³a na Juœcie – przez krakowskich marków, którzy tu mieli swój klasztor, tam¿e, s. 70-71. 1287 W 1400 roku, m.in. Chebdowie herbu Pomian oraz Czochna – wznosz¹ na miejscu pustelni œw. Justa na górze Tangoborza drewniany koœció³ i klasztor, który wkrótce obejmuj¹ krakowscy kanonicy œw. Augustyna – zwani markami (Fratres de Poenitentia Beatorum Martyrum). Pietrzak utrzymuje, i¿ fundacji tej dokonaæ mia³ Chebda herbu Starykoñ wraz z ¿on¹ Czochn¹, w której imieniu autor dopatruje siê Zochny, por. Pietrzak 2001b, s. 88, 93. Wiele wskazuje jednak na to, ¿e fundacja ta dokona³a siê staraniem – wspomnianych w 1399 roku w Tropiu – Prokopa i Jana Chebdów herbu Pomian (nie zaœ Starykoñ), co zdaje siê te¿ potwierdzaæ kamienna chrzcielnica stoj¹ca obecnie w koœciele œw. Justa, która – choæ wczeœniej u¿ywana w koœciele w Têgoborzy (por. przypis nasz 1294) – zawiera jednak w swym programie heraldycznym herb Pomian, natomiast Staregokonia – nie posiada. Por. Kuczyñska 1984a, s. 45-46; Kuczyñska 1984b, s. 89. Klasztor i koœció³ OO. Marków na Juœcie mia³ zostaæ zniszczony przez arian w latach 1605-1611, jak dowodz¹ akta procesu marków z [Cyrylem?] Chrz¹stowskim, por. Kapiszewski 1958, s. 69. 1288 Owa Czochna czêsto póŸniej wystêpuje w Ÿród³ach: w 1408 roku – Czochna wdowa po Chebdzie z Tropsztyna ma daæ Ottonowi z Tworkowej i Miros³awowi z Nieszkowic wwi¹zanie do kmieci w Bia³owodzie, p³ac¹cych 6 grzywien rocznego czynszu. Czochna Chebdzina wystêpuje dalej w 1409, zaœ w 1411 roku – porêczaj¹c za dzieci – zastawia za 113 grzywien Ottonowi z Tworkowej wieœ Bia³owodê i dwóch kmieci w Juœcie, z wyj¹tkiem dworu i ról dworskich w Bia- ³owodzie, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 66 (has³o Bia³awoda). 1289 Koœció³ niewielkich rozmiarów (z krótkim prezbiterium zamkniêtym trójbocznie i nieco wiêksz¹ kwadratow¹ naw¹), zosta³ wzniesiony na wysokim kamiennym podmurowaniu zapewne w XVII stuleciu. W roku 1871 czêœæ za- chodnia zosta³a przed³u¿ona o znacznych rozmiarów przybudówkê, w rodzaju kruchty, szerokoœci i d³ugoœci zbli¿onej do czêœci nawowej, jednak znacznie ni¿szej. Archiwaln¹ fotografiê koœcio³a z ok. 1890 roku (wówczas krytego jeszcze gontem), publikuje Kornecki 1999, s. 141, il. 132. Nad naw¹ i prezbiterium zachowana pierwotna wiêŸba dachowa z czasów budowy, a pod wspó³czesnym pokryciem z blachy przetrwa³o jeszcze dawne poszycie gontowe. 256 O³tarzyk ³adny zdobi wnêtrze1290.

Kropielnica zewn¹trz koœcio³a przy wejœciu, jest star¹ chrzcielnic¹ przeniesion¹ tu z Tê- goborzy1291, gdzie j¹ ogl¹da³ £epkowski w r. 1851. Jest z piaskowca1292, ma kszta³t kielicha, podobna do ³¹ckiej, tylko roboty grubszej, jakby ch³opskiej1293. Na nodusie wyrzeŸbiono 8 tarcz z herbami1294:

1. Geysztor czy Komoniaka 6. Strzemiê? 2. Prus I (Turzyna) 7. ? 3. Troska 8. 4. Pó³kozic (7y zatarty do niepoznania) 5. Topór Z dawniejszego opisu. Koœció³ek ju¿ spróchnia³y (r. 1882, S³own. geogr. tom III).

1290 Mowa tu o niewielkiej wczesnobarokowej nastawie o³tarzowej, jednoosiowej, jednokondygnacyjnej, zdo- bionej ornamentem ma³¿owinowo-chrz¹stkowym. W przerwanym przyczó³ku zwieñczenia znajduje siê niewielkich rozmiarów obraz, malowany technik¹ olejn¹ na p³ótnie, z ca³opostaciowym przedstawieniem œw. Justa. Na nim in- skrypcja: S. IVSTVS oraz IAN BORA PRZEWOZNYK ZE ZBYSZYC ANO DNI 1677. U stóp œwiêtego namalowane pomniejszone postacie fundatora i jego ¿ony. W nastawie o³tarzyka bocznego po stronie pó³nocnej zachowa³a siê póŸnogotycka figura Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem. RzeŸba ta, z ok. 1470 roku, pochodzi z koœcio³a w Têgoborzu, gdzie do 1954 roku znajdowa³a siê w murowanej kapliczce w ogrodzeniu. Po przeniesieniu zosta³a niew³aœciwie odnowiona, ze zniekszta³ceniem niektórych szczegó³ów (zw³aszcza górnych partii g³ów Marii i Dzieci¹tka, na których osadzono nowe korony). Pierwotny uk³ad draperii zosta³ powa¿nie zmieniony przez przemalowanie i nieumiejêtn¹ restauracjê. RzeŸbê tê opublikowa³ po raz pierwszy Kornecki 1958, s. 76-77, il. 45. 1291 Pierwsz¹ informacjê o chrzcielnicy koœcio³a w Juœcie przedstawi³ Tomkowicz na posiedzeniu Grona Kon- serwatorów Galicji Zachodniej w dniu 28 czerwca 1892 roku, por. Tomkowicz 1891, s. 107; TGKGZ 1900, s. 374. Por. tak¿e KZS 1951, s. 8; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 104; Kuczyñska 1984a, s. 45-46; Kuczyñska 1984b, s. 89, il. 81, kat. nr 251. 1292 Wysokoœæ chrzcielnicy wynosi 86 cm, a maksymalna szerokoœæ 51 cm, piaskowiec jest silnie zwietrza³y, a powierzchnia chrzcielnicy posiada liczne uszkodzenia mechaniczne. 1293 Powy¿ej arkadowego fryzu czary, zdobionego motywem trójliœcia, znajduje siê pas minusku³owej inskrypcji gotyckiej, obecnie silnie zatartej, z której odczytaæ mo¿na jedynie pojedyncze litery. W dolnej czêœci, na stopie, znajdu- je siê du¿y motyw zdobniczy w postaci plecionki dwutaœmowej, a nad ni¹ pas minusku³owej inskrypcji: anno d[omi]ni 1534. 1294 Wed³ug Kuczyñskiej, spoœród oœmiu herbów mo¿na rozpoznaæ najwy¿ej szeœæ. Maj¹ to byæ herby: Orze³ Królestwa Polskiego (?), Prus (?), Niesobia, Pomian, Topór i Odrow¹¿, por. Kuczyñska 1984a, s. 45; Kuczyñska 1984b, s. 89. Zdaniem autorki herby te nale¿¹ do rodów rozsiedlonych na S¹decczyŸnie, trudno jednak okreœliæ do kogo imiennie siê odnosz¹. Mo¿na tylko przypuszczaæ, ¿e herb Pomian upamiêtniaæ mo¿e fundacjê klasztoru w Juœcie, której mieli dokonaæ Chebdowie z Tropia, zaœ herb Niesobia nale¿eæ móg³ do Kêpieñskich (Kempieñskich), w³aœcicieli s¹siednich Zbyszyc. Por. Kuczyñska 1984a, s. 46. 257 Gródek R. 1517 wspomniany jest Gródek ko³o Têgoborzy; mo¿e by³ na górze Che³m na zachód opodal od Têgoborzy (Z aktów arch. grodzkiego w Krakowie, Leon Bia³kowski, Ziemia S¹decka, Przegl. hist. XII, r. 1911, str. 93).

48. Tropie

Wieœ1295, oddal. pó³nocne od Nowego S¹cza 19½ kilom1296. Parafia w miejscu. Osada prastara. Przebywali tu poszukiwacze z³ota, awanturnicy mo¿e z Niemiec i zak³adali osady1297 (S³own. geogr.). Stare podania ³¹cz¹ j¹ z osob¹ œ. Œwirada1298 ju¿ w koñcu X w. (X. Sygañski, Z ¿ycia

1295 Stamirski zalicza Tropie do wsi, które istnia³y przed 1320 rokiem, Stamirski 1965, s. 39. Rutkowska-P³ach- ciñska dodaje do tego, i¿ o Tropiu (Œwiêtym Œwieradzie) s³yszymy ju¿ w 1307 roku, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 63. 1296 Dzisiaj – w zwi¹zku z utworzeniem Jeziora Ro¿nowskiego – odleg³oœæ ta wzros³a do 25 km. 1297 Jest to informacja ba³amutna i nie poparta ¿adnymi Ÿród³ami. 1298 Pod rokiem 998 D³ugosz zanotowa³ w Rocznikach informacjê o dwóch mê¿ach – Œwieradzie i Benedykcie, którzy zamieszkuj¹c pustelniê pod ska³¹ nad Dunajcem ko³o Czchowa, wyró¿niali siê przyk³adnym ¿yciem, obyczaja- mi i umartwianiem siê, por. Jana D³ugosza Kanonika Krakowskiego dziejów polskich ksi¹g dwanaœcie, t. 1, ks. 1-4, Kraków 1867, s. 137; Kapiszewski 1958, s. 52; S. Pietrzak, Œw. Œwierad jako problem badawczy, [w:] Œwiêty Œwierad i jego czasy. Materia³y z sympozjum naukowego w Tropiu 10-11 lipca 1998, pod red. ks. S. Pietrzaka, Nowy S¹cz 2001, s. 7. Oko³o 1018 roku (wedle Kapiszewskiego – 998 roku) udali siê obaj na Wêgry, gdzie wst¹pili do benedyktyñ- skiego klasztoru œw. Hipolita na górze Zobor, ko³o Nitry. To tam Œwierad przyj¹³ zakonne imiê Andrzej, zaœ otrzymaw- szy pozwolenie od opata Filipa, na nowo podj¹³ ¿ycie eremickie – wpierw nieopodal Nitry, póŸniej w okolicach Trenczy- na, gdzie przebywa³ ze swym uczniem i pomocnikiem – Benedyktem. Jak informuje Vita Sanctorum heremitarum Zoerardi Confessoris et Benedicti Martiris – z lat 1064-1070, pióra biskupa Maurusa – Œwierad w ci¹gu dnia karczo- wa³ puszczê, powiêkszaj¹c rolê uprawn¹, w nocy zaœ modli³ siê w dziupli dêbowego pnia, która wy³o¿ona cierniami i kolcami – nie pozwala³a mu zasn¹æ. W poniedzia³ki, œrody i pi¹tki nie spo¿ywa³ ¿adnego posi³ku, zaœ w ci¹gu Wielkie- go Postu czterdziestodniowego – zadowala³ siê jednym orzechem dziennie. Biodra swe opasa³ przy tym mosiê¿nym ³añcuchem, który wrastaj¹c w cia³o – sta³ siê w koñcu przyczyn¹ œmierci Andrzeja-Œwierada, ok. 1031 roku, na górze Zobor (w innym miejscu Pietrzak ustala datê œmierci Œwierada na 17 lipca 1031 roku, por. Pietrzak 2001b, s. 92, przyp. 47). Eremita kanonizowany zosta³ na synodzie w 1083 roku przez króla wêgierskiego W³adys³awa, którego upowa¿ni³ do tego aktu papie¿ Grzegorz VII. Obok Œwierada kanonizacji w nitrzañskiej bazylice dost¹pi³ wtedy równie¿ towarzy- sz¹cy mu Benedykt, a ponadto wêgierski król Stefan, syn jego Emeryk oraz biskup Gerard, por. Kapiszewski 1958, s. 49. Datê mêczeñskiej œmierci towarzysz¹cego Œwieradowi Benedykta – ustala siê na 1034 rok, por. S. Pietrzak, „Terra poloniensium”, z której pochodzi³ „Zoeradus-Andreas”, [w:] Œwiêty Œwierad i jego czasy, op. cit., s. 159, przyp. 5; zob. te¿ J. Swastek, Œwiêty Andrzej Œwierad i jego kult w œredniowiecznej O³awie do 1534 roku, [w:] tam¿e, s. 269- 270, który datê œmierci Œwierada przesuwa na 1034, zaœ Benedykta – na 1037 rok. Polski tekst ¯ywotu œœ. Œwierada i Benedykta, autorstwa bpa Maurusa, przytacza S. Pietrzak, Podstawowe Ÿród³a do ¿ywota œw. Œwierada – omówienie i teksty, [w:] tam¿e, s. 299-305. Okolicznoœci powstania Vita Sanctorum heremitarum Zoerardi Confessoris et Bene- dicti Martiris, a beato Mauro, Episcopo Quinecclesiastensi descripta – omawia na szerokim tle historycznym H. Kapi- szewski, Eremita Œwirad w Panonii. (Ze stosunków polsko-panoñskich na prze³omie X i XI wieku), NP, (10), 1959, s. 18-22. Na temat œw. Œwierada – zwanego tak¿e w literaturze Œwiradem, Svoradem, Sveradem, Zoradem, Zoeradem, Zoerardem, Zorardusem, ¯órawkiem – napisano wiele, jednak z powodu szczup³oœci Ÿróde³, wiêcej u autorów mamy interpretacji (czêsto zupe³nie fantastycznych), ni¿ pewników. Sytuacja ta powoduje, i¿ jedni widz¹ w nim pustelnika z terenów polskich, inni znów – nadadriatyckich (Imre Boba, z którym przekonywuj¹co polemizuje Pietrzak) albo z Liptowa, czy te¿ ziem le¿¹cych nad Wagiem (badacze s³owaccy). Starsi historycy (K. Potkañski, J. Widajewicz, a tak¿e Z. Dobrzyñski) sk³onni s¹ wi¹zaæ dzia³alnoœæ Œwierada na terenie Ma³opolski z obrz¹dkiem s³owiañskim (cyry- lo-metodiañskim), inni znów – z chrzeœcijañstwem zachodnim, s¹ te¿ i tacy, którzy chcieliby widzieæ w Œwieradzie wêgierskiego biskupa-mêczennika – œw. Gerharda (Gellerta) (P. David, I. Boba). Od wielu lat ogromnie du¿o dla historycznej i religijnej problematyki œœ. Œwierada i Benedykta czyni ks. dr Stanis³aw Pietrzak, probosz i kustosz koœcio³a w Tropiu, niestrudzenie popularyzuj¹cy ¿ywot Œwiêtego, ponadto nie tylko inspiruj¹cy i komentuj¹cy badania 258 szlachty s¹deck. 143). R. 1090 dziedzicem mia³ byæ Osmoróg1299 – Osmorous (patrz ni¿ej, dzieje koœ- cio³a paraf.). R. 1382 osada lub czêœæ jej nosi nazwê Œwirad1300 i wystêpuje Nicolaus de Swirad1301 (Kod. dypl. ma³. III, 343). R. 1399 wymienieni na Tropiu Prokop i Jan Chebdowie h. Pomian, wspólnie z R¹b- kowskimi. R. 1438 wspomniani Chebdowie z Tropia (Morawski, S¹deczyzna II, 61, 376 i (z akt Czchow- skich) 362). Za D³ugosza Teodor de Tropye h. Starykoñ (Lib. ben. II, 248). Mowa tam o „villa s. Swira- dus” (tam¿e). W XVI w. parafia nosi nazwê Swiradz i dziedzicem jest Gaboñski1302 (Pawiñski, Ma³opolska, 140). R. 1870 w³aœcicielem dworu Ryszard Piekarski (S³own. geogr.).

Koœció³ paraf. œœ. Andrzeja i Benedykta pustelników. Patron (1891 r.) Stanis³aw Stachoñ w³aœc. Rostoki R. 1090 mia³ tu parafiê1303 za³o¿yæ Osmoróg-Osmorous*. R. 1242 Mongo³owie zburzyli stary koœció³, poczem r. 1249 stan¹³ nowy, a w r. 1347 wymurowano jeszcze nowszy1304 (Morawski, S¹deczyzna, I,

* Co do Osmorusa, wiadomoœæ w¹tpliwa, polegaj¹ca na jakiejœ tradycji . Mo¿e jest coœ w Okolskim. innych, ale te¿ podejmuj¹cy w³asne. Zob. tom Œwiêty Œwierad i jego czasy , gdzie zamieszczono tak¿e Ÿród³a i lite- raturê dotycz¹c¹ Œwiêtego, por. S. Pietrzak, Podstawowe Ÿród³a do ¿ywota œw. Œwierada , op. cit., s. 291-313; ten¿e, ród³a (wraz z ich skrótami) i literatura, [w:] tam¿e, s. 314-322. 1299 Po raz pierwszy w Ÿród³ach herb Osmoróg-Giera³t (inne nazwy – Gerald, Osmioróg, Osmaróg, Osmarany, Rogów, Osmoróg, Ciecierza) pojawia siê w 1384 roku na pieczêci, któr¹ zawiesi³ u dokumentu Jurko z Koconowa w Krakowskiem. Nadania ziem naddunajeckich œl¹skiemu rodowi Osmorogów h. Giera³t wi¹¿e Kapiszewski z wiekiem XIII i XIV, por. Kapiszewski 1958, s. 77. 1300 Wed³ug Kapiszewskiego oraz Rutkowskiej-P³achciñskiej, o Tropiu – zwanym de sancto Sweradio – czyta- my ju¿ w roku 1307 w przywileju W³adys³awa £okietka z 22 wrzeœnia (w innym miejscu – z 25 lutego, por. Kapiszewski 1966, s. 70), który na zamku w Chêcinach – Gniewomirowi synowi Zbros³awa, dziedzicowi Tropia – nadaje posiad³oœæ Dzier¿enino, z prawem lokowania wsi na prawie niemieckim, por. Kapiszewski 1958, s. 54, 80-81 – publikuj¹cy wy¿ej wymieniony dokument £okietka; Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 63; L. Bednarczuk, Jêzykowe dziedzictwo œwiêtego Œwierada, [w:] Œwiêty Œwierad i jego czasy , op. cit., s. 195. PóŸniej nazwê tê – w brzmieniu Sct. Sweradus – wymieniaj¹ spisy œwiêtopietrza z lat 1325 do 1346, Kapiszewski 1958, s. 54. U D³ugosza, w Liber beneficiorum, znajdujemy de Sancto Swirado alias Zorawdo (Zorardo – w Dziejach polskich). Takie te¿, b¹dŸ zbli¿one, derywaty okreœlaj¹ Tropie jeszcze w 1768 roku. 1301 Nazwê osobow¹ Nicolaus Svyrad (1424 rok) wymienia M. Malec, jednak traktuje j¹ jako podwójne (drugie) imiê, por. M. Malec, Imiê Œwierad na tle rozwoju imiennictwa pras³owiañskiego i staropolskiego, [w:] Œwiêty Œwierad i jego czasy , op. cit., s. 188. Wydaje siê jednak, i¿ chodzi tu nie o cz³owieka dwojga imion, ale Miko³aja pochodz¹ce- go ze Œwierada, czyli Tropia. Zapis Tomkowicza – z ³¹cznikiem de – zdaje siê jasno wskazywaæ, i¿ Miko³aj ów nie mia³ drugiego imienia – jak chce Malec, lecz nosi³ nazwisko w formie odmiejscowej. Podobne znajdujemy czêsto w Ÿród- ³ach: w 1501 roku wystêpuje Thomas Szwyrad scabinus iuratus de Gosthwycza, w 1584 – Joannis Swirad, w 1698 roku w Che³mcu – Stanis³aw Swirad, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 226. Piêtnaœcie kolejnych nazwisk – znalezionych w tropskiej ksiêdze metrykalnej 1616-1668 roku – podaje Pietrzak 2001a, s. 288. 1302 W 1629 roku Tropie (zwane inaczej Œwieradem) dzier¿y Barbara B³oñska, por. Stamirski 1957, s. 115. W 1680 roku wieœ Swirad alias Tropie nale¿y do Andrzeja Wilkoszowskiego, który niewielki, 12 florenowy pobór p³aci tu od jednej zagrody z rol¹ i drugiej bez, Rejestr poborowy 1680, s. 225. 1303 Tradycja tego za³o¿enia – byæ mo¿e podtrzymana przez historyczne prace Szczêsnego Morawskiego – ¿ywa by³a w Tropiu jeszcze w po³owie XIX wieku, bowiem proboszcz tropski ks. Jêdrzej Solarczyk napisa³ by³ o swym koœciele tak: Oko³o r. 1090 Osmor z Wojs³owic wyfundowa³ tutaj kaplicê, któr¹ zlaty potomkowie tegó¿ przez przy- murowanie w obecny koœció³ zamienili, por. album Jaœnie Wielmo¿nemu i Najprzewielebniejszemu Józefowi Alojzemu Pukalskiemu, Biskupowi Tarnowskiemu, Komturowi C.K. Orderów Franciszka Józefa i Korony ¯elaznej II klasy, Baro- nowi Cesarstwa Austryackiego, Pos³owi Stanów Galicyjskich i t.d. i t.d. w dowód powinnej czci, najg³êbszego uszano- wania i niczem niezatartej wdziêcznoœci jako swemu Naj³askawszemu Arcypasterzowi poœwiêcaj¹ kap³ani dekanatu bobowskiego, 1866, rys. Marcell Stohandel vel Stohandl 1865-1866, s. 20. Album ten przechowywany jest w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Zob. te¿ Pietrzak 2001a, s. 281. 1304 Kwestia datowania koœcio³a w Tropiu pozostaje do dziœ otwarta, bowiem ka¿dy z badaczy sk³onny jest datê budowy œwi¹tyni odnosiæ do innego momentu dziejowego. Jedni wskazuj¹ tu na pocz¹tek XII wieku (A. ¯aki), inni – koniec XI – ze szczególnym uwzglêdnieniem lat bezpoœrednio po kanonizacji Œwierada w 1083 (S. Kozie³). Pietrzak przesuwa natomiast czas budowy koœcio³a tropskiego na po³owê XI wieku (1045 rok), próbuj¹c powi¹zaæ tê œwi¹tyniê 259 34-35). W XV w. koœció³ paraf., murowany, by³ pod wezw. œ. Œwirada1305 albo ¯orawka1306 pustelnika (D³ugosz, Lib. ben. II, 248). R. 1521 Wiernek £ososiñski podŸwign¹³ zaniedbany koœció³ œ. Œwirada1307 (Morawski, S¹deczyzna II, 389). Ok. 1566 r. zosta³ zajêty przez Aryanów1308, którzy tu pozostawali jeszcze 1596-1598 (X. Bukow- ski, Dz. reform. w Polsce I, 668). Plebani1309: R. 1553 X. Jerzy Trêbecki (Morawski, S¹deczyzna II, 406). R. 1633 zmar³ w Lus³awicach Stanis³aw z Lubieñca Lubieniecki h. Rola, aryanin, który by³ ministrem zboru w Tropiu1310 (Siarczyñ- ski, Obraz wieku panowania Zygm III, I, 285).

Budynek na dzikiem urwisku skalnem nad Dunajcem1311, ma³y, murowany z kamienia ³amanego i tynkowany, jednonawowy, bez cech stylowych, budowa krzywa i licha1312. Prezbi-

z fundacj¹ Kazimierza Odnowiciela, jakby wskazywaæ na to mog³a tradycja, zapisana w 1620 roku przez kamedu³ê Tomasza Miniego z Florencji. Mini stwierdza w swej wzmiance ponadto, i¿ koœció³ w Tropiu zosta³ w 1073 roku poœwiêcony przez œw. Stanis³awa Szczepanowskiego. Brzmi to jednak na tyle fantastycznie, i¿ Pietrzak sam w koñcu kontrargumen- tuje sw¹ hipotezê zdaniem: w zwi¹zku z naturalnie powolnym postêpem chrystianizacji, jeszcze w XI wieku zasadniczo trudno doszukaæ siê w Polsce koœcio³ów poza miastami siedzib biskupich. Por. Pietrzak 2001a, s. 283-286. I s³usznie! £atwiej bowiem wykazywaæ, i¿ koœció³ w Tropiu móg³ zostaæ ufundowany w 1045 roku przez Kazimierza Odnowiciela, ni¿ odpowiedzieæ na pytanie – komu by ta ksi¹¿êca fundacja mia³a wtedy s³u¿yæ w œrodku karpackiej puszczy? 1305 W Liber beneficiorum czytamy: Sanctus Swiradus – Villa habens ecclesiam parochialem muratam in se SanctoSwirado alias Zorawdo dicatam – cyt. za Kapiszewski 1958, s. 53, przyp. 16. 1306 Nazwa Zorawek – ¯órawek wprowadzona zosta³a po raz pierwszy przez Piotra Skargê w 1579 roku, (¯ywot œw. Jêdrzeja Polaka pustelnika, Zorardka albo Zorawka nazwanego, pisany od b³ogos³awionego Maura Biskupa Piê- ciokoœcielskiego), por. L. Bednarczuk, Jêzykowe dziedzictwo , op. cit., s. 195; Pietrzak 2001a, s. 289. 1307 Restauracja koœcio³a przeprowadzona zosta³a istotnie przez Jana Wiernka z £ososiny (chor¹¿ego roty w pu³kach Jana Zamojskiego i uczestnika bitwy pod Chocimiem 1621), jednak sta³o siê to znacznie póŸniej, dopiero w latach 1618-1627, por. R. A. Œlusarek, Zapomniana rezydencja Jana Wiernka z £ososiny. Próba rekonstrukcji sie- demnastowiecznego dworu z Witowic Dolnych, AS, (15), nr 1/2 (54/55), 2006, s. 14. W efekcie przeprowadzonych wówczas prac przed³u¿ono korpus nawowy koœcio³a, prezbiterium nakryto sklepieniem kolebkowym, wystawiono now¹, marmurow¹ mensê o³tarza g³ównego, ozdobiaj¹c j¹ herbem Wiernka – Janina oraz poprawiono i uzupe³niono ubytki w oprawie kamiennej otworów okiennych. Kilka lat póŸniej, w 1634 roku, staraniem ówczesnego proboszcza ks. Jakuba Kazimierskiego, ukoñczono prace budowlane w obrêbie elewacji zewnêtrznych. Z tego czasu pochodzi m.in. dekoracja sgraffitowa. W roku 1641 (a wiêc trzy lata po œmierci Wiernka) biskup Tomasz Oborski, sufragan krakowski, rekonsekro- wa³ koœció³ odnowiony w znacznej mierze z Wiernkowej fundacji. 1308 Tropie by³o wa¿nym oœrodkiem arianizmu na ziemi s¹deckiej. Jak dowodzi wizytacja kardyna³a J. Radziwi³- ³a (1596-1598), na 29 koœcio³ów dekanatu s¹deckiego tylko w 9 byli plebani. W 13 dalszych – w tym w Tropiu – by³y zbory ariañskie, a niejasne wzmianki pozwalaj¹ przypuszczaæ, i¿ liczbê ich da³oby siê powiêkszyæ na S¹decczyŸnie o dalsze 9, por. Tazbir 1967, s. 317. Bracia Polscy w Tropiu znaleŸli zwolenników nie tylko wœród drobnej szlachty, ale i s³u¿by, czy nawet ch³opów, bo to dla nich dziedziczka Dorota Robkowska (alias Grabieñska) utrzymywa³a specjalny przytu³ek – jeszcze w 1608 roku, tam¿e, s. 321; Kumor 1969, s. 222. 1309 Pod dat¹ 19 sierpnia 1400 roku wymieniony jest w ksiêgach czchowskich Michael rector ecclesiae de Sancto Swirado. Autorem najstarszej z zachowanych metryk tropskich – Liber copulatorum et natorum 1616-1668 jest pleban Jakub Kazimierz (vel Kazimierski), prowadz¹cy ksiêgi parafialne od 1616 do 1640 roku, por. Kapiszewski 1958, s. 54, 56; Kapiszewski 1966, s. 72. W latach szeœædziesi¹tych XIX wieku proboszczem w Tropiu jest ks. Jêdrzej Solarczyk, który podpisa³ w³asnorêcznie stronicê z rysunkiem koœcio³a œw. Œwierada z Tropia w albumie dedykowanym biskupowi tarnowskiemu, ks. Józefowi Alojzemu Pukalskiemu, w 1865-1866 roku (s. 20), por. przypis nasz 1303. 1310 Stanis³aw Lubieniecki (1558-1633), teolog ariañski, polemista i poeta religijny. Do 1577 roku pozostawa³ na dworze Stefana Batorego, nastêpnie przysta³ do zboru unitariañskiego, przebywa³ i dzia³a³ w Tropiu, Rakowie i Lus³awi- cach. W latach 1601-1602 uczestnik synodów generalnych w Rakowie, gdzie dyskutowa³ liczne kwestie doktrynalne. W 1612 roku przeprowadzi³ wizytacjê zborów ariañskich na Pogórzu. Bra³ te¿ udzia³ w pertraktacjach o uniê z kalwinami i jest prawdopodobnym autorem wspólnego zbioru zasad wiary dla obu stron. Nale¿a³ do grona scholarów zas³u¿onych dla Akademii Rakowskiej. Zob. te¿ H. Tomalska, Colloquium gorlickie w 1617 r., RS, t. 18, 1987, s. 19-33, gdzie autorka daje przegl¹d sytuacji protestanckich œrodowisk Ma³opolski na prze³omie XVI i XVII wieku. 1311 Obecnie na wynios³ym brzegu sztucznego Jeziora Czchowskiego. 1312 Koœció³ murowany z ciosów piaskowca, prezentuje typ budowli jednonawowej, z kwadratowym prezbite- rium zamkniêtym od wschodu œcian¹ prost¹. Jego pierwotne romañskie mury s¹ obecnie wtórnie podwy¿szone. W prez- 260 teryum wê¿sze od nawy, prost¹ œcian¹ zakoñczone, wydaje siê byæ starszem od nawy. Moraw- ski (S¹deczyzna I 34-35) dopatruje siê w nim pierwotnej kaplicy gdzie by³ o³tarz œ. Œwirada, ale to ma³o prawdopodobne. W naro¿nikach koœcio³a s¹ niezgrabne szkarpy. Odrzwia bocznego wejœcia i 2 okna ostro³ukowe1313. Nad wejœciem g³ównem w fasadzie frontowej (zachodniej?) wykuto: 1634 A. D. restauratum 1823 Nad przybudowanemi [-] krucht¹ wejœcia bocznego, skarbczykiem i zakrysty¹ [-] jest piêterko z³o¿one z 3 pokoików, podobno niegdyœ mieszkanie plebana za dyssydentów, z okienkami o obramieniach kamiennych g³adkich, prostok¹tnych zamkniêtych w górze pó³kolem1314. Mo¿e z koñca XVI w. Wejœcie na to piêtro z zewn¹trz schodami pomieszczonemi miêdzy krucht¹ a skarbcem1315. Wnêtrze koœcio³a skromne, ma³o zajmuj¹ce1316. biterium, które otwiera siê do wnêtrza nawy ³ukiem têczy, wspartym na sfazowanych impostach, zachowa³y siê relikty skutego gzymsu, wyznaczaj¹cego pierwotn¹ wysokoœæ wnêtrza. Mury romañskie zachowane s¹ doœæ dobrze równie¿ w pó³nocnej œcianie nawy, wystêpuj¹ zapewne tak¿e w jej œcianie po³udniowej. Do pó³nocnej œciany prezbiterium przylega kamienna zakrystia, dobudowana przypuszczalnie w 1 po³. XIII wieku. W trakcie badañ archeologiczno- architektonicznych, prowadzonych w obrêbie koœcio³a w latach 1958-1965, odnaleziono m. in.: dwa kapitele m³otowe i dwa trzony kolumienek romañskiego triforium (funkcjonuj¹cego niegdyœ w œcianie szczytowej fasady zachodniej) oraz kapitel pó³kolumny z portalu zachodniego. We wschodniej œcianie prezbiterium ujawniono natomiast romañskie okno szczelinowe. Znaczne partie romañskich murów, wykonanych z piaskowcowej kostki, o wymiarach 25-30 x 15- 18 cm, tkwi¹ w œcianach prezbiterium i pó³nocnej œcianie korpusu nawowego. Na podstawie przeprowadzonych badañ wyodrêbniæ mo¿na kilka faz rozwojowych bry³y koœcio³a. Pierwszy koœció³ romañski sk³ada³ siê z prezbiterium, o rzucie zbli¿onym do kwadratu i wymiarach 3 x 3,2 metrów oraz prostok¹tnej nawy, o szerokoœci 6,3 i d³ugoœci 11,5 m. Wnêtrze tej budowli doœwietlane by³o szczelinowym oknem we wschodniej œcianie prezbiterium oraz ma³ymi, zam- kniêtymi pó³koliœcie oknami umieszczonymi w po³owie d³ugoœci bocznych elewacji. W fasadzie zachodniej znajdowa³ siê okaza³y portal wejœciowy oraz triforium w górnej czêœci szczytu. Forma architektoniczna koœcio³a w Tropiu zbli¿ona jest do koœcio³a Œw. Wojciecha w Krakowie. Triforium, rekonstruowane w œcianie zachodniej, posiada z kolei najbli¿- sz¹ analogiê w fasadzie krakowskiego koœcio³a Œw. Andrzeja, z jego m³odszej, dwunastowiecznej fazy budowlanej. O przekszta³ceniach romañskiego koœcio³a tropskiego w póŸnym œredniowieczu œwiadczy dziœ ostro³ukowy portal bocznego wejœcia do nawy. Zdecydowana zmiana wygl¹du budowli nast¹pi³a w 1634 roku, kiedy to przed³u¿ono nawê i dobudowano od strony pó³nocnej kruchtê oraz now¹ zakrystiê (obecn¹ kaplicê), a nad nimi pomieszczenia pierwsze- go piêtra. Obszern¹ problematykê badañ architektonicznych koœcio³a w Tropiu omawiaj¹: S. Œwiszczowski, Koœció³ œw. Œwierada w Tropiu nad Dunajcem, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 4, 1959, s. 265-268; S. Kozie³, S. Œwisz- czowski, A. ¯aki, Badania archeologiczno-architektoniczne w Tropiu, pow. Nowy S¹cz, AAC, t. 6, 1964, s. 63-70; S. Kozie³, Dotychczasowe wyniki badañ archeologiczno-architektonicznych przy koœciele œw. Œwierada w Tropiu nad Dunajcem, NP, (23), 1966, s. 105-115; ten¿e, Nowe elementy architektury romañskiej w koœciele w Tropiu na Dunaj- cem, AAC, (8), 1966, s. 219-223; ten¿e, Odkrycia w koœciele w Tropiu, pow. Nowy S¹cz, RS, t. 7, 1966, s. 443-449; ten¿e, Na œladach architektury romañskiej nad Dunajcem (odkrycie w Tropiu, pow. Nowy S¹cz), „Z Otch³ani Wieków”, (33), 1967, s. 5-10; Pietrusiñska 1971, s. 767, 827. 1313 Te elementy architektoniczne pochodz¹ z póŸnogotyckiego etapu przebudowy koœcio³a, przeprowadzonej w XV wieku. 1314 Pomieszczenia te zachowane s¹ do dnia dzisiejszego i mieszcz¹ muzeum parafialne, za³o¿one w 1949 roku przez Zofiê Paw³owsk¹. U wejœcia do muzeum, w pó³nocnej œcianie nawy, widnieje czêœciowo ods³oniêty kamien- ny glif okna romañskiego, zapewne jeszcze z XII wieku. We wnêtrzach – z piêknymi kolumnowymi piecami grzewczy- mi, zapewne z koñca XVIII w. – gromadzone s¹ i eksponowane liczne przyk³ady dawnego wyposa¿enia artystycznego koœcio³a: malarstwo, rzeŸba (w tym póŸnogotycka Chrystusa Zmartwychwsta³ego), druki dawne, zabytki rzemios³a artystycznego, meblarstwa i kamienne detale architektoniczne, ujawnione podczas badañ w koœciele. 1315 Wejœcie to znajduje siê w tym samym miejscu do dzisiaj. 1316 Jednym z najstarszych elementów wyposa¿enia jest dziœ póŸnogotycki obraz tablicowy Matki Boskiej z Dzie- ci¹tkiem w asyœcie œœ. Barbary i Katarzyny. W temacie kompozycji siêgniêto tu zatem po doœæ popularny, zw³aszcza w 2 po³. XV wieku, temat Œwiêtej Rozmowy, w którym Maria z Dzieci¹tkiem ustawiona jest miêdzy dwoma postaciami œwiêtych. Zgodnie ze znaczeniem tej formu³y ikonograficznej, œwiête postacie bytuj¹ w sferze pozaziemskiej. Jeœli to 261 Z prezbiteryum jest okno do pokoju na piêtrze1317. Obrazy1318: Wielki o³tarz nie ma nad mens¹ retabulum. W miejsce jego zawieszony na œcianie nad o³tarzem du¿y obraz Koronacya M. Boskiej1319, w piêknej ramie drewnianej rzeŸbionej, baro- kowej. W o³tarzu bocznym predellê stanowi obraz poprzeczny: œ. Rodzina. M. Boska i œ. Anna siedz¹ obok siebie na ³awie czy tronie, ma³y P. Jezus na kolanach M. Boskiej1320. Z boku na lewo wymalowany h. Jeleñ (zap. Brochwicz), a po bokach tarczy herbowej litery S – O (s¹ Orzelscy h. Brochwicz). Z prawego boku na obrazie peiza¿, o cechach XVII w. Epitafium Jana Wiernka z £ososiny + 1638, tablica okr¹g³a z czerwonego marmuru, ozdob- na w piêknie rzeŸbione lwy, w czêœci zas³oniêta schodkami na ambonê – z napisem rytym kapitalikami, i tylko w czêœci dojrzeæ siê daj¹cym1321.

reprezentacyjne przedstawienie uj¹æ w historycznym stosunku innych tematów z ¿ycia Marii, stwierdziæ wypada, ¿e odnosz¹ siê one do okresu bezpoœrednio po Wniebowziêciu i Koronacji, czyli do niebiañskiego bytu Marii, por. Gadomski 1988, s. 56. Obraz konserwowany by³ w 1960 roku przez art. kons. Zofiê Paw³owsk¹, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1173. Do czasów konserwacji (zatem zapewne równie¿ w czasach Tomkowicza) przemalowana tablica umiesz- czona by³a w strefie œrodkowej jednej z nastaw o³tarzy bocznych. Przemalowanie kompozycji mog³o spowodowaæ, ¿e obraz nie zosta³ dostrze¿ony przez Tomkowicza. Tablica ta, o wymiarach 131 x 105 cm, której czas powstania przypa- da najpewniej na pierwsze dwudziestolecie XVI wieku, jako obraz samodzielny zawieszona jest obecnie na pó³nocnej œcianie nawy. Jak dot¹d, obraz by³ zaledwie wzmiankowany w literaturze naukowej, por. KZS 1951, s. 46; Chrzanow- ski, Kornecki 1982, s. 160; Szczebak 1987, s. 471. Byæ mo¿e stanowi on pozosta³oœæ œrodkowej czêœci tryptyku, z którego predellê (w koñcu XIX wieku) ogl¹da³ jeszcze Stanis³aw Tomkowicz (na temat tropskiej predelli z Rodzin¹ Marii – patrz przyp. nasz 1320). 1317 Istnieje nadal, ostatnio doraŸnie zas³oniête – jednak z pe³nym poszanowaniem kamiennego detalu architek- tonicznego. 1318 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywany jest obraz Madonny z Dzieci¹tkiem, pochodz¹cy z Tropia, malowany na desce, o wym. 122 x 93 cm, nr inw. MDT 929. 1319 Obraz zosta³ ufundowany w 1626 roku. W³aœciwym jego tematem jest Adoracja Matki Boskiej przez œœ. Benedykta i Œwierada, przedstawiona (wed³ug schematu popularnego w sztuce póŸnego renesansu) w dwóch strefach – nieba i ziemi. W górze, na tle ob³oków, rozgrywa siê scena Koronacji Matki Boskiej przez Trójcê Œw. W strefie dolnej – umieszczono dwie postacie brodatych œwiêtych w bia³ych habitach. Widoczne obok nich napisy, z lewej S. SVERA- DUS, z prawej S. BENEDICTUS, nie pozostawiaj¹ w¹tpliwoœci. Pomiêdzy postaciami œwiêtych, w g³êbi, ukazano murowany koœció³ z wysok¹ wie¿yczk¹ sygnaturki. Jest to bez w¹tpienia najstarszy widok koœcio³a w Tropiu, por. Kapiszewski 1966, il. na wk³adce miêdzy s. 96 i 97; Kozie³ 1966, s. ryc. 13; Szczebak 1987, s. 469. Obok postaci œw. Œwierada znajduje siê data: A. D. 1626, herb Osmoróg oraz monogram (sygnatura?) A.S. W³adys³aw Szczebak przy- puszcza, i¿ inicja³y te wi¹zaæ nale¿y z twórc¹ obrazu, którym jest najpewniej – dzia³aj¹cy w tym czasie w Wielkopolsce – Monogramista A.S., malarz specjalizuj¹cy siê w malowaniu scen Adoracji Matki Boskiej przez œwiêtych, por. M. Wa- licki, W. Tomkiewicz, Malarstwo polskie – manieryzm, barok, Warszawa 1971, s. 319; Szczebak 1987, s. 469-470. Szczebak w przekonywuj¹cy sposób dowodzi, i¿ fundatorem obrazu mogli byæ Osomorogowie z Tropia. Jeden z cz³on- ków tej rodziny – Piotr Gniewek, o¿eni³ siê wtedy w Wielkopolsce. On zatem móg³ sprawiæ obraz – jako wotum ku czci kanonizowanego ziomka – do koœcio³a w swych rodzinnych stronach lub te¿ poleciæ wielkopolskiego malarza innemu cz³onkowi swojej rodziny, por. Szczebak 1987, s. 470. P³ótno konserwowane by³o w latach 1961-1962 przez art. kons. Annê i Zofiê Paw³owskie, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1175. 1320 Obrazu tego nie ma ju¿ dziœ w koœciele, jednak na podstawie zamieszczonego tu opisu przypuszczaæ mo¿emy, i¿ w predelli malarz siêgn¹³ po bardzo popularny – zw³aszcza w pocz. XVI wieku – temat Rodziny Marii. Jego redakcja przyjê³a tu formê horyzontaln¹ (st¹d okreœlenie obraz poprzeczny), zamkniêt¹ w prostok¹cie le¿¹cym. Pierwo- wzorem dla niezachowanego dzie³a mog³y byæ predelle z Rodzin¹ Marii na tryptyku w Bodzentynie lub poliptyku w Szyd³owcu, zob. Gadomski 1995, s. 28, il. 22, 106. Na doœæ bliskie analogie z tymi w³aœnie tablicami zwraca równie¿ uwagê wskazana tu lokalizacja tarczy herbowej. Byæ mo¿e predella ta nale¿a³a pierwotnie do tej samej nastawy o³tarzowej, z której w koœciele tropskim zachowa³ siê do dzisiaj tablicowy obraz Œwiêtej Rozmowy, por. £opatkiewicz P. 2007, s. 211, przyp. 61, 62. 1321 Zachowane do dzisiaj we wnêtrzu, wmurowane w pó³nocn¹ œcianê nawy. Epitafium Jana Wiernka z £ososi- ny herbu Janina, zmar³ego w wieku 70 lat w 1638 roku, wzmiankuje, KZS 1971, s. 46; Szczebak 1987, s. 470; Œlusa- 262 Stara kropielnica kamienna przy wejœciu – bez wartoœci artyst.1322. Dwa konfesyona³y w koœciele, z zapleckami i drzwiczkami malowanemi we wzór barwny, o kolorach ¿ywych, z kwiatów stylizowanych, przypominaj¹cych malowanie sufitu na probo- stwie œ. Anny w Krakowie. Rodzaj malowania skrzynkowego, ale uszlachetnionego, zapewne z XVII w1323. Kilka ornatów ze starych tkanin, œredniej wartoœci, jeden popielaty z velours frappé we wzór1324.

Dawny opis. Wnêtrze ma malowania œcienne a na nich dwie daty: r. 1618 i 17741325. Obraz „Chrzest Polonii”, ciekawy pod wzglêdem strojów i strony obyczajowej1326.

Jest kaplica M. Boskiej Skl. (Szkaplerznej ?) a nad ni¹ h. Prus1327. Napis na epitafium Wiernka1328: D.O.M. Generosus Joannes Wiernek de £ososina vir incredibili religio- ne in Deum, animum devotione, corpus armis semper exerciut, vultu et annis floridus, grave Martis opus pro tuendo reipublicae bono religionis vindex acerrimus patriae amantissimus toleravit, contra Turcas et Tartaros multifarias expeditiones et vel maxime prope Biissam orinin (?) peregit, alias totius exercitus polonici contra immanem Turcarum exercitum juxta Hotinum ad ripas Dnestri ipsomat impe- ratore Osmano in castris praesente supra omnes Exciibias praefectus constitutus et cum re bellica apprime floreret, multi hujus regni dinastarum ejus operam usi sunt, ut pote aliumi quondam viri non sine laude post obitum commemorandi, Nicolaus Zebrzydowski palatinus et generalis Cracov., Joannes Zamojski supremus regni cancellarius, cujus vexillum equestris ordinis sirma cum dexteritatis laude rek, Zapomniana rezydencja Jana Wiernka , s. 12, 14, 22. Z innych tablic epitafijnych znajduj¹cych siê w koœciele wymieniæ nale¿y jeszcze póŸnoklasycystyczne, marmurowe epitafium Adama Siedmiogrodzkiego – powstañca listo- padowego (ur. 1809, zm. we Florencji w roku 1868), wmurowane w pó³nocn¹ œcianê nawy. 1322 Zachowana w tym miejscu do dzisiaj. Uwagi Tomkowicza usz³a piêkna rokokowa chrzcielnica z 1774 roku, zamontowana w œcianie po³udniowej nawy, wyposa¿ona w okaza³¹ polichromowan¹ obudowê drewnian¹, zas³aniaj¹- c¹ chrzcielnicê. W zwieñczeniu – namalowano scenê Obrzezania, w œrodkowej czêœci – na drzwiczkach – Chrzest Chrystusa w Jordanie, zaœ ni¿ej – Chrzest dziecka szlacheckiego. 1323 Istotnie, dekoracja malarska tych konfesjona³ów przypomina póŸnorenesansowe polichromie licznych sprzê- tów koœcielnych. 1324 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie od 1933 roku przechowywane s¹ pochodz¹ce z Tropia: lichtarz cer- kiewny, mosiê¿ny, wys. 105 cm, nr inw. MDT 132 oraz miecz gotycki – wyp³ukany na Dunajcu, nr inw. MDT 131. 1325 W prezbiterium zachowa³y siê pozosta³oœci znacznie starszych malowide³ o motywach figuralnych, odkryte i konserwowane w 1958 roku przez Józefa Edwarda Dutkiewicza, por. Spis dokumentacji 1975, poz. 1174. W pó³noc- nym oœcie¿u têczy widoczny jest m.in. fragment postaci œwiêtego z ber³em i w koronie (œw. Stefan?). Na przeciwleg³ym oœcie¿u po³udniowym zachowa³y siê dwa – czêœciowo nak³adaj¹ce siê na siebie – malowane zacheusze. Starszy – byæ mo¿e jeszcze romañski i nowszy – gotycki. Relikty te obszernie omawia Dutkiewicz, datuj¹c je na wiek XII i przy- taczaj¹c szereg analogii spoœród malowide³ w Czechach i Austrii, por. J. E. Dutkiewicz, Odkrycie fragmentów romañ- skiego malowid³a w koœciele w Tropiu, AAC, t. 6, 1964, s. 71-74; ten¿e, Romañskie malowid³a œcienne w Polsce, BHS, (28), 1966, nr 3, s. 269-304; ten¿e, Romañskie malowid³o œcienne odkryte w Tropiu, FHA, (3), 1966, s. 5-22; Szczebak 1987, s. 467, por. tak¿e WUOZwNS, nr inw. 4975-77 (kartoteka prac konserwatorskich przeprowadzonych w latach 1958-1963 przy polichromii koœcio³a w Tropiu). PóŸnoromañskie malowid³a w Tropiu poddane zosta³y w roku 2000 kolejnym zabiegom konserwatorskim, które przeprowadzi³a art. kons. Teresa Pieni¹¿ek. Ona te¿ (rok póŸniej) wykona³a badania na obecnoœæ polichromii na elewacjach zewnêtrznych oraz w nieprzebadanych wczeœniej partiach wnêtrza œwi¹tyni, por. WUOZwNS, nr inw. 5091. Wiosn¹ 2002 roku, w czasie wymiany pokrycia dachowego, pod okapem elewacji pó³nocnej i wschodniej prezbiterium ujawnione zosta³y relikty fryzu sgraffitowego. Te partie dekoracji zewnê- trznej koœcio³a zosta³y zabezpieczone i udokumentowane przez art. kons. Danutê Majewsk¹. 1326 Tego obrazu nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 1327 Kaplica ta zosta³a dobudowana do nawy koœcio³a od strony po³udniowej. Z nawy prowadzi do niej renesan- sowy portal wejœciowy, wykuty w piaskowcu, zdobiony polichromi¹, z herbem Prus umieszczonym w nadpro¿u. 1328 Odczyt £epkowskiego w niektórych fragmentach nieznacznie odbiega od inskrypcji epitafium. Precyzyjny odpis tekstu poda³ ostatnio Œlusarek, Zapomniana rezydencja Jan Wiernka , s. 22. 263 administravit, saepius plurimis honoribus et officiis equestris ordinis comdecoratus, tandem longum vitae suae cursum A. D. 1638 aetatis vero suae 70 forte dein sequenti die post festum Dominae nostrae in Coelum assumpte, quam ille vivus unice venerabatur, consumavit. Non obiit, qui orire non potuit, sed obiit domi suae aeteresum visurus Deum et ornamentum domesti- cum. Generosus Jann (s.) Wier. de £os. quidquid mortale habuit, hic reponere jussit*. Pod koœcio³em s¹ groby zapewne dziedziców wsi. W koœciele przechowuj¹ siê akta. „Visitatio Casimiriana” z r. 1595; czytamy w niej: Villa Tropie. Eccl. paroch. murata, a 30 annis vel ultra profanata et ...... spoliata, hactemus per ministros haereticos admi- nistrata. Na ok³adce ksiêgi metryk1329 zaczyn¹j¹cej siê od 1617 r. zapiski polsko-³aciñskie o Osmorogach: „Osmo- rogus de Wojs³awice 1187, Gerard de Wojs³awice Osmorogus 1090, Dobros³aw Osmorogus de Tropstin 1231; Gniewomir de Tropstyn1330 mia³ syna Gryrada1331 alias Swirada, który by³ biskupem Augierskim; tam od Wêgrów zabit, od papie¿a kanonizowan i na pami¹tkê jego koœció³ w Tropiu budowany, o czym dowód vide in Actis Czchow. 1243. O. (Dawne ksiêgi Czchowskie s¹ w Krakowie)...... Fundus Swirado- wi dany 1284. Gniewomirus de Lus³awice et ex Koñczyska et ex hoc constat, ¿e œ. Swirad by³ z tych tu Kontów, natione de Koñczyska de domo Osmorogów od Zakliczyna circa oppidum Czchow, o czem D³ugosz w swojej Kronice i inszy.” (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Kaplica œ. Swirada Wed³ug podania mia³o byæ 3 braci, którzy w tê okolicê przybyli z Wêgier: Swirad, Just i Urban (Moraw- ski, S¹deczyzna I 34-35). Por. Têgoborza; trzecia pustelnia w Iwkowej (pow. brzeski). Swierad i Benedykt dwaj mnisi ku koñcowi X w. (ok. 997-1012) przybyli do Polski i zamieszkali nad brzegami Dunajca1332. Œwierad by³ to Jêdrzej ¯erard Wenda, by³ on z benedykt. klasztoru œ. Hipolita na górze Zobor ko³o Nitry – jak pisze b³. Maurus biskup Piêciu koœcio³ów (Morawski, S¹deczyzna I 34- 37). ¯urawek w Tropiu jest postaci¹ historyczn¹, to Wszerad, Swerad, Zoërardus lub Guerardus. By³ to ch³op, pochodz¹cy z Polski, w drugiej po³owie X w., +1020. Na koñcu ¿ycia osiad³ pod Nitr¹. Katedra w Nitrze pod wezw. Andrzeja Zeërarda i Benedykta, brata jego, zaopatrywa³a koœció³ w Tropiu winem1333 (Potkañski, Kraków przed Piastami, Rozpr. i Sprawozd. Wydz. hist.-filoz. Akad. Um. S. II T. X, str. 198). „Ecclesia de S. Swirado” wspomniana w r. 1338 (Mon. Pol. Vatic. II, 174).

* „Wiernek £ososiñski na nagrobku w Tropiu ma Jelenia, mo¿e h. Brochwic”(Morawski, S¹deczyzna II, 358, r. 1865).

1329 Owe zapiski z ksiêgi metrykalnej Liber copulatorum et natorum 1616-1668 z Tropia opublikowa³ w 1958 roku H. Kapiszewski, jednak przypisywane mu przez Pietrzaka pierwszeñstwo w tym wzglêdzie jest pomy³k¹, gdy¿ ponad 100 lat przed Kapiszewskim zwróci³ uwagê na tê metrykê i jej rêkopiœmienne glosy Józef £epkowski, a ponad 70 lat wczeœniej – Stanis³aw Tomkowicz. Co wiêcej, £epkowskiemu dane by³o jeszcze odczytaæ w 1851 roku takie partie tekstu, których Kapiszewski w ponad 100 lat póŸniej ju¿ nie zasta³ w ksiêdze lub rozczytaæ nie zdo³a³. Niestety, obie prace – J. £epkowskiego i S. Tomkowicza – pozosta³y nastêpnie przez dziesiêciolecia w rêkopisach. Por. Kapi- szewski 1958, s. 55-56, 78-79; Pietrzak 2001a, s. 281, przyp. 6, który myli siê w datach rocznych metryki tropskiej, okreœlaj¹c je na 1616-1664 (zamiast 1616-1668). 1330 Ów Gniewomir Osmoróg herbu Giera³t z Tropsztyna spotykany jest kilkakroæ w Ÿród³ach XIII i XIV wieku. W dokumencie £okietka z 1329 roku okreœlony jest ponadto, jako jeden z synów Wojs³awa z Lus³awic, który znów wymieniony jest w akcie z 1222 roku, por. Kapiszewski 1966, s. 72, przyp. 19. Wywodzenie œw. Œwierada z rodu Osmorogów herbu Giera³t, którego w XVII wieku dokona³ pleban tropski ks. Jakub Kazimierz (vel Kazimierski), s³u¿yæ mia³o uœwietnieniu historii rodu Osmorogów zwi¹zkami ze œwiêt¹ osob¹, tam¿e, s. 73. 1331 Wed³ug Pietrzaka, forma ta jest b³êdnym odczytaniem imienia Swyrad, por. Pietrzak 2001b, s. 91. 1332 Por. przypis nasz 1298. 1333 Informacja ta pochodzi z akt wizytacji kardyna³a Radziwi³³a w 1596 roku: ad hanc ecclesiam, dum erat catholica, ex regno Hungariae singulis annis vinum adducebatur. Pierwszeñstwo w zwróceniu na ni¹ uwagi przypisuje S. Pietrzak pracy Szczebaka 1987, s. 468 – por. Pietrzak 2001a, s. 290, przyp. 45, podobna jednak w fabule wzmianka – przez Kapiszewskiego zaliczana do legend – zawarta jest w wizytacji Jana Januszowskiego z 1608 roku, por. Kapiszewski 1958, s. 64. 264 Kaplica-pustelnia1334 istnieje dot¹d w lesie nale¿¹cym do Tropia po tym samym brzegu Dunajca, ale opodal od rzeki. Widok jej fig. . dopisek o³ówkiem na lewym marginesie s. 139 rêkopisu: W zwi¹zku z Tropiem by³ Tropsztyn, zameczek, raczej dworek obronny, wystawiony z K³osów 1880 r. w XVI w. przez Wiernka z £ososiny, na miejscu mo¿e dawniejszego1335, na gruntach wsi Wy- t. XXX str 190 i 192 trzyszczka nad Dunajcem po stronie przeciwnej koœcio³a w Tropiu*. Rysowa³ go w r. 1820 Kronbach, op. cit. r. 18261336; dziœ zaledwie s¹ kawa³eczki murów i fundamenty1337. Wytrzyszczka i miejsce Tropsztyna nale¿y do pow. brzeskiego.

* Jest jakaœ niejasnoœæ. S³own. geogr. twierdzi , ¿e Tropsztyn zamek jest w Tropiu. Prócz tego s¹ w pobli¿u ruiny zamku Wiernków w Witowicach, (ob. ni¿ej: Witowice) i maj¹ byæ ruiny zamku w Wiatrowicach, a Kronbach, Darstellungen aus dem Kgrch Galizien, str. 82, mówi o ruinach drugiego zamku „na Zawrociu” na gruntach wsi Witowic dolnych, nad Dunajcem, naprzeciw zameczku „ko³o Tropia”, i rysuje go – ob. ni¿ej Witowice. Zameczek „ko³o Tropia” to mo¿e Tropsztyn. Zawrocia nie znaj¹ mapy ani S³own. geogr. Wiatrowice nale¿¹ do gminy Tropie i s¹ po tej samej stronie Dunajca.

1334 Kaplica usytuowana jest w lesie, przylega do groty skalnej, w której – wedle tradycji – przebywaæ mia³ œw. Andrzej Œwierad. ród³a historyczne wspominaj¹ o kaplicy w tym miejscu od dawna; odnawiano j¹ – lub budowano na nowo – w 1780 roku, w 1799 – kaplica zosta³a obdarzona przywilejem mszy œw. przez bpa Floriana Amanda Janow- skiego. Zdaje siê, i¿ obecna kaplica zosta³a wzniesiona lub gruntownie odnowiona w 1892 roku. Jest to obiekt muro- wany na planie prostok¹ta, tynkowany, nakryty dwuspadowym dachem z dachówki, z wydatn¹ sygnaturk¹ na kaleni- cy. W fasadzie, zwieñczonej trójk¹tnym szczytem, obszerna wnêka zamkniêta ³ukiem pe³nym, w której malowid³o œw. Œwierada, a ni¿ej kamienna tablica we wnêce, z napisem TU PRZEMIESZKIWA£. Do kaplicy prowadz¹ dziesiêcio- stopniowe schody. Po prawej stronie – krzy¿ kamienny, zaœ za nim grota skalna. W kaplicy – pod kolebkowym sklepie- niem – o³tarz z kamienn¹ rzeŸb¹ œwiêtego (kopia). Oryginaln¹ rzeŸbê œw. Œwierada, z 1830 roku, przeniesiono ostat- nio do koœcio³a parafialnego w Tropiu (inf. ks. S. Pietrzaka). Por. tak¿e Kapliczki 1983, s. 118. 1335 Zamek wzniesiono w miejscu przeprawy przez Dunajec tzw. „wêgierskiej drogi”. Przyjmuje siê, i¿ prace budowlane rozpoczêto na prze³omie XIII i XIV lub raczej na pocz¹tku XIV wieku. Podobnie jak Gródek i Ro¿nów, pe³ni³ on funkcjê dobrze ufortyfikowanej rezydencji mo¿now³adczej. Wznieœli go najpewniej Chebdowie (herbu Starykoñ lub Pomian), których Ÿród³a pisane wymieniaj¹ jako w³aœcicieli zamku od koñca XIV do 2 æwierci XVI wieku, kiedy to Prokop Chebda sprzeda³ Tropsztyn marsza³kowi koronnemu Piotrowi Kmicie z Wiœnicza. PóŸniej trafia w rêce Robkow- skich i Gaboñskich. Najstarsza wzmianka o zamku pochodzi z 1382 roku i dotyczy ju¿ budowli murowanej. Zbudowa- ny by³ na planie nieregularnego czworoboku o powierzchni ok. 1200 m2 i otoczony murem z krenela¿em. Brama wjazdowa prowadzi³a od strony pó³nocno-wschodniej. W naro¿u pó³nocnym sta³a czworoboczna, kilkukondygnacjowa wie¿a, obok – przy œcianie wschodniej – skrzyd³o gospodarcze, zaœ wzd³u¿ œciany po³udniowej – mieszkalne, o dwu- dzielnym uk³adzie wnêtrza. W starszej literaturze naukowej dyspozycja przestrzenna budowli rekonstruowana jest nieco odmiennie, mowa jest tam te¿ o dwóch wie¿ach, a nie jednej, por. Leñczyk 1983, s. 34, 112; Guerquin 1984, s. 312; Ko³odziejski 1992, s. 24-25; Marsza³ek 1993, s. 250-251. W roku 1994 W. Niewalda, H. Rojkowska i E. Dwora- czyñski przeprowadzili szczegó³owe badania historyczno-architektoniczne zamku Tropsztyn. Wyniki badañ zosta³y zaprezentowane w artykule H. Rojkowska, W. Niewalda, Wytrzyszczka. Ruiny zamku Tropsztyn, „Teka Komisji Urba- nistyki i Architektury”, t. 28, 1996, s. 269-282. Tam¿e przedstawiono szczegó³ow¹ stratygrafiê murów (s. 275, ryc. 4) oraz zaprezentowano próby rekonstrukcji budowli wed³ug stanu z XV wieku (s. 281, ryc. 14). 1336 Litografia, na któr¹ powo³uje siê tu Tomkowicz, sporz¹dzona wed³ug rysunku z 1813 roku, pochodzi z albu- mu Kronbacha, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 367. W centrum, w oddali, ukazane s¹ (widziane od po³udnia) ruiny zamku Tropsztyn, po prawej stronie koœció³ w Tropiu, po lewej zaœ – nieistniej¹cy, renesansowy dwór w Witowicach, zob. Rojkowska, Niewalda, Wytrzyszczka , op. cit., s. 272, ryc. 1, tam¿e zamieszczone równie¿ inne widoki zamku Tropsztyn z XIX wieku. 1337 Zamek Tropsztyn zosta³ zdobyty i zniszczony w 1574 roku, w reakcji na rozbójnicze dzia³ania jego w³aœci- cieli wzglêdem kupców i tratew z towarem, sp³awianych Dunajcem. Wizytacja biskupia z 1608 roku okreœla Tropsztyn jako zdewastowany. W 1624 roku czêœciowo zrujnowany zamek naby³ Andrzej Zborowski z Rytwian, w³aœciciel po³owy dóbr melsztyñskich i odsprzeda³ czêœæ wsi Tropie (po³o¿on¹ na wschodnim brzegu Dunajca) wraz z koœcio³em Œw. Œwierada – Barbarze z ¯elichowa B³oñskiej. Natomiast czêœæ Tropia z zamkiem, funkcjonuj¹ca ju¿ dawniej pod nazw¹ Zawrocie (pod zawrothem), po³o¿ona na zachodnim brzegu Dunajca, w³¹czona zosta³a prawdopodobnie do wsi Wy- trzyszczka, por. Rojkowska, Niewalda, Wytrzyszczka , op. cit., s. 271. W 1970 roku ruinê zamku zakupi³ ówczesny wicemarsza³ek Sejmu Andrzej Benesz. Obecnie w³aœcicielem zamku jest Andrzej Witkowicz, który do koñca 2000 265 Grodzisko. R. 1545 wspomniane „fortalicium alias grodzisko” ko³o Tropia i pole tam¿e, zw. „zagro- dziszcze”. (Leon Bia³kowski, Ziemia S¹decka. Z aktów arch. grodz. w Krakowie, Przegl. histor. XII, 1911, str. 93).

49. Tylicz

Miasteczko, oddal. po³udn-wschodnie od Nowego S¹cza 34 1/2 kilom. Parafia ³ac. i gr.-kat. w miejscu. Dawne nazwy: Novum oppidum, Mastco, mo¿e te¿ Ornawa. Miejscowa tradycya mówi, ¿e pierwotne miasto nazywaj¹ce siê Ornawa, le¿a³o po prawym brzegu rz. Muszynki, w miejscu przy drodze do Muszyny, które wydaje siê jakoby splantowane i w pobli¿u które- go bior¹ borowinê k¹pielow¹ do Krynicy. Miejsce to podobno zapad³o siê czy te¿ zasypane zosta³o spadaj¹c¹ gór¹ z lasem1338. Podobno Kazimierz W. w r. 1363 za³o¿y³ znów miasto1339 (£epkowski, Listy z Galicyi. Czas r. 1851 Nr 26). R. 1391 W³adys³aw Jagie³³o nada³ biskupom krak. „Novum oppidum alias Mastco” (Kod. dypl. kat. krak. II, 161, por. £epkowski, Ruœ sandecka, Dod. tyg. Gaz. lw. r. 1855 Nr 34). R. 1410 Œcibor ze Œciborzyc woj. siedmiogrodzki, dowódca oddzia³u wojsk wêg. Zygmunta Luksem- burczyka, uchodz¹c z Wêgrami przed Janem Odrow¹¿em Szczekockim i Spytkiem z Melsztyna Jaros³aw- skim1340, wracaj¹cym z pod Grunwaldu, spali³ i zniszczy³ macierz póŸniejszego Tylicza, tak, ¿e nazwa nawet zaginê³a, a przeniesione nieco dalej, zwa³o siê odt¹d tylko „Miastkiem” (Morawski, S¹deczyzna, II, 84 – zapewnie z D³ugosza?). R. 1612 Piotr Tylicki b. krak. na miejscu zw. Miastko zak³ada na nowo miasto i od nazwiska swego nazywa je Tyliczem1341. W kopii aktu erekcyi, zachowanej na miejscu, czytamy: „i¿ w kluczu naszym muszyñskim miejsce nazwane Miastkiem prawa miejskie mia³o, jako z zasadzenia przywileju baczymy

roku sfinansowa³ podstawowy etap pe³nej odbudowy Tropsztyna. Zrekonstruowany zamek stanowi dziœ atrakcjê tury- styczn¹ nad Jeziorem Czchowskim, por. S. Pietrzak, U Bramy S¹decczyzny. Zamek Tropsztyn, „Almanach S¹decki”, (9), 2000, nr 2 (31), s. 13-21. 1338 W 1973 roku na terenie Tylicza prowadzono kompleksowe badania archeologiczne, których celem nad- rzêdnym by³o odtworzenie historii osadnictwa w rejonie prze³êczy tylickiej. Por. M. Cabalska, Badania archeologiczne na terenie S¹deczyzny. Tylicz w œwietle badañ archeologicznych, RS, t. 15-16, 1974-1977, s. 476-492. 1339 U¿ycie – w królewskim dokumencie lokacyjnym Muszyny z 19 lipca 1356 roku – okreœlenia Nova Civitas wskazuje, i¿ w pobli¿u istnieæ musia³a jakaœ Antiqua Civitas, a t¹ mog³o byæ ówczeœnie jedynie Miastko, por. Kiryk 1992b, s. 184. Na skutek warunków miejscowych – pustki osadniczej i braku wiêkszej iloœci wsi – zabrak³o przes³anek do gospodarczego i cywilizacyjnego rozwoju a¿ dwóch obok siebie miast, na skrawku po³udniowego pogranicza pol- skiego. Wiêksze szanse musia³a mieæ od pocz¹tku Muszyna, gdy¿ chroni³ j¹ zamek. W tej sytuacji Miastko ju¿ przed koñcem XIV wieku utraci³o status miejski i wystêpowa³o odt¹d w Ÿród³ach jako wieœ wo³oska, z wo³oskim – najczêœciej – so³tysem i mieszkañcami obrz¹dku wschodniego. O tym, jak silna by³a w Miastku pozycja so³tysów wo³oskich œwiad- czy przeci¹gaj¹cy siê proces wykupu z ich r¹k so³tystwa, który za sumê 303 z³ 6 gr dokona³ siê by³ dopiero 25 sierpnia 1636 roku, w æwieræwiecze od lokacji Tylicza, tam¿e, s. 190-191. B. Krasnowolski analizuj¹c ostatnio lokacyjny uk³ad urbanistyczny Tylicza, wyró¿ni³ dwa zasadnicze etapy w kszta³towaniu tego organizmu miejskiego. Faza I lokacyjna (2 po³. XIII w. – 1333), to czas kiedy w niewyjaœnionych okolicznoœciach mia³a nast¹piæ lokacja miasta. Jej konsekwen- cj¹ by³o wytyczenie centrum osadniczego i ról oraz ustalenie granic. Z faz¹ II – polokacyjn¹ – (XIV/XV w.) badacz ten wi¹¿e upadek i ostateczn¹ utratê charakteru miejskiego, spowodowan¹ translokacj¹ oœrodka miejskiego do pobliskiej Muszyny. Zachowane relikty pierwotnego uk³adu urbanistycznego, o formie poœredniej pomiêdzy ulicowym-trójpas- mowym a szachownicowym-trójpasmowym, o silnie wyd³u¿onym rynku w paœmie œrodkowym, zdaje siê œwiadczyæ b¹dŸ to o zachowaniu œredniowiecznego uk³adu lokacyjnego z 2 po³. XIII wieku podczas nowo¿ytnej lokacji Tylicza, b¹dŸ o ewentualnej adaptacji uk³adu wiejskiego, rozwiniêtego po upadku Miastka, por. Krasnowolski 2004, s. 124- 128, il. 91-93. 1340 Patrz przypisy nasze 499 i 951. 1341 W dokumencie lokacyjnym Tylicza, wystawionym w Bodzentynie 26 czerwca 1612 roku przez biskupa Piotra Tylickiego, nadaj¹cego prawa miejskie nowej osadzie powstaj¹cej na obszarze wsi Miastko czytamy, i¿ miej- scowoœæ nazywana dot¹d Miastko posiada³a niegdyœ prawo miejskie, o czym wiadomo z aktu fundacji, jednak¿e z postêpem czasu osada ta zosta³a zdegradowana do roli wsi, zaœ niegdyœ katoliccy jej mieszkañcy zostali objêci 266 ...., a za czasem na wieœ obrócone, obywatele zaœ jego od wiary koœcio³a œ. rz.-kat. odst¹piwszy, greckie objêli nabo¿eñstwo” itd. – nakazuje „aby obywatele domostwa swoje miêdzy gruntami miasta, a które fundamentami starodawnych murów jest obwiedzione, wybudowali” i daje miastu granice dawne.

Koœció³ paraf. œœ. Piotra i Paw³a. Patron cesarz. Mia³ istnieæ ju¿ w r. 1363 (£epkowski, Ruœ sandecka, Dod. tyg. Gaz. lw. 1855 r. Nr 34). Nowszy konsekro- wany w r. 16121342 (Schematyzm).

11/9 1895 Budynek drewniany1343, skromny i ubogi, bez wybitnego typu1344. obrz¹dkiem greckokatolickim ( in clave nostra Musszinensi locus hactenus Miastki dictus, ius civitatis habuisset, uti ex provilegio fundacionis eius comperimus, successuque temporis ad condictionem villae redactus sit. Incoleque eius a sancta Romana catholica ecclesia defecerint et Graecos ritus amplexi sut), por. Kiryk 1992b, s. 185. Nowa osada, od nazwiska biskupa zwana Tyliczem, wykorzystywa³a cywilizacyjne zdobycze Miastka. Now¹ zabudowê miejsk¹ na³o¿ono na istniej¹ce w obrêbie muru miejskiego dzia³ki, dokonuj¹c tylko niezbêdnych modyfikacji przy wytyczaniu rynku i ulic. Na dawnych ale widocznych jeszcze fundamentach mia³ stan¹æ koœció³, na którego budowê zwo¿ono drewno z lasów ca³ego klucza muszyñskiego, tam¿e, s. 188. Obieca³ te¿ biskup wznieœæ w miasteczku cerkiew greckokatolick¹, zachowuj¹c dla siebie prawo patronatu. Obok szczegó³owych rozporz¹dzeñ, dotycz¹cych ustroju miejskiego, s¹downictwa i poboru podatków, biskup ustanowi³ w Tyliczu cztery jarmarki doroczne (na Trzech Króli, w oktawie Wielkanocy, na Piotra i Paw³a oraz Wszystkich Œwiêtych), a tak¿e cotygodniowy targ czwartkowy. Z wp³ywów ze sprzeda¿y parcel w mieœcie postanowiono w 1633 roku wznieœæ na rynku ratusz. Wystawiono go, bo wspomina o nim zapiska z 1642 roku, jednak po¿ar – czêsto nawiedzaj¹cy Tylicz – strawi³ miasteczko w 1756 roku doszczêtnie. Przyst¹piono zatem do odbudowy, ale biskup Andrzej Za³uski zarz¹dzi³, aby w rynku sami tylko ritus latini place osiedlali i na tych¿e budynki erygowali. W 1662 roku p³acone pog³ówne dawa³o w Tyliczu kwotê 352 z³p., podczas gdy w Piwnicznej – 272 z³p., w Muszynie – 541 z³p., w Nowym Targu – 448 z³p., zaœ w Nowym S¹czu – 1325 z³p., tam¿e, s. 193. ¯ycie gospodarcze Tylicza opiera³o siê w XVII wieku przede wszystkim na rolnictwie (uprawiano 20,5 ³ana oraz 17 ogrodów). Mniejsz¹ rolê gra³o rzemios³o, a najmniej znaczy³ handel, tam¿e, s. 194-195. W 1680 roku wymieniono wœród rzemieœlników tylickich kowala, szewca, tkacza i krawca, Rejestr poborowy 1680, s. 275. W roku 1662 Tylicz mia³ 352 mieszkañców, Kiryk 1979a, s. 73. 1342 W 1612 roku nie by³o jeszcze nowego koœcio³a w Tyliczu, by³a natomiast stara cerkiew (s³u¿¹ca od lokacji miasta równie¿ garstce mieszczan wyznania rzymskokatolickiego), ale ta znów nie wymaga³a konsekracji. Co wiê- cej, wobec tych dwóch œwi¹tyñ – istniej¹cej i planowanej – toczy³a siê delikatna dyplomacja biskupów krakowskich. Celem jej by³o – jak dowodz¹ Ÿród³a – szybkie wzniesienie w mieœcie nowego koœcio³a rzymskokatolickiego oraz wypchniêcie poza granice osady cerkwi greckokatolickiej wraz z jej duchownym. Przyznaæ trzeba, i¿ w mieœcie pe³nym Rusinów zamiar by³ to ambitny! Pierwsza wzmianka o nowym koœciele w Tyliczu odnosi siê do 1633 roku, kiedy to w³adze miejskie darowuj¹ Janowi Kowalowi okreœlone sumy pieniê¿ne, w zwi¹zku z jego wk³adem w wypo- sa¿anie koœcio³a (pokaza³o siê, ¿e ten¿e Jan wiele swego grosza i pracy na³o¿y³ na ozdobê koœcieln¹), por. Kiryk 1992b, s. 196-197. W rok póŸniej w Ÿród³ach pojawia siê komendarz, a w 1636 roku – proboszcz tylicki ks. Józef Bobrowicz, tam¿e. Oprócz ró¿nych innych uposa¿eñ, do plebana w Tyliczu nale¿a³a wieœ Bieliczna – z polami, ³¹kami i m³ynem, 60 tynfów z zamku muszyñskiego rocznie oraz dziesiêcina od mieszczan tylickich – w wysokoœci pó³ korca ¿yta i 2 æwiertnie owsa miary bardiowskiej. Wed³ug zapisków wizytacji wys³annika biskupiego z 1728 roku, koœció³ p.w. œœ. Piotra i Paw³a by³ w z³ym stanie, jednak w œrodku znajdowa³y siê cztery o³tarze, chór z organami o siedmiu g³osach, krucyfiks, nieco srebrnych naczyñ liturgicznych i szat oraz trzy dzwony na drewnianej dzwonnicy. Wizytator notuje te¿ star¹, ale wygodn¹ plebaniê oraz spalony w³aœnie szpital ubogich, stoj¹cy opodal koœcio³a, tam¿e, s. 198. 1343 Zachowany do dzisiaj koœció³ zosta³ wzniesiony w 1612 roku i ma byæ fundacj¹ biskupa Piotra Tylickiego. Zosta³ gruntowanie odnowiony w roku 1936. Wówczas te¿ dobudowano od zachodu wie¿ê-dzwonnicê, por. Brykowski, Kornecki 1984, s. 94, Kornecki 1999, s. 141, il. 131 (tam¿e fotografia koœcio³a z 1928 roku, czyli sprzed rozbudowy). 1344 Podczas inspekcji konserwatorskiej w roku 1953 w koœciele odkryto malowane deski, u¿yte jako pod³oga na strychu oraz œlady malowide³ na œcianach koœcio³a pod tapet¹. Ujawnione malowid³a zosta³y jednak w 1957 roku ca³kowicie i œwiadomie zniszczone przez proboszcza parafii, por. Pieñkowska 1958, s. 49. Nieistniej¹ce dziœ deski stopowe pokryte by³y dekoracj¹ roœlinn¹, w której wystêpowa³y liœcie akantu, owoce granatu i winnych gron, utrzy- mane w kolorach czarnym, cynobrowym i zielonym. Zachowane elementy roœlinne tworzy³y pierwotnie rozety umiesz- czone w kasetonach z liœciastej girlandy. Malowid³a powsta³y najpewniej w 2 po³. XVII wieku. Zniszczenie polichromii 267 Obrazy. W w. o³tarzu obraz M. Boskiej z Dzieci¹tkiem1345. Ma pochodziæ z Czech i pocz¹tkowo by³ w cerkwi – wed³ug tradycyi miejscowej1346. Malowany na drzewie, wys. ok. 1.50 m., szer. 1.00 m. Postaæ M. Boskiej w pó³figurze wielk. natur. Malowanie szlachetne, delikatne, zw³aszcza wykonane rêce i w³osy. Zapewne z XVI w. Ma³y obrazek: œ. Marcin na bia³ym koniu w o³tarzu bocznym w prezbiteryum po stronie zakrystyi, w kondygnacyi górnej. Malowanie olejne na drzewie, ma³ej wartoœci art. ale rzecz ciekawa ikonograficznie. Zapewne koniec XVI w. albo XVII w1347.

Dzwony na dzwonnicy murowanej w kszta³cie 3 arkad, osobno od koœcio³a. Najwiêk- szy, œredn. doln. ok. 0.70 m. ma napis: In honorem Dei omnipotentis Mathias Ulrich in Epperies (sic) 16651348 Œredni jest z r. 1803. Trzeci ma³y nowy*

Metryki dawne przechowa³y siê. Innych archiwaliów nie ma.

Na plebanii jest du¿y orze³ drewniany, posrebrzany, dobrej roboty snycerskiej z XVII w.; mo¿e czêœæ pulpitu koœcielnego. (Z relacyi Stanis³awa Krzy¿anowskiego we wrzeœniu 1895 r.)1349.

Cerkiew paraf. œœ. KuŸmy i Damiana. Patron: Cesarz By³a podobno pocz¹tkowo filialn¹ Muszynki. Potem sta³a siê parafialn¹, a filialna obecnie jest w Muszyn- ce (Rel. X. Proboszcza w r. 1895, por. Schematyzm rusk. dyec. Przemyskiej r. 1879, str. 292).

* Ko³aczkowski (Wiadomoœci tycz¹ce siê przemys³u i sztuki, 1888, str. 103) twierdzi, ¿e w Tyliczu znajduje siê dzwon z r. 1752 i drugi z r. 1767. Nie wiadomo czy to w koœciele, czy w cerkwi.

tylickiej jest niezaprzeczaln¹ strat¹ dla historii sztuki rodzimej, g³ównie ze wzglêdu na ma³¹ iloœæ dekoracji zachowa- nych z tego okresu, por. M. Bursa, Nieistniej¹ca polichromia koœcio³a parafialnego w Tyliczu, „Wiadomoœci Konserwa- torskie”, t. 5, 1958, s. 84. 1345 Obraz zwany w literaturze wizerunkiem Matki Boskiej Tylickiej, przedstawia Mariê w pó³figurze, podtrzymu- j¹c¹ stoj¹ce Dzieci¹tko Jezus, w tle zaœ znajduje siê motyw draperii. W sferze formalnej obraz wykazuje cechy nider- landzkiego manieryzmu, wyra¿aj¹ce siê przede wszystkim w smuk³ych kanonach postaci, specyficznych cechach fizjonomicznych oraz ostrej stylizacji draperii, por. Kornecki 1997, s. 26-27. Micha³ Walicki, który przed laty zwróci³ uwagê na kilka podobnych obrazów, akcentowa³ ich zale¿noœæ od pierwowzoru przypisywanego antwerpskiemu ma- larzowi Adriaenowi Isenbrandtowi, por. M. Walicki, Niderlandzkie pierwowzory polskich cechowych obrazów, [w:] M. Wa- licki, Z³oty widnokr¹g, Warszawa 1965, s. 104- 109, il 55-61. W grupie zabytków polskich, nale¿¹cych do tej serii, obraz tylicki zosta³ odnotowany po raz pierwszy dopiero przez Korneckiego, por. Kornecki 1972, s. 281, Kornecki 1997, s. 27. 1346 Zdaniem Korneckiego, obraz tylicki jest w regionie S¹decczyzny odosobniony i niew¹tpliwie nie jest dzie- ³em miejscowych malarzy. Pojawi³ siê zapewne w zwi¹zku z fundacj¹ biskupa Tylickiego. Mog³oby to wskazywaæ na jego powstanie w Krakowie, a przynajmniej na poœrednictwo Krakowa w jego pozyskaniu. Natomiast niczym nie poparte tradycje o czeskiej proweniencji (sugerowane równie¿ przez autorów KZS 1951, s. 46) nie wydaj¹ siê uzasad- nione, gdy¿ – w przeciwieñstwie do ziem polskich – kopie „Madonny Isenbrandta” w Czechach nie s¹ jak dot¹d znane. Por. Kornecki 1997, s. 27. 1347 KZS 1951, s. 47. 1348 Wzmiankowany przez KZS 1951, s. 47. 1349 Siedemnastowieczny prospekt organowy zachowany w koœciele w Tyliczu wzmiankuje Smulikowska 1989, s. 168. Wykazuje on bliskie pokrewieñstwa do powsta³ych w tym samym czasie prospektów z koœcio³a parafialnego w Starym S¹czu, £apszy Ni¿nych i Kamionki Ma³ej (ten ostatni przeniesiony w latach trzydziestych XX wieku z koœcio³a w Brzezinach k. Ropczyc). 268 Budynek pochodzi zap. z XVII w.1350 (Myszkowsky, Holzkirchen in dem Karpathen, Mitt. Z.-K. 1880 r., str. XXIX)1351.

Budynek drewniany1352, dach i œciany pobite gontem. Rzut poziomy doœæ skomplikowa- ny, sk³adaj¹ siê nañ: obszerna prostok¹tna wie¿a, w której jest przedsionek, wê¿sza od niej prostok¹tna nawa, maj¹ca w koñcu bli¿szym o³tarza boczne rozszerzenia prostok¹tne i czêœæ o³tarzowa zakoñczona po³ow¹ oœmioboku. Œciany wie¿y, a w czêœci i samej cerkwi, s¹ skoœno spadziste, czyli stawiane na szkarpê. Wie¿a ma dwa daszki na odsadzkach, czyli fatuchy, naj- wy¿sze piêtro pionowe i he³m pêkaty z 3 coraz mniejszych bañ cebulowych jedna nad drug¹.

Miêdzy drug¹ a trzeci¹ latarnia nakryta daszkiem okapowym. Nad bli¿sz¹ o³tarza po³ow¹ nawy dopisek o³ówkiem na jest kopu³a z bêbnem czworobocznym, nad którego dachem jest drugi bêben oœmioboczny lewym marginesie a wy¿ej oœmioboczna cebulasta bania. Prezbiteryum nakryte osobnym dachem spadzistym na s. 142 rêkopisu: Widok i plan z Mitteil. rzucie szeœcioboku nieregularnego, a nad takim¿e bêbnem i stromem jego nakryciem jest w górze der Zentr. Komission. wieloboczna bania cebulasta. P³aski zreszt¹ pu³ap, pod kopu³ami nawy i prezbiteryum wygina R. 1880, str. XXVIII siê w górê, tworz¹c rodzaj sklepienia Ÿwierciadlanego. i XXIX fig. 1 i 2 (tak¿e Mok³owski, 1353 Wewn¹trz jest ikonostas z dobremi malowaniami ruskiemi . Rzut poziomy i widok bocz- Sztuka ludowa, ny daj¹ fig. i . str. 388, wiz. 200. Fotogr. cerkwi zmie- Dawne opisy. Dzwonnica stanowi po³owê cerkwi. Na ikonostasie obrazy: œœ. Kosma i Damian1354, Mi- nionej Spraw. Kom. ko³aj, Chrystus, M. Boska w rodzaju „bizanckim”, zajmuj¹ce i nie bez wartoœci, dobrze zachowane hist. szt. VIII, 216

1350 Stara cerkiew w Tyliczu, pochodz¹ca jeszcze z okresu „miasteckiego”, przesta³a istnieæ w latach trzydzie- stych XVII, wkrótce po wybudowaniu nowego koœcio³a rzymskokatolickiego. Wskazuje na to zarz¹dzenie biskupa Jakuba Zadzika z 1638 roku, aby grekokatolicy – dopóki biskup nie naradzi siê z kapitu³¹ krakowsk¹ w sprawie budowy nowej cerkwi – uczêszczali na nabo¿eñstwa do koœcio³a ³aciñskiego, por. F. Kiryk 1992b, s. 198. Jednak zezwolenie na budowê cerkwi unickiej d³ugo nie nadchodzi³o z Krakowa, co wiêcej – w 1640 roku przeniesiono popa tylickiego Iwana Fedorowicza do Muszynki i tam utworzono parafiê dla tylickich Rusinów. Na now¹ cerkiew w Tyliczu przysz³o im jeszcze d³ugo poczekaæ, bo nie by³o jej nawet w 1728 roku – jak zaœwiadcza wizytacja biskupia. O cerkwi ŒŒ. Kosmy i Damiana w Tyliczu, jako budynku nowo wzniesionym, mamy wiadomoœæ dopiero w 1747 roku, kiedy skupia³a ona 300 grekokatolików. W tym czasie ks. Pawe³ Koz³owski – proboszcz tylicki, wykazywa³ w mieœcie 100 wy- znawców obrz¹dku rzymskiego, co ilustrowa³o dobitnie XVIII-wieczne stosunki narodowoœciowe i wyznaniowe w Tyliczu, tam¿e. Pierwszego remontu cerkwi – a zapewne i czêœciowej przebudowy – dokonano w 1780 roku. Nastêpne prace budowlane prowadzone by³y w 1889, 1930 i 1938 roku. Po II wojnie cerkiew pe³ni funkcje filialnego koœcio³a rzymsko- katolickiego, por. Brykowski 1986, s. 134, il. 9, 10, 114; Brykowski 1995, s. 46, il. 18. 1351 Zob. V. Myszkovsky, Holzkirchen in den Karpathen, „Mittheilungen der K.K. Central-Commission zur Erfor- schung und Erhaltung der Kunst und Historischen Denkmäle”, Wien 1880, z. 4, s. XXIX. 1352 Obecn¹ cerkiew w Tyliczu wzniesiono w 1743 r., por. Szematyzm wseho greko-kato³yckoho K³yra z³ucze- nych Eparchii Peremyskoi, Samborskoi i Sjanockoi na rok 1914, Przemyœl b. r., s. 211. Datê tê potwierdzaj¹ równie¿ napisy fundacyjne z ksi¹g, w jakie wyposa¿ono now¹ œwi¹tyniê, np. wydany we Lwowie Anfo³ogion z 1738 roku, a tak¿e nastêpne – ofiarowane do tej cerkwi w 1745 roku, a znajduj¹ce siê obecnie w Muzeum Okrêgowym w Nowym S¹czu – starodruki: Oktoich z 1640 r. – z drukarni Michai³a Slioski, czy wydany we Lwowie Ewangelion z 1743 roku. Por. R. Biskupski, Deesis na jednym podobraziu w malarstwie ikonowym XV i pierwszej po³owy XVI wieku, „Materia³y Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, 1986, nr 29, s. 125, przyp. 4. Ni¿ej cytowane, niepublikowane sentencje fundacyjne z ksi¹g, ofiarowanych przez tyliczan do w³asnej cerkwi w Tyliczu, okreœlaj¹ tê œwi¹tyniê jako „now¹”: Ewangelion – CIE EBAÍGÃEËIOÍ ÊUÏÈË PAÁ Á[OÆÈÉ] AÄAM tÒCÈÊO MhÙAÍÈÍ TÈËÈÖÊÈÉ Ç MAP¯AÍOÞ COM- PUÆÈÖEÞ CBOEÞ ÇA CUMNU tÒÈÍÔOBÚ COPOÊ È ×OÒÛPÈ 44 ÄO ÖEPÊBÈ ÍOBOÉ TÛËÈÖÊOÉ ÄO XPAMU CT[B¤TÛX] ÁECEPEÁÍÈÊOB ÊOCMÛ È ÄAM¤ÍA A£ME [1745]; Anfo³ogion – ÊUÏÈËÈ MhÙAÍE GÃPAÄA TÛËÈ×A ÄO ÖEPÊBÈ NÍOBOÉ TÛËÈÖÊOÉ ÄO XPAMU CTÛX ÁECEPEÁÍÈÊOB ÊOCMÛ È ÄEM¤ÍA B POÊU A£M½ [1746] MhC’ßÖA AÏPÈˤ Äͤ I½ [16] ÇA CUMU ÇOËOTÛÕ ÏOËCÊÈÕ CTO È COPOÊ 140; Oktoich – ÄEPUÞ TUÞ ÊÍÈGÃU ÍA ÏPOÇÁU BEËEÁÍAÃO O. CTEÔAÍA MOÕÍAÖÊOÃO ÏACTÈP¤ TÛËÈÖÊOÃO POÊU ÁOÆOÃO A£ME [1745] MÖA OÊTOÁPȤ Äͤ 5. 1353 Zachowany do dzisiaj wraz z kompletem ikon, por. KZS 1951, s. 47. 1354 Patronalna ikona œœ. Kosmy i Damiana, datowana na 2 po³. XV wieku, wym. 255,5 x 105,5 cm, jest tego samego autorstwa, co i tylicka Deesis, R. Grz¹dziela, Proweniencja i dzieje malarstwa ikonowego , s. 233. Ikona ta pochodziæ zatem musi z najstarszego wyposa¿enia cerkwi miasteckiej i wraz z nim odby³a peregrynacje do Muszynki 269 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851)1355. Obrazy z cerkwi w Tyliczu – na wystawie Stauropigialnej 1888-1889 we Lwowie1356 – przedstawiaj¹ przekwit³y bizantynizm, ró¿ne s¹ od wszystkich ruskich produktów, a pokrewne Tetraewangelismowi mo³dawskiemu i ikonom bukowiñskim .... zw³aszcza wielki obraz – 5 m. d³ugi, 0.85 wysoki, Chrystus jako archirej wœród œwiêtych i archanio³ów Micha³a i Gabrye- la z opaskami na g³owie i kulami kryszta³owemi1357. Pe³en charakteru szablon przypomina bizantyñskie miniatury (M. Soko³owski, Z dziejów sztuki i cywilizacyi. Kraków 1899, str. 492-493)1358. Jeden z najciekawszych obrazów tych zabra³ prof. Szaraniewicz do Lwowa (Z relacyi p. St. Krzy¿a- nowskiego, wrzesieñ 1895 r.)1359.

i z powrotem, zwi¹zane ze zmianami przynale¿noœci greckokatolickiej parafii w Tyliczu (zob. przypis nasz 1350. W ro- ku 1888 ikona zosta³a pokazana na wystawie Instytutu Stauropigialnego we Lwowie, sk¹d trafi³a do zbiorów Narodo- wego Muzeum we Lwowie (nr inw. 33610). Por. H. Lohuyn, L. Milyaeva, V. Sventsitska, Ukrainskij seredniowicznyj ¿iwopis, Kijów 1976, s. 14, tabl. XXXV; Jarema, O pracowniach , op. cit., s. 37, il. 8. 1355 Kilka ikon z cerkwi w Tyliczu zosta³o staraniem Hanny Pieñkowskiej przeniesione w roku 1947 do Sk³adnicy Muzealnej w Muszynie, nastêpnie zaœ trafi³o do zbiorów Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu. Wœród nich jest ikona œw. Paraskewy (nr inw. MNS 724/s), œœ. Joachima i Anny (nr inw. MNS 728/s), œw. Jerzego (nr inw. MNS 70/s), p³aszczanica z 1803 roku (nr inw. MNS 731/s). Ikonê œw. Jerzego z Tylicza zalicza Pieñkowska do dzie³ ludowych, gdzie p³aszczyzna obrazu zape³niona jest œciœle st³oczon¹ dekoracyjn¹ kompozycj¹ o ludowej zasadzie okreœlanej jako „horror vacui”, por. Pieñkowska 1971, s. 613, il. 27. Ikonê œw. Jerzego publikuje Biskupski, Ikony w zbiorach polskich, s. 40, il. 105. Ikonê œw. Paraskewy z Tylicza zamieszcza J. Giemza, Aufbewahrungsschrein Gebet am Ölberg [w:] Unter Deinen Schutz , s. 134, nr kat. 28, tabl. na s. 84. 1356 I. Szaraniewicz, Katalog archeologiczno-bibliograficznej wystawy Instytutu Stauropigiañskiego we Lwowie, otwartej dnia 10 paŸdziernika r. 1888, a maj¹cej siê zamkn¹æ dnia 12 stycznia r. 1889, Lwów 1888, wymienia zgroma- dzone na wystawie zabytki tylickie w kolejnoœci: poz. 7, s. 93: ikona Chrystus na tronie miêdzy Gabrielem i Micha³em, z dwoma anio³ami po bokach tronu, t³o g³adkie, z³ocone, napis PAÍTOÊPATOP, wiek XIV, wym. 86 x 150 cm; poz. 48, s. 95: Deesis (datowana przez autora na XIV wiek lub nawet wczeœniej); poz. 49, s. 96: œw. Paraskewa, ikona o wym. 140 x 94 cm, przemalowana w 1749 roku na przedstawienie Matki Boskiej Bolesnej (9 scen po bokach prawdopodob- nie pochodzi z ¿ywotu œw. Paraskewy); poz. 50, s. 96: œœ. Kosma i Damian, ikona o wym. 155 x 106 cm, XV w. (Muzeum Narodowe we Lwowie, nr inw. 33610) 1357 Mowa tu o znakomitej Deesis z Tylicza, dziele z 2 po³. XV wieku, wystawianej na wspomnianej wy¿ej wystawie lwowskiego Instytutu Stauropigialnego. Ta malowana na jednej desce ikona, o wymiarach 85 x 525 cm, pierwotnie by³a bogatsza (i d³u¿sza) o dwa, zamykaj¹ce j¹ wizerunki. Piêtnastopostaciowa Deesis – poza trimorfio- nem (Spas w Si³ach, Matka Boska i œw. Jan Ewangelista) – mieœci archanio³ów: Micha³a i Gabriela, œwiêtych: Piotra i Paw³a, Jana Chryzostoma (Z³otoustego) i Miko³aja, Grzegorza Wielkiego (Dwojes³owa) i Eutymiusza, Antoniego Wielkiego i Sabê (Sawê) Oœwieconego oraz – jak dowodzi Romuald Biskupski – dwa odciête od wspólnego podobra- zia wizerunki: œw. Onufrego Wielkiego (obecnie destrukt zachowany we fragmencie o wymiarach 82 x 52,5 cm) i nie- zachowane przedstawienie œw. Marka Trackiego, por. Biskupski, Deesis na jednym podobraziu , op. cit., s. 106. Deesis tylicka stanowi dziœ ozdobê zbiorów Narodowego Muzeum we Lwowie, por. tam¿e. Warto odnieœæ siê w tym miejscu do przyczyn, dla jakich odciêto od wspólnego podobrazia dwa skrajne wizerunki. Dotychczasowa literatura przedmiotu stoi na stanowisku, i¿ Przyciêcia wykonane s¹ lekkim ³ukiem, co sugeruje koniecznoœæ dostosowania deski do wymiarów przegrody o³tarzowej. Trudno jednak powiedzieæ kiedy to mog³o nast¹piæ. Byæ mo¿e, i¿ ikona by³a malowana z przeznaczeniem do jakiejœ innej cerkwi i po przeniesieniu do Tylicza dostosowana do innych warunków ( ). Mo¿e te¿ mieæ zwi¹zek z informacj¹, o zamianie koœcio³a w Tyliczu na cerkiew i koniecznoœci¹ dostosowania ikony do ³uku têczowego, R. Grz¹dziela, op. cit., s. 233. Stoimy na stanowisku, i¿ okolicznoœci przyciêcia by³y zgo³a inne, choæ niew¹tpliwie zwi¹zane z dopasowywaniem ogromnej ikony do sakralnego wnêtrza. Deesis tylicka pochodzi z 2 po³. XV wieku, zatem fundowana byæ musia³a do cerkwi w Miastku, która funkcjonowa³a do lat trzydziestych XVII wieku i zosta³a rozebrana po wybudowaniu nowego (obecnego) koœcio³a parafialnego. Wtedy to w³aœnie nast¹pi³o swoiste wypchniêcie obrz¹dku greckokatolickiego z miasta, gdy¿ w 1640 roku biskup krakowski przeniós³ parafiê unick¹ dla Tylicza do Muszynki. Z ca³¹ pewnoœci¹ translokacja parocha Iwana Fedorowicza i jego plebanii musia³a dokonaæ siê wraz z przeniesieniem artystycznego wyposa¿enia dotychczasowej cerkwi miasteckiej do Muszynki. Jeœli zatem skrócenie Deesis nie nast¹pi³o w tym w³aœnie czasie (rok 1640), mog³o – alternatywnie – mieæ miejsce w 1743, kiedy wzniesiono wreszcie w Tyliczu d³ugo oczekiwan¹ now¹ cerkiew greckokatolick¹ (do dziœ zachowan¹), do której powróci³a parochia i dawne mobilia, nale¿¹ce do miejscowych unitów. Z tej to w³aœnie cerkwi zabrano w 1888 roku wspania³¹ Deesis na wystawê do Lwowa, sk¹d ikona nie powróci³a ju¿ do Tylicza. 1358 M. Soko³owski, Sztuka cerkiewna na Rusi i Bukowinie. Wystawa Stauropigialna we Lwowie z r. 1888/9, [w:] Studya i szkice z dziejów sztuki i cywilizacyi, t. 1, Kraków 1899, s. 492-493. 270 Ma w cerkwi byæ niezwyk³ej wartoœci fe³on wypuk³o haftowany, który widzia³ M. Soko³owski ok. r. dopisek o³ówkiem na 1895.1360 lewym marginesie s. 142 rêkopisu: Spichlerz na probostwie gr. kat. (fig. )1361 ma³y budynek prostok¹tny, nakryty da- fot. spichlerza chem dwuspadowym z welmami na bokach krótszych; ma charakterystyczne „fartuchy” czyli Spraw. Kom. h. szt. VIII, 228, fig. 35 daszki w po³owie wysokoœci, os³aniaj¹ce dolne czêœci œcian.

Koci zamek, Kotci z., Kotczy z. na górze Husarowy wirch, albo Husary, ok. 3 kilom. na pó³nocny zachód od Tylicza, w stronê Krynicy i Mochnaczki. Jest podanie, ¿e mury zt¹d dostarczy³y materya³u budowlanego do Bardyowa (£epkowskiego noty rêkop. 1851 r.). Ale nie wiadomo, czy by³y kiedykolwiek mury. Zapewne jest to raczej tylko stare obozowisko wêgierskie, mo¿e Rakoczego; mo¿e obóz by³ otoczony wozami. Kotczy (wêg.) – wóz.

Villa ferrea ob. ni¿ej: ¯eleŸnikowa

50. Wiatrowice

Wieœ1362 nale¿¹ca do gminy Tropie, oddal. pó³nocne od Nowego S¹cza 20 kilom. R. 1618 w³aœcicielem Jan Stadnicki1363 (X. Sygañski, Hist. Now. S¹cza I. 150 nota). Zamek Wiatrowicki (oprócz Ro¿nowa, Tropsztyna itd.) nale¿y do póŸniejszych, nie z pierwotnej epoki Polski (Morawski, S¹deczyzna I, 100). S³own. geogr. nie zna zamku w Wiatrowicach – mo¿e to my³ka zamiast „witowicki”.

51. Wielog³owy

Wieœ, oddal. pólnocne od Nowego S¹cza 6 kilom. Parafia w miejscu. Dawne nazwy: w przywileju z XIII w. Welglosza. U D³ugosza: Wyelye G³owy. Stara osada, pierwotnie wieœ ksi¹¿êca nale¿¹ca do Kasztelanii S¹deckiej. W XIII w. Boles³aw Wstydl. po pobiciu u Boguszyna na Œl¹zku stronników W³adys³awa Opolczyka, zabra³ Wielog³owy – a prawdo- podobnie i Wielopole w S¹deckiem – i nada³ je comesowi Ottonowi z rodu Star¿ów1364, woj. sandomier- skiemu. R. 1285 comes Otto przeszed³ na stronê Konrada ks. Czerskiego. W³adys³aw kr. wêgierski przys³a³ Leszkowi Czarnemu na pomoc posi³ki pod wodz¹ Jerzego syna Szymona z Szowar, czyli Szo-

1359 Mowa tu o piêtnastowiecznej Deesis. Zabytek ten czêsto wzmiankowany jest w literaturze ukraiñskiej prze- ³omu XIX i XX wieku, por. I Swienciækyj, Opys Muzeja Stawropihijœkoho Instytuta wo Lwowie, Lwów 1908, s. 187; ten¿e, Nacionalizacija w ikonopysy, „Wremiennyk Stawropyhijskoho Instytuta z miesjacos³owom na hod wysokosnyj 1900”, Lwów 1900, s. 168-169, gdzie Deesis tylicka datowana jest na wiek XIV. 1360 Fe³onu tego nie ma dziœ jednak w zbiorach muzealnych Polski czy Ukrainy i nie wiadomo co siê z nim sta³o. 1361 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 379. 1362 Istnia³a ju¿ w latach 1320-1400, por. Stamirski 1965, s. 39-40. 1363 W 1680 roku wieœ nale¿y do Jerzego Stano, któremu pobór wyliczono z 1,5 ³anu oraz 8 zagród z rolami, Rejestr poborowy 1680, s. 228. 1364 Nadanie Boles³awa Wstydliwego z 1273 roku, dokonane na rzecz wojewody sandomierskiego Ottona herbu Starykoñ, objê³o Wielog³owy, Wielopole i Zabe³cze, Rajman 1992a, s. 75-76. Rutkowska-P³achciñska twierdzi znów, ¿e Otto posiada³ Wielog³owy jedynie w latach 1284-1287, a wieœ ta wymieniana jest nastêpnie w rachunkach dziesiêciny papieskiej z lat 1325-1327, Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 29. PóŸniej Otton utraci³ ³askê królewsk¹, a wraz z ni¹ Wielog³owy, jednak z woli £okietka powróci³ na stanowisko wojewody sandomierskiego i piastowa³ je do roku 1305, tam¿e. 271 warskiego, i Leszek Czarny z ich pomoc¹ odzyska³ Krakowskie; za to Jerzemu z Szowar, który mu te¿ w r. 1287 pomaga³ odpieraæ Tatarów w S¹deckiem, nada³ w tym¿e roku dobra skonfiskowane Ottono- wi1365 i podobno tego¿ herb Starykoñ przyjêty przez zdrajcê nale¿¹cego do rodu Toporczyków. To mia³ byæ pocz¹tek rodu Wielog³owskich. Ale wersya niepewna. Wed³ug nowszych historyków Szowarscy byli to cz³onkowie rodu wêg. Baksa. Wielog³owy nied³ugo by³y w ich rêku, i wróci³y w ród Star¿ów, albo drog¹ kupna, albo nawet zosta³y im zwrócone przez £okietka; posiada³ je potem ¯egota1366 mo¿e syn Ottona (Morawski, S¹deczyzna I, 143, 153, 156, 158, 162, 164; Piekosiñski, Rycerstwo pols. I, 63, 83, 330; III 177, 227, 270; D¹browski, Z czasów £okietka. Rozpr. Ak. Um. wydz. hist. filoz. tom 59, str. 284-285). W XV czy XVI w. Sebastyan Nanajko Wielog³owski h. Starykoñ na Wielog³owach (Moraw- ski, S¹deczyzna II, 376). R. 1581 by³a to tenuta Bart³omieja Stojowskiego (Pawiñski, Ma³op. 135). W latach 1597-1736 wystêpuj¹ jako w³aœciciele Wielog³owscy1367 (S³own. geogr.).

Koœció³ paraf. Wniebowz. N.P.Maryi. Patronowie (1891 r.): Zbigniew hr. Lanckoroñski w Tar- takowie i N. Kempner w D¹browie – kolejno Eccl. de Weleglow wspomniany w r. 1343 (Mon. Pol. Vatic. II, 183). Parafia za³o¿ona przed r. 1318 (S³own. geogr.). Tradycya i miejscowy Liber memorabilium podaj¹ czas za³o¿enia „ok. 1318”. Ok. r. 1557 Sebastyan Wielog³owski, dziedzic, pozwoli³ tu zaw³adn¹æ parafi¹ Aryanom, którzy gospodaro- wali przez lat 12*. Wtedy zniszczono archiwum, tak ¿e ¿adnych dawniejszych aktów oryginalnych nie ma. R. 1630 ecclesia reconciliata (Z Liber memor., £epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). R. 1552 X. Jakub Przeczyca pleban – do r. 1556 (Morawski, S¹deczyzna II, 408).

15/9 1891 Budynek niewielki, oryentowany stoi na osobnem wzniesieniu1368, do którego doprowa- dopisek o³ówkiem na dzaj¹ liczne kamienne schody (fig. )1369. Zbudowany niedbale z kamienia dzikiego i ceg³y, lewym marginesie grub¹ warstw¹ tynku pokryty1370, koszlawy1371. £epkowski (loc. cit) dopatruje siê 7 ró¿nych s. 144 rêkopisu: Wysp. teka II, str. 11 dobudowañ. Prezbiteryum wê¿sze i ni¿sze od nawy, krótkie, od wschodu zamkniête œcian¹ prost¹, przy której s¹ 2 szkarpy naro¿ne w przed³u¿eniu œcian bocznych1372. Mury bardzo grube;

* Wed³ug innych Ÿróde³, zajmowali koœció³ do r. 1575, a potem jeszcze w r. 1654 dali siê parafii we znaki (X. Sygañski, Hist. N. S¹cza I, str. 146-147. Por. te¿ X. Bukowski, Dzieje Reformacyi, I, 672).

1365 Leszek Czarny odebra³ Wielog³owy Ottonowi za udzia³ w buncie przeciw ksiêciu w roku 1285 i nada³ je w 1287 komesowi Jerzemu, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 29. 1366 Mo¿e byæ, ¿e odzyskanie ³aski £okietka wi¹za³o siê dla Ottona nie tylko z powrotem na urz¹d wojewody sandomierskiego, ale te¿ zwrotem Wielog³ów. Faktem jest bowiem, i¿ w 1312 roku wieœ ta znów jest w rêku Star¿ów, tym razem jako w³asnoœæ ¯egoty, miecznika krakowskiego, œwiadkuj¹cego na dokumencie £okietka, wystawionym dla klarysek staros¹deckich, por. Rutkowska-P³achciñska 1961, s. 29. 1367 W 1680 roku dzier¿y wieœ Adam Wielog³owski, któremu wyliczono pobór z 1,5 ³anu, 3 zagród z rolami i 2 komór bez byd³a, Rejestr poborowy, s. 216. 1368 Obecnie koœció³ pe³ni funkcje œwi¹tyni pomocniczej, nabo¿eñstwa odprawiane s¹ w nim tylko raz w tygodniu, bo poni¿ej wybudowany zosta³ nowy koœció³ parafialany. 1369 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 382 (u do³u). 1370 Obecnie starsze wyprawy wapienne pokryte zosta³y tynkiem cementowym, nakrapianym, w kolorze ¿ó³tym. Tynk ten miejscami odspaja siê, ods³aniaj¹c starsze warstwy. 1371 Koœció³ w Wielog³owach opisuje £uszczkiewicz nastêpij¹co (na podstawie wycieczki odbytej w lecie 1889 roku): Koœció³ek jest murowany z kamienia dzikiego i ceg³y, ale tak oblepiony tynkami i bielid³em, ¿e linije siê krzywi¹, co ze zniszczonemi szkarpami daje smutny obraz, por. £uszczkiewicz 1891a, s. LXXXI; £opatkiewicz T. 2006, s. 88, 113, 208, 211, 232. 1372 W zbiorach Biblioteki Jagielloñskiej zachowa³ siê sygnowany rysunek W³odzimierza ¯ebrawskiego z 1856 roku (akwarela i tusz na karcie papieru o wym 53 x 40 cm), przedstawiaj¹cy elewacjê po³udniow¹ i rzut poziomy koœcio³a w Wielog³owach, por. Katalog rysunków architektonicznych ze zbiorów Biblioteki Jagielloñskiej w Krakowie, cz. 2, oprac. Piotr Hordyñski, Warszawa 1989, s. 223, ryc. 54. 272 prawdopodobnie jest to pierwotna kaplica, któr¹ potem powiêkszano1373. W ró¿nych miejscach s¹ inne szkarpy, mocno zniszczone1374. Okna prezbiteryum i nawy ostro³ukowe1375, licho muro- wane. Nawa ma naro¿niki wschodnie pod k¹tami ostrymi stawiane. U frontu nie ma gzymsów i coko³ów. U facyaty wznosi siê do wysokoœci dachu nawy i przed³u¿eniem jego pokryta wie¿a czworoboczna, bezstylowa, niedokoñczona1376, pod któr¹ jest kruchta i wejœcie g³ówne. Drugie dopisek o³ówkiem na lewym marginesie wejœcie przez kruchtê przy œcianie po³udniowej. W tej kruchcie drzwi do koœcio³a posiadaj¹ s. 145a rêkopisu: wêgary kamienne gotyckie z XV w. i zamek stary zajmuj¹cej konstrukcyi (fig. )1377. Przy Wysp. teka II, str. 11 pó³nocnej œcianie dobudowana kaplica1378. Wnêtrze: nawa przykryta pu³apem drewnianym; prezbiteryum ciasne i niskie1379, zasklepio- ne ostro³ukowo1380. Naprzeciw bocznego wejœcia po³udniowego, jest tu¿ obok ambony w œcianie pó³nocnej otwarta arkada do kaplicy bocznej, z niezwyk³ych rozmiarów odrzwiami kamienne- mi, w œwietle wys. 3 m., szer. u do³u 2 m. Jest to bardzo piêkny zabytek kamieniarstwa XV w. tam¿e: Wysp. teka II, (fig. )1381 w duchu epoki D³ugoszowej, o 7 ustêpach schodowatych, po których oprowadzony str. 10, u do³u jest skomplikowany profil (fig. i fig )1382 zahaczaj¹cy siê laskami okr¹g³emi. Na uwagê tam¿e: zas³uguj¹ zwieszaj¹ce siê wyd³u¿one nosy, tworz¹ce w œwietle otworu portalu rodzaj koronki. Mehoff. teka IV str. 6 Wysp. teka II, 1383 £uszczkiewicz (Sprawozd. Kom. hist. szt. t. IV, str. ) uwa¿a w tym portalu za w³aœciwoœæ str. 11, u góry s¹deck¹: drugi profil rysuj¹cy siê na wierzchu pierwszego g³ównego i tworz¹cy zawi³e figury geometryczne. Wêgary te s¹ z ty³u g³adkie, co wskazuje, ¿e otwór zamykanym nie by³1384.

Do zakrystyi po³o¿onej na wy¿szym poziomie prowadz¹ z prezbiteryum schodki i odrzwia tam¿e: Wysp. teka II, ostro³ukowe fig 1385. str. 10, u góry W koœciele i kaplicy jest kilka dawnych nagrobków. £uszczkiewicz (loc. cit.) wspomina o starej ¿elaznej kratce zamkniêcia sacrarium, znalezionej na wie¿y1386.

1373 Spostrze¿enie trafne, œwiadczyæ mo¿e o tym gruboœæ œciany têczowej (dawnej œciany zachodniej – wów- czas jednoprzestrzennej œwi¹tyni). 1374 Szkarpy te, a raczej bezuskokowe przypory, nakryte s¹ jeszcze star¹, czerwon¹ dachówk¹ (tzw. karpiów- k¹), której gruboœæ przekracza 2,5 cm. 1375 Wschodnie okno prezbiterium ma postaæ szeroko rozglifionego okulusa, o œrednicy ok. 90 cm. 1376 Budowana z dzikiego kamienia, nietynkowana, po³¹czona wspólnym dachem z korpusem nawowym. 1377 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 382 (u góry). Prócz zamka zachowa³y siê jeszcze ca³e drzwi kowalskie, nitowa- ne z kawa³ków blachy, wzmocnione od frontu prost¹ kowalsk¹ kratownic¹. 1378 Kaplica ta, zwana Kurowsk¹, zbudowana zosta³a na planie zbli¿onym do kwadratu, a jej elewacje zewnê- trzne opracowano w sposób analogiczny, jak prezbiterium. 1379 W roku 1955 we wnêtrzu odkryto na wschodniej œcianie prezbiterium malowid³a w postaci dwóch tablic z napisami polskimi oraz dwóch medalionów (jeden z kartuszem i herbem Starykoñ Sebastiana Wielog³owskiego). Relikty tej ciekawej dekoracji pochodz¹ z czasów kiedy koœció³ by³ w posiadaniu Arian, czyli miêdzy rokiem 1557 a 1570, por. Pieñkowska 1958, s. 47-48; E. i M. Gutowscy, Polichromia koœcio³a w Wielog³owach, „Wiadomoœci Kon- serwatorskie”, t. 5, 1958, s. 85. Obecnie dekoracja ta nie jest ju¿ widoczna, zakrywaj¹ j¹ nowsze pobia³y wapienne. 1380 W tym stanie przekrycia nawy i prezbiterium zachowa³y siê do dzisiaj. 1381 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 386 (u do³u). 1382 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 387, 388. W istocie, przywo³any w tym marginalium rysunek S. Wyspiañskiego (il. 386 (u góry) przedstawia przekrój wêgara portalu po³udniowego nawy. 1383 Ten okaza³y portal typu schodkowego opublikowa³ po raz pierwszy £uszczkiewicz 1891, s. LXXXI; zob. tak¿e Z. Œwiechowski, Regiony w póŸnogotyckiej architekturze Polski, [w:] PóŸny gotyk. Studia nad sztuk¹ prze³omu œredniowiecza i czasów nowych. Materia³y sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki – Wroc³aw 1962, Warszawa 1965, s. 134, il. 21. 1384 Wed³ug tradycji, portal ten ma pochodziæ z Nowego S¹cza, por. KZS 1951, s. 48. 1385 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 386 (u góry). W nich zachowa³y siê drzwi kowalskie z dawnym zamkiem, podobne do tych z kruchty po³udniowej. 1386 Por. £uszczkiewicz 1891a, s. LXXXII. Kratki tej nie ma jej ju¿ dzisiaj w koœciele, nie sposób równie¿ do- strzec œladów niszy dawnego sakrarium. 273 Dawny opis. W g³ównej nawie pod têcz¹ p³yta kamienna nad wchodem do grobów, z dat¹ 1565 r. wskazuje zapewne wiek tej nawy1387. Zakrystya zasklepiona w r. 1677, jak wskazuje rok ten ryty na œcianie1388, by³a mo¿e niegdyœ po³¹czona z s¹siedni¹ kaplic¹; jest tu w œcianie framuga1389. Prawdopo- dobnie to mieszkanie aryañskiego ministra, pe³no nierównoœci, schodków itd.

Przy o³tarzu1390 jest w koœciele krucyfiks1391 z napisem: B.N.N. Andrzey na D¹browie Kawiecki z Ale- xandra z Kawieczyna i Zophiey na Bestwinie Kawieckich zrodzony ¿o³nierz stary grzesznik wielki kto tu wnidzie zmów pacierz za duszê iego przed tim krzi¿em od niego fvndowanym, oddadz¹c to potomkowie twoi. Vmar³ 1678 [miesi¹ca] grudn[ia dnia] 4 (£epkowskiego noty rêkop. z 1851)1392. Obok drzwi bocz- nych jakaœ marmurowa tablica – bli¿ej nie opisana1393. W kaplicy bocznej, sklepionej, kilka pomników grobowych i epitafiów. W posadzce pod ³awkami p³yta grobowa kamienna, wys. 1.775 m., szer. 0.825 m.1394, doko³a obiega p³asko majusku³ami got. rytowany napis: Sub ista mole sepultus est nobilis Stanislaus Vgelglovsky anno dom..1395. W polu œrodkowem cztery tarcze herbowe, jedna pod drug¹, równie¿ rytowane: Stary koñ, Abdank, Topór i (Odrow¹¿?)1396. Rysunek ³adny, litery z XV w. (Rys. Ludwika £epkowskiego w Tekach Józefa £epkowskiego)1397.

P³yta grobowa Barbary ma³¿onki ...... Wielog³owskiego, z napisem w znacznej czêœci startym1398.

W œcianê wmurowane epitafium marmurowe1399 z h. Stary koñ i d³u¿szym napisem panegirycznym ³aciñskim, w którym czytamy, ¿e Adamowi na Wielog³owach Jadwiga de D³ugie ma³¿onka pomnik po³o¿y³a w r. 16101400.

Epitafium z h. Stary koñ ku pamiêci Szczepana Wielog³owskiego +17361401.

1387 P³yty tej dziœ ju¿ nie ma w koœciele. 1388 Data A. D. 1677 wyryta jest na kwadratowej tablicy kamiennej, wmurowanej u nasady sklepienia zakrystii. 1389 Obecnie zas³oniêta szaf¹ zakrystyjn¹. 1390 Chodzi tu najpewniej o o³tarz boczny, po stronie prawej. 1391 Jakiœ krucyfiks jest za zasuw¹ o³tarza g³ównego, ale w lipcu 2002 roku zasuwy nie uda³o siê nam odsun¹æ. 1392 Epitafium to znajduje siê na p³ycie z czarnego marmuru dêbnickiego, wmurowanej w œcianê nawy obok wejœcia do kruchty po³udniowej. Byæ mo¿e nad p³yt¹ t¹ zawieszony by³ niegdyœ drewniany krucyfiks. 1393 Patrz przypis wy¿ej, chodzi tu o epitafium Andrzeja Kawieckiego z D¹browy, zmar³ego w 1678 roku, por. KZS 1951, s. 48. 1394 P³yta wykuta z szaro-¿ó³tego piaskowca, zachowa³a siê do dziœ w stanie doœæ zniszczonym (silnie wytarta, ubytek w prawym górnym rogu zosta³ uzupe³niony zapraw¹ cementow¹), wmurowana jest w œcianê kaplicy pó³nocnej (na lewo od wejœcia z nawy). Por. KZS 1951, s. 48; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 104, il. 51c; Mrozowski 1994, s. 236, kat. I 125. 1395 Mrozowski podaje nastêpuj¹cy odczyt inskrypcji: anno d[omi]ni 1[ ] sub ista mole sepultus est nobilis Stanislaus Vilgolowskii, por. Mrozowski 1994, s. 236. 1396 Wed³ug Mrozowskiego, ten ostatni herb nale¿y identyfikowaæ (nie wiadomo jednak czy s³usznie) jako odmianê Ogoñczyka (strza³a w pas, osadzona na zamkniêtym pó³pierœcieniu), zob. Mrozowski 1994, s. 236. Zdaniem Mrozow- skiego, wykonanie p³yty nagrobnej Stanis³awa Wielog³owskiego powierzono kamieniarzowi bez praktyki warsztato- wej, przedstawienia herbów uderzaj¹ nieporadnoœci¹, zaœ odkuwan¹ przez analfabetê inskrypcjê trudno uznaæ za czyteln¹ informacjê, por. Mrozowski 1994, s. 69. 1397 Powsta³a najpewniej w pierwszych latach XVI wieku. 1398 P³yta nagrobna Barbary Wielog³owskiej, zmar³ej w 1611 roku (MDCXI), zosta³a odkuta w czerwonym marmu- rze (mo¿e wêgierskim). Prostok¹tna, dwudzielna: w górnej czêœci – czworodzielny kartusz herbowy, w dolnej – in- skrypcja epitafijna. 1399 W uszakowatym obramieniu zwieñczonym kartuszem herbowym, starannie wykute z brunatno-czerwone- go marmuru, byæ mo¿e kieleckiego. 1400 Zachowana data (MDCXLV), wskazuje na rok 1645 a nie 1610. 1401 Umieszczone w kruchcie po³udniowej. W górnej czêœci epitafium – kutego w p³askiej p³ycie z marmuru dêbnickiego – herb Starykoñ oraz litery: S W; Z W; K B, poni¿ej napis: Wspomniey cz³ecze na BliŸniego westchnieniem za duszê iego, Bog ci tego nie zapomni i o Duszy twoiey wspomni. Bêdzie ci zap³ata za to, Daæ po œmierci wieczne lato. Fui non sum Ano Dni 1736, Die 20 Febri Szczepan Wielog³owski (wed³ug naszego odczytu w lipcu 2002 roku). 274 Dzwony dwa, z których jeden pêkniêty, na drugim napis, ¿e w r. 1647 odlewa³ go St. Osmusowicz1402. Akta dawne zniszczyli w r. 1557 Aryanie. Jest tylko Series parochorum ad 1467 r. (?) i Liber memora- bilium (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). Metryki od r. 1647 (Schematyzm)1403.

Dwór1404 Budynek murowany1405, niewielki na rzucie poziomym prostok¹ta z czterema pawilonami na naro¿ni- kach1406, kryty stosunkowo wysokim dachem mansardowym, czterospadowym1407. Ka¿dy z pawilonów (na rzucie kwadratu) nakryty osobnym daszkiem czterospadowym, mansardowym, z³o¿onym z 3 kondygnacji, wieñczonych szczycikiem1408. Od ty³u budynek ma przez ca³¹ swoj¹ d³ugoœæ ganek nakryty wspólnym dachem z szeregiem kolumn drewnianych zakoñczonych prostym, okr¹g³ym kapitelem1409. Budynek typowy dla architektury dwor- ków staropolskich1410. (T.D. 1923).

52. Wierchomla (Wierzchomla) wielka

Wieœ, oddal. po³udn., po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 23 kilom. Parafia gr. kat. w miejscu. Pierwotnie nale¿a³a do Klarysek w Starym S¹czu1411, obecnie w³aœcicielem Skarb pañstwowy (S³own. geogr.). W r. 1595 i przez dwa wieki nastêpne nale¿a³a do klucza Muszyñskiego dóbr biskupów krak.1412 (Schematyzm gr. kat. dyec. przemyskiej; £epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Cerkiew paraf. œ. Micha³a archan.1413. Patron cesarz.

1402 Obecnie na dzwonnicy s¹ ju¿ tylko dzwony nowe. 1403 Dziœ ksi¹g tych ju¿ nie ma. 1404 Obecnie w dworze znajduje siê siedziba Zgromadzenia SS. Karmelitanek Dzieci¹tka Jezus. W niedalekim s¹siedztwie wznoszony jest nowy budynek klasztorny (w sierpniu 2006 prace te by³y na ukoñczeniu). 1405 W rzeczywistoœci drewniany, konstrukcji zrêbowej, tynkowany. 1406 Obecnie zachowane s¹ ju¿ tylko dwa alkierze w elewacji zachodniej. Dwa alkierze przy krótszym boku elewacji wschodniej zosta³y zniesione w pocz¹tkach XX wieku a w ich miejscu wybudowano parterow¹ przybudówkê z pomieszczeniami kuchni i s³u¿bówki, por. KZS 1951, s. 48, il. 15; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 608. 1407 W rzeczywistoœci jest to dach ³amany tzw. polski, kryty blach¹. 1408 Na alkierzach zachowane s¹ oddzielne, namiotowe daszki, dwukrotnie za³amane. 1409 Tej galeryjki ju¿ nie ma, zosta³a zast¹piona now¹ drewnian¹ werand¹, podobn¹ do frontowej, która zast¹- pi³a z kolei starszy portyk kolumnowy. 1410 Zob. KZS 1951, s. 48, il. 15. 1411 Informacja b³êdna. 1412 Wierchomlê Wielk¹ osadzi³ Mikuta Zubrzycki, na mocy aktu lokacyjnego z 3 paŸdziernika 1595 roku, otrzy- manego od kardyna³a Jerzego Radziwi³³a. Wieœ organizowana by³a na surowym korzeniu, a 15 kmieci otrzyma³o z tego tytu³u 20 lat wolnizny. So³tystwu przypad³y 2 ³any ziemi z obszarem, karczma, prawo warzenia piwa, m³yn i szeœciu zagrodników. Powinnoœæ kmiec¹ okreœlono na 3 dni pracy u so³tysa. On sam zaœ mia³ p³aciæ podatek pleba- nowi z Muszyny, bowiem Wierchomla nale¿a³a do tamtejszego probostwa, z racji czego w XVII wieku nazywano j¹ tak¿e Wierchoml¹ Ksi꿹. We wsi by³a cerkiew, której fundacja obci¹¿a³a so³tysa. Wierchomla Wielka by³a jedn¹ z najrozleglejszych wsi klucza muszyñskiego, a tak¿e ca³ej £emkowszczyzny. Wed³ug pomiaru z 1931 roku, jej po- wierzchnia wynosi³a 27,8 km2, by³a wiêc nieznacznie wiêksza od powierzchni Muszyny, czy Tylicza. W tym czasie we wsi by³o 1500 mieszkañców i 252 domy. Greckokatolicka parafia w Wierchomli Wielkiej obejmowa³a równie¿ Wier- chomlê Ma³¹, lokowan¹ w 1603 roku, powy¿ej w dolinie potoku. Por. Czajkowski 1999, s. 87, 164, 169, 175; por. tak¿e Pieradzka 1939, s. 63, 67; Pieñkowska 1971, s. 610. 1413 Drewniana, konstrukcji zrêbowej, orientowana, z prezbiterium zakoñczonym wielobocznie i prostok¹tn¹, wy- d³u¿on¹ naw¹. Do prezbiterium od po³udnia i pó³nocy przylegaj¹ dwie kwadratowe zakrystie. Wnêtrze nakryte jest p³as- kimi stropami ze skoœn¹ faset¹. Ca³oœæ pokrywaj¹ malowid³a ornamentalno-figuralne z elementami iluzjonistycznie malowanej architektury, wykonane w 1928 roku, uzupe³niane w 1970. We wnêtrzu ikonostas czterostrefowy, pocho- dz¹cy z 2 æw. XIX wieku oraz cztery o³tarzyki boczne (trzy z po³. XIX wieku, jeden o elementach rokokowych, zapewne nieco starszy). Cerkwi w Wierchomli Wielkiej nie wzmiankuje ani Brykowski 1986, ani Brykowski 1995. 275 Za³o¿ona w r. 1595 i uposa¿ona przez kard. Jerzego Radziwi³³a administr. biskupstwa krak. (Schema- tyzm gr. kat. dyec. przem.), by³a kollacyi biskupów krak. Na nowo zbudowana w r. 17141414. Obecny budynek z r. 1821 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851)1415. Dawny opis. Budynek drewniany wielki. W nim z dawnej cerkwi ³adne obrazy „bizanckie” z XVII w.: œ. Miko³aj, œ. Barbara, M. Boska, Zbawiciel1416. Dwa pierwsze zniszczone, dwa drugie popsute przema- lowaniem. Dzwon wielki z r. 1783. Mniejszy z r. 1808 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

53. Wietrznica

Wieœ, oddal. po³udn. zachodnie od Nowego S¹cza 23 kilom. R. 1280 nadana Klaryskom w Starym S¹czu, nale¿a³a do nich za D³ugosza1417 (S³own. geogr.). Nale¿y do nich r. 1317 (Kod. dypl. ma³op. II, str. XLIX) i r. 1600 równie¿1418 (Za³êski, Œ. Kinga, str. 75 nota).

Zamek dawny, zabezpieczaj¹cy koryto Dunajca (Morawski, S¹deczyzna II, 77). Zacho- wa³y siê podobno jakieœ œlady1419 (Semkowicz, Zyndram z Maszkowic, Przegl. hist. (warsz.), tom XI wrzes.-paŸdz. 1910, str. 261-287.

54. Witowice dolne

Wieœ, oddal. pó³nocne od Nowego S¹cza 18 1/2 kilom.

1414 B. Kumor utrzymuje, i¿ cerkiew tê – oko³o 1720 roku – zbudowali z drewna sami mieszkañcy Wierchomli Wielkiej, natomiast jej rozbudowa oko³o 1770 roku by³a dokonana przez parocha Bazylego Miejskiego, por. Kumor 1996, s. 16. 1415 Cerkiew odnowiona po raz pierwszy w roku 1906, nastêpnie zaœ po drugiej wojnie œwiatowej i w 1970 roku. W ostatnich latach (1997-1998) zosta³a silnie zmodernizowana na zewn¹trz, wtedy najpewniej przekszta³cono przed- sionek zachodni, wstawiono przeszklone drzwi z przedsionka do nawy, wykonano nowe schody wejœciowe a elewacje zewnêtrzne pokryte zosta³y nowym, prefabrykowanym szalunkiem, imituj¹cym szalunek gontowy. Na wolnostoj¹cej dzwonnicy wisz¹ 3 dzwony, wszystkie z 1971 roku. 1416 Czêœæ najstarszych ikon przekazana zosta³a do zbiorów Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu. Jest wœród nich m.in Koronacja Matki Boskiej oraz œw. Barbara z XVIII wieku (MNS nr inw. 751/s, 752/s). Wa¿ne miejsce w zespo- le tym pe³ni zw³aszcza ikona z przedstawieniem Matki Boskiej Karmi¹cej, z 1 po³. XVIII wieku. Por. Pieñkowska 1971, s. 610-611, il. 24; M. T. Maszczak, Dom Gotycki w Nowym S¹czu. Przewodnik, Nowy S¹cz 2000, il. na s. 41. W zbio- rach Muzeum Historycznego w Sanoku przechowywane jest ponadto piêæ XVIII-wiecznych ikon malowanych na p³ót- nie, pochodz¹cych z Wierchomli (nr inw. MHS/S/2552 – MHS/S/2556). Wszystkie nale¿¹ do cyklu œw. Julianny. Szósty obraz z tego cyklu znajduje siê w Muzeum Okrêgowym w Nowym S¹czu (dawny nr inw. 126). 1417 Wprawdzie dokument fundacyjny klarysek z 1280 wymienia Wietrznicê poœród 28 wsi klasztornych, jednak akcja kolonizacyjna nie zosta³a tu zakoñczona na prze³omie XIII i XIV wieku, gdy¿ w 1344 roku ksieni Katarzyna sprzedaje za 3 grzywny Œwiêtoniowi, synowi Czeczka de Bnard (sic) so³tystwo wietrznickie z prawem lokowania wsi na prawie magdeburskim. W XV wieku obejmowa³o ono jeden ³an roli. W 1509 roku trzyma³ je z ramienia klarysek so³tys Bart³omiej. Wietrznica nale¿a³a do parafii w £¹cku, Kiryk 1979b, s. 122, 133. W 1553 roku wymieniany jest Nicolaus Ipoliti Scultetus in Wietrznice, Bubak 1992, cz. 1, s. 230. 1418 W 1604 roku ksieni Katarzyna Tuszowska bacz¹c na zas³ugi, mianowicie podczas murowania klasztoru po³o¿one dostarczaniem wapna, nada³a w dzier¿awê so³tystwo w Wietrznicy Jaroszowi Stradomskiemu, podstaroœ- ciemu czorsztyñskiemu i jego ¿onie Urszuli, por. Stamirski 1957, s. 125. W 1680 roku klaryskom wyliczono na Wietrz- nicy i Boczowej pobór w wysokoœci 50 florenów i 12 groszy, Rejestr poborowy 1680, s. 206. 1419 Zdaniem Ko³odziejskiego, w Wietrznicy zlokalizowany by³ nie zamek, lecz dwór obronny nale¿¹cy do staro- s¹deckich klarysek, por. Ko³odziejski 1992, s. 20. 276 R. 1493 w³aœcicielem Jan Kêpieñski h. Niesobia, który mo¿e by³ za³o¿ycielem wsi, a nazwê da³ jej na czeœæ pierworodnego syna Wita1420. Ten ostatni r. 1540 po³owê W. odsprzeda³ Wiernkom. R. 1512 Pa- we³ Czerny h. Nowiny [Nowina?] na Witowicach (Morawski, S¹deczyzna II, 376). R. 1581 W. nale¿¹ wspólnie do Kaspra Wiernka, Olszowskiego, Miko³aja Witta, Adryana Wiktora, Otfinowskiego i Kêpieñ- skiego1421 (Pawiñski, Ma³opolska 140). W r. 1818 w³aœcicielem bar. Gostkowski1422 (Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck. 147), a w latach 1882 i 1883 Marceli Pilatowski (list jego do £epkowskiego); r. zaœ 1897 Angusz hr. Breza (relac. organisty z Tropia, Kraków w Lipcu 1897 r.). Zamek lub zamki. „Stary Kazimierzowski zamek myœliwski” (X. Dembiñski, Rok 1846, Jas³o 1896, str. 373). Zameczek Wiernków, którzy w tej okolicy osiedli ju¿ przed r. 1474 (£epkowski, Listy z Galicyi, Czas 1851 r., Nr 186). R. 1626 Jan Wiernek z £ososiny zbudowa³ ten zamek w stylu w³oskiego renesan- su z wysok¹ wie¿¹ kwadratow¹1423. Do r. 1818 by³ on mieszkalnym. Rozebrano go 1822 r1424. (Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deck. 147).

Obecnie podobno zamek, zw. Wiernkowszczyzna, nie istnieje. Reszty jego przemieniono na browar1425, pod którym, czy te¿ w pobli¿u s¹ jeszcze stare piwnice1426 (Z relacyi organisty z Tropia). dopisek o³ówkiem na Dawniejsze opisy i wzmianki. Na gruntach wsi Witowice dolne, nad Dunajcem stoi na wzgórku, z któ- lewym marginesie rego widok na ca³¹ okolicê, ma³y i w¹zki stary dworek zbudowany przez Wiernka. Równie¿ na gruntach s.148 rêkopisu: to jest Witowic dolnych jest ruina zamku zw. „na Zawrociu” przy ujœciu £ososiny do Dunajca, na jego skrêcie to co ja pod „Tropie” (Kronbach Emanuel R. v. Darstellungen aus dem Königreich Galizien r. 1826 (w³aœc. 1820). uwa¿am za Tropsztyn

1420 Pierwsza wzmianka o Witowicach pochodzi z 1421 roku, por. Stamirski 1965, s. 41. 1421 W 1680 roku pobór z Woytowic wyliczono w³aœcicielom kilku czêœci wsi: Walerianowi Strowskiemu, Janowi Wiernkowi, Stanis³awowi Ujejskiemu i Walentemu Strowskiemu, Rejestr poborowy 1680, s. 227-228. 1422 Chodzi o Kazimierza Gostkowskiego, mê¿a Wiktorii z Dobrzyñskich, który w czasie rabacji ch³opskiej 1846 roku uszed³ do £ososiny, por. Stamirski 1968, s. 410, przyp. 245. 1423 Dziœ jedyn¹ wiarygodn¹ ikonografi¹ tego nieistniej¹cego zabytku jest rycina w dziele Kronbacha, zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 391, por. tak¿e A. Kydryñska, Szeœæ widoków S¹decczyzny E. Kronbacha, „Materia³y i Sprawozdania Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, t, 3, 1970, s. 259-264, poz. w katalogu nr 13. By³ to zapewne dwór murowany, w typie zbli¿onym do kasztelu, z przylegaj¹c¹ od pó³nocy do œciany zachodniej wie¿¹-sto³pem. Jak zauwa- ¿a Teresa Jakimowicz, sto³p w nowo¿ytnej architekturze spe³nia³ równie¿ (oprócz mieszkalno-reprezentacyjnej) funk- cjê gospodarcz¹ i refugialn¹. W pocz¹tkach XVII wieku to przemieszanie akcentów funkcjonalnych ³¹czy³o siê z uwa- runkowaniami mentalnymi fundatorów, którzy nie mog¹c siê wyzwoliæ ze starej konwencji „domu wie¿owego”, poszukiwali nowych motywów formalno-znaczeniowych, por. T. Jakimowicz, Dwór murowany w Polsce w wieku XVI (wie¿a – kamienica – kasztel), Warszawa-Poznañ 1979, s. 179-182. Jak przypuszcza Œlusarek, dwór Wiernka nie reprezento- wa³ cech klasycznego kasztelu ani kamienicy wie¿owej. Okreœlenie zamek, czy zameczek, pojawiaj¹ce siê w daw- nych informacjach o tej budowli, wydaje siê byæ jednak czêœciowo uzasadnione. Istotnie, przypomina³ on bardziej w³oskie palazzo ani¿eli dwór obronny. Na wskazanej rycinie Kronbacha budynek od strony pó³nocnej wieñczy attyka, która zamyka lico muru przechodz¹cego po³aci¹ dachu jednospadowego w kierunku œciany po³udniowej. Œciana z at- tyk¹ zdaje siê byæ fragmentem elewacji zewnêtrznej skrzyd³a wchodz¹cego w sk³ad jakiejœ regularnie zamkniêtej ca³oœci, por. Œlusarek, Zapomniana rezydencja Jan Wiernka , s. 20. Stanowi zatem element b¹dŸ nieukoñczonego za³o¿enia, grupuj¹cego w swoim pierwotnym zamyœle jak¹œ strukturê architektonicz¹ wokó³ wewnêtrznego dziedziñ- ca, b¹dŸ jest reliktem jednego z zachowanych jeszcze na pocz. XIX wieku skrzyde³ regularnego, czworobocznego za³o¿enia, w typie póŸnorenesansowych zamków, tak licznie wznoszonych wówczas na ziemiach Rzeczypospolitej. 1424 Potwierdzeniem tej wzmianki jest opis do szkicu budowli – odnalezionego ostatnio w archiwum parafialnym w Tropiu – informuj¹cy, i¿ zamek w Witowicach by³ w³asnoœci¹ Kazimierza Gostkowskiego, który w 1822 roku dokona³ rozbiórki popadaj¹ceo w ruinê za³o¿enia, a budulec wykorzysta³ do budowy znajduj¹cej siê nieopodal gorzelni, por. tam¿e, s. 15. 1425 W archiwum parafialnym w Tropiu przechowywany jest rêkopis z ok. po³. XIX wieku, rozpoczynaj¹cy sie od nag³ówka Zamek w Witowicach. Informuje on o odnalezieniu w browarze elementów kamieniarki pochodz¹cych ze zburzonego dworu Wiernków, w tym piêknie wykutych w piaskowcu nadpro¿y i wêgarów. Na jednym z nich mia³a byæ wypuk³o wykuta data 1626. Por. tam¿e, s. 15, przyp. 17. 1426 Relikty zamku Wiernka znajduj¹ siê w Nowej Wsi – przysió³ku Witowic, gdzie tkwi¹ p³ytko pod ziemi¹. 277 W Witowicach w starym zamku le¿a³y w r. 1846 dwie stare œmigownice1427 na podwórzu (X. Dembiñ- ski, Rok 1846, Jas³o 1896, str. 373). O „zameczku” Wiernków wspomina jeszcze w r. 1851 £epkowski (Listy z Galicyi, Czas 1851, Nr 186) – ale nie opisuje go i nie wiadomo, czy pisz¹cy by³ na miejscu.

1895 Pos¹g kamienny w lesie nad Dunajcem jakoby Kazimierza W. Znajduje siê niedaleko dworu i nie nad samym Dunajcem. Jest z twardego kamienia, snaæ nie bardzo starego, bo bia³y jeszcze. Zwalony z postumentu, nie ma g³owy, ani nóg do kolan. Przy torsie zachowa³y siê resztki dolnej czêœci brody. Napisu brak. Móg³by przedstawiaæ któregoœ z królów polskich (List W³adys³awa ? Struszkiewicza, do autora, z wycieczki w r. 1895). Ludnoœæ uwa¿a³a go za pos¹g œ. Kazimierza (rel. organisty z Tropia w r. 1897)1428.

Postawi³ go w pocz¹tku XIX w. ówczesny w³aœciciel wsi Kazimierz Gostkowski (rel. organisty z Tropia 1897 r. – równie¿ ekonoma p. Brezy, w³aœciciela wsi, na miejscu w r. 1895 (List W³. Struszkiewicza w r. 1895). Pos¹g w r. 1883 sta³ jeszcze. By³ wielkoœci natur., przedstawia³ osobê w d³ugich w³osach i silnym dopisek o³ówkiem na zaroœcie brody. Postaæ mia³a na sobie p³aszcz król., na g³owie koronê, w prawej rêce jab³ko, w lewej lewym marginesie s. 148 rêkopisu: ber³o. Napisu nie by³o. Ludnoœæ uwa¿a³a go za pos¹g œ. Kazimierza (List Marcelego Pilatowskiego do nie mog³em Nru J. £epkowskiego z 25/3 1883). S¹ przypuszczenia jakoby by³ dawny i przedstawia³ Kazimierza W. wyszukaæ. St.T. (Gaz. narod. r. 1883, Marzec Nr ).

Kopiec œ. Kunegundy ma siê znajdowaæ w Witowicach (relacya organisty z Tropia, Kraków w Lipcu 1897 r.).

55. Zabrze¿

Wieœ1429, oddal. zachodn. zachodn. po³udniowe od Nowego S¹cza 23 1/2 kilom. Niegdyœ zdaje siê ZabrzeŸ albo Zabrzezie. Z dawien dawna posiad³oœæ klasztoru Klarysek w Starym S¹czu. Wzmianki o tem w latach 1312 i 13581430 (Kod. dypl. Ma³op. II, 224; III 114). Równie¿ w r. 15811431 (Pawiñski, Ma³op. 129).

1427 Œmigownica – dzia³o nabijane z ty³u, bêd¹ce pierwowzorem przysz³ej broni odtylcowej, zob. has³o w Z. Glo- ger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 4, Warszawa 1972, s. 343. 1428 Pos¹g ten by³ jeszcze w Witowicach po II wojnie œwiatowej. Wed³ug relacji ludzi miejscowych (lipiec 2002 rok) mia³ zostaæ w latach piêædziesi¹tych zabrany do Krakowa. 1429 Stamirski zalicza Zabrze¿ do wsi, które istnia³y przed 1320 rokiem, Stamirski 1965, s. 39. 1430 W 1312 roku ksieni Anna potwierdzi³a Klemensowi, synowi Swarkona (Swarka), so³tystwo w Zabrze¿y, nadane temu ostatniemu jeszcze przez Kingê, przed 1292 rokiem, por. Stamirski 1966, s. 24; Kiryk 1979b, s. 123. W zwi¹zku z tym, i¿ Zabrze¿y nie wymienia jeszcze akt Kingi z 1280 roku – wnosiæ nale¿y, i¿ albo wieœ ta powsta³a pomiêdzy 1280 a 1292 rokiem, albo te¿ istnia³a ju¿ wczeœniej i nawet nale¿a³a do Kingi, ale z jakichœ powodów nie zosta³a nadana klasztorowi, Stamirski 1966, s. 24. Dokument lokacyjny wsi Kamienica z 1330 roku przynosi pierwsz¹ informacjê o Boczowie, klasztornej wsi podlegaj¹cej so³tysowi z Zabrze¿y. Obie wsie wchodzi³y w XVI wieku do klucza ³¹ckiego dóbr staros¹deckich, przy czym Boczów by³ przysió³kiem Zabrze¿y. Kolejny przywilej, wydany w 1358 roku przez ksieniê Konstancjê dla so³tysów w Zabrze¿y, przyznaje im czynsze z po³owy ³anu wykarczowanego w Byniowej, ponadto zezwala im na dalsze karczunki oraz lokacjê na prawie magdeburskim wsi Byniowa, w zamian za so³tystwo, Kiryk 1979b, s. 125, 126. W 1698 roku w Zabrze¿y funkcjonowa³y folwark i m³yn nale¿¹ce do klarysek, wymienione w inwentarzu ich dóbr. 1431 W roku 1620 ksieni Zofia Boczkowska wydzier¿awi³a na 3 lata za 600 z³otych polskich Zabrze¿ wraz z so³- tystwem w Wietrznicy szlachcicowi Jakubowi z Zielonki Zieleñskiemu, staremu s³udze Stanis³awa Lubomirskiego, por. Stamirski 1957, s. 125. Powinnoœci z jednego ³ana Boczow cum Zabrzezie wylicza Lustracja 1659-1664, s. 566. 278 Zamek? Zabrze¿, zamek niegdyœ ubespieczaj¹cy koryto Dunajca (Morawski, S¹deczyzna II, 77). Zachowa³y siê jakieœ jego œlady (Semkowicz, Zyndram z Maszkowic, Przegl. hist. (warsz.) tom XI, wrzesieñ-paŸdz. 1910 str. 261-287).

Dziœ nic o nim nie wiadomo. S³own. geogr. o nim nie wspomina1432.

Zawrocie ? Ob. Witowice dolne, zamek – ruina zamku zw. „na Zawrociu”.

56. Zbyszyce

Wieœ1433, oddal. pó³nocne od Nowego S¹cza 10 1/2 kilom. parafia w miejscu. R. 1306 Becho syn Andrzeja de Sbyssicz (Kod. dypl. Ma³op. I, 166). R. 1408 Dobrochna „relicta Wirz- banthe de Sbiszice, villam suam dictam Sbischice ad ipsam ex paterna successione partimentem” ustê- puje córkom swoim Agacie i Dorocie, Klaryskom od œ. Andrzeja w Krakowie, na czas swego ¿ycia; dopisek o³ówkiem na poczem wieœ ma wróciæ do œwieckich spadkobierców Dobrochny (Terr. Crac. V pag. 90). R. 1415 lewym marginesie Nicolaus de Campno zapewnia pewien dochód do¿ywotny „Dorothae sorori sue uterine, abbatisse s. 150 rêkopisu: monasterii s. Andrae de Cracovia” (Terr. Crac. VI, p. 72). (T.D.) czy to Arch. Zdaje siê, ¿e wszyscy wy¿ej wymienieni nale¿eli do rodu Kempieñskich. R. 1493 Jan Kempieñski h. Grodz. Krak.? Niesobia w³aœcicielem1434 (Morawski, S¹deczyzna II, 376). W XVI w. w³aœcicielem by³ Piotr Kempieñ-

W roku 1680 wymierzono klaryskom z Boczowa i Zbrzezia pobór w wysokoœci 262 florenów i 24 groszy, Rejestr poborowy 1680, s. 206. 1432 Zamczysko w Zabrze¿y po³o¿one jest na wzniesieniu zwanym „Babi¹ Gór¹”. Zajmuje wierzcho³ek wzgórza, którego trzy stoki s¹ strome. Ma kszta³t wyd³u¿onej elipsy, o wymiarach 15 x 45 m. Naj³atwiejsze dojœcie prowadzi grzbietem od strony pó³nocno-wschodniej, od tej strony chroni³ grodzisko dodatkowy przekop, a byæ mo¿e tak¿e wa³. Na stanowisku prowadzone by³ badania archeologiczne, na których podstawie ustalono, ¿e miejsce to by³o zasiedlone dwukrotnie. Najstarsze zabytki wi¹¿¹ siê z osad¹ kultury ³u¿yckiej, nie znaleziono jednak dowodów na potwierdzenie jej funkcji obronnych. W œredniowieczu na szczycie wzgórza wzniesiono zamek obronny, otoczony wa³em kamiennym. W czêœci pó³nocnej znajdowa³y siê budynki murowane, po których zachowa³y siê gdzieniegdzie resztki kamiennych murów na zaprawie wapiennej. Miejscowa ludnoœæ pamiêta, ¿e jeszcze przed I wojn¹ œwiatow¹ na stanowisku widoczne by³y wyraŸne fragmenty murów. Niewielka iloœæ zabytków ujawnionych w toku badañ pozwala datowaæ czas funkcjonowa- nia zamku na wiek XIII. Pe³niæ móg³ on wtedy funkcjê niewielkiej rezydencji rycerskiej o wyraŸnie obronnym przeznacze- niu. Por. A. Jod³owski, Osadnictwo obronne w dolinie Dunajca, „Materia³y Archeologiczne”, t. 8, 1967, s. 5-23; Leñczyk 1983, s. 34-35, 113; Marsza³ek 1993, s. 251-252. Stanis³aw Ko³odziejski uwa¿a, i¿ potencjalnym fundatorem warow- nego za³o¿enia w Zabrze¿y móg³ byæ kasztelan s¹decki Piotr Wyd¿ga, który posiada³ dobra ziemskie wokó³ £¹cka, odsprzedane nastêpnie w 1251 roku klasztorowi miechowskiemu, por. Ko³odziejski 1992, s. 19-20, przyp. 25. Podobn¹ sugestiê zg³osi³a wczeœniej Maria Cabalska, lecz b³êdnie powi¹za³a wiadomoœci o Wyd¿dze z historycznym przekazem o zamku Lemiesz, por. M. Cabalska, Pradzieje powiatu nowos¹deckiego, RS, t. 10-11, 1969-1970, s. 141-142. 1433 H. Stamirski zalicza Zbyszyce do wsi, które istnia³y ju¿ w XIII wieku, posiadaj¹c ju¿ wtedy parafiê rycersk¹. W 1326 roku jej proboszczem by³ ksi¹dz Jan, którego dochód z dziesiêcin za lata 1325-1326 wynosi³ a¿ 10 grzywien 14 skojców i 10 denarów i by³ wy¿szy, ni¿ plebanów z Wielog³ów, £¹cka czy nawet Starego S¹cza, a ni¿szy jedynie od Podegrodzia i Nowego S¹cza, por. Stamirski 1968, s. 415. Prawo niemieckie otrzyma³y Zbyszyce dokumentem z 9 listo- pada 1416 roku, tam¿e. Stanis³aw Tomkowicz pow¹tpiewa jednak w tak wczesn¹ metrykê zbyszyckiej parafii rycerskiej twierdz¹c, i¿ pomy³ka wziê³a siê z b³êdnego odczytania daty na p³ycie grobowej Kêpieñskiego (por. ni¿ej). 1434 W 1493 roku Miko³aj z Têgoborzy daje Janowi Kêpieñskiemu (Kêpiñskiemu) ze Zbyszyc pole zwane £¹kta (Lancta) pod gór¹ zwan¹ Kawiory – dziœ czêœæ Bia³ej Wody – czyli pod lasem Chrostowa, tj. ca³¹ p³aszczyznê nie obejmuj¹c¹ wierzcho³ka góry, gdzie od dawna orano oraz lasy za rzek¹ Œwidnik z obu jej brzegami, od drogi prowadz¹cej przez tê rzekê do granic Nieznamirowic (dziœ Znamirowic), w zamian za pó³ jeziora miêdzy rolami Têgoborskiego a polami Kêpieñskiego. Jan mo¿e ponadto karczowaæ las na w³asne potrzeby, por. SHGWK, t. 5, cz. 1, z. 1, s. 66-67. 279 ski1435 (S³own. geogr.). W drugiej po³owie XVIII w. by³a to wieœ dziedziczna domu hr. Stadnickich1436 (Kuropatnicki, Geografia, 35), w których rêku by³a jeszcze w r. 1820, a mo¿e i 1826 (Kronbach, Dar- stellungen aus dem Kgrche Galizien, 1826, 81). Po r. 1820 naprzód Piotr Szujski (S³own. geogr.), potem W³adys³aw G³êbocki +1909 r. – „De jure miasto, wieœ de facto”1437. R. 1813 powódŸ domy zabra³a1438 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Koœció³ œ. Bart³omieja ap. Patron (1891 r.) W³adys³aw G³êbocki Powtarzana wiadomoœæ o fundacyi parafji w r. 1242 polega na mylnem odczytaniu daty p³yty grobowej rzekomego Bart³. Kempieñskiego, która jest z XIV albo XV w. i na której imiê jest: Nicolaus. Parafja jest wspomniana w latach 1346-1358 (Mon. Vaticana II, 188). Wed³ug D³ugosza koœció³ paraf. w Zb. by³ œ. Wojciecha mêcz.; stawia³ go z kamienia bia³ego Wyrzbiantha Kampyansky1439 de domo Nieszobya, zap. w pierwszej po³owie XV w., a poœwiêca³ kard. Zbigniew Oleœnicki b. krak. (Lib. ben. II, 300), ok. r. 1447 (S³own. geogr.)1440. W koñcu XVI w. sprofanowany przez Miko³aja Kempiñskiego1441 (ks. Bukow- ski, Dzieje Reform. w Polsce I, 672). Plebani: R. 1349 Pe³ka1442 (Kod. dypl. kat. krak. II. 14) R. 1520 ks. Marcin Ciê¿kowski i ten¿e w latach 1552-1554 (Morawski, S¹deczyzna II, 388, 409).

1435 W 1680 roku Zbyszyce dzier¿y³ Ludwik Kêpieñski, któremu wysoki pobór (294 floreny) policzono z 5,5 ³anu, 6 zagród z rolami, 2 komór z byd³em i 4 bez, 1 ko³a dorocznego i 1 rzemieœlnika, Rejestr poborowy 1680, s. 220. 1436 Kêpieñscy trzymali Zbyszyce do czwartej dekady XVII wieku. W 1639 wieœ nale¿y ju¿ do Jana Krzesza i rodzina ta dzier¿y Zbyszyce jeszcze w roku 1772, kiedy to z ich fundacji powsta³ dom ubogich. Stadniccy staj¹ siê w³aœcicielami Zbyszyc po Krzeszach, w koñcu XVIII wieku. W roku 1833 w³aœcicielem maj¹tku zostaje Piotr Szujski. Nastêpnie wieœ przypada drog¹ spadku córce Piotra Szujskiego – Celinie Zofii, która w 1882 wychodzi za W³adys³awa Lubicz G³êbockiego z Bia³owody. W ich rêku maj¹tek pozostaje do roku 1909. Nastêpnym w³aœcicielem zostaje Adam Jordan, który w roku 1919 sprzedaje Zbyszyce Stanis³awowi Langerowi, w obawie przed parcelacj¹ maj¹tku. Por. I. Styczyñska, Zbyszyce, AS, nr 2, 1993, s. 38. 1437 A raczej odwrotnie, bo praw miejskich Zbyszyce nigdy nie posiada³y. Le¿¹c na ruchliwym szlaku handlo- wym Nowy S¹cz – Ro¿nów – Tarnów mia³y natomiast przy drodze wytyczony plac targowy – jakby rynek – otoczony zwart¹ zabudow¹. Odbywa³y siê tutaj regularne jarmarki w dzieñ œw. Idziego – 1 wrzeœnia. Wieœ wyposa¿ona by³a w pocztê i zbrojna niegdyœ posterunkiem c.k. austriackiej ¿andarmerii, a póŸniej polskiej Policji Pañstwowej. Posiada- ³a browar, gorzelniê, kilka placówek kupieckich i du¿¹, starodawn¹ karczmê z zajazdem. Mieœci³a siê tutaj te¿ rezyden- cja komisarza stra¿y skarbowej, kontroluj¹cego stan dzia³alnoœci gorzelni i browarów istniej¹cych w okolicy. Rozleg³e i dobrze wyposa¿one zabudowania dworskiego gospodarstwa po³o¿one by³y w g³êbi, poza rynkiem. Czêœæ mieszkañ- ców trudni³a siê rybaczeniem na rzece Dunajec, a susz¹ce siê na jego brzegu sieci i czó³na ciosane z jednej k³ody drewna, dodawa³y wsi kolorytu, I. Styczyñska, op. cit., s. 36. 1438 PowódŸ z 1813 roku wyrz¹dzi³a w Zbyszycach ogromne szkody, utonê³o wtedy 55 mieszkañców „miastecz- ka”, a Dunajec zabra³ 23 domy. Wylewy rzeki powtarza³y siê ustawicznie, a¿ – po katastrofalnej powodzi z lipca 1934 roku – podjêto decyzjê budowy zapory wodnej w Ro¿nowie (1935-1941). Zapora nie tylko po³o¿y³a kres kataklizmom, ale i pozwoli³a na funkcjonowanie niewielkiej elektrowni wodnej. Nape³nienie zbiornika wodnego spowodowa³o jednak, i¿ spora czêœæ Zbyszyc zniknê³a na zawsze pod wod¹ (zlikwidowano m.in. 40 gospodarstw, a figurê œw. Jana Nepomu- cena przeniesiono z placu rynkowego pod koœció³). Por. I. Styczyñska, op. cit., s. 36-37, 42. 1439 Chor¹¿y wieluñski, ranny w 1402 roku przy zdobywaniu Smoleñska pod wodz¹ ksiêcia Witolda, zmar³y w roku 1408, por. I. Styczyñska, op. cit., s. 38. 1440 £uszczkiewicz odnosi moment poœwiêcenia koœcio³a do roku 1442: Fundatorem budynku koœcielnego we- dle zapisek w ksiêgach na plebanii, ma byæ Bart³omiej Kempiñski. Gmach pod wezwaniem œw. Wojciecha poœwiêca³ Zbigniew Oleœnicki w roku 1442. Kempiñscy s¹ rzeczywiœcie herbu Niesobia, tylko ¿e zapiska odnosi fundacy¹ owego Bart³omieja do roku 1290 daty œmierci jego. Zapiska donosi, ¿e na têczy dawnej wypisan¹ by³a data poœwiêcenia 1242. Nam siê zdaje, ¿e wynik³o to ze z³ego odczytania, bior¹c pó³ ósemki 8 oznaczaj¹cej 4 za 2. Winno byæ 1442. Z tego uros³o, ¿e Hussyci koœcio³ sprofanowali w XV wieku i wskutek tego nowe poœwiêcenie. Faktem jest, ¿e koœcio³ sprofanowanym by³ przez aryanów i nanowo do kultu go odda³ Adam Ro¿en, po matce krewny Kempiñskich. ¯e Kempiñscy byli fundatorami, dowód w herbach nad wejœciami i w pomniku grobowym, do t¹d znajduj¹cym siê tutaj obok wejœcia do zakrystyi, £uszczkiewicz 1895, szp. 307. 1441 Pod 1553 rokiem Szczêsny Morawski znalaz³ wzmiankê, chyba wi¹¿¹c¹ siê z tym faktem: Ksi¹dz Ci¹¿kow- ski w Zbyszycach twierdzi, ¿e pan Miko³aj Kempieñski nie jest opiekunem koœcio³a i nic mu do koœcio³a, gdy¿ jest tylko dziedzicem Starej Wsi (dziœ czêœæ Siennej) lecz nie Zbyszyc ca³ych, por. Stamirski 1968, s. 408. 1442 W 1326 roku proboszczem Zbyszyc by³ ksi¹dz Jan, por. Stamirski 1968, s. 415. 280 15/9 1891, 17/5 i 9/11 1892

Budynek otoczony murem cmentarza1443, le¿y w malowniczem dopisek o³ówkiem na po³o¿eniu na wzniesieniu wœród drzew, jest oryentowany, niewielki, lewym marginesie s. 150 rêkopisu: murowany z kamienia ³amanego i tynkowany, z wie¿¹ drewnian¹ fotografia widok (fig. )1444, o typie gotyckim, opiêty szkarpami1445. Nawa i wê¿sze ogólny wzgórza z do³u prezbiteryum równej wysokoœci. Prezbiteryum zakoñczone od wscho- du po³ow¹ oœmioboku. Szkarpy s¹ o jednej odsadzce, w naro¿nikach dopisek o³ówkiem na przy zachodniej fasadzie skoœno ustawione. Przy prezbiteryum po lewym marginesie stronie pó³nocnej dobudowana parterowa zakrystya pomiêdzy dwo- s. 151 rêkopisu: 1892 r. ma szkarpami, do których w przed³u¿eniu dostawiono szkarpy skoœ- moja fotografia ne (fig. )1446. Ca³y budynek murowany obiega do³em cokó³ wytyn- widok od pó³nocy kowany, ze œmig¹ w górze, za³amuj¹cy siê pod k¹tem prostym na dó³ przy wejœciach. W kilku miejscach reszty gzymsu kordonowego got. kamien- nego, poprzerywanego, który za³amuje siê nad drzwiami i okr¹¿a ich otwór. Nakrycia i gzymsy okapowe odsadzek szkarp ciosowe, gotyc- dopisek o³ówkiem na kiego okroju. Otwory okien, tylko od po³udnia i wschodu, ostro³ukowe, wykonane z muru. lewym marginesie s. 151 rêkopisu: W oknach prezbiteryum s¹ wêgary kamienne profilowane skromnie bez œladów maswerku lub r. 1892 fotogr. moja laskowania (fig. )1447. Pod dachem obiega mury koœcio³a doko³a gzyms drewniany ok. 0.75 m. okien prezbit. wysok. znacznego wystêpu, suto profilowany na konsolach drewnianych, w odstêpach ok. 1.50 m., ma³ego wyskoku, z profilem jakby wyrzynanym1448. Wejœcie g³ówne, dawniej zewnêtrzne, dziœ dopisek o³ówkiem na w kruchcie pod wie¿¹, przez portal niewielkich roz- lewym marginesie s. 151 rêkopisu: miarów [o] obramieniu kamiennem kszta³tu wykrawa- r. 1892 z mojego nego, o profilu dosyæ sutym, póŸnogot. Miêdzy nad- szkicu czêœæ pro¿em a wêgarami czêœæ górna wêgaru ka¿dego widoku i profil z wyskakuj¹cym nosem, jest z osobnego kamienia1449. Nad portalem jest wmurowany h. Niesobia wyrzeŸbio- ny w kamieniu, w wiêkszej czêœci zakryty belkami

1443 Zdaniem Chrzanowskiego i Korneckiego koœció³ w Zbyszycach by³ pierwotnie inkastelowany, o czym œwiadcz¹ strzelnice w œcianie zachodniej, przys³oniête od zewn¹trz – przybudowan¹ póŸniej do koœcio³a – drewnian¹ dzwonni- c¹. Strzelnice te szczególnie dobrze widoczne sta³y siê po po¿arze drewnianej wie¿y, w trakcie którego powa¿nie jednak ucierpia³a ich kamieniarka. 1444 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 394. 1445 W tym stanie, bez wiêkszych przekszta³ceñ, koœció³ zachowa³ siê do 2003 roku. Niestety – 11 marca 2003 – w wyniku po¿aru ca³kowitemu spaleniu uleg³a drewniana wie¿a, a tak¿e strop w nawie, organy i konstrukcja dachu. Powa¿nie uszkodzony zosta³ prawy o³tarz boczny, portal zachodni, utraciliœmy równie¿ spory procent ruchomego wyposa¿enia œwi¹tyni: pojedyncze obrazy sztalugowe, kamienn¹ kropielnicê, dzwony. W wyniku podjêtych prac zabez- pieczaj¹cych ju¿ w lipcu 2003 koœció³ nakryty zosta³ nowym, gontowym dachem, we wnêtrzu nawy zrekonstruowano zaœ drewniany strop z faset¹. 1446 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 396, 397. 1447 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 399. 1448 Zarówno profilowany gzyms okapowy, jak i drewniane konsole, istnia³y do po¿aru w marcu 2003. Latem 2003 zosta³y zrekonstruowane wed³ug dawnego kszta³tu i dyspozycji. 1449 Tak portal ten opisywa³ przed ponad stu laty W³adys³aw £uszczkiewicz: Portal g³ówny ma dostêp przez wie¿ê drewnian¹ czteropiêtrow¹ zakoñczon¹ kopu³k¹ i latarni¹ g¹tow¹ zgrabn¹ barokkow¹. Portal ów kamienny w górnej czêœci zakryty pod³og¹ piêtra wie¿y, ale widaæ ¿e mia³ nad sob¹ podobn¹ tarczê herbow¹ poprzedniego, z Niesobia i podobny gzyms obiegaj¹cy. Profil oddrzwi ten¿e sam równie na szmidze zacinaj¹cy siê, ale ostatni cz³onek wklês³y z dwoma listewkami, zakreœla po obu stronach po dwa ³uki i próg, tworz¹c koronkê z wyskokiem ko³kowym czyli 281 wie¿y drewnianej1450. Nad drzwiami za³amuje siê gzyms kordonowy (widoczny na 1 piêtrze wie¿y) [ostat- nie zdanie dopisane przez T.D.]1451.

Portal wejœcia bocznego w pó³nocnej œcianie nawy jest ostro³ukowy, kamienny, szero- koœæ otworu 1.07 m1452. Wêgary skoœnie sfazowane, ³uk got. skromnie profilowany, okrój jego sp³ywa w pionowe œciany wêgarów. Nad odrzwiami w polu okr¹¿onem gzymsem kordono- wym wmurowany jest h. Niesobia, wyrzeŸbiony w kamieniu1453. Do fasady zachodniej przytyka wie¿a drewniana na rzucie poziom. kwadratu, póŸniejsza od koœcio³a1454, o 3 kondygnacyach skoœnie siê ku górze zwê¿aj¹cych, a czwartej pionowej, obitych deskami i oddzielonych od siebie gzymsami, które s¹ nakryte daszkami. Zakoñcza j¹ he³m baniasty z latarni¹ i drug¹ mniejsz¹ bani¹ kszta³tu cybulowatego, nad któr¹ strzela szty- ber z kul¹ i krzy¿em ¿elaznym. W dole wie¿y kruchta wielka, do której wejœcia nie ma od zachodu, tylko s¹ w œcianach bocznych dwa wejœcia naprzeciw siebie1455.

Wnêtrze Wymiary (wed³ug pomiaru £uszczkiewicza w r. 18891456): d³ugoœæ nawy 8.40 m., szero- dopisek o³ówkiem na koœæ jej 7.80 m1457. D³ugoœæ prezbiteryum „po œciankê œrodkow¹” (?)1458 6.00 m., szerokoœæ lewym marginesie jego 5.05 m. Gruboœæ muru u wejœcia g³ównego 1.37 m., u têczy koœcio³a 1.07 m. s. 152 rêkopisu: fig ... wed³ug rys. Dobro- Prezbiteryum zasklepione gotycko na ¿ebrach kamiennych o profilu wklês³ym, wolsk [iego] (3) g³êboko siê wcinaj¹cym1459. ¯ebra tworz¹ jakoby 1 1/2 przês³a krzy¿owego i pó³ gwiaz-

zêbem. Pierwsze cz³onki przechodz¹ w górê i kryj¹ siê w pu³apie niezrozumiale, co chyba po odjêciu pu³apu wie¿ycy, wyjaœni³oby siê, £uszczkiewicz 1895, szp. 306. Portal ten zosta³ niemal w ca³oœci zniszczony w wyniku po¿aru wie¿y drewnianej w marcu 2003 roku. W roku 2006 zosta³ zrekonstruowany w masie sztucznego kamienia przez art. kons. Adama Janczego. 1450 Po po¿arze – w zwi¹zku z rezygnacj¹ z rekonstrukcji drewnianej wie¿y-dzwonnicy – odzyska³ pierwotn¹ ekspozycjê zewnêtrzn¹ w kamiennej fasadzie koœcio³a. 1451 Mimo po¿aru, w tym kszta³cie zachowany do dzisiaj. Drobne ubytki, powsta³e na skutek uszkodzeñ mecha- nicznych, uzupe³niono w masie sztucznego kamienia w roku 2006. 1452 Wejœcie zwyk³e do koœcio³a przez portal pó³nocny na wprost bramy cmentarnej, i tu znów do niego wiod¹ progi kamienne. Portal jest ostro³ukowym rozmiarów œwiat³a 1.07 m szerokoœci. Profil ma poœrodkiem dwu holkeli, gruszkê wcina siê w szmigê wieloboku dolnego wêgaru, szeroki 0.15 m wyskakuje od lica otworu 0.20 m nad portalem u œciany, tarcza kamienna z wykutym piêknie herbem Niesobia. Charakterystycznem tutaj rozdzia³ pola górnego ze strza³¹, od dolnego z ogonem belk¹ poziom¹ ze wzglêdu na zmianê koloru t³a. Jeszcze wy¿ej czêœæ gzymsu kapnika gotyckiego poziomo biegn¹cego i za³amuj¹cego siê w pionowym kierunku na dó³, a urwanego po obu stronach drzwi. Móg³ w dalszym ci¹gu biegn¹æ po szkarpach i spodzie okien, ale tych niema od pó³noc. Gruboœæ œcian koœcio³a 1.37 m, u têczy 0.90 m, £uszczkiewicz 1895, szp. 306. 1453 Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 92. 1454 W roku 1728 drewniana wie¿a dzwonna sta³a jeszcze z boku koœcio³a i dopiero w roku 1733 do zachodniej œciany koœcio³a dostawiono tê zachowan¹ do 2003 roku, por. Styczyñska, Zbyszyce , s. 39. Informacje te nie roz- strzygaj¹ jednak datowania samej konstrukcji, bowiem wolnostoj¹ca wie¿a odnotowana w roku 1728 mog³a zostaæ kilka lat póŸniej translokowana i dostawiona do zachodniej fasady koœcielnej. Co wiêcej, drewniana dzwonnica, wzmian- kowana po raz pierwszy w roku 1728, mog³a powstaæ znacznie wczeœniej, nawet w 1 po³. XVII wieku. Za takim datowaniem tego zabytku opowiadaj¹ siê Brykowski, Kornecki 1984, s. 98. Przed po¿arem, na œrodkowej belce stro- powej w kruchcie podwie¿owej mogliœmy jeszcze odczytaæ wyciêty napis: Reparowano Roku 1864 Dzwonicê Batu- szyñski Cieœla. 1455 W takim kszta³cie i dyspozycji otworów wejœciowych dzwonnica przetrwa³a do po¿aru w roku 2003. 1456 £uszczkiewicz nie by³ w Zbyszycach w roku 1889, odwiedzi³ natomiast koœció³ w 1892. 1457 Odwrotnie – £uszczkiewicz napisa³ bowiem: Wnêtrze ma nawê g³ówn¹ krótsz¹ od szerokoœci, bo 7.80 m d³ug¹ na 8.40 szerokoœci, £uszczkiewicz 1895, szp. 306-307; 1458 Chodzi to zapewne o ostro³ukow¹ arkadê têczy. 1459 Podczas prac konserwatorskich w roku 1977 odkryto na jednym z ¿eber znak kamieniarski w kszta³cie dwóch strza³ek z³o¿onych na krzy¿, por. Styczyñska, Zbyszyce , s. 40. W toku ponownej konserwacji malowide³ 282 dy w apsydzie1460. Opieraj¹ siê na konsolach. Konsole i zworniki na skrzy¿owaniach przyozdo- bione rzeŸb¹ kamienn¹1461. Zworniki przedstawiaj¹: 1) h. Abdank, 2) h. Niesobia1462; dopisek o³ówkiem na lewym marginesie Konsole: 3) pies le¿¹cy (fig. ), 4) h. Topacz*, 5) h. Po³ukoza, 6) h. Niesobia, 7) h. Dêb- s. 152 rêkopisu: z rys. £uszczk. Wiad. no, 8) h. Gryf, 9) h. Kozio³, 10) g³owa ludzka z otwartemi ustami, portret mo¿e budowniczego Numizm.-Arch. tom (fig. )1463. III, r. 1896, Nr 2.

* Zwykle bywa odwrócony przeciwnie. wnêtrza prezbiterium, prowadzonej w roku 2006, usuniêto nowo¿ytne pobia³y z gotyckich ¿eber sklepienia. Dziêki temu ods³oniêto kilka innych znaków kamieniarkich (które mogliœmy ogl¹daæ w sierpniu 2006), przede wszystkim zaœ ujawniono dobrze zachowan¹, gotyck¹ dekoracjê malarsk¹ ¿eber. Sk³adaj¹ siê na ni¹ ornamenty w kolorze rdzawo- cynobrowym, imituj¹ce ga³¹zki suchej wici roœlinnej, zestawiane na przemian (krótkimi sekcjami) ze splotami ga³¹zek roœlinnoœci budz¹cej siê do ¿ycia, malowanej w barwach jasno-zielonych. Prace konserwatorskie prowadzi art. kons. Stanis³aw Stawowiak wespó³ z Magdalen¹ i Gabriel¹ Stawowiak. 1460 Przês³o o³tarzowe wzniesiono na planie piêciu boków oœmioboku. 1461 Bior¹c pod uwagê czas budowy koœcio³a – lata czterdzieste XV wieku – nie sposób wykluczyæ, i¿ pracowali tu kamieniarze czynni w pobliskim Nowym S¹czu, gdzie erekcjê kolegiaty poprzedzi³y powa¿ne prace budowlane. W roku 1447 Zbigniew Oleœnicki mia³ konsekrowaæ koœció³ zbyszycki. W¹tpiæ jednak nale¿y czy herb Dêbno, widnie- j¹cy w zestawie herbowym sklepienia koœcio³a zbyszyckiego, istotnie wi¹zaæ mo¿na z Oleœnickim, jak chc¹ Chrza- nowski, Kornecki 1982, s. 92, zw³aszcza wobec faktu, i¿ ¿ona Miko³aja Kempieñskiego – Dorota – pochodzi³a z nie- znanej rodziny rycerskiej herbu Dêbno. 1462 Jest to jeden z najstarszych przyk³adów herbu Niesobia zachowanych w Ma³opolsce, por. J. Szymañski, Herbarz œredniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 198-199. 1463 Zespó³ rzeŸby architektonicznej koœcio³a w Zbyszycach – zdaniem Chrzanowskiego i Korneckiego – wyda- je siê wskazywaæ na póŸny refleks sztuki Parlerowskiej, por. Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 98. 283 dopisek piórem na Têcza ostro³ukowa z muru1464. Nawa nakryta pu³a- lewym marginesie pem z desek p³askim1465. rysunku: £uszczk. Znaki architektów w Polsce (Wiad. Dwa o³tarze boczne1466, drewniane, maj¹ wœród numizm. arch. Tom ozdób retabulum ponad obrazem g³ównym a pod drug¹ III, Nr 2 1896. kondygnacy¹, ka¿dy tarczê rzeŸbion¹ z h. Œreniawa (Stadnickich)1467.

1464 Do po¿aru w 2003 roku na belce têczowej zawieszo- ny by³ krucyfiks barokowy, z koñca XVIII wieku, w snycerskiej mandorli z 1865 roku, por. KZS 1951, s. 49. Zabytek ten prze- trwa³ po¿ar, obecnie (sierpieñ 2006) zawieszony jest w miej- scu zniszczonej nastawy o³tarza bocznego po stronie prawej, niebawem jednak wróciæ ma na têczê. 1465 Na stropie z p³ytk¹ faset¹ zachowana by³a do 2003 roku dekoracja malarska, wykonana w 1867 roku przez s¹- deckiego malarza Kazimierza Tokarskiego. W centralnym polu plafonu znajdowa³a siê scena Zwiastowania. Strop, ca³kowicie zniszczony przez po¿ar, zosta³ zrekonstruowany latem 2003 roku. 1466 Zachowane retabula z herbami Szreniawa, utrzymane w stylu póŸnej regencji, pochodz¹ z po³. XVIII wieku. W strefie œrodkowej nastawy po stronie lewej zachowa³ siê obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, w zwieñczeniu zaœ œw. Antoniego Padewskiego (oba z ok. po³. XVIII wieku). W bliŸniaczej nastawie, która po prawej stronie istnia³a do po¿aru w roku 2003, znajdowa³ siê obraz Œw. Trójcy, w zwieñczeniu zaœ – œw. Jana Nepomucena, por. tak¿e KZS 1951, s. 50. PóŸnobarokowa nastawa o³tarza g³ównego ma w strefie œrodkowej obraz Matki Boskiej £askawej (z ok. po³. XVIII wieku), który jest kopi¹ cudownego wizerunku z koœcio³a pijarów w Warszawie. Postaæ Marii okrywa posrebrzana sukienka z po³. XIX wieku. W górnej kondygnacji znajduje siê owalny obraz œw. Bart³omieja – patrona parafii. W Mu- zeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywane s¹ dwa elementy starszego retabulum o³tarzowego pochodz¹cego ze Zbyszyc, w postaci dwóch niewielkich skrzyde³ renesansowego tryptyku z bogato ornamentowanym z³oconym t³em, o wym 73 x 28 cm, z przedstawieniami œw. Katarzyny Aleksandryjskiej i œw. Stanis³awa, (odwrocia skrzyde³ zniszczone), nr inw. MDT 26, por. Lepszy 1906, s. 331. 1467 W 1977 roku na œcianie têczowej, za nastawami o³tarzy bocznych, odkryte zosta³y fragmenty gotyckich malowide³ œciennych, por. A. Kar³owska-Kamzowa, J. Domas³owski, M. Kornecki, H. Ma³kiewiczówna, Gotyckie malo- wid³a œcienne w Polsce. Wyniki badañ przeprowadzonych w latach 1974-1979, „Ochrona Zabytków”, 1980, nr 2, s. 150-152, il. 16. Ujawnione malowid³a wype³niaj¹ stosunkowo g³êbokie wnêki, znajduj¹ce siê w nawie po obu stro- nach têczy, w tym tak¿e ich boczne œcianki w gruboœci muru. Pierwotnie (na co wskazuj¹ Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 140), wnêki te tworzy³y rodzaj malowanych quasi-retabulów o³tarzowych, co w œwietle znanych nam zabytków gotyckiego malarstwa œciennego stanowi du¿¹ rzadkoœæ. Wœród ocala³ych fragmentów, po stronie po³udniowej (prawej), zachowa³o siê przedstawienie Trójcy Œwiêtej w typie Tronu £aski. Zdecydowanie lepiej czytelne s¹ jednak malowid³a we wnêce po stronie pó³nocnej (lewej), w której polu œrodkowym widzimy postaæ Matki Boskiej w typie Mater Miseri- cordiae i parê anio³ów podtrzymuj¹cych po³ê jej p³aszcza. W polach bocznych niszy pó³nocnej istnia³y przedstawienia pojedynczych postaci œwiêtych z klêcz¹cymi fundatorami. Szczególnie dobrze zachowa³o siê malowid³o z wizerun- kiem œw. Heleny i klêcz¹c¹ niewiast¹ herbu Dêbno, zob. Kornecki, Ma³kiewiczówna 1984, s. 49, 210, il. 31. Byæ mo¿e donatork¹ t¹ jest Dorota, ¿ona Miko³aja Kempieñskiego, zmar³a ok. po³ XV wieku. Jak podkreœlaj¹ Kornecki i Ma³- kiewiczówna, malowid³a w Zbyszycach, które datowaæ mo¿na na po³. XV wieku, ukazuj¹ przejœcie od estetyzuj¹cej konwencji „stylu piêknego” w kierunku kreowania bardziej oszczêdnych, ³ami¹cych siê fa³dów draperii. Jest to w tym przypadku wyraŸnie dostrzegalne, ze wzglêdu na stan zachowania kompozycji, ujawniaj¹cej swe kontury w negatywie. Malowid³a w koœciele w Zbyszycach zosta³y odkryte i zakonserwowane przez zespó³ art. konserwatorów w sk³adzie: Kinga Cetnarowicz, Ewa Jansohn, Karol Haberny i Witold Kasprzyk. Ci sami konserwatorzy ujawnili równie¿ w tym samym czasie (1977) póŸnorenesansowe malowid³a ornamentalne na sklepieniu i œcianach prezbiterium (pochodz¹- ce zapewne z pocz. XVII wieku) oraz przeprowadzili konserwacjê neogotyckich malowide³ figuralno-ornamentalnych, pochodz¹cych z 1866 roku, namalowanych na œcianach i stropie nawy, por. WUOZwNS, nr inw. 1673-1674. Wœród bogatej ornamentyki roœlinnej wystêpuj¹cej na sklepieniu, skomponowanej z liœci i owoców, w lunetach znajduj¹ siê trzy malowid³a figuralne: œw. Jan Nepomucen, Mêczeñstwo œw. Erazma (od strony pó³nocnej) oraz œw. Œwierad, siedz¹cy w dziupli roz³o¿ystego dêbu (od strony po³udniowej). Jak zauwa¿a Szczebak, tego rodzaju przedstawienie ikonograficzne postaci œw. Œwierada zosta³o rozpowszechnione dziêki miedziorytniczej odbitce Johana Sadelera, sporz¹dzonej na podstawie obrazu Martena de Vos, por. Szczebak 1987, s. 427. Relikty malowide³ renesansowych, 284 P³yta grobowa Miko³aja Kempieñskiego1468 z r. (fig. )1469 kamienna, prostok¹tna, dopisek o³ówkiem na w prezbiteryum wmurowana w naro¿nik œcian, miêdzy drzwiami do zakrystyi a w. o³tarzem1470, lewym marginesie s. 152 rêkopisu: przy a szkicu planu, niewysoko od posadzki, o d³ugoœci 1.84 m., szer. 0.91 m. (pomiary £uszcz- fotografia moja kiewicza1471). Wg³êbione pole œrodkowe wype³nia rzeŸba dosyæ wypuk³a: h. Niesobia na tar- czy1472, któr¹ trzymaj¹ dwa lewki. Nad tarcz¹ szyszak turniejowy z pióropuszem jak buñczuk, wœród lambrekinów liœciastych. Pod tarcz¹ anio³ skrzydlaty w pó³figurze trzyma ksiêgê otwar- t¹1473. Doko³a lico kamienia niewg³êbione tworzy listwê, w któr¹ wrzynaj¹ siê lewki po bokach tarczy. Na tej listwie wykuty w g³¹b napis minusku³ami gotyckiemi, miejscami nieczytelny wskutek zwietrzenia kamienia: Anno Domini M .CCC.... obiit dnus. nicolau s. campyesky1474. vexillifer . tre (?) ...... en. requiescat1475 na samem polu œrodkowem obok pióropusza: in pace; po drugiej stronie kilka liter nieczy- telnych. Data popsuta, lecz zdaje siê, ¿e przed trzema C by³o czwarte, zatarte. Cechy stylowe rzeŸby i liter wskazuj¹ wiek XV. Wykonanie wcale staranne, artystyczne. Zdaje siê, ¿e ta p³yta grobowa, b³êdnie odczytana, da³a powód do powtarzanej wersyi, ¿e fundowa³ koœció³ w r. 1242 jakiœ „Bart³omiej Kempieñski zmar³y wed³ug pomnika, znajduj¹- cego siê przy zakrystyi, 4 paŸdz. 1290” (S³own. geogr)1476. w postaci wici roœlinnych, analogicznych jak na sklepieniu prezbiterium, zachowa³y siê równie¿ na sklepieniu zakrystii. Ponown¹ konserwacjê malowide³ póŸnorenesansowych we wnêtrzu prezbiterium przeprowadzi³ w latach 2005-2006 art. kons. Stanis³aw Stawowiak. 1468 Pierwsz¹ informacjê o p³ycie Kempieñskiego (Kêpiñskiego) opublikowa³ Tomkowicz w ju¿ w roku 1896, por. S. Tomkowicz, Wiadomoœci o dwóch nagrobkach gotyckich, SKHS, t. 5, 1896, szp. LXXIV-LXXVI, fig. 1; TGKGZ 1900, s. 363; por tak¿e, £uszczkiewicz 1895, szp. 307-308; KZS 1951, s. 50; Chrzanowski, Kornecki, s. 103; Mrozowski 1994, s. 240-241, kat. nr I 134. 1469 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 401. 1470 W tym miejscu zachowana do dzisiaj. P³yta, silnie zniszczona na skutek wietrzenia piaskowca i licznych uszkodzeñ mechanicznych, pokryta jest warstw¹ farby olejnej. 1471 Jest to wielka p³yta z kamienia bia³ego 1.84 m d³uga, na 0.91 m szeroka, ustawiona pochy³o, niemal wprost na posadzce przy œcianie, obok wielkiego o³tarza i bogato, a wypukle wyrzeŸbiona. Nie jej tu miejsce pierwotne, widaæ ¿e by³a zniszczon¹, zanim j¹ tu pomieszczono (napisy s¹ zatarte) i w niegodny sposób œwie¿o upokostowano. Nagro- bek to Miko³aja(?) Kempiñskiego, chor¹¿ego, rzeŸba wskazuje wiek XV, data bowiem wyra¿ona na pomniku zosta³a zatart¹ zupe³nie. Powierzchnia p³yty przez wybranie wg³¹b zyska³a rzeŸbê z pozostawieniem pasa do ko³a na napis. Ale rzeŸbiarz z pomys³em swem niedobrze siê obrachowa³ i musia³ siê t³em dla rzeŸby wci¹æ w pas napisowy. Cechuje siê st¹d pomnik pewn¹ niedba³oœci¹ ale jest dobrze pomyœlanym i oryginalnym. Przestawia tarczê z herbem Niesobia trzyman¹ przez dwa lwy stoj¹ce, wcinaj¹ce siê w pas, nad tarcz¹ he³m rycerski z lambrekinami i bogatym pióropu- szem. Poni¿ej herbu Anio³ w pó³figurze obur¹cz trzymaj¹cy rozwart¹ ksiêgê, ni¿ej jeszcze rozwiana banderola. RzeŸ- ba doœæ gruba, zalana olejn¹ farb¹. Z napisu da siê odczytaæ: Nicolaus Kempijesky vexillifer.tre.. hic requiescit in pace. Anno dni M reszta zniszczona w czêœci z umys³u, £uszczkiewicz 1895, szp. 307-308. 1472 Herb Niesobia, zachowany na p³ycie nagrobnej Miko³aja z Kêpna, wzmiankowany jest przez Szymañskie- go, Herbarz , op. cit., s. 198-199. 1473 Mrozowski odczyta³ na ksiêdze œlad inskrypcji pisanej minusku³¹ gotyck¹: in paradisum te deducant, zob. Mrozowski 1994, s. 241. 1474 Miko³aj Kêpiñski herbu Niesobia, syn Miko³aja chor¹¿ego wieluñskiego, w latach 1425-1434 by³ starost¹ bo- les³awickim, w 1439 chor¹¿ym wieluñskim i starost¹ ostrzeszowskim. Zmar³ przed 25 stycznia 1446 roku. Zob. Mrozowski 1994, s. 240. KZS 1951, s. 50 oraz Chrzanowski, Kornecki 1982 podaj¹ jako datê œmierci Kêpiñskiego rok 1490. 1475 Mrozowski podaje pe³ny odczyt inskrypcji: anno d(omi)ni m ccc xlvi obiit d(omi)nus nicolaus campyesky vexillifer welunen(sis) req(ui)escat in pace orante, zob. Mrozowski 1994, s. 240. 1476 Informacjê o fundacji koœcio³a w Zbyszycach przez Bart³omieja Kêpiñskiego podaj¹ tak¿e Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 92. 285 Inna p³yta grobowa kamienna jest w posadzce przed w. o³tarzem; napis jej starty1477.

Chrzcielnica kamienna roboty prostej, zapewne nowsza, stoi na starym stopniu ka- miennym wciœniêtym w po³udniowy filar têczy1478. Stopieñ ma rzut poziomy ograniczony 5 bokami oœmioboku, a na górnej jego powierzchni obiega w kr¹g doko³a stopy chrzcielnicy wykuty wg³¹b napis minusku³ami got. trudno do- stêpny i zatarty1479: ..... dni nicolay anno dni MCCC.....

Kropielnica w kszta³cie kielicha, kamienna, prostej i grubej roboty, stoi [na] zewn¹trz przy wejœciu bocznem1480. dopisek o³ówkiem na Stalle drewniane* pod chórem muzycznym na prawo wchodz¹c do koœcio³a (fig. )1481. lewym marginesie Jest to sprzêt skromny ale szlachetnego pomys³u i rysunku, nieco podobny do stall w Tarnowie s. 153 rêkopisu: fotografia z rys. pod chórem muzycznym. Boczne œciany maj¹ w górnej czêœci przezrocza maswerkowe wkszta³- Polityñskiego, mo¿e cie okien ostro³ukowych, ni¿ej wyciêcia, jakby pó³ vierpassu równie z maswerkowem wype³- w moich fotogr. nieniem. W œcianie prawe[j] (od patrz¹cego) jest ten ornament œlepy, nie przezroczy, a ze- w szafce

* Podobne a przynajmniej pokrewne stalle s¹ w Lewoczy na Spi¿u (Mittel. d. Z.Z. XIX, r. 1874, str. 108, fig. 1). W Joannum w Gracu jest ³awka pochodz¹ca z koœcio³a w Neuberg w Styryi zdobiona podobn¹ technik¹ i maj¹ca podobn¹ wstêgê z szeregiem liter podobnego rysunku, dot¹d nieodczytanych. Ma pochodziæ z koñca XV w. (tam¿e, tom XVI, r. 1871, str. CXXIX, fig. 2).

1477 Dziœ p³yty tej nie ma ju¿ w tym miejscu, byæ mo¿e zosta³a zas³oniêta podczas wymiany posadzki w latach siedemdziesi¹tych. 1478 Chrzcielnica ze Zbyszyc posiada zbli¿on¹ formê do kropielnicy w koœciele Œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu (obecnie usytawionej w kruchcie zachodniej, niegdyœ w kruchcie po³udniowej). Na dolnej czêœci oœmiobocznej stopy chrzcielnicy ze Zbyszyc wyryta zosta³a data: A.D. 1721, która stanowiæ mo¿e przes³ankê do datowania wskazanego tu zabytku z Nowego S¹cza. 1479 Tak przed ponad stu laty p³ytê tê opisa³ W³adys³aw £uszczkiewicz: Do epoki gotyckiej nale¿y podstawa pod chrzcielnicê, próg 34 cm wysoki kamienny, obciêty w szeœciok¹t, w ten sposób ze trzy boki przodkowe utworzy³y siê z obciêcia wêg³ów kwadrat jako ogólnej formy. Bok frontowy ma 0.47 m, rogi po 0.27 m, boczne po 0.55 m. Na powierzchni górnej kamienia wyciête jest koliste zag³êbienie, na którem spoczywa dzisiejsza szczuplejsza kamienna chrzcielnica. Na pozosta³ym wystêpie napis wklês³emi gockiemi minusku³ami, z którego ³atwo da siê odczytaæ: anno dni M . pozostaje parê wyrazów nieczytelnych, £uszczkiewicz 1895, szp. 308; KZS 1951, s. 50. Kamienny stopieñ chrzcielnicy przed ok. 30 laty zosta³ wymontowany i ustawiony na zewn¹trz koœcio³a. Do niedawna ustawiony by³ przy wschodniej œcianie prezbiterium. W roku 2005 zosta³ przeniesiony do wnêtrza koœcio³a i tymczasowo u³o¿ony w naro¿- niku pó³nocno-zachodnim nawy, pod chórem muzycznym. W œrodkowej czêœci p³yty wtórnie wykute jest p³ytkie, oœmio- boczne zag³êbienie, które odpowiada sw¹ wielkoœci¹ i kszta³tem stopie kamiennej chrzcielnicy, niegdyœ na p³ycie tej stoj¹cej. W roku 1984 Przemys³aw Mrozowski rozpozna³ w nim destrukt nagrobka Doroty (z nieustalonego rodu herbu Dêbno), ¿ony Miko³aja Kêpiñskiego. Jest to fragment p³yty o œciêtych górnych naro¿nikach, wym. 78 x 87 cm, pierwot- nie ok. 190 x 87 cm, zachowany jedynie w górnej czêœci, z licznymi ubytkami powsta³ymi na skutek wietrzenia mate- ria³u. W jej polu wyrzeŸbione s¹ labry i he³m z klejnotem herbu Dêbno. Poni¿ej mieœci³a siê pierwotnie tarcza z god³em. Na obrze¿u p³yty zachowa³a siê silnie zatarta inskrypcja w minuskule gotyckiej, któr¹ Mrozowski odczytuje nastêpuj¹- co: anno d(omi)nui m ccc[c ] [ ] [ uxor] d(omi)ni nicolay ca(m)piesk[y] [ ]. Zdaniem Mrozowskiego, zachowany destrukt nagrobka Doroty Kêpiñskiej zosta³ wykonany oko³o po³. XV wieku przez ten sam profesjonalny warsztat kamieniarski, który wyku³ p³ytê Miko³aja Kêpiñskiego, por. Mrozowski 1994, s. 241, kat. nr I 135. 1480 W tym miejscu stoi do dzisiaj, na stopie wyryta data 1774. Druga kamienna kropielnica (ustawiona w s¹- siedztwie pó³nocnego wejœcia do wie¿y), skromna, w kszta³cie kielicha o przekroju oœmiobocznym, zosta³a zniszczona podczas po¿aru w marcu 2003 roku. 1481 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 403, 404. Do po¿aru stalle ustawione by³y w prezbiterium, przy œcianie po³udnio- wej. Obecnie, tymczasowo, przeniesiono je pod po³udniow¹ œcianê nawy. 286 wnêtrzn¹ stronê tej deski na podobieñstwo jednej œciany bocznej stall tarnowskich zdobi motyw wij¹cych siê ga³¹zek i liœci ostu, wyrobionych p³asko przez wydr¹¿enie t³a miêdzy niemi. Balda- chim jest niemal poziomy, lekkim filunkiem urozmaicony. Siedzenie stanowi ³awa jednolita, w wysokoœci ramion by³y niegdyœ 4 przegrody wyskakuj¹ce naprzód; dzieli³y miejsce na 5 sie- dzeñ. Dziœ odr¹bane, zosta³y tylko œlady po nich i na dwóch koñcach przy œcianach bocznych po³ówki podobnych wystêpów1482. Zaplecek p³aski, wys. 1.50 m., podzielony jest listwami pionowemi profilowanemi, z biegn¹cym ornamentem listkowym, p³askim na tle wydr¹¿onem, na 4 pola prostok¹tne wype³nione niejednako wykonanymi filunkami. Na polu I (od lewego) wstêga p³aska sztucznie skrêcona i okonturowana rytym sposobem na tle nieco wydr¹¿onem. Wœród splotów w kilku miejscach jakieœ listki. Na wstêdze ryte pojedyncze litery – id¹c za biegiem wstêgi dadz¹ siê z³o¿yæ w wyrazy: Maria hilf uns et. Na polu 3em podobna wstêga jeszcze sztuczniej zakrêcona i poprzeci¹gana i tylko rytymi kartuszami oddzielona od t³a nie wg³êbionego, na której pojedyñczemi literami (za biegiem wstêgi) wyczytaæ mo¿na: ihesus nazarenus r, a dalej ju¿ razem resztê: exiwol (sic) – i znów (kszta³t liter) pojedyñczemi literami: eorvm (Ihesus nazarenus rex Iudeorum). Pola 2gie wype³nia motyw winogradu z gronami, a 4te sploty z sitowia czy akantu; w obu tych polach sploty roœlinne tworz¹ p³aszczyznê naturaln¹ deski, a t³o p³aszczyznê g³êbsz¹ nieco, wydr¹¿on¹. Styl póŸnogotycki, a litery napisów kapitaliki pomieszane z ...... [pozostawione puste miejsce w wierszu] wskazuj¹ na pochodzenie stall z pocz¹tku XVI w1483.

£awka na 2 osoby stoi w nawie miêdzy wejœciem g³ównem a bocznem1484. Na przodko- wej œcianie jej klêcznika wymalowane s¹ w figurze geometrycznej rombu podzielonego na 2 trójk¹ty herby Pó³kozic i D¹browa pod koronami 7 pa³kowemi i wœród liter:

Miêdzy insygniami brackiemi „ber³o” (laska) do procesyi z tarcz¹ malowan¹1485, na której g³owa Trójcy œ. o 3 twarzach. Malowanie z XVIII w.*.

Chor¹giew z h. Œreniawa fundacyi Stadnickich1486.

* Podobno oddane póŸniej do Muzeum dyecez. w Tarnowie.

1482 W tym stanie stalle zachowa³y siê do dzisiaj. 1483 Datowanie prawid³owe, por. T. Dobrowolski, Ze studiów nad stolarstwem polskim w epoce gotyku. Zabytki Ma³opolski, „Rzeczy Piêkne”, (5), nr 6-8, 1925, tabl. XI, fig. 8-9; KZS 1951, s. 50; Bochnak, Pagaczewski 1959, s. 235; M. Rehorowski, Katalog stall gotyckich w Polsce, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Koœcielne”, t. 1, 1960; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 133. 1484 Dziœ ³awki tej ju¿ nie ma. 1485 Wymiary ber³a wynosz¹: 165 x 24 x 17,5 cm, przechowywane jest w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, nr inw. MDT 111, por. Lepszy 1906, s. 338. 1486 Dziœ chor¹gwi tej nie ma ju¿ w koœciele. 287 Ornaty nieu¿ywane, wyrzucone na chór muzyczny. 1) Czerwony, boki z aksamitu ciemno czerwonego wyciskanego w z³otem tkane kwiaty i owoce granatu, ze z³otemi œrodkami okrêconemi. Pomiêdzy tem kawa³ki t³a aksa- mitnego. Na plecach kolumna w krzy¿ p³asko haftowany: P. Jezus na krzy¿u i po bokach dwoje œwiêtych, na 4 koñcach ramion krzy¿a 4 sceny z³otem i kolorami haftowane: poca³unek Judasza, biczowanie, cierniem koronowanie i ...... [po- zostawione puste miejsce w wierszu]. Zapewne koniec XV w. Mocno zniszczony1487. Rzecz wysokiej wartoœci artystycznej i technicznej*. 2) Zielony1488; boki jedwabne zielone, kolumna ze srebrnego brokatu z haftem koloro- wym jedwabnym w kwiaty**. 3) W r. 1923 znalaz³ siê nadto ornat b³êkitny; boki at³asowe niebieskie, spajane z kawa³ków, kolumna z brokatu jasno b³êkitn. w kwiaty drobne czerwone z listkami zielonemi, w. XVIII? (T.D.)1489

Dawny opis. W koœciele pomnik z wiadomoœci¹, ¿e r. 1447 poœwiêca³ go kard. Zbigniew. „1770 chorus exstructus”. Drzwi zakrystyi wed³ug podania pochodz¹ z zamku (bia³owodzkiego?) (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851).

Dwór Zamek dawny na tem miejscu, co dwór dzisiejszy, pochodzi³ z XVII w. (Ks. Sygañski, Z ¿ycia szlachty s¹deckiej, 147). Zbyszyce, wieœ z pa³acem (Kuropatnicki, Geogr., 1786 r., str. 35).

Budynek niski, obszerny, drewniany, tynkowany, zbudowany na rzucie poziomym czwo- roboku, z wystêpami pawilonowemi po czterech rogach1490.

* Ornat ten w Lipcu 1892 r. zabrano do Muz. dyec. w Tarnowie. Tam¿e s¹ ze Zbyszyc 2 skrzyd³a tryptyku (wys. 0.72 m., szer. 0.56 m.) z przedstawieniem œ. Stanis³awa, œ. Katarzyny, Chrystusa cierniem koronowanego i M.B. Bolesnej; malowanie olejne, t³a czêœciowo z³ote wyt³aczane, czêœciowo kolorowe (Teka Grona Konserw. Gal. zach. II, 331). ** W r. 1923 tego ornatu na miejscu nie by³o (T.D.)

1487 Jest w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie, nr inw. MDT 374, por. Lepszy 1906, s. 341. Ornat ten wzmianku- j¹ Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 187. Ponadto w Muzeum Diecezjalnym przechowywany jest od 1930 roku drugi ornat ze Zbyszyc, czerwony ze z³otego brokatu, kolumna ze z³oto-zielonego brokatu, nr inw. MDT 447. 1488 Wœród dawnych szat liturgicznych do po¿aru zachowa³y siê jeszcze dwa ornaty zielone i jedna zielona kapa. Przechowywane w sk³adziku pod wie¿¹ sp³onê³y jednak doszczêtnie w marcu 2003. 1489 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie s¹ równie¿ dwa ornaty bia³e ze Zbyszyc – pierwszy z brokatu w tle ¿ó³tem ma srebrno-jedwabne kwiaty, nr inw. MDT 489; drugi – bia³y z tkaniny lnianej, na jedwabiu motywy drzewa, nr inw. MDT 496. 1490 Dwór w Zbyszycach, wzniesiony na prze³omie XVIII i XIX wieku, jest dzisiaj budowl¹, która uleg³a wielokrot- nym przekszta³ceniom, zwi¹zanym z kolejnymi w³aœcicielami – Szujskimi, G³êbockimi, Jordanami, Langerami. Muro- wany z kamienia i ceg³y, tynkowany, wzniesiony zosta³ na planie prostok¹ta z charakterystycznymi alkierzami naro¿- nymi. Do parterowej, podpiwniczonej bry³y nabudowano w XX wieku poddasze mieszkalne z lukarnami. We wnêtrzach zrekonstruowane zosta³y trzy kominki klasycystyczne z dekoracjami sztukatorskimi, a tak¿e trzy piece kaflowe. Wokó³ dworu rozci¹ga siê kilkuhektarowy park krajobrazowy, na skraju którego stoi koœció³ p.w. œw. Bart³omieja. Elewacje wzd³u¿ne dworu pomiêdzy ryzalitami, wyposa¿one zosta³y w szeœciokolumnowe portyki wg³êbione, pochodz¹ce z 1 po³. XIX wieku. Jak zauwa¿a Maria Bernasikowa, portyk wg³êbiony (nie tak powszechny jak portyki wysuniete przed lico budynku) pojawia siê czêsto w 1 po³. XIX wieku w elewacjach polskich dworów szlacheckich. Do takiej przebudowy szczególnie nadawa³y siê dwory posiadaj¹ce (tak jak w Zbyszycach) alkierze naro¿ne. Po³¹czenie ryzalitów alkierzo- wych kolumnad¹, równoleg³¹ do elewacji rezydencji, nadawa³o ca³oœci zupe³nie nowy, klasycystyczny charakter, por. M. Bernasikowa, Dwór w Modlnicy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego”, nr 86, „Prace z Historii Sztuki”, z. 2, 1965, s. 186. Autorka ta uwa¿a, i¿ kolumnady we frontowej i ogrodowej elewacji dworu w Zbyszycach s¹ najstar- 288 Dawny opis. Droga prowadzi u stóp zamku („Schloss, chateau”) zbyszyckiego i koœcio³a. Zamek jest dopisek o³ówkiem na z drzewa, na murowanych fundamentach (Eman. R. v. Kronbach, w³aœc. Kratschwil, Darstellungen aus lewym marginesie dem Kgrche Galizien 1826; rys. jest z r. 1820). Opis ten jednak nie zgadza siê z widokiem og³oszonym s. 155 rêkopisu: w tem¿e dziele (fig. )1491. Wed³ug widoku budynek wydaje siê murowanym i ma po rogach baszty widoczek ma³y okr¹g³e, widocznie murowane. Rzekoma kopia w Sygañskiego „Z ¿ycia domowego szlachty sandec- z Kronbacha kiej”, str. 171 jest rekonstrukcy¹ powiêkszon¹ i niezbyt wiern¹.

Szpital. Przy parafii znajduje siê dom dla 4 ubogich1492, fundacyi Stanis³awa Krzesza z r. 1722 (S³own. geogr.).

57. Z³ockie

Wieœ, oddal. po³udn. wschodnie od Nowego S¹cza 30 1/2 kilom. Parafia gr.-kat. w miejscu. Nale¿a³a do klucza muszyñskiego biskupów krak. – osadzona na prawie wo³oskiem1493. Po pierwszym rozbiorze zabrano j¹ na w³asnoœæ rz¹du.

Cerkiew paraf. Parafia istnia³a ju¿ 1651 r. (Schematyzm ruskiej dyec. przem.)

szym przyk³adem portyku wg³êbionego w województwie krakowskim, tam¿e, s. 187-188, il. 9; Chrzanowski, Kornecki 1982, s. 494. 1491 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 393. 1492 Szpital Stanis³awa Krzesza, ³owczego che³mskiego, w³aœciciela Zbyszyc, powsta³ na mocy dokumentu fun- dacyjnego z 27 lutego 1722 roku, por. Kumor 1969, s. 234, przyp. 84. Dzisiaj nieistnieje. 1493 Z³ockie lokowano na podstawie przywileju biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego, wystawionego 4 lutego 1580 roku Iwanowi Markowiczowi – so³tysowi z pobliskiego Szczawnika. Uwa¿a siê, i¿ nazwa wsi jest wyrazem dawnych tradycji poszukiwania z³ota w górach, o czym wspomina nawet D³ugosz. So³tysowi z³ockiemu zezwolono na osadzanie zagrodników na dwu³anowym so³tystwie, zaœ kmieci zobowi¹zano do odrabiania 2 dni, trzeci z dobrej woli, por. Bêbynek 1914, s. 622. W 1629 roku spisuj¹cy pobór zaliczyli osadê Z³oc (Z³ockie) do grupy wsi dawno osiad³ych. W 1900 roku we wsi by³o 96 domów nale¿¹cych do 545 mieszkañców, a tak¿e parafia, skupiaj¹ca grekokatolików z Jastrzêbika i Szczawnika, por. Czajkowski 1999, s. 83, 91, 169, 175; Pieradzka 1939, s. 63-68; Kumor 1996, s. 11. 289 Budynek obecny drewniany z du¿¹ kopu³¹, wie¿¹ przodkow¹ i ma³¹ wie¿yczk¹ nad czê- dopisek o³ówkiem na œci¹ kap³añsk¹1494, jest z r. 18731495 (Schematyzm rusk.) fig. 1496. lewym marginesie s. 156 rêkopisu: fot. S. Udzieli 1903

58. ¯eleŸnikowa

Wieœ, oddal. po³udniowe od Nowego S¹cza 7 kilom. Parafia w miejscu. Dawna nazwa: Zelasznykowa, tak¿e Zelesznik; Villa ferrea. Kazimierz W. uwolniæ mia³ wieœ od wszelkich danin1497. By³a ona pierwotnie szlachecka. R. 1450 Sta- nis³aw dziedzic na Krakuszowicach sprzeda³ j¹ Paw³owi murarzowi1498 z Nowego S¹cza i rajcy, który wieœ odda³ miastu na uposa¿enie kaznodziei niem. w k. paraf. nowos¹deckim1499 (D³ugosz Lib. ben. I, 564; Morawski, S¹deczyzna II, 205-206). Za D³ugosza by³y rzekomo: Zelesznik magna i Zelesznyk minor (D³ugosz, Lib. ben. II, 300), ale te nazwy nie s¹ potwierdzone innemi œwiadectwami1500. R. 1470 rajcy nowos¹deccy sprzedaj¹ ¯. Miko³a-

1494 Zachowana do dziœ cerkiew p.w. œw. Dymitra wzniesiona zosta³a najpewniej w latach 1867-72, choæ w literatu- rze wymieniane s¹ tak¿e daty wczeœniejsze – np. 1821, a nawet 1811, por. Brykowski 1986, s. 140, il. 94. Brykowski po- daje tak¿e, i¿ cerkiew w Z³ockiem wzniós³ cieœla nazwiskiem Kondracz, konsekracja odby³a siê w 1873 roku, a prace kon- serwatorskie w latach 1962-1966. Dzisiaj jest to budowla trójdzielna, z prezbiterium zamkniêtym trójbocznie i zakrysti¹ przybudowan¹ od pó³nocy. W przed³u¿eniu babiñca stoi wie¿a s³upowo-ramowa, o œcianach pionowych, z pozorn¹ izbic¹. Nad naw¹ piêtrzy siê okaza³a oœmiopolowa kopu³a na tamburze. Niedawno od strony zachodniej (na lewo od wejœcia z parkingu) wybudowano s³upow¹ dzwonnicê, na któr¹ przeniesiono dzwony. We wnêtrzu œwi¹tyni zachowa³ siê póŸno- klasycystyczny ikonostas (o reminiscencjach ornamentyki rokokowej), ze wspó³czesnym mu kompletem ikon malowa- nych przez Bogdañskich z Jaœlisk. Ca³oœæ zapewne z lat siedemdziesi¹tych XIX wieku, por. KZS 1951, s. 50. 1495 Stara cerkiew drewniana (poprzednia) przetrwa³a najpewniej do lat siedemdziesi¹tych XIX wieku, kiedy wybudowano obecn¹. W roku 1947 Hanna Pieñkowska znalaz³a na strychu nowej cerkwi szereg dawnych ikon (dziœ w zbiorach Muzeum Okrêgowego w Nowym S¹czu), z których najstarsze wysz³y spod pêdzla Paw³a Radymskiego, dzia³aj¹cego w tym samym czasie w PowroŸniku. Nale¿y do nich Deesis, z³o¿ona z 12 aposto³ów (nr inw. MNS 652- 653/s) i Chrystusa Pantokratora (nr inw. MNS 651/s), a mo¿e równie¿ przemalowana, lecz stara w uk³adzie ikona Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem w typie Hodigitrii (nr. inw. MNS 655/s). S¹ one tak zniszczone, ¿e nawet napis fundacyjny (z zachowan¹ dat¹ 1623) pozosta³ jedynie we fragmentach, por. Pieñkowska 1971, s. 589-590. W zbiorach Muzeum S¹deckiego s¹ jeszcze inne ikony ze Z³ockiego: Koronacja Matki Boskiej z XVII wieku (nr inw. MNS 676/s), Narodze- nie Matki Boskiej (nr inw. MNS 666/s), Ofiarowanie Marii w Œwi¹tyni (nr inw. MNS 659/s), Ukrzy¿owanie (nr inw. MNS 650/s) oraz m.in. zespó³ 9 prazdników z koñca XVIII wieku. Utrzymany w tym samym typie kartusz ze Z³ockiego, z przedstawieniem Boga Ojca – o ikonografii zachodniej, datuje (zdaniem Pieñkowskiej) zespó³ z³ockich prazdników na rok 1782, a ³aciñski napis œwiadczy o polskim pochodzeniu ludowego malarza, por. Pieñkowska 1971, s. 613. 1496 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 409. W rzeczywistoœci, fotografia S. Udzieli pochodzi nie z 1903 lecz 1902 roku. 1497 Wieœ powsta³a w koñcu XIII wieku. Ju¿ przed 1292 rokiem by³a z pewnoœci¹ w posiadaniu Kingi, ale nie wesz³a w sk³ad staros¹deckiego latyfundium klasztornego w 1280 roku, gdy¿ nie wymienia jej akt fundacyjny. Przed 1292 rokiem Kinga nada³a ¯eleŸnikow¹ mieszczanom s¹deckim – Ulrykowi i Bruningowi, które to nadanie potwierdza im w 1306 roku dokument W³adys³awa £okietka. W 1333 roku by³ tu m³yn i karczma, zaœ wieœ stanowi³a w³asnoœæ Pertmana, brata poprzednich w³aœcicieli (Ulryka i Bruninga). Nastêpny znany ze Ÿróde³ posiadacz wsi – Œmi³o, syn Piotra Neorzy, wojewody sandomierskiego – nada³ w 1388 roku roku ³an roli i ³¹kê w ¯eleŸnikowej Ma³ej klasztorowi franciszkanów w Nowym S¹czu. Dwa dalsze ³any doda³a zakonnikom w 1434 roku wnuczka Œmi³y – Piechna. Por. Rajman 1992, s. 56, 78; Kiryk 1999, s. 13. 1498 ¯eleŸnikowa nale¿a³a w XIV wieku do Toporczyków i dzier¿ona by³a przez Smyla (Œmi³ê), syna Piotra Nieorzy, wojewody sandomierskiego. Wtedy to otrzyma³a prawo niemieckie od Kazimierz Wielkiego. Stanis³aw z Kra- koszyc herbu Rawicz sprzeda³ Paw³owi ¯eleŸnikow¹ za 500 grzywien, Dziwik 1960, s. 58. 1499 ¯eleŸnikowa by³a jedyn¹ wsi¹, która dosta³a siê rajcom nowos¹deckim drog¹ darowizny. Miasto otrzyma³o j¹ 23 lipca 1453 roku od murarza Paw³a, z warunkiem utrzymywania – za 10 grzywien rocznie – kaznodziei niemiec- kiego w kolegiacie Œw. Ma³gorzaty. Dokument zatwierdzaj¹cy darowiznê Paw³a wyda³a królowa Zofia, zaœ w 1463 roku potwierdzi³ akt Kazimierz Jagielloñczyk, por. Dziwik 1960, s. 58. 1500 Nazwy typu ¯eleŸnikowa Ma³a lub Mniejsza oraz ¯eleŸnikowa Wielka lub Wiêksza spotykane s¹ w Ÿród³ach wielokrotnie, np. w 1453 mowa jest o dwóch czêœciach ¯eleŸnikowej, które 23 lipca podarowa³ miastu Nowy S¹cz 290 jowi Tymkowi z Tymoszyc1501, z wyj¹tkiem lasów (Morawski, S¹deczyzna II, 253-254). W r. 1581 wieœ by³a w³asnoœci¹ burmistrzów m. N.-S¹cza1502 (Pawiñski, Ma³op., 132). Potem przyw³aszczyli j¹ sobie rajcy. R. 1615 uznana zosta³a w³asnoœci¹ miejsk¹ dla publicznej wygody1503 i tak¹ by³a jeszcze w latach 1732-17541504 (Sygañski, Hist. N.-S., I, 221 i 183).

Koœció³ paraf. œ. Micha³a arch. Patron: rada gm. m. Nowego S¹cza „Ecclesia de Villa farrea” wspomniany w r. 1343 (Mon. Pol. Vatic., II, 183). Erekcya parafii w r. 1380 (Schemat.). Koœció³ drewniany na górze œ. Anny i probostwo, od r. 1480. Koœció³ obecny ma³y, bez sklepieñ, murowany w r. 1791 (£epkowskiego noty rêkop. [z] 1851 r.). Pleban: R. 1449 œwiadkuje X. Miko³aj z ¯eleŸnikowej1505 (Morawski, S¹deczyzna, II, 204).

18/5 1893 Budynek murowany, niewielki, ma³o zajmuj¹cy1506. Wnêtrze nie sklepione.

Obraz w bocznym o³tarzu, wchodz¹c na lewo1507, M. Boska miêdzy œ. Janem ewang. i œwiêt¹ niewiast¹1508. Malowanie na drzewie, przemalowaniem ca³kiem zepsute1509. murarz królewski Pawe³. W 1470 roku pewne role w ¯eleŸnikowej miasto sprzeda³o Tymkowi z Tymorzyc, zaœ w 1481 roku odnotowano pierwszego znanego nam so³tysa – Miko³aja, por. Rajman 1992a, s. 82-83. Do 1616 roku ¯eleŸniko- wa Mniejsza i Wiêksza wymieniane by³y w rejestrach poborowych ³¹cznie, od tego roku – oddzielnie. W tym czasie by³a to osada du¿a, licz¹ca oko³o 30 kmieci. Folwark so³tysi w 1565 roku odkupili od Wawrzyñca Zycha rajcy nowos¹- deccy, za 200 z³otych wêgierskich. W latach 1563-1564 trwa³ spór miêdzy miastem a franciszkanami, dotycz¹cy dóbr w ¯eleŸnikowej Ma³ej, por. Leœniak 1992b, s. 409. 1501 Odbywa siê to za sumê 50 grzywien polskich – 3 lutego 1470 roku, por. Stamirski 1957, s. 104-105. Ów Miko³aj Tymko wspominany jest w Ÿród³ach pod rokiem 1489, jako Timek Scultetus de Zyelesnicowa, Bubak 1992, cz. 2, s. 132. W 1533 i 1535 roku wystêpuje Sigismundus Zych Scultetus de Zeleznykowa, zaœ w 1554 – Laurentius Zich Scultetus de Zeleznykowa, por. tam¿e, s. 133. 1502 Obie ¯eleŸnikowe mia³y wtedy ³¹cznie 7,5 ³ana, Dziwik 1960, s. 59. 1503 W 1621 roku Jerzy Tymowski – znany kupiec i rajca nowos¹decki – po¿yczy³ swemu miastu 400 z³ na wyposa¿enie wozu oraz dwóch zbrojnych, udaj¹cych siê na wyprawê chocimsk¹. Po¿yczka zosta³a zabezpieczona przez radê miejsk¹ obietnic¹ dalszej dzier¿awy ¯eleŸnikowej, do czego dosz³o rzeczywiœcie w roku 1623, kiedy to Tymowski zapisa³ w swym diariuszu: Obj¹³em arendê ¯eleŸnikowej, co daj Panie Bo¿e, abym w dobrym zdrowiu wytrzyma³ i z po¿ytkiem, por. F. Leœniak, Jerzy Tymowski (1559-1631) kupiec i rajca nowos¹decki, RS, t. 30, 2002, s. 26. Tymowskiemu wiod³o siê w ¯eleŸnikowej pomyœlnie, bowiem arendowa³ tê wieœ do swej œmierci w 1631 roku, tam¿e. Na ³o¿u œmierci bêd¹c, z dóbr ¿eleŸnikowskich przeznaczy³ po parze wo³ów dla klasztoru franciszkanów i nor- bertanów, zaœ kolejnego wo³u odda³ na rzecz przytu³ku dla ubogich, tam¿e, s. 34. 1504 Powinnoœci wsi ¯elesnikowa Magna et Parva wymienia Lustracja 1659-1664, s. 548. W 1664 roku wieœ Zeleznice nale¿a³a do rajców nowos¹deckich, a pobór w wysokoœci 219 florenów i 18 groszy wyliczono tu z 5,5 ³ana, 1 komory z byd³em i 5 bez byd³a, Rejestr poborowy 1680, s. 212. 1505 Pod 1634 rokiem w Ÿród³ach wystêpuje Rector schole w Zeleznikowey, co dowodzi istnienia tutaj szko³y parafialnej, por. Bubak 1992, cz. 2, s. 105. 1506 Koœció³ stary przesta³ istnieæ ok. 1920 roku. Obecny, neogotycki, wzniesiony zosta³ w latach 1912-1921 wed³ug proj. arch. Jana Sas Zubrzyckiego, por. K. Stefañski, Jan Sas Zubrzycki i Andrzej Lenik – z pracowni architekta i rzeŸbiarza, katalog wystawy w Muzeum Architektury we Wroc³awiu, Wroc³aw 2004, s. 10, il. 38-40 oraz ok³adka. Stary, niewielki koœció³ murowany, który ogl¹da³ Tomkowicz, sta³ w innym miejscu, za potokiem, naprzeciw nowego. 1507 Tablica umieszczona jest obecnie w nowym koœciele parafialnym, w nastawie o³tarza bocznego po stronie prawej. 1508 W rzeczywistoœci na obrazie przedstawiono Matkê Bosk¹ z Dzieci¹tkiem, œw. Jana Ewangelistê i œw. Mi- cha³a Archanio³a (patrona koœcio³a), por. Gadomski 1981, il. 59. Gadomski, powo³uj¹c siê na fakt, i¿ ¯eleŸnikowa zosta³a w roku 1450 zakupiona, wraz z przywilejem patronackim nad koœcio³em, przez Paw³a muratora, mieszczanina i rajcê nowos¹deckiego, i przekazana na w³asnoœæ miastu Nowy S¹cz (fakt ten potwierdzony zosta³ przywilejem królowej Zofii wydanym w roku 1453), zalicza obraz zachowany w tym koœciele do dzie³ powsta³ych w krêgu fundacji artystycznych rady miejskiej Nowego S¹cza i odnosi czas jego namalowania do ok. roku 1450, zob. Gadomski 1981, s. 32. Obraz wzmiankowany w protokole wizytacyjnym archidiakona s¹deckiego Jana Januszowskiego z 1608 roku: In maiori [altare] structura humilis [ ] picta cum imagine B.V.M., Sancto Michaele et S. Joanne Evangelista, cyt. za 291 Innych obrazów starych nie ma ani w koœciele, ani na strychu. Nikt ju¿ o nich nie wie, dopisek o³ówkiem na lewym marginesie wprost przecz¹ by dawniej by³y. s. 156 rêkopisu: z wycieczki w r. 1890 [sic!] Wysp. teka III, Chrzcielnica kamienna w kszta³cie kielicha na nodze okr¹g³ej pokrytej rzeŸbion¹ ³usk¹ str. 42 czy dachówk¹, nodus i czara wieloboczna o œcianach g³adkich, zap. z XVII w. (fig. )1510. tam¿e: Wysp. teka III, str. 43 Okucie drzwi wejœcia bocznego (fig. )1511 przypomina okucie w Kroœcienku ni¿nem1512.

Dzwon na wie¿y, doœæ du¿y z napisem: Anno Domini 1364, widocznie fa³szywym. Odlew i litery napisu s¹ z w. XVIII, cyfry arabskie, których u nas w r. 1364 nie u¿ywano. Mo¿e przelany z dawniejszego, ale i na tamtym tak wczeœna data by³aby w¹tpliwa1513.

Ornaty w zakrystyi: trzy bardzo piêkne, restaurowane, wszystkie trzy maj¹ kolumny hafto- wane jedwabiami kolorowymi na srebrnem tle1514. Ornat ca³y zielony, stary.

Dawniejsze opisy. Obrazy dwa wiêksze „bizanckie” z XVI w.; na jednym z nich „Pocieszanie N.P.Ma- ryi”. Dwa ma³e, w wielkim o³tarzu: œ. Apolonia i œ. Barbara „bizanckie”. Œredni w w. o³tarzu: Zwiasto- wanie „bizanckie”, postaci na tle firanki, za któr¹ widaæ wnêtrze. Dzwon jeden z fa³szyw¹ dat¹ 1364 r., drugi z r. 1668. dopisek o³ówkiem na Series parochorum od r. 1550 (£epkowskiego noty rêkop. z r. 1851). lewym marginesie s. 157 rêkopisu: Wysp. Na stryszku (nad zakrysty¹ czy nad krucht¹?) s¹ 3 obrazy z XV w.: Zwiastowanie (zapewne rozdzielone teka III, str. 43 obrazek na 2 obrazy) i 3 œwiête. S¹ to mo¿e skrzyd³a i œrodek tryptyku1515 (z notat Wyspiañskiego i Mehoffera1516 i schemat tryptyku z wycieczki 18901517 r.) – patrz fig. 1518.

Gadomski 1981, s. 40, przyp. nr 163. Gadomski dowodzi, i¿ prawdopodobnie z powodu ciasnoty wnêtrza (starszego koœcio³a) nastawie o³tarza nadano w tym przypadku formê pojedynczej tablicy, na co wskazuje znane z tekstu wizytacji okreœlenie structura humilis, por. Gadomski 1981, s. 77. Zdaniem Gadomskiego, w obrazie z ¯eleŸnikowej widoczne s¹ wyraŸne efekty pos³ugiwania siê odbitkami graficznymi. Postaæ œw. Jana przypomina bowiem w uk³adzie przedsta- wienie tego samego œwiêtego na predelli o³tarza œw. Deokara w koœciele Œw. Wawrzyñca w Norymberdze i na innej norymberskiej predelli w Germanisches Nationalmuseum (2 æw. XV w.), wobec czego mo¿na domyœlaæ siê, i¿ we wszystkich tych przypadkach korzystano z tego samego wzoru, por. Gadomski 1981, s. 118, 129, il. 300-301; Labuda, Secomska 2004, s. 304-305, il. 424. Obraz z ¯eleŸnikowej jest ponadto pierwszym zachowanym przyk³adem trójoso- bowego przedstawienia reprezentacyjnego o uk³adzie kompozycyjnym pozwalaj¹cym na ³¹czenie – przy zachowaniu hierarchii œwiêtoœci – osób boskich otaczanym kultem powszechnym ze œwiêtymi czczonymi w oœrodkach lokalnych, Gadomski 2004, s. 267. Kompozycja utrzymana jest w stylu ca³ej grupy nastaw o³tarzowych zwi¹zanych z koœcio³ami Ziemi S¹deckiej i niektórymi szczegó³ami przypomina obraz Misericordiae Domini ze Zbylitowskiej Góry (uk³ad kotary i wzór na niej), czy te¿ nieco póŸniejszy tryptyk w Przydonicy (kwiat lilii w d³oniach Marii), tam¿e. 1509 W latach 1985-1986 konserwacjê obrazu przeprowadzi³a art. kons. Krystyna Stawowiak. W trakcie konser- wacji okaza³o siê, i¿ tablica (obecnie o wymiarach 147 x 107 cm) zosta³a w nieustalonym czasie znacznie obciêta, przede wszystkim od góry oraz z lewej strony, zaœ odwrocie podobrazia silnie zestrugano. Na obciêcie obrazu wska- zywaæ mog³a ju¿ wczeœniej zbyt ciasno „skadrowana” kompozycja, zw³aszcza w obrêbie postaci Micha³a Archanio³a, por. WUOZwNS, nr inw. 2750. 1510 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 410. Zachowana do dzisiaj w nowym koœciele parafialnym. Wzmiankowana w literaturze ju¿ u schy³ku XIX wieku, por. Tomkowicz 1891, s. 107. 1511 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 411 (u góry, z lewej). 1512 Dziœ okucia tego ju¿ nie ma, przepad³o najpewniej podczas rozbiórki starego koœcio³a. Analogia wskazana przez Tomkowicza to okucie z drzwi nieistniej¹cego ju¿ dzisiaj koœcio³a w Kroœcienku Wy¿nym, pod Krosnem, por. Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu kroœnieñskiego. Z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komenta- rzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, Kraków 2005, s. 134, 329 – 331, il. 184-186. 1513 Dzwonu tego nie ma ju¿ dziœ w koœciele. 1514 W Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie przechowywana jest kapa czerwona z brokatu jedwabnego, rokoko- wa, pochodz¹ca z koœcio³a w ¯eleŸnikowej, nr inw. MDT 592. 292 1515 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 411 (u góry, z prawej). Na podstawie zachowanego rysunku i notki Wyspiañskie- go, mo¿na domyœlaæ siê, i¿ wzmiankowany tu obraz przedstawiaj¹cy „3 œwiête”, jest w istocie zachowan¹ do dziœ tablic¹ z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem w otoczeniu œœ. Micha³a Archanio³a i Jana Ewangelisty. Jak zaœwiadcza bowiem Tomkowicz, w koñcu XIX wieku, obraz ten by³ przemalowaniem ca³kiem zepsuty. On sam te¿ w Michale Archaniele widzia³ postaæ jakiejœ œwiêtej niewiasty (zob. wy¿ej). W tym miejscu warto równie¿ zwróciæ uwagê na wzmiankowane przez Wyspiañskiego skrzyd³a ze scen¹ Zwiastowania oraz sugestiê, i¿ mog¹ one stanowiæ jedn¹ ca³oœæ z obrazem œrodkowym, na którym namalowano „3 œwiête”. Na podstawie przeprowadzonej ostatnio konserwacji wiemy, i¿ obraz ten zosta³ znacznie obciêty w czasach nowo¿ytnych. Fakt ten zdaje siê rejestrowaæ rysunek Wyspiañskiego, gdzie skrzyd³a s¹ znacznie wy¿sze od obrazu œrodkowego. Byæ mo¿e zatem Wyspiañski zasta³ w 1889 roku na strychu koœcio³a w ¯eleŸnikowej ca³y tryptyk, z którego do naszych czasów przetrwa³ jedynie silnie obciêty obraz œrodkowy? Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 99, 222, 227. Tomkowicz poszukiwa³ w lecie 1893 roku skrzyde³ zanotowanych przez Wyspiañskiego w ¯eleŸnikowej, ale ich nie znalaz³. O pomoc w ich odnalezieniu prosi³ nawet biskupa tarnowskiego I. £obosa. Bezskutecznie! Nie wiadomo, co siê z tablicami tymi sta³o, a œladem akcji poszukiwawczej Tomkowicza jest jedynie list proboszcza ¿eleŸnickiego ks. Paw³a Jende, który stara³ siê wyjaœniæ biskupowi kulisy zaginiêcia obrazów, zob. £opatkiewicz T. 2006, s. 309-310, zob. tak¿e Aneksy, poz. 7a. 1516 Wycieczkê do ¯eleŸnikowej Stanis³aw Wyspiañski odby³ 19 sierpnia 1889 roku samotnie, bez udzia³u Józefa Mehoffera, którego listem jedynie informowa³ o tym fakcie nastêpuj¹co: O 1éj idê do ¯eleŸnikowej, — koœció³, w ³ad- ném po³o¿eniu, — chrzcielnica — obraz przemalowany z XVego wieku. — — Inny obraz z podpisem »£usz[cz]kiewicz — Sassoferato 1887« — czyby to nie by³o malowanie naszego Profesora. — Na strychu mnóstwo materii bogatych — (czêœæ zabra³em.—). — — Na strychu oprócz tego 3 obrazy z XV wieku. Zwiastowanie, i 2 skrzyd³a z jakiegoœ tryptyku — zupe³nie podobne i pokrewne tym, jakie znalaz³em w Kamionce. — Nie mia³em czasu ich rysowaæ. Mam nadziejê zobaczyæ siê z niemi w Muzeum. (Ks. proboszcz nazywa siê Jendel [Pawe³ Jende – przyp. nasz PT£ ] — jest t³usty i niem³ody.)., por. Stanis³aw Wyspiañski – listy zebrane. Listy Stanis³awa Wyspiañskiego do Józefa Mehoffera , op. cit., poz. 9, s. 36. Obrazu pêdzla £uszczkiewicza – malowanego we w³oskim Sassoferato (ko³o Ancony) w 1887 roku – nie ma ju¿ niestety w ¿eleŸnikowskim koœciele, dlatego te¿ nie sposób odpowiedzieæ dziœ na w¹tpliwoœæ Wyspiañskiego. 1517 B³¹d pisarski Tomkowicza – chodzi tu o rok 1889. 1518 Zob. Czêœæ ilustracyjna, il. 411 (u do³u).

293 294 Wykaz Ÿróde³ i prac cytowanych przez Stanis³awa Tomkowicza

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego Bernardyñskiego we Lwo- wie. W skutek fundacyi œp. Alexandra hr. Stadnickiego wydane staraniem Galicyjskiego Wydzia³u Krajo- wego, t. 1-25, Lwów 1868-1935 Album Studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 1, Ab Anno 1400 ad Annum 1489 Ed. Pauli ¯egota et Bole- s³aw Ulanowski, Kraków 1887; t. 2, Ab Anno 1490 ad Annum 1551 Ed. Adam Chmiel, Kraków 1892; t. 3, 2, Ab Anno 1551 ad Annum 1606 Ed. Adam Chmiel, Kraków 1904 Baliñski Micha³, Lipiñski Tymoteusz, Staro¿ytna Polska pod wzglêdem historycznym, jeograficznym i staty- stycznym opisana przez , Warszawa 1843/1846 Balzer Oskar, Genealogia Piastów, Kraków 1895 Bêbynek W³adys³aw, Starostwo Muszyñskie w³asnoœæ biskupstwa krakowskiego, Lwów 1914 Bia³kowski Leon, Ziemia sandecka, (odb. z „Przegl¹du Historycznego”, t. 12, z. 1, 2, 3), Warszawa 1911 Bogdalski Czes³aw, B³ogos³awiona Kinga, jej ¿ywot i dzie³a. W szeœæsetn¹ rocznicê œmierci skreœli³ O. Czes³aw Bogdalski. Z oœmnastu rycinami, Kraków 1892 Bukowski Julian, Dzieje reformacyi w Polsce, od wejœcia jej do Polski a¿ do jej upadku. Wed³ug najnowszych Ÿróde³ zebra³ i opracowa³ t. 1, Pocz¹tki terytorialne rozprzestrzenienia siê reformacyi. Z map¹ dyecezyi krakowskiej XVI wieku, Kraków 1883, t. 2, Polityczny wzrost i wzmaganie siê reformacyi a¿ do sejmu w r. 1558/9, Kraków 1886 Cracovia artificum 1300-1500, wyd. Jan Ptaœnik, „ród³a do Historyi Sztuki i Cywilizacyi w Polsce”, wydaw- nictwo Komisyi do Badania Historyi Sztuki w Polsce Akademii Umiejêtnoœci, t. 4, Kraków 1917 Czarnowski Jan Nepomucen, Dwaj Zygmunci Jagielloni czyli Polska w I po³owie XVI wieku. Opowiadanie skreœlone przez Autora Ukrainy i Zaporo¿a. Z 4-ma portretami, cz. 1, 2, Warszawa 1859 Czo³owski Aleksander, Sprawa sporu granicznego przy Morskiem Oku. Wywód historyczno-prawny z piêcioma kartami. Napisa³ z polecenia Wydzia³u Krajowego , Lwów 1894 D¹browski Jan, Z czasów £okietka. Studya nad stosunkami polsko-wêgierskimi w XIV w., cz. 1, Kraków 1916 Dembiñski Stefan, Rok 1846. Kronika dworów szlacheckich zebrana na piêædziesiêcioletni¹ rocznicê smutnych wypadków lutego przez , Jas³o 1896 Diplomata monasterii Clarae Tumbae prope Craoviam. Zbiór dyplomatów klasztoru Mogilskiego przy Krako- wie, wyd. Eugeniusz Janota, Kraków 1865 D³ugosz Jan, Historiae Polonicae libri XII, wyd. Aleksander PrzeŸdziecki, Kraków 1863-1864 D³ugosz Jan, Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, wyd. Aleksander PrzeŸdziecki, t. 1-3, Kraków 1863- 1864 Fija³ek Jan Nepomucen, Studia do dziejów uniwersytetu krakowskiego i jego wydzia³u teologicznego w XV wieku. W Piêæsetn¹ rocznicê za³o¿enia wydzia³u teologicznego w Krakowie. Przedstawi³ Ks. Dr , prof. c.k. uniwersytetu we Lwowie, Kraków 1898 Grabowski Ambro¿y, Skarbniczka naszej archeologji obejmuj¹ca œredniowiekowe pomniki wojennego budow- nictwa Polaków, wiadomoœci do dziejów sztuk piêknych w Polsce, oraz wspomnienia z naszej przesz³oœci i t.p. Przez Z 39 wizerunkami baszt i bram krakowskich, Lipsk 1854 295 Helcel Antoni Zygmunt, Starodawne prawa polskiego pomniki, poprzedzone wywodem historyczno-krytycznym tak zwanego prawodawstwa wiœlickiego Kazimierza Wielkiego wyda³ , t. 1, Kraków 1856, t. 2, Kraków 1870 Hoszowski Konstanty, ¯ywot Andrzeja Zawiszy Trzebickiego, biskupa krakowskiego, Kraków 1861 Inscriptiones clenodiales ex libris iudicialibus palatinatus Cracoviensis. Collegit et edidit Boleslaus Ulanowski, Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 7, z. 3, Kraków 1885 Janota Eugeniusz, Przewodnik o wycieczkach na Babi¹ Górê, do Tatr i Pienin, Kraków 1860 Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej œw. Wac³awa. Wyda³ i przypisami objaœni³ Franciszek Piekosiñski, cz. 1, 2, Monumenta medii aevi historica res gestes Poloniae illustrantia, t. 1, 8, Kraków 1874 Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego. Z polecenia i nak³adem Zak³adu Narodowego im. Ossoliñskich wydali Wojciech Kêtrzyñski i Stanis³aw Smolka, cz. 1, Obejmuj¹ca rzeczy od roku 1105 do roku 1399, wyda³ W. Kêtrzyñski; cz. 2, Obejmuj¹ca rzeczy od roku 1401 do roku 1506, cz. 3, Indeks miejscowo- osobowy. U³o¿y³ Aleksander Hirschberg, Lwów 1875 Kodeks dyplomatyczny Ma³opolski. Wyda³ i przypisami objaœni³ Franciszek Piekosiñski, t. 1, 2, 3, 4, Monumenta medii aevi historica res gestes Poloniae illustrantia, t. 3, 9, 10, 17, Kraków 1874/1905 Kodeks dyplomatyczny Polski obejmuj¹cy przywileje królów polskich, wielkich ksi¹¿¹t litewskich, bulle papie- skie jako te¿ wszelkie nadania prywatne mog¹ce pos³u¿yæ do wyjaœnienia dziejów wewnêtrznych krajo- wych dot¹d nigdzie nie drukowane, od najdawniejszych czasów a¿ do roku 1506, wydany za staraniem i prac¹ Leona Rzyszczewskiego i Antoniego Muczkowskiego, t. 1, Wzbogacony przypisami a¿ do Nr CVII przez Antoniego Zygmunta Helcla, Warszawa 1847; t. 2, cz. 1, Warszawa 1848; t. 2, cz. 2, Warszawa 1852; t. 2, cz. 3, Regesta alfabetyczne osób, miejsc i wyrazów techn. do obu czeœci tomu 2, Warszawa 1853; t. 3, Wyda³ Julian Bartosiewicz, Warszawa 1858 Ko³aczkowski Julian, Wiadomoœci tycz¹ce siê przemys³u i sztuki w dawnej Polsce. Napisa³ , Kraków 1888 Kronbach Emanuel, Darstellungen aus den Königreiche Galizien insbesondere der Karpathen im Sandecer Kreise mit 30 mehlerischen Ansichten, 20 Vorstellungen der Trackten historisch, statistisch, topographisch und ethnographischen Bemerkungen über Lage, Gränzen, Grösse, Bevölkerung physische und politische Beschaffenheit, dann der Administration des ganzen Kreises verfasst und herausgegeben. Von , [Wien] 1820 Kuropatnicki Ewaryst Andrzej, Geografia albo dok³adne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi, Lwów 1858 Kutrzeba Stanis³aw, S¹dy ziemskie i grodzkie w wiekach œrednich, cz. 1, Województwo krakowskie (1374-1501), Kraków 1901 £epkowski Józef, Opis archeologiczny Tarnowa i obu S¹czów, „Kalendarz Powszechny Juliusza Wildta 1857”, Kraków 1856 £epkowski Józef, Jerzmanowski Józef, U³amek z podró¿y archeologicznej po Galicyi odbytej w r. 1849. Przez Okolica Podkarpacka obwód s¹decki, nadbitka z 116 i 117 poszytu „Biblioteki Warszawskiej”, t. 3, 1850. £êtowski Ludwik Stanis³aw, Katalog biskupów, pra³atów i kanoników krakowskich, t. 1, 2, 3, Kraków 1852; t. 4, Kraków 1853. £êtowski Ludwik Stanis³aw, Katedra krakowska na Wawelu, Kraków 1859 £uszczkiewicz W³adys³aw, Architektura najdawniejszych koœcio³ów franciszkañskich w Polsce. Przyczynek do historyi gotycyzmu, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, t. 4, 1891, s. 139-181 £uszczkiewicz W³adys³aw, Wyniki wycieczki naukowej w okolice S¹cza i Biecza, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, t. 4, 1891, s. LXXVII-XCIII Maciejowski Wac³aw Aleksander, Pierwotne dzieje Polski i Litwy zewnêtrzne i wewnêtrzne, Warszawa 1846 Matricularum regni Poloniae summaria, execussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo Varsoviensi asser- vantur, contexuit indicesque adiecit. Pars 1, 2, 3, 4, 5 vol. 1, wyd. Teodor Wierzbowski, Warszawa 1905- 1919

296 Mok³owski Kazimierz, Sztuka ludowa w Polsce. Napisa³ , cz. 1, Dzieje mieszkañ ludowych, cz. 2, Zabytki sztuki ludowej, Lwów 1903 Monumenta Historica Poloniae. Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae gentiumque finitimarum historiam illustrantia, wyd. Augustin Theiner, t. 1-3, Romae 1860-1864 Monumenta Poloniae Vaticana, t. 1, Acta Camerae Apostolicae 1207-1344, wyd. Jan Ptaœnik, Kraków 1913; t. 2, Acta Camerae Apostolicae 1344-1374, wyd. Jan Ptaœnik, Kraków 1913; t. 3, Analecta Vaticana 1206- 1366, wyd. Jan Ptaœnik, Kraków 1914 Morawski Szczêsny, S¹decczyzna przez (z mapkami i planami), [t. 1], Kraków 1863. Morawski Szczêsny, S¹decczyzna za Jagiellonów z miasty spiskiemu i ksiêstwem oœwiêcimskiem przez , t. 2, Kraków 1865. Niesiecki Kasper, Herbarz Polski, wyd. Jan Nepomucen Bobrowicz, t. 1-10, Lipsk 1839-1846 Odrzywolski S³awomir, Zabytki przemys³u artystycznego w Polsce. Zebra³ , Kraków 1891 Okolski Szymon, Orbis polonus, t. I, Kraków 1641 Pagaczewski Julian, Jase³ka krakowskie. Napisa³ , Kraków 1901 Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego. Przez zebrane i wydane r. p. 1584, „Biblioteka Polska”, wyd. Kazimierz Józef Turowski, Kraków 1858 Pawiñski Adolf, Polska XVI wieku pod wzglêdem geograficzno-statystycznym, t. III-IV, Ma³opolska, Warszawa 1886 (ród³a dziejowe, t. XIV) Piekosiñski Franciszek, Akta s¹du kryminalnego kresu muszyñskiego 1647-1765, Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 9, Kraków 1889 Piekosiñski Franciszek, Rycerstwo polskie wieków œrednich. Przez , t. 1, O dynastycznem szlachty polskiej pochodzeniu, Kraków 1896; t. 2, Obejmuje dwanaœcie pierwszych pokoleñ rycerstwa polskiego wieków œrednich, Kraków 1896; t. 3, Rycerstwo ma³opolskie w dobie piastowskiej 1200-1366, Kraków 1901/1902 Potkañski Karol, Kraków przed Piastami, (odb. z t. 35 „Rozpraw Wydzia³u Filozoficzno-Historycznego Akade- mii Umiejêtnoœci w Krakowie”, Kraków 1897 Prochaska Antoni, Szkice historyczne z XV wieku, Kraków 1884 Rastawiecki Edward, S³ownik malarzów polskich tudzie¿ obcych w Polsce osiad³ych lub czasowo w niej przeby- waj¹cych. Przez . Z do³¹czeniem 16 rycin wizerunków celniejszych artystów, t. 1 Warszawa 1850, t. 2, 1851, t. 3, 1857 Roczniki do dziejów Podtatrza i Œpi¿a z lat 1680-1748, spisane przez XX. Jana i Stanis³awa Owsiñskich, pro- boszczów Jazowska, wyd. Józef Jerzmanowski, Kraków 1858 Rosó³ Stanis³aw, Œwiêta Kinga i miasto S¹cz Stary. Szkic historyczno-monograficzny na pami¹tkê uroczystoœci 600 letniej rocznicy œmierci Œw. Kingi. Skreœli³ , Nowy S¹cz 1892 Rzymski Pawe³, Wyk³ad obrzêdów koœcielnych historyczny i duchowny z historyi koœcielnej, liturgii, z dzie³ przez znakomitych autorów o niej napisanych, niemniej z ducha tych¿e obrzêdów wyczerpniony, zebrany przez , Warszawa 1857 Sadowski Jan Nepomucen, Die Handelsstrassen der Griechen und Römer durch das Flussgebiet der Oder, Weichsel, des Dniepr und Niemen an die Gestade des Baltischen Meeres. Aus dem Polnischen von Albin Kohn, Jena 1877 Semkowicz W³adys³aw, Zyndram z Maszkowic (w piêæsetn¹ rocznicê), (odb. z „Przegl¹du Historycznego”, t. 11, z. 3), Warszawa 1911 Schematismus universi venerabilis cleri dioeceseos graeco catholicae Premislensis, Samboriensis et Sanocensis pro A.D. 1879, Przemyœl 1879 Schematismus Universi Venerabilis Cleri dioeceseos Tarnoviensis pro anno D. 1892, Tarnów 1891 Schematismus venerabilis cleri dioecesis Premisliensis ritus latini pro A.D. 1891, Przemyœl 1890.

297 Siarczyñski Franciszek, Obraz wieku panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego czyli obraz stanu, narodu i kraju wystawiaj¹cy: Religi¹, obyczaje, nauki, prawa i prawodawstwo, swobody szlachty Przez X. Franciszka Siarczyñskiego, t. 1, Poznañ 1843, t. 2 Poznañ 1858 Sikorski Bonawentura, Dziejowa wiadomoœæ o cudownym obrazie Przemienienia Pañskiego w koœciele farnym w Nowym S¹czu z dochowanym nabo¿eñstwem tego¿. Nowego i poprawionego wydanie drugie dzie³ka X. Gwardyana Konwentu Nowo-S¹deckiego, Nowy S¹cz 1889 Sikorski Bonawentura, Zbiór historyi, ³ask i cudów obrazu Przemienienia Pañskiego z przydatkiem ró¿nego nabo¿eñstwa i zupe³nych odpustów od œwitej Stolice Apostolskiej nadanych, Kraków 1767 S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owianskich. Pod. red. Filipa Sulimierskiego, Bro- nis³¹wa Chlebowskiego i W³adys³awa Walewskiego, t. 1-15, Warszawa 1880-1902 Sobieszczañski Franciszek Maksymilian, Wiadomoœci historyczne o sztukach piêknych w dawnej Polsce zawie- raj¹ce opis dziejów i zabytków budownictwa, rzeŸby, snycerstwa, malarstwa i rytownictwa, z krótk¹ wzmiank¹ o ¿yciu i dzie³ach znakomitszych artystów krajowych lub w Polsce zamieszka³ych. Zebra³ i wyda³ , t. 1, Warszawa 1847; t. 2, Warszawa 1849 Soko³owski Marian, Studia z dziejów sztuki i cywilizacji, Kraków 1899 Soko³owski Marian, Studia do historii rzeŸby w Polsce w XV i XVI w., „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce”, t. 7, Kraków 1906, s. 81-239 Sygañski Jan, Analekta sandeckie do XVI i XVII wieku. Przez Z planem miasta, Lwów 1905 Sygañski Jan, Arendy klasztoru starosandeckiego w XVI i XVII wieku. Przez (z 15 rycinami), Lwów 1904 Sygañski Jan, Historya Nowego S¹cza od wst¹pienia dynastyi Wazów do pierwszego rozbioru Polski, t. 1, Obraz dziejów wewnêtrznych miasta, t. 2, Obraz urz¹dzeñ cywilnych oraz ¿ycia mieszczañstwa w epoce Wazów (z 16 rycinami), Lwów 1901. Sygañski Jan, Historya Nowego S¹cza przez Ks. Jana Sygañskiego T.J., t. 3, Zabytki dziejowe miasta (z 21 rycinami) Lwów 1902 Sygañski Jan, Nowy S¹cz, jego dzieje i pami¹tki dziejowe. Szkic historyczny na pami¹tkê szeœæsetnej rocznicy za³o¿enia tego¿ miasta napisa³ na podstawie Ÿróde³ z 10 illustracjami, Nowy S¹cz 1892 Sygañski Jan, Z ¿ycia domowego szlachty sandeckiej w epoce dynastyi Wazów. Z 15 rycinami, Lwów 1910 Szajnocha Karol, Szkice historyczne, t. 1, Warszawa 1881 Teka Grona Konserwatorów Galicyi Zachodniej, t. 1-6, Kraków 1900-1916 Za³êski Stanis³aw, Œw. Kinga i jej klasztor staros¹decki. Szkic historyczny. Przez , Lwów 1882

298 Wykaz skrótów czêœciej cytowanych pozycji bibliograficznych

AAC – Acta Archaelogica Carpathica AM – Almanach Muszyny AS – Almanach S¹decki BHS – Biuletyn Historii Sztuki BHSiK – Biuletyn Histori Sztuki i Kultury FHA – Folia Historiae Artium KZS – Katalog zabytków sztuki w Polsce NP – Nasza Przesz³oœæ RHS – Rocznik Historii Sztuki RS – Rocznik S¹decki SAP – S³ownik artystów polskich i obcych w Polsce dzia³aj¹cych. Malarze, rzeŸbiarze, graficy, t. 1-7, 1971-2003 SHGWK – S³ownik Historyczno-Geograficzny Województwa Krakowskiego w Œredniowieczu SKHS – Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce, t. 1-9, 1877-1915 WUOZwNS – Wojewódzki Urz¹d Ochrony Zabytków – Delegatura w Nowym S¹czu

Adamczyk, Perkowska 1993 Adamczyk M., Perkowska U., Gospodarka komunalna, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka i S. P³azy, t. 2, Kraków 1993, s. 33-52 Bazielich 1939 Bazielich W., ¯ycie obyczajowe i kulturalne Starego S¹cza w XVII w., RS, t. 1, 1939, s. 21-100 Bazielich 1961 Bazielich W., Materia³y do historii szpitala, koœcio³a i prepozytury Œw. Krzy¿a w Starym S¹czu, NP, (14), 1961, s. 203-247 Bazielich 1966 Bazielich W., Klaryski staros¹deckie a sztuki piêkne w XVII i XVIII wieku, NP, (25), 1966, s. 179-220 Beiersdorf, Kornecki, Krasnowolski 1979 Beiersdorf Z., Kornecki M., Krasnowolski B., Sztuka Starego S¹cza, [w:] Historia Starego S¹cza od czasów najdawniejszych do 1939 roku. Praca zbiorowa pod red. H. Barycza, Kraków 1979, s. 304-340 Beiersdorf, Krasnowolski 1985 Beiersdorf Z., Krasnowolski B., Stary S¹cz. Zarys historii rozwoju przestrzennego, Kraków 1985 Beiersdorf, Krasnowolski 1992a Beiersdorf Z., Krasnowolski B., Rozwój przestrzenny, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 397- 420. Beiersdorf, Krasnowolski 1992b Beiersdorf Z., Krasnowolski B., Sztuka gotycka, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa-Kraków 1992, s. 199-291 Beiersdorf, Krasnowolski 1992c Beiersdorf Z., Krasnowolski B., Sztuka renesansu i manieryzmu, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa- Kraków 1992, s. 483-550 299 Bêbynek 1914 Bêbynek W., Starostwo muszyñskie, w³asnoœæ biskupstwa krakow- skiego, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, Dodatek do „Gazety Lwowskiej”, t. 42, 1914-1916, s. 11-22, 113-128, 211-223, 310-322, 408-421, 515-525, 610-623 Bochnak 1935 Bochnak A., Z dziejów malarstwa gotyckiego na Podkarpaciu, „Prace Komisji Historii Sztuki”, t. 6, 1934-1935, z. 1, s. 1–39 Bochnak, Pagaczewski 1959 Bochnak A., Pagaczewski J., Polskie rzemios³o artystyczne wieków œred nich, Kraków 1959 Brykowski 1981 R. Brykowski, Drewniana architektura koœcielna w Ma³opolsce XV wieku, Wroc³aw-Warszawa-Kraków-Gdañsk-£ódŸ 1981 Brykowski 1986 Brykowski R., £emkowska drewniana architektura cerkiewna w Pol- sce, na S³owacji i Rusi Zakarpackiej, Wroc³aw-Warszawa-Kraków- Gdañsk-£ódŸ 1986 Brykowski 1995 Brykowski R., Drewniana architektura cerkiewna na koronnych zie- miach Rzeczypospolitej, Warszawa 1995 Brykowski, Kornecki 1984 R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane koœcio³y w Ma³opolsce Po- ³udniowej, Wroc³aw-Warszaw-Kraków-Gdañsk-£odŸ 1984 Bubak 1992 Bubak J., S³ownik nazw osobowych i elementów identyfikacyjnych S¹decczyzny XV-XVII w. Imiona, nazwiska, przezwiska, cz. 1. A-M, cz. 2 N-¯, Kraków 1992 Cabalska 1992 Cabalska M., Pradzieje na tle przedhistorycznego osadnictwa S¹dec- czyzny, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 23-52 Chrzanowski, Kornecki 1982 Chrzanowski T., Kornecki M. Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982 Crossley 1985 Crossley P., Gothic Architecture in the Regin of Kazimir the Great, Church Architecture in Lesser Poland 1320-1380, Kraków 1985 Czajkowski 1999 Czajkowski J., Studia nad £emkowszczyzn¹, Sanok 1999 D³ugosz 1998 D³ugosz J., Duszpasterze i ¿ycie religijne miasta, [w:] Piwniczna Zdrój. Studia i szkice z dziejów miasta 1772-1998, pod red. prof. Józefa D³ugosza, Piwniczna-Zdrój 1998, s. 187-210 Dutkiewicz 1949 Dutkiewicz J. E., Ma³opolska rzeŸba œredniowieczna 1300-1450, Kraków 1949 Dziwik 1957 Dziwik K., S¹deczyzna wczesnoœredniowieczna (do koñca XIII wie- ku) w œwietle Ÿróde³ i dotychczasowego stanu badañ, RS, t. 3, 1957, s. 319-345 Dziwik 1960 Dziwik K., Majêtnoœæ ziemska Nowego S¹cza w wiekach œrednich, RS, t. 4, 1960, s. 53-69 Gadomski 1981 Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Ma³opolski 1420–1470, Warszawa 1981 Gadomski 1986 Gadomski J., Imagines Beatae Mariae Virginis Gratiosae. Ma³opol- ski typ Hodegetrii z XV wieku, FHA, t. 22, 1986, s. 29-47 Gadomski 1988 Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Ma³opolski 1460-1500, Warszawa 1988 Gadomski 1995 Gadomski J., Gotyckie malarstwo tablicowe Ma³opolski 1500-1540, Warszawa-Kraków 1995

300 Gadomski 2004 Gadomski J., Malarstwo tablicowe w Ma³opolsce, [w:] Dzieje sztuki polskiej, t. 2, cz. 3, Malarstwo gotyckie w Polsce. Synteza pod red. Adama S. Labudy i Krystyny Secomskiej, Warszawa 2004, s. 251- 305 Golachowski 1957 Golachowski K., Inwentarz archiwum miasta Nowego S¹cza z lat 1292-1772 (inwentarz idealny), RS, t. 3, 1957, s. 175-315 Guerquin 1984 Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984 Kapiszewski 1958 Kapiszewski H., Tysi¹clecie eremity polskiego. Œwirad nad Dunaj- cem, NP, (8), 1958, s. 45-81 Kapiszewski 1966 Kapiszewski H., Eremita Œwirad na ziemi rodzinnej, NP, (23), 1966, s. 65-103 Kapliczki 1983 Kapliczki, figury i krzy¿e przydro¿ne na terenie diecezji tarnowskiej. Szematyzm diecezji tarnowskiej1983, t. 1-2, Tarnów 1983 Kar³owska-Kamzowa 2004 Kar³owska-Kamzowa A., Malarstwo œcienne w Ma³opolsce, [w:] Dzieje sztuki polskiej, t. 2, cz. 3, Malarstwo gotyckie w Polsce. Synte- za pod red. Adama S. Labudy i Krystyny Secomskiej, Warszawa 2004, s. 93-110 Karmazyn-Kakowœkij 1975 Karmazyn-Kakowœkij W., Mystectwo ³emkiwœkoj cerkwy (De Arte Sacra Ecclesiarum Lemkoviensium), „Praci Fi³osoficzno-Humani- stycznoho Fakultetu”, t. 12, Romae 1975 Kiryk 1979a Kiryk F., Dzieje miasta w okresie staropolskim, [w:] Historia Starego S¹cza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, pod red. H. Barycza, Kraków 1979, s. 46-113 Kiryk 1979b Kiryk F., Zarys dziejów latyfundium staros¹deckiego, [w:] Historia Starego S¹cza od czasów najdawniejszych do 1939 roku, pod red. H. Barycza, Kraków 1979, s. 116-163 Kiryk 1992a Kiryk F., Pocz¹tki miasta, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 85-96 Kiryk 1992b Kiryk F., Tylicz. Ze studiów nad miastami i miasteczkami w rejonie osadnictwa ³emkowskiego w okresie przedrozbiorowym, [w:] £emko- wie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, Rzeszów 1992, s. 183-198 Kiryk 1999 Kiryk F., S¹decka Pani, RS, t. 27, 1999, s. 9-19. Ko³odziejski 1992 Ko³odziejski S., Œredniowieczne budowle warowne w dolinie Dunaj- ca w œwietle nowszych badañ, RS, t. 20, 1992, s. 9-34 Ko³odziejski 1996 Ko³odziejski S., Uwagi o œredniowiecznym budownictwie obronnym biskupów krakowskich, „Teki Krakowskie”, t. 3, 1996, s. 135-149 Kopera 1925 Kopera F. Dzieje malarstwa w Polsce, t. 1, Kraków 1925 Kopera, Kwiatkowski 1929 Kopera F., Kwiatkowski J. Obrazy polskiego pochodzenia w Muze- um Narodowym w Krakowie. Wiek XIV-XVI, Kraków 1929 Kornecki 1958 Kornecki M., Nieznane zabytki rzeŸby gotyckiej w województwie kra- kowskim, „Wiadomoœci Konserwatorskie”, t. 5, 1958, s. 74-82, il. 43-55. Kornecki 1972 Kornecki M., Koœcio³y Diecezji Tarnowskiej, [w:] Rocznik Diecezji Tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972 Kornecki 1990 Kornecki M., B³. Kinga – pami¹tki, obiekty kultu, dzie³a sztuki, „Cur- renda”, 1990, nr 1-3, s. 87-129 301 Kornecki 1991 M. Kornecki, Sztuka cerkiewna na terenie diecezji tarnowskiej i jej losy po 1945 r., „Currenda”, 1991, nr 1-3, s. 131-144 Kornecki 1996 Kornecki M., Z dziejów sztuki „pañstwa muszyñskiego” dawnego dominium biskupów krakowskich w Beskidzie S¹deckim, „Teki Kra- kowskie”, t. 3, 1996, s. 25-72 Kornecki 1997 Kornecki M., Z dziejów sztuki „pañstwa muszyñskiego” dawnego dominium biskupów krakowskich w Beskidzie S¹deckim (dokoñcze- nie). Malarstwo, rzeŸba i rzemios³o artystyczne, „Teki Krakowskie”, t. 4, 1997, s. 23-56 Kornecki 1999 Kornecki M., Koœcio³y drewniane w Ma³opolsce. Zagadnienie uwa- runkowañ oraz systematyki typów i form architektury (od œrednio- wiecza do XX wieku), Kraków 1999 Kornecki, Ma³kiewiczówna 1984 Kornecki M., Ma³kiewiczówna H., Ma³opolska, [w:] J. Domas³owski, A. Kar³owska-Kamzowa, M. Kornecki, H. Ma³kiewiczówna, Gotyc- kie malarstwo œcienne w Polsce, Poznañ 1984, s. 13-77 Kowalski, Fischer 1992 Kowalski L., Fischer S., ¯ywot b³. Kingi i dzieje jej kultu, Tarnów 1992 Kracik 1992a Kracik J., Œrodowisko koœcielne, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 179-188 Kracik 1992b Kracik J., Kontrreformacja i katolicka reforma, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 411-435 Krasnowolski 2004 Krasnowolski B., Lokacyjne uk³ady urbanistyczne na obszarze Zie- mi Krakowskiej w XIII i XIV wieku. Czêœæ II. Katalog lokacyjnych uk³adów urbanistycznych, Kraków 2004 Kuczyñska 1984a Kuczyñska J., Œredniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce, RHS, t. 14, 1984, s. 5-79 Kuczyñska 1984b Kuczyñska J., Œredniowieczne chrzcielnice kamienne w Polsce. Kata- log, Lublin 1984 Kumor 1964 Kumor B., Archidiakonat s¹decki. Opracowanie materia³ów Ÿród³o- wych do atlasu historycznego Koœcio³a w Polsce, „Archiwa, Biblio- teki i Muzea Koœcielne”, t. 8, 1964, s. 271-304; t. 9, 1964, s. 93-286 Kumor 1967 Kumor B., Szkolnictwo w S¹deczyŸnie w okresie przedrozbiorowym, RS, t. 8, 1967, s. 335-368 Kumor 1969 Kumor B., Szpitalnictwo w S¹deczyŸnie w okresie przedrozbiorowym, RS, t. 10, 1969, s. 221-263 Kumor 1988 Kumor B., Kolegiata œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu i jej oddzia³y- wanie religijno-kulturalne (1448-1791), RS, t. 19, 1988-1990, s. 21- 34 Kumor 1993a Kumor B., ¯ycie religijne, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka i S. P³azy, t. 2, Kraków 1993, s. 83-110. Kumor 1993b Kumor B., Parafia i ¿ycie religijne, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹- cza, pod red. F. Kiryka i S. P³azy, t. 2, Kraków 1993, s. 319-338. Kumor 1996 Kumor B., Osadnictwo ³emkowskie i sieæ parafialna w kluczu muszyñ- skim biskupstwa krakowskiego (do 1780), RS, t. 14, 1996, s. 9-23 KZS 1951 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, woj. krakowskie, pod. red. J. Szablowskiego, z. 10, Powiat Nowos¹decki, oprac. A. Misi¹g-Bo- cheñska, miasto Nowy S¹cz oprac. T. Dobrowolski, Warszawa 1951

302 Labuda, Secomska 2004 Katalog zabytków pod redakcj¹ Adama S. Labudy i Krystyny Se- comskiej przy wspó³udziale Andrzeja W³odarka oraz Tamary £oziñ- skiej, Anny Paliñskiej i Witolda R¹czkowskiego, [w:] Dzieje sztuki polskiej, t. 2, cz. 3, Malarstwo gotyckie w Polsce, pod red. Adama S. Labudy i Krystyny Secomskiej, Warszawa 2004 Leñczyk 1983 Leñczyk G., Katalog grodzisk i zamczysk z terenu Ma³opolski, Kra- ków 1983 Lepszy 1906 Lepszy L., Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, „Teka Grona Konser- watorów Galicji Zachodniej”, t. 2, 1906, s. 319-342 Leœniak 1992a Leœniak F., ¯ycie gospodarcze, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 341-392 Leœniak 1992b Leœniak F., Mieszkañcy, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 393-410 Leœniak 1992c Leœniak F., Obszar miasta, zasiedlenie i stosunki w³asnoœciowe, [w:] Dzieje miasta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 309-325 Lustracja 1659-1664 Lustracja województwa krakowskiego 1659-1664, cz. 1-3, wyd. A. Falniowska-Gradowska i F. Leœniak, Warszawa 2005 Lustracja 1765 Lustracja województwa krakowskiego 1765, cz. 1, Powiaty s¹decki, szczyrzycki, biecki, czchowski oraz ksiêstwa zatorskie i oœwiêcim- skie, wyd. A. Falniowska-Gradowska, Warszawa 1973 £opatkiewicz 2005 £opatkiewicz T., Kolekcja szkicowników uczniów krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych w zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagielloñskiego. Nieznane rysunki S. Wyspiañskiego, J. Mehoffera i innych z wycie- czek z W. £uszczkiewiczem w latach 1888-1892, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego”, nr 1277, „Opuscula Musealia”, 2005, z. 14, s. 41-88 £opatkiewicz T. 2006 £opatkiewicz T., Miêdzy pedagogik¹ a inwentaryzacj¹ zabytków. Naukowo-artystyczne wycieczki W³adys³awa £uszczkiewicz z ucznia- mi krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych w latach 1888-1893, mps pra- cy doktorskiej w zbiorach Archiwum Uniwersytetu Jagielloñskiego, sygn. Dokt. 2006/117 £opatkiewicz P. 2007 £opatkiewicz P., O znaczeniu rêkopiœmiennych inwentarzy zabytków Stanis³awa Tomkowicza dla badañ nad gotyckim malarstwem tabli- cowym Ma³opolski, [w:] Artifex doctus. Studia ofiarowane profesoro- wi Jerzemu Gadomskiemu w siedemdziesi¹t¹ rocznicê urodzin, t. 2, Kraków 2007, s. 201-213 £uszczkiewicz 1891a £uszczkiewicz W., Wyniki wycieczki naukowej w okolice S¹cza i Bie- cza, SKHS, t. 4, 1891, s. LXXVII-XCIII £uszczkiewicz 1891b £uszczkiewicz W., Architektura najdawniejszych koœcio³ów francisz- kañskich w Polsce. Przyczynek do historyi gotycyzmu, SKHS, t. 4, 1891, s. 139-181 £uszczkiewicz 1895 £uszczkiewicz W., Z wycieczki z uczniami w roku 1892, „Wiadomo- œci Numizmatyczno-Archeologiczne”, t. 2, 1895, nr 1 (23), szp. 273- 277, nr 2-3 (24-25), szp. 289-310 Marsza³ek 1993 Marsza³ek J., Katalog grodzisk i zamczysk w Karpatach, Warszawa 1993

303 Migra³a 2000 Migra³a L., Bazylika œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, Nowy S¹cz 2000 Mrozowski 1994 Mrozowski P., Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa 1994 Mrukówna 1982 Mrukówna J., Zwi¹zki D³ugosza z Nowym S¹czem i obraz tego mia- sta w jego dzie³ach, RS, t. 17, 1982, s. 5-32 Olszewski 1965 Olszewski A. M., O kilku grupach póŸnogotyckiej rzeŸby ma³opol- skiej, [w:] PóŸny gotyk. Studia nad sztuk¹ prze³omu œredniowiecza i czasów nowych. Materia³y sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Wroc³aw 1962, Warszawa 1965, s. 277-287 Olszewski 1973 Olszewski A. M., Warsztat rzeŸbiarski Mistrza Pasji Przydonickiej, FHA, t. 9, s. 75-87 Olszewski 1975 Olszewski A. M., Pierwowzory graficzne póŸnogotyckiej sztuki ma³o- polskiej, Wroc³aw-Warszawa-Kraków-Gdañsk 1975 Paw³owski 1967 Paw³owski E., S¹cz i Naszacowice. Pochodzenie i dzieje nazw Nowe- go i Starego S¹cza oraz nazw z nimi zwi¹zanych, RS, t. 8, 1967, s. 291- 310 Paw³owski 1969 Paw³owski E., Przesz³oœæ S¹deczyzny w œwietle nazw miejscowych, RS, t. 10, 1969, s. 169-138 Pieñkowska 1958 Pieñkowska, Wa¿niejsze badania odkrywkowe i odkrycia zabytko- wych malowide³ œciennych na terenie woj. krakowskiego w latach 1951-1958, „Wiadomoœci Konserwatorskie”, t. 5, 1958, s. 38-50. Pieñkowska 1971 Pieñkowska H., Ikony s¹deckie XVII i XVIII wieku (ze zbiorów Muze- um w Nowym S¹czu), RS, t. 12, 1971, s. 573-618 Pieradzka 1939 Pieradzka K., Na szlakach £emkowszczyzny, Kraków 1939 Pietrusiñska 1971 Pietrusiñska M., Katalog i bibliografia zabytków, [w:] Dzieje sztuki polskiej, t. 1, Sztuka polska przedromañska i romañska do schy³ku XIII wieku, pod red. Micha³a Walickiego, Warszawa 1971 Pietrzak 2001a Pietrzak S., Koœció³ w Tropiu jako naddunajecki œlad œw. Œwierada, [w:] Œwiêty Œwierad i jego czasy. Materia³y z sympozjum naukowego w Tropiu 10-11 lipca 1998, pod red. ks. S. Pietrzaka, Nowy S¹cz 2001, s. 280-290 Pietrzak 2001b Pietrzak S., Œw. Œwierad z pocz¹tek chrystianizacji w Ma³opolsce XI wieku, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5, Pocz¹tki chrzeœcijañstwa w Ma- ³opolsce, Krosno 2001, s. 81-107 P³aza 1968 P³aza S., So³ectwa w powiecie s¹decko-czchowskim w. XIII-XVIII, RS, t. 9, 1968, s. 6-148 Polak-Trajdos 1970 Polak-Trajdos E., Wiêzi artystyczne Polski ze Spiszem i S³owacj¹ od po³owy XV do pocz¹tków XVI wieku. RzeŸba i malarstwo, Wroc³aw- Warszawa-Kraków 1970 Poleski 2004 Poleski J., Wczesnoœredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, Kra- ków 2004 PrzeŸdziecki, Rastawiecki 1853-1855 PrzeŸdziecki A., Rastawiecki E., Wzory Sztuki œredniowiecznej, cz. 1, Warszawa-Pary¿ 1853-1855 PrzeŸdziecki, Rastawiecki 1855-1858 PrzeŸdziecki A., Rastawiecki E., Wzory Sztuki œredniowiecznej, cz. 2, Warszawa 1855-1858

304 Rajman 1992a Rajman J., Osadnictwo okolic Nowego S¹cza i kszta³towanie siê strefy podmiejskiej œredniowiecznego miasta (XIII-XV w.), [w:] Dzieje mia- sta Nowego S¹cza, pod red. F. Kiryka, t. 1, Warszawa 1992, s. 53-84 Rajman 1992b Rajman J., Szpital i klasztor œw. Ducha w Nowym S¹czu w póŸnym œredniowieczu, RS, t. 20, 1992, s. 41-66 Rejestr poborowy 1680 Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680 wraz z aneksem miast wed³ug rejestru z roku 1655, wyd. E. Trzyna i S. ¯y- ga, pod red. St. Inglota, Wroc³aw 1959 Rutkowska-P³achciñska 1961 Rutkowska-P³achciñska A., S¹deczyzna w XIII i XIV wieku. Prze- miany gospodarcze i spo³eczne, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1961 Samek 1984 Samek J., Polskie rzemios³o artystyczne. Czasy nowo¿ytne, Warsza- wa 1984 Smulikowska 1989 Smulikowska E., Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wroc³aw- Warszawa-Kraków-Gdañsk-£odŸ 1989 Spis dokumentacji 1975 Spis dokumentacji konserwatorskich zabytków ruchomych, cz. 1 (dla zabytków znajduj¹cych siê poza muzeami), „Biblioteka Muzealnic- twa i Ochrony Zabytków”, Warszawa 1975 Stamirski 1957 Stamirski H., S¹deczyzna w roku 1629, RS, t. 3, 1957, s. 86-158 Stamirski 1961 Stamirski H., Zarys rozwoju miasta Piwnicznej (lata 1348-1807), Nowy S¹cz 1961 Stamirski 1965 Stamirski H., Rozmieszczenie punktów osadniczych S¹deczyzny w cza- sie (do r. 1572) i w przestrzeni, RS, t. 6, 1965, s. 1-43 Stamirski 1966 Stamirski H., Przesz³oœæ £¹cka (l. 1251-1782), Nowy S¹cz 1966 Stamirski 1968 Stamirski H., Poprawki i uzupe³nienia prac historycznych o S¹de- czyŸnie, RS, t. 9, 1968, s. 371-418 Stamirski 1971 Stamirski H., Muszyna i jej starostowie do roku 1781, RS, t. 12, 1971, s. 5-78 Szafran 1993 Szafran B., Kronika konserwatorska województwa nowos¹deckiego za lata 1981-1990, RS, t. 21, 1993, s. 278-287 Szczebak 1987 Szczebak W., Œwiêty Œwierad w koœcio³ach i kaplicach diecezji tar- nowskiej, „Tarnowskie Studia Teologiczne”, t. 10, cz. 2, s. 466-480 Szyd³owski 1922 Dzwony starodawne z przed R. 1600 na obszarze b. Galicji. Na pod- stawie materja³ów zebranych i opracowanych przez dra Karola Ba- deckiego, Prof. dra Feliksa Koperê dra Stanis³awa Tomkowicza oraz w³asnych zredagowa³ i opatrzy³ wstêpem dr Tadeusz Szyd³owski, Kraków 1922 Szymañski 1970 Szymañski S., Wystroje malarskie koœcio³ów drewnianych, Warsza- wa 1970 Œlusarek 2002 Norbertanie i Jezuici. Wspólne dziedzictwo fundacji jagielloñskiej w Nowym S¹czu. Katalog wystawy w Muzeum Okrêg. w Nowym S¹czu, VI-XI 2002, pod red. Roberta Œlusarka, Nowy S¹cz 2002 Œwiszczowski 1957 Œwiszczowski S., Materia³y do dziejów kolegiaty œw. Ma³gorzaty w Nowym S¹czu, RS, t. 3, 1957, s. 1-87 Œwiszczowski 1982 Œwiszczowski S., Materia³y do dziejów koœcio³a klasztornego SS. Klarysek w Starym S¹czu, RS, t. 17, 1982, s. 291-296 Tazbir 1967 Tazbir J., Arianizm w ziemi s¹deckiej, RS, t. 8, 1967, s. 311-334

305 TGKGZ 1900 Z protoko³ów posiedzeñ Grona, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 1, 1900, s. 333-465 Tomkowicz 1891 Tomkowicz S., Gothische Taufbecken aus der Umgegend von San- dez und Gorlice in Galizien, „Mittheilungen der K. K. Central-Com- misson zur Erforschung und Erhaltung der Kunst und historischen Denkmale”, 1891, s. 106-109 Urban 2002 Urban W., Rytro w materia³ach Ÿród³owych do koñca XVIII wieku, RS, t. 30, 2002, s. 126-138 Walicki 1935 Walicki M., Polska sztuka gotycka. Katalog Wystawy zorganizowa- nej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przesz³oœci w Warsza- wie (kwiecieñ-maj 1935), Warszawa 1935 Walicki 1938 Walicki M., Malarstwo polskie XV wieku, Warszawa 1938 Walicki 1961 Walicki M., Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny manieryzm, Warszawa 1961 Walicki 1971 Dzieje sztuki polskiej, t. 1, Sztuka polska przedromañska i romañska do schy³ku XIII wieku, pod red. Micha³a Walickiego, Warszawa 1971 W³odarek 1995 Katalog zabytków pod red. Andrzeja W³odarka, [w:] Dzieje sztuki polskiej, t. 2, Architektura gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyñskiego, Warszawa 1995 ¯aki 1960 ¯aki A., O po³o¿eniu wczesnoœredniowiecznego S¹cza, RS. t. 4, 1960, s. 1-51

306 Aneksy

307 1

Kalendarium objazdów terenowych Stanis³awa Tomkowicza po powiecie s¹deckim

Uk³ad alfabetyczny

Barcice 17/5 1893 Biegonice 17/5 1893 Chomranice 23/8 1895 Czarny Potok 1/8 1895 Jakubkowice 30/8 1894 Jazowsko 6/2 1892, 29/7 1892, 15/5 1893 Klêczany 23/8 1895 Krynica 1893, 1895 Librantowa 1895 £¹cko 29/7 1892, 18/5 1893, 2/8 1895, 3/9 1895 Mochnaczka W. i N. 1919, 1922 Mostki 30/7 1895, 3/9 1895 Moszczenica Ni¿na 7/2 1892, 17/5 1893 i wrzesieñ 1893 Muszyna 13/9 1893, 11/9 1895 Muszynka 11/9 1895 Nawojowa 2/5 1894 Nowy S¹cz 18/10 1887, 12/10 1892, 14/9 1895 Piwniczna 13/9 1893 Podole 15/9 1891, 15/9 1893 PowroŸnik 1902 Przydonica 15/9 1891, 15/9 1893 Rdziostów 23/8 1895 Ro¿nów 9/7 1888 Rytro 13/9 1893 Siedlce 29/5 1895 Stary S¹cz 18/10 1887, 17/3 1891, 6/2 1892, maj 1893, 17/5 1893,13/9 1893, 30/7 1894, 3/9 1895, 1919 Têgoborze 15/9 1891, 17/5 1892, 1923 Tylicz 11/9 1895 Wielog³owy 15/9 1891 Witowice Dolne 1895 Zbyszyce 15/9 1891, 17/5 1892, 9/11 1892 ¯eleŸnikowa 18/5 1893

308 Uk³ad chronologiczny

Nowy S¹cz wtorek 18/10 1887 Rytro œroda 13/9 1893 Stary S¹cz wtorek 18/10 1887 Stary S¹cz œroda 13/9 1893 Ro¿nów poniedzia³ek 9/7 1888 Podole pi¹tek 15/9 1893 Stary S¹cz wtorek 17/3 1891 Przydonica pi¹tek 15/9 1893 Podole wtorek 15/9 1891 Nawojowa œroda 2/5 1894 Przydonica wtorek 15/9 1891 Stary S¹cz poniedzia³ek 30/7 1894 Têgoborze wtorek 15/9 1891 Jakubkowice poniedzia³ek 30/8 1894 Wielog³owy wtorek 15/9 1891 Krynica 1895 Zbyszyce wtorek 15/9 1891 Librantowa 1895 Jazowsko sobota 6/2 1892 Witowice Dolne 1895 Stary S¹cz sobota 6/2 1892 Siedlce œroda 29/5 1895 Moszczenica Ni¿na niedziela 7/2 1892 Mostki wtorek 30/7 1895 Têgoborze wtorek 17/5 1892 Czarny Potok czwartek 1/8 1895 Zbyszyce wtorek 17/5 1892 £¹cko pi¹tek 2/8 1895 Jazowsko pi¹tek 29/7 1892 Chomranice pi¹tek 23/8 1895 £¹ckopi¹tek 29/7 1892 Klêczany pi¹tek 23/8 1895 Nowy S¹cz œroda 12/10 1892 Rdziostów pi¹tek 23/8 1895 Zbyszyce œroda 9/11 1892 £¹cko wtorek 3/9 1895 Krynica 1893 Mostki wtorek 3/9 1895 Stary S¹cz maj 1893 Stary S¹cz wtorek 3/9 1895 Jazowsko poniedzia³ek 15/5 1893 Muszyna œroda 11/9 1895 Barcice œroda 17/5 1893 Muszynka œroda 11/9 1895 Biegonice œroda 17/5 1893 Tylicz œroda 11/9 1895 Moszczenica Ni¿na œroda 17/5 1893 Nowy S¹cz sobota 14/9 1895 Stary S¹cz œroda 17/5 1893 PowroŸnik 1902 £¹cko czwartek 18/5 1893 Mochnaczka W. i N. 1919 ¯eleŸnikowa czwartek 18/5 1893 Stary S¹cz 1919 Moszczenica Ni¿na wrzesieñ 1893 Mochnaczka W. i N. 1922 Muszyna œroda 13/9 1893 Têgoborze 1923 Piwniczna œroda 13/9 1893

309 2

Spis ksieñ Klasztoru Œw. Kingi w Starym S¹czu

Sporz¹dzony na podstawie przywilejów i luŸnych zapisków 1

ok. 1288-1292 œw. Kinga (zm. 1292) 1292 Katarzyna 1310 Afra 1313 Katarzyna Odolani 1336 Salomea 1341 Wis³awa 1356 Ksiê¿na g³ogowska Konstancja 1366 Afra 1378 Ma³gorzata 1390 Ksiê¿na Agnieszka 1395 Ders³awa 1407 Ma³gorzata 1417 Anna Kurowska 1424 Anna ze Szczekocin, herbu Odrow¹¿ 1440-1443 Agnieszka 1443-1446 Helena £ukowska 1446 Katarzyna 1464 Joanna 1489-1505 Anna z Rokitnicy Rokitnicka 1506 Anna Przyszowska 1543 El¿bieta Bia³owska (Bia³owodzka?) 1560-1568 Barbara Trzecieska 1568-1573 Dorota Bylicka 1573-1578 Dorota Stroñska 1578-1584Dorota Bylicka 1590-1594Zofia Ro¿nówna (zm. 1621) 1594-1597 Barbara Wronowska 1597-1599 Zofia Ro¿nówna 1599-1604Zofia Wróblewska (zm. 1614) 1604-1605 Katarzyna Tuszowska (zm. 1622) 1605-1610 Ewa Gostwicka (zm. 1626) 1610-1621 Zofia Boczkowska 1621-1624El¿bieta Ku³aczkowska 1624-1630 Anna Lipska 1630-1632 El¿bieta Ku³aczkowska (zm. 1638) 1647-1649 Anna Lipska (zm. 1650)

1 Siostrze Salomei Stompel dziêkujemy za udostêpnienie niniejszego wykazu. 310 1649 Jadwiga Trzeciakowska 1669-1672 Kunegunda Niewiarowska (zm. 1672) 1672-1675 Zofia Stanówka, staroœcianka nowos¹decka 1675-1676 Anna Sêdzimirówna 1676-1681 Marcyanna Sierakowska 1681-1684Zofia Stanówna 1684-1687 Katarzyna Zieliñska 1687-1691 Helena Marchocka (zm. 1705) 1691-1694Barbara Niewiarowska 1694-1714 Konstancja Jordanówna (zm. 1714) 1714-1716 Maria Febronia Popielówna (zm. 1716) 1716-1722 Krystyna Pelagia Wierzbiêta (zm. 1728) 1723-1729 Katarzyna Eufrozyna ze S³awczyna Siemieñska (zm. 1738) 1729-1736 Teresa Stadnicka 1737-1748 Teresa Jolanta Zborowska (zm. 1763) 1748-1755 Barbara Niewiarowska 1755-1758 Teresa Stadnicka (zm. 1758) 1758-1761 Katarzyna Starylas Leñczowska 1761-1764Konstancja Reklewska 1764-1767 Katarzyna Leñczowska (zm. 1767) 1767-1781 Katarzyna Psurska (zm. 1796) 1781-1784 Katarzyna Skrzyñska (zm. 1789) 1784-1811 Anastazja Dziêcio³owska (zm. 1811) 1811-1835 Petronela Zdzieñska (zm. 1838) 1835-1844 Kunegunda Borzêcka (zm. 1850) 1844-1853 Kunegunda Sowiñska (zm. 1861) 1853-1856 Agnieszka Stok³osiñska (zm. 1860) 1856-1868 Józefa Salomea de Medwecka (zm. 1873) 1868-1881 Marcjanna Sowiñska (zm. 10 XII 1881) 1882-1891 Regina Bonawentura Æwierzyk (zm. 1891) 1891-1894Maria Izabela ¯migrodzka (zm. 1894) 1894-1896 Petronela Klara Oskard (zm. 1896) 1896-1907 £ucja Kinga Haidinger 1907-1910 Franciszka Maria Kruszyñska 1910-1925 Serafina Zofia Hañska 1926-1928 Franciszka Maria Kruszyñska (zm. 1928) 1928-1940 Serafina Zofia Hañska (zm. 7 IV 1944) 1940-1946 Michaela Zofia Konopczanka 1946-1952 Janina Józefa Schiroky (zm. 3 VIII 1952) 1952-1964Helena Pelagia Jaskulska 1964-1970 Bonawentura Jadwiga Werbel 1970-1973 Helena Pelagia Jaskulska 1973-1976 Bernadeta Stanis³awa Go³¹b 1976-1985 Celina Karolina Tomaszek 1985-1994Ma³gorzata Apolonia Michalin 1994-2000 Teresa Anna Izworska 2000- El¿bieta Maria Wielebiñska

311 3

Opisanie dawnego koœcio³a parafialnego w Barcicach Dokument z archiwum parafialnego w Barcicach

Obliczenie kosztów ewentualnego odbudowania Koœcio³a w Barcicach w takim stanie w jakim siê ten¿e przed spaleniem w 1882 r. znajdowa³ zestawione na podstawie do³¹czonego planu

Opisanie koœcio³a

Koœció³ w Barcicach zbudowany przez W³adys³awa Warneñczyka króla polskiego. Odnawiany by³ gruntownie w r. 1873, spali³ siê zupe³nie podczas po¿aru Barcic. By³ on 29 m d³ugi a 10 m szeroki, na podmurowaniu z kamienia ³amanego, na zaprawie wapiennej. By³ wykonany z drzewa dêbowego grubego na 43 cm do 4 m wysokoœci, ponad t¹ wysokoœæ u¿yto do budowy drzewa modrzewiowego, takiej samej gruboœci. Œciany i sufit wewn¹trz koœcio³a szalowano deskami sosnowemi, zewn¹trz zaœ gontami, smarowano olejem. Dach 7.10 m wysoki z drzewa sosnowego, kryty by³ podwójnie gontem. Po lewej stronie koœcio³a by³ Babiniec równie¿ na podmurowaniu, z drzewa dêbowego, wewn¹trz szalowany, zewn¹trz kryty gon- tem. Dach na nim taki¿ jak na koœciele. Na szczycie dachu koœcio³a, jakote¿ Babiñca, by³y osadzone krzy¿e z baniami miedzianymi z³oco- nymi w ogniu. Po lewej stronie koœcio³a dobudowana by³a zakrystyja, o murach z kamienia ³amanego, na zaprawie wapiennej, z kamiennymi obramianiami ko³o okna i drzwi. Koœció³ oœwietlony by³ czteroma oknami 4.50 wysokiemi, do koœcio³a wchodzi³o siê po stopniach kamiennych, drzwiami dêbowemi ozdobnemi, silnie i ozdobnie okutemi. Posadzka pod chórem i w zakry- styi z p³yt kamiennych, w nawie, Babiñcu i prezbiteryum z desek sosnowych. Wnêtrze koœcio³a artystycznie farbami olejnemi malowane. Nad arkad¹ do prezbiteryum znajdowa- ³a siê têcza rzeŸbiona, pod ni¹ zaœ figury Pana Jezusa, Matki Boskiej i œw. Józefa. Wszystko to rzeŸbione w drzewie dêbowem i artystycznie malowane i z³ocone. Chór podpiera³y cztery ozdobne dêbowe s³upy. Parapet tego¿ dêbowy bogato rzeŸbiony. Na chór i na strych prowadzi dwoje schodów dêbowych. Ko³o wejœcia sta³a chrzcielnica kamienna. Podczas po¿aru Barcic w r. 1882 koœció³ spali³ siê zupe³nie tak¿e ¿e z budowy tej nic nie pozosta³o. Mury okalaj¹ce plac naoko³o koœcio³a rozwali³y siê zupe³nie. Dzwonnica murowana znajduj¹ca siê obok koœcio³a nie zosta³a zniszczon¹ dlatego w obliczeniu kosztów odbudowy tej¿e nie uwzglêdniono. Podpisani poœwiadczaj¹, i¿ znali dobrze spalony koœció³ i ¿e powy¿sze opisanie tego koœcio³a, tak co do jakoœci materya³ów u¿ytych jak i sposobu budowy i rozmiarów, zgodnem jest z prawd¹.

Barcice dnia 20 lipca 1901. Jan Pierzga by³y wójt i zaprzysiê¿ony taksator s¹dowy Maciej [nazwisko nieczytelne] gospodarz i radny 312 4

Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza, dotycz¹ca kwestii konserwatorskich Nowego S¹cza i powiatu s¹deckiego w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku

Biblioteka Ksi¹¿¹t Czartoryskich w Krakowie, sygn. rkps MNK 609

4a

List od ks. Jana Depowskiego, administratora koœcio³a parafialnego w Nowym S¹czu Arkusz papieru formatu 22,3 x 17,5 cm, z³o¿ony na pó³ i z wszystkich czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem.

[piórem, rêk¹ Tomkowicza zapisane u góry pierwszej strony] – Odpisa³em d. 16/2 1888 – aby jak najwiêcej uszano- wa³ zostawi³ polichromie – do malowania wzi¹³ Sroczyñskiego z Dynowa – do figuralnych rzeŸb mo¿emy przys³aæ kogo z Krakowa.

Wielmo¿ny i Czcigodny Panie Dobrodzieju!

Jakkolwiek zupe³nie nieznajomy, ale oœmielony gorliwoœci¹ o chwa³ê P. Boga, jak¹ Wielmo¿ny Pan Dobrodziej odznacza siê troszcz¹c siê o upiêkszenie koœcio³ów, powa¿am siê w podobnej sprawie zasiêg- n¹æ rady i poprosiæ jak najuprzejmiej o danie pewnych wskazówek. ¯a³ujê mocno, ¿e nie mia³em szczêœcia byæ obecnym, kiedy Wny P. Dobrodziej raczy³eœ nasz du¿y wprawdzie ale ubogi koœció³ w Nowym S¹czu odwiedziæ – gdy¿ móg³bym ustnie wszystko przedstawiaj¹c dok³adniej ca³¹ rzecz wyjaœniæ i zaraz o radê ³askaw¹ poprosiæ. Lecz trudno – muszê teraz pisemnie – Mam w planie odnowiæ o³tarz wielki w koœciele parafialnym, o czem jeden z moich kolegów Wne- mu P. Dobr. wspomina³. O³tarz to stary i piêkny – ale zniszczony, koniecznie potrzebuje odnowienia i to zupe³nego; proszê przeto o ³askawe podanie rad i wskazówek, jak i o ile odnawianym byæ powinien aby na piêknoœci i wartoœci wcale nie straci³, ale owszem zyska³. Figur du¿ych w nim 15 – a nie wszystkie z nich najpiêkniejsze – co z niemi uczyniæ, czy dla zachowania pami¹tki i cechy staro¿ytnoœci tylko odnowiæ w tej samej formie jak s¹, czy je zmieniæ? RzeŸb ró¿nego rodzaju i ozdób bardzo wiele – z tych wiele spruchnia³ych – a wiêc musz¹ byæ nowe dorobione – czy w tym samym guœcie maj¹ byæ zast¹pione nowe- mi? Czy te same kolory tak¿e byæ maj¹? Czy te wszystkie czêœci, które s¹ obecnie poz³ocone – tak¿e poz³ocone byæ musz¹? tembardziej ¿e tego poz³acania jest bardzo wiele? Wiele jeszcze pytañ mia³bym do postawienia, lecz artyst¹ i w tej mierze bieg³ym nie jestem, dlatego te¿ proszê jak najuprzejmiej o ³askawe o ile mo¿na jak najdok³adniejsze podanie wskazówek co do odna- wiania tego o³tarza, o ile sam Wny Pan Dobr. bêd¹c w koœciele w porze letniej jako znawca zauwa¿y³. – Równie¿ prosi³bym, jeœli mo¿na o wskazanie artysty, któremu ze spokojem mo¿naby tê pracê po- wierzyæ. Mam wprawdzie rzeŸbiarza, który wszystkie rzeŸby mo¿e nale¿ycie wykonaæ i ca³y o³tarz nale- ¿ycie poz³ociæ – nawet ju¿ z nim w tej sprawie traktujê – ale bojê siê powierzyæ mu figury. –

313 Ponawiaj¹c jeszcze raz sw¹ uprzejm¹ proœbê – a zarazem przepraszaj¹c za œmia³oœæ oczekujê ry- ch³ej ³askawej odpowiedzi, gdy¿ jeszcze w poœcie – a nawet za parê tygodni chcia³bym oddaæ do roboty to, co w domu zrobiæ mo¿na. – £¹czê wyrazy g³êbokiego szacunku i powa¿ania Ks. Jan Depowski Nowy S¹cz 6/2 888 administrator

Koperta: 11,6 x 9,2 cm. Awers:

Wielmo¿ny Pan Stanis³aw Tomkowicz konserwator Wielmo¿ny Pan Dobrodziej w Krakowie fr.

Na rewersie: znaczek o nominale 5 krajcarów ze stemplem pocztowym NEU SANDEC 7/2 88 NOWY - S¥CZ oraz drugim KRAKAU 8/2 88 KRAKÓW

4b

List od burmistrza Nowego S¹cza Arkusz papieru formatu 34,5,6 x 21 cm, jednostronnie zapisany pismem rêcznym, atramentem.

L. 6708/91 Wielmo¿ny Panie!

Tutejszy Magistrat ma zamiar przyst¹piæ do odrestaurowania ruin staro¿ytnego Zamku królewskie- go w Nowym S¹czu w którem siê niegdyœ krzta³cili pod okiem D³ugosza synowie Kazimierza Jagielloñ- czyka. Chc¹c tej restauracji dokonaæ w sposób odpowiedni tegoczeœnym wymogom zwaracamy siê z uprzej- m¹ proœb¹ do Wgo Pana o udzielenie wskazówek. –

Magistrat miasta Nowego – S¹cza, dnia 5. wrzeœnia 1892

Burmistrz [podpis nieczytelny]

[dalej rêk¹ Tomkowicza dopisane]

– Magazyny? – Architekt miejscowy

314 Koperta: 18,5 x 11,3 cm. Awers: pieczêæ owalna z herbem miasta MAGISTRAT KROL. MIASTA NOWEGO S¥CZA i stemplem pocztowym NEU SAN- DEC ...... NOWY - S¥CZ na znaczku o nominale 5 halerzy

L. 6708 Do Wielmo¿nego Pana Dr Stanis³awa Tomkowicza konserwatora zabytków sztuki w franco Krakowie

Na rewersie stempel pocztowy KRAKAU 9/9 92 KRAKÓW 0 naklejka z¹bkowana z herbem i napisem MAGISTRAT MIASTA NOWEGO S¥CZA

4c

List od W³odzimierza Demetrykiewicza Arkusz papieru formatu 28,6 x 20,2 cm, z³o¿ony na pó³, z czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem. Podkreœlenia pochodz¹ od S. Tomkowicza. Na ostatniej stronie syg. MNK VIII K 4688

Wielmo¿ny Panie! Zale¿y wiele od tego kto jest w³aœcicielem zamku w N. S¹czu, czy Rz¹d, czy gmina, czy osoba prywatna? Przypuszczam, ¿e gmina jest w³aœcicielk¹, podobno ktoœ mi to nawet mówi³. Je¿eli w³aœcicielem jest gmina lub osoba prywatna, to winien jest Magistrat S¹cza, ¿e niezawiado- mi³ konserwatora o zamiarze restauracyi i nie przed³o¿y³ mu planów do zbadania, co nakazane zosta³o Rozp. Namiestnictwa z d. 26 czerwca 1866 L. 24992 i z 2 kwiet. 1877 L. 16951 a nowo przypomniane przy nominacyi Pana Rozp. Namiest. z d. 16 marca 1887 L 2599. Nale¿y wiêc wnieœæ za¿alenie do Namiestnictwa albo te¿ do Starostwa w S¹czu, opowiedzieæ fakt, wykazaæ szkodê jak¹ poniós³ zabytek przez brak nadzoru konserwatora przy restauracyi i ¿¹daæ, aby te w³adze udzieli³y Magistratowi S¹cza surowej nagany za przekroczenie powy¿szych przepisów (które na- le¿y zacytowaæ) i wezwa³y go do œcis³ego przestrzegania tych przepisów na przysz³oœæ pod zagro¿eniem grzywny. Nale¿y wnieœæ równoczeœnie drug¹ skargê podobn¹ do Wydzia³u Krajowego i wykazawszy fakt ¿¹daæ aby Wydzia³ Kraj. wyrazi³ ze swej strony surow¹ naganê Magistratowi S¹cza za przekroczenie rozp. Wydzia³u Kraj. z d. 11 stycznia 1889 L. 1530, moc¹ którego polecono Magistratom udanie siê do konser- watorów w sprawie restauracyi, nale¿y prosiæ aby Wydzia³ wezwa³ Magistrat S¹cza do œcis³ego przestrze- gania tego rozporz¹dzenia na przysz³oœæ. Je¿eliby zamek by³ w³asnoœci¹ Rz¹du, to zawini³oby tu Starostwo i trzebaby go skar¿yæ do Namiest- nictwa cytuj¹c zupe³nie inne przepisy, których niecytujê bo w¹tpiê aby tak by³o. Za¿alenia wspomniane oba mo¿e Pan najlepiej wnieœæ sam jako konserwator, regulamin tak dobrze nie wymaga przedk³adania tej sprawy stronom na posiedzeniu co odnosi siê a¿ do spraw najwa¿niejszych, takich gdzie byt zabytku dalszy jest zakwestyonowany np. gdy chodzi o zburzenie zupe³ne gmachu lub wybitnej i wa¿nej czêœci jego.

315 Za¿alenia powy¿sze radzê aby Pan wniós³ dla przyk³adu i powagi swej, mo¿e najlepiej do Wydzia³u i Starostwa z zagro¿eniem, ¿e je¿eli Pan Satysfakcyi nie otrzyma odniesie siê Pan wprost do Namiestnic- twa. Z g³êbokim powa¿aniem W³. Demetrykiewicz Czwartek 26/4 [1894]

4d

List od c.k. Starosty s¹deckiego Arkusz papieru formatu 34,2 x 21 cm, z dwóch stron zapisany pismem rêcznym, atramentem. Na drugiej stronie u do³u syg. MNK VIII K 4688

L. 9565 Do Wo Dra Stanis³awa Tomkowicza c.k. Konserwatora w Krakowie

Na szacowne pismo z dnia 2 b.m. l: 8. mam zaszczyt oznajmiæ WPanu, i¿ jeszcze z pocz¹tkiem maja 1894 r. poleci³em Zborowi ewangielickiemu, – aby przystêpuj¹c do odbudowy spalonych czêœci koœcio³a z Wnym Panem siê porozumia³, – ¿e przeto bez ¿adnej z innej strony inicyatywy obowi¹zkowi swemu zadoœæ uczyni³em. Jak miê prze³o¿ony Zboru poinformowa³ i co przez w³asne organa zbada³em, – nie poczyniono przy odbudowie Zboru ¿adnych zmian lub przeistoczeñ, któreby wp³ynê³y ujemnie na tego¿ cechy zabytkowe. Budowê wykoñczono w paŸdzierniku z. r. koœció³ ucierpia³ tylko czêœciowo, – a mianowicie przez spalenie dachu, obecnie blach¹ cynkow¹ pokrytego to¿ samo obie dzwonnice. W koñcu oznajmiam i¿ na pismo z 9 paŸdziernika 1894 r. l:20 nie odpowiada³em, s¹dz¹c ¿e Prze³o- ¿eñstwo Zboru z WPanem ju¿ w prost siê porozumia³o. Nowy S¹cz dnia 5 kwietnia 1895 r. C.k. Radca Namiestnictwa i Starosta [podpis nieczytelny]

Koperta: 17,2 x 9,5 cm. Awers: pieczêæ okr¹g³a z or³em dwug³owym C. K. STAROSTWO W NOWYM S¥CZU, stemplem pocztowy NEU SANDEC 7/ 4 95 NOWY - S¥CZ i piecz¹tk¹ RZECZ S£U¯BOWA WOLNA OD OP£ATY POCZTOWEJ

L. 9565 Do Wo Dra Stanis³awa Tomkowicza c.k. konserwatora w Krakowie

Na rewersie stempel pocztowy KRAKAU ...... KRAKÓW

316 4e

List od jezuity o. Stanis³awa Za³êskiego z Nowego S¹cza Arkusz papieru formatu 22,5 x 17,2 cm, z³o¿ony na pó³, z czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem. Na ostatniej stronie syg. MNK VIII K 4688

Wielmo¿ny Panie Konserwatorze

W luterskim koœciele s¹deckim poniewiera siê marmurowy pomnik Dobka – s¹ to du¿e p³yty czerwony marmur ka¿da po 2 metry d³uga 1 metr szeroka. – Pieckarz kaflarz M³ynski, znany Panu z robot ko³o facyaty Staros¹deckiego klasztoru – uwiadomi³ mnie o tem, otoz ja chcê ten pomnik umieœcic w zewn¹trznej poludniowej scianie koscio³a naszego. Pan M³ynski by³ u Lutrów na zwiady, i prosi³ aby mu te p³yty podarowano na wyproszczenie kafli. Oni mu na to ofiarowali kawa³ p³yty z onego nagrobka z tym dodatkiem: dalibysmy ci to wszystko, ale nie mo¿emy bez pozwolenia p. konserwatora, napisz do niego, jak ci pozwoli, to sobie wszystko zabierz – bo nam nic z tego. Otoz ja proszê WPana Konserwatora, aby na moje rêce wystosowa³ pozwolenie zabrania wszyst- kich kawa³ow grobowca Dobka Panu M³ynskiemu Jozefowi – ten zas z moimi ludzmi zabierze to i zawie- zie do nas na dziedziniec przyzwiê rzezbiarza do marmurów – naprawimy i osadzimy na œcianie po³ud. naszego koscio³a Zrob to moj Panie prêdko. Czekam na odpowiedz. S³uga uni¿ony S¹cz 13.5.95 X. Za³êski

4f

List od nieznanego nadawcy Arkusz papieru formatu 23 x 17 cm, z³o¿ony na pó³, z trzech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem. Na ostatniej stronie syg. MNK VIII K 4688

NS¹cz d. 4/6 895.

Wielmo¿ny Panie Doktorze! Na pismo wystosowane do Ojca Superyora Za³êskiego mam zaszczyt uwiadomiæ Wielmo¿nego Pana, ¿e Prezbiteryum tuteyszego Zboru ewangelickiego nie chce nawet s³yszeæ o oddaniu nagrobka Dobka i reszty szcz¹tków pomnikowych w inne rêce, mówi¹c ¿e by³oby to dla nich nie ma³ym wstydem. Umieszcz¹ oni te zabytki wewn¹trz koœcio³a w sposób jaki im Wielmo¿ny Pan wska¿e. Komisarz £empicki [?] rzeczywiœcie upomnia³ pastora Gretzmachera wkrótce po po¿arze, aby przed rozpoczêciem jakichkolwiek robót oko³o koœcio³a, odniós³ siê do Wielmo¿nego Pana. Gretzmacher t³umaczy siê atoli tem, ¿e po ogniu w takich by³ k³opotach, i¿ zupe³nie o tem zapomnia³. Uwiadamiaj¹c o tem Wielmo¿nego Pana do dalszego ³askawego zarz¹dzenia, kreœlê siê z zapewnie- niem wysokiego powa¿ania i szacunku, Wielmo¿nego Pana Doktora uni¿onym s³ug¹ [podpis nieczytelny]

317 Koperta: 12 x 9,3 cm. Awers: znaczek o nominale 5 halerzy i stemplem pocztowym NEU SANDEC 4/6 95 NOWY - S¥CZ

Wielmo¿ny Dr Stanis³aw Tomkowicz ck: konserwator zabytków sztuki etc Kraków

4g

List od jezuity o. Stanis³awa Za³êskiego z Nowego S¹cza Arkusz papieru formatu 22,5 x 17,2 cm, z³o¿ony na pó³, z czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem. Na ostatniej stronie syg. MNK VIII K 4688

Clarissime Dom[in]e

Prezbiterium protest. zboru oœwiadczy³o c.k. Starostwu ¿e 1o Pomników nie wyda 2o Naprawi je w³asnym kosztem i wmuruje – ale gdzie w ktor¹ œcianê czy na zewn¹trz? nie wiem. c.k. Starostwo tem siê zadowoli³o, a prezbiterium nic nie robi. Prosze cisn¹c z góry urgowac [?] tych panów. Ja oœwiadczy³em p. Filipkowi i p. Aleksandrowi ze do wszystkich pism polskich i niemieckich o tem ich barbarzyñstwie doniosê, je¿eli w tym jeszcze miesi¹cu czerwcu do roboty siê nie zabior¹. Ale to ich nie wzruszy – konserwator musi cisn¹c c.k. Starostê a ten Lutrów. Namów Pan do tego p. Stryjeñskiego – bez niego nic siê nie zrobi – ale musi wzi¹c na kie³. – ¯egnam i Bogu oddajê – s³uga Za³êski

Koperta: 12 x 9,4 cm. Awers: znaczek o nominale 5 halerzy i stemplem pocztowym NEU SANDEC 17/6 9. NOWY - S¥CZ

Wielmo¿ny Dr Stanis³aw Tomkowicz Kraków ul. Wolska 11

Na rewersie stempel pocztowy KRAKAU 17/6 9. KRAKÓW

4h

List od c.k. Radcy Namiestnictwa i Starosty (do wiadomoœci) Dwa arkusze papieru formatu 34 x 21 cm, jeden jednostronnie, drugi dwustronnie zapisany pismem rêcznym, atramentem.

318 L. 16724 Wmu Panu ck konserwatorowi zabytków sztuki Dwi Stanis³awowi Tomkowiczowi w Krakowie uprzejmie do wiadomoœci Nowy S¹cz dnia 19 Czerwca 1895 Ck. Radca Namiestnictwa i Starosta [podpis nieczytelny]

Odpis odezwy ck: Starostwa w Now: S¹czu z dnia 19 Czerwca 895 l. 16724 do Presbiteryum Zboru Ewangielickiego w N. S¹czu. Z powodu poruczonej przez p. konserwatora zabytków sztuki D. Stanis³awa Tomkowicza sprawy przeniesie- nia pomnika Dobka i innych zabytków sztuki, których do czasu ostatniego po¿aru by³o piêæ a mianowicie:

1) wy¿ pomieniony pomnik, postaæ ca³a le¿¹ca Jana Dobka Lowczowskiego 2) Tablica z epitafem Zofii z Marcinkowskich I v. Piegoñskiej, II v. Dobkowej 3) Tablica pami¹tkowa fundacyi koœcio³a i poœwiêcenia dana w r. XVII w: z rytowanym ornamentem i u góry or³em polskim po bokach Sreniawa i s. Katarzyna (?) 4) Osobno pod œcian¹ domu gdzie mieszka nauczyciel tablica doœæ dobrze zachowana z epitafium Jana £owczowskiego Dobka 5) Obok postaci Dobka by³a dawniej osobno barokowa tarcza herbowa z herbami Sreniawa i Prawdzic, a nad niemi mitra ksi¹¿êca. – Obecnie jej niewidzia³em, ale mo¿e przysypana od³amkami – do koœcio³a O.O. Jezuitów, którzy okazali chêæ stosownego umieszczenia tych¿e zabytków, – oœwiadczy³o szanowne Presbiteryum, i¿ tych zabytków nie wyda i samo zajmie siê ich odpowiedniem odrestaurowaniem i umiesz- czeniem. – Wskutek wezwania pomienionego ck Konserwatora wzywam szanowne Presbiteryum, aby natych- miast zarz¹dzi³o zabranie wszystkich od³amów i ostro¿ne ich przeniesienie do miejsca zabezpieczaj¹cem je przed wp³ywami atmosferycznymi. – Zdaniem p. konserwatora by³oby umieœciæ je w koœciele i oznaczyæ tabliczk¹ z napisem z k¹d pochodz¹. Dobkowie mieli osobn¹ kaplicê za zborem – Lubomirscy zaœ wystawili kaplicê do dziœ jako zbór u¿ywan¹. – Tarcza z herbem i tablica erekcyjna do nich siê odnosi³y. Gdyby by³a trudnoœæ ze z³o¿eniem napi- sów pogruchotanych mog³by je D. Tomkowicz przys³aæ gdy¿ ma wynotowane. Trzy g³owy wielkie z pias- kowca mo¿naby umieœciæ na zewnêtrznej œcianie koœcio³a. – Otó¿ wzywam stanowczo Szanowny Zbór ewangielicki aby siê t¹ spraw¹ szczerze zaj¹³, jednak prócz odszukania pomienionych szcz¹tków i tymczasowego zabezpieczenia ich w odpowiedniem miejscu, nic ko³o nich nie robi³ bez poprzedniego odnoszenia siê do p. Dra Stanis³awa Tomkowicza

4i

Brudnopis listu Stanis³awa Tomkowicza do ck. Starostwa w Nowym S¹czu Dwa arkusze papieru formatu 34 x 20,8 cm, jeden dwustronnie, drugi jednostronnie zapisany pismem rêcznym, atramentem i o³ówkiem. 319 Œwietne c.k. Starostwo w Nowym S¹czu

Pragn¹c wzmocniæ i ulepszyæ opiekê urzêdow¹ nad zabytkami sztuki w powiecie Nowo-S¹deckim, jako c.k. konserwator upraszam Œwietne c.k. Starostwo uprzejmie stosownie do §fu 15 Najw. Postanowienia z d. 18. lipca 1873 (Nr 131 Dz. U.P) jako te¿ §7 i 9 Rozp. Wys. c.k. Ministerstwa wyznañ i oœwiaty z d. 14 wrzeœnia 1875 L. 9613 (Zbiór Kasparta Tom V str. 3735) oraz Rozp. Wys. c.k. Namiestnictwa z d. 16 marca 1887 L 2599 o wydanie nastêpuj¹cych zarz¹dzeñ a mianowicie 1. upraszam aby Œw. c.k. Starostwo wyda³o do komitetów koœcielnych wzglêdnie do zarz¹dów koœcio³ów parafialnych w [tu o³ówkiem wynotowane: St. S¹cz koœció³ paraf. – koœció³ klasztorny – Zbyszyce k. paraf. – Nowy S¹cz – koœció³ ewang, zamek – Ro¿nów] oraz do Zarz¹dów koœcio³ów i gmachów klasztornych w [tu o³ówkiem wynotowane: St. S¹cz Klaryski] jakote¿ do Magistratu miasta Nowego S¹cza jako organu zarz¹dzaj¹cego staro¿ytnym zamkiem w Nowym S¹czu, energiczne polecenie nakazuj¹ce wymienionym organom aby od chwili obecnej, naprzysz³oœæ bez mojej wiedzy jako c.k. Konserwatora nie przedsiêbra³y bezwarunkowo ¿adnych zmian ani restauracyi na wyliczonych zabytkach architektury i aby odnoœne projekty i plany przedk³ada³y mi wczeœnie za poœrednictwem Œwietnego c.k. Starostwa do ocenienia i aprobaty.

2. Upraszam aby Œw. c.k. Starostwo poleci³o wymienionym ni¿ej organom aby wyliczonych ni¿ej zabyt- ków ruchomych zostaj¹cych pod ich zarz¹dem bez mojej wiedzy i aprobaty jako c.k. konserwatora nie zmienia³y ani nie restaurowa³y (rozp. Wys. c.k. Namiestnictwa z d. 2 kwietnia 1877 (L. 16951) a mianowi- cie upraszam o wydanie polecenia do komitetów koœcielnych a wzglêdnie do zarz¹dów koœcio³ów klasz- tornego i parafialnego w Starym S¹czu, ewangelickiego w Nowym S¹czu i parafialnego w Zbyszycach w sprawie wszystkich zabytków ruchomych w tych¿e koœcio³ach i klasztorach siê znajduj¹cych. Nadto o takie polecenie do komitetów i zarz¹dów koœcielnych w Lipnicy Wielkiej w sprawie nastêpuj¹cych za- bytków ruchomych: – [tu o³ówkiem: chrzcielnica 1554 i nagr. Trzeciesk. 1554] – w £¹cku w sprawie [tu o³ówkiem: o³tarze, obrazy, chrzcielnica got. monstrancya srebrna got. ornaty] – w Przydonicy w sprawie [tu o³ówkiem: dwa tryptyki] – w Wielog³owach w sprawie [tu o³ówkiem: portal got. kam. w przejœciu do kaplicy] – w Nowym S¹czu (koœció³ paraf.) w sprawie – w Che³mcu w sprawie [tu o³ówkiem: koœc. cmentarny, 2 o³tarzyki renes. w nawie] – w D¹brówce w sprawie – w Nawojowej w sprawie [tu o³ówkiem: nagrob. Piotra Nawojowskiego 1593] – w ¯eleŸnikowej w sprawie [tu o³ówkiem: chrzcielnicy z XVII w.] – w Moszczenicy [tu o³ówkiem: wielki o³tarz w koœció³ku filialnym] Przy wspomnianej sposobnoœci raczy Œw. c.k. Starostwo dobitnie przypomnieæ wyliczonym Komitetom i Zarz¹dom koœcielnym Rozporz¹dzenie Wys. c.k. Namiestnictwa z d. 23 grud. 1889 L 19213/pr wed³ug którego bez wiedzy i zezwolenia c.k. W³adzy politycznej, która ma siê porozumieæ z c.k. konserwatorem (Rozp. Wys. Ministerstwa spraw wewnêtrz. z d. 28 kwiet. 1883 L 1589/M.J.) niewolno zarz¹dom koœcio³ów sprzedawaæ zabytków koœcielnych.

3. Upraszam aby Œw. c.k. Starostwo poleci³o zwierzchnoœciom gmin odpowiednich oraz c.k. ¯andarmeryi czuwaæ nad tem aby nikt z³oœliwie i samowolnie nie niszczy³ ruin zamków staro¿ytnych w Ro¿nowie na górze i w Rytrze (Rozporz¹dzenie gubernialne z d. 20 sierp. 1802 L. 23760)

do powy¿szego Tomkowicz sporz¹dzi³ notatkê – piórem i o³ówkiem – na arkuszu papieru o wym. 34 x 10,5 cm, o nastêpuj¹cej treœci:

320 Powiat Nowy S¹cz I Budynki i wszystko co siê w nich znajduje w ogóle:

Stary S¹cz koœció³ klasztorny, kaplica, chór zakonnic, zakrystya koœció³ parafialny

Zbyszyce koœció³ parafialny Ro¿nów fortyfikacye zamkowe w pobli¿u dworu dzisiejszego gdzie gorzelnia, wo³ownia, mle– czarnia itd. – ruina zamku œredniow. na górze

Nowy S¹cz koœció³ ewangelicki i attynencye zamek, baszta i mur ³¹cz¹cy

II Pojedyncze przedmioty:

Lipnica Wielka chrzcielnica z 1554 nagrobek Trzecieskiego z 1554

£¹cko w koœciele paraf. wszystkie o³tarze, obrazy?, chrzcielnica gotycka kamienna, monstrancya gotycka srebrna, ornaty staro¿ytne

Przydonica dwa o³tarze boczne szafiaste (tryptyki) malowane

Wielog³owy portal kamienny go– tycki z koœcio³a do kaplicy

Nowy S¹cz w koœciele paraf. w. o³tarz nagrobki w œcianach i posadzce

Che³miec w koœció³ku cmentarnym dwa o³tarzyki drew. w nawie

D¹brówka? koœció³ek drewniany i sufit w nim malowany

Rytro ruiny zamku, baszta

Nawojowa w koœciele paraf. pomnik marmurowy Piotra Nawojowskiego 1593

321 ¯eleŸnikowa w koœciele chrzcielnica z XVII w. i 3 obrazy œredniowieczne na drzewie, wyrzucone na stryszek [ostatnia pozycja skreœlona]

Moszczenica w koœció³ku wielki o³tarz

5

Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza dotycz¹ca kwestii konserwatorskich Starego S¹cza w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku

Biblioteka Ksi¹¿¹t Czartoryskich w Krakowie, sygn. rkps MNK 609 5a

List od ks. Jana Depowskiego, kierownika szko³y przy klasztorze klarysek Arkusz papieru formatu 22,5 x 17,5 cm, z³o¿ony na pó³ i z wszystkich czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem.

[o³owkiem, rêk¹ Tomkowicza zapisane] Odp. 30/3 89

Wielmo¿ny Panie Profesorze Dobrodzieju!

Oœmielony udzieleniem mi ³aski jeszcze przesz³ego roku chocia¿ póŸniej z niej korzystaæ nie mog³em udajê siê znowu tego roku z podobn¹ proœb¹ w przekonaniu ¿e zyskam ³askawe uwzglêdnienie: Od kilku miesiêcy bêd¹c przy klasztorze WW. PP. Klarysek w Starym S¹czu proszony jestem od W. P. Ksieni ich by siê zaj¹æ odrestaurowaniem ich koœcio³a i to wewn¹trz – Klasztor œw. Kunegundy bez w¹tpienia jest dobrze znany i jego poszczególny rozk³ad. Jest to wspania³a œwi¹tynia – lecz z¹b czasu dosyæ j¹ przygryz³ – potrzebuje ratunku. Mam tu na oku odmalowanie ca³kowite, które jest dosyæ – powiem bardzo trudne – bo ca³e ¿ycie oraz cuda œw. Kunegundy s¹ wyra¿one – a zatem trzeba tak¿e zdolnego artysty – a nadto i kierownika od tego – a do czego Wielmo¿ny Pan Profesor Dobrodziej swej ³askawej pomocy nie raczy odmawiaæ. Powtóre trzeba odnawiaæ o³tarze i przecudown¹ ambonê – o³tarze s¹ marmurowe i to wielkiego jest t³o popielate – tabernaculum czarne reszta z³ocona. – Boczne o³tarze i ambona maj¹ t³o czarne – ozdoby z³ocone – figury tak¿e z³ocone tylko twarze ich s¹ naturalne. O wielkim o³tarzu i odmalowaniu ca³ego koœcio³a teraz nie myœlê, a¿ Wny Pan Prof. Dobr. sam jako znawca ³askawie orzeknie. Myœlê obecnie tylko o ambonie i dwóch bocznych o³tarzach i proszê jak naj- uprzejmiej o naj³askawsz¹ doradê i wskazówki co do odnowienia ich. Jak wspomnia³em ca³kiem s¹ poje- dyncze t³o czarne – a reszta z³ocona przez [bez] twarzy figur – które s¹ naturalne. Jeden o³tarz jest rzeczy- wiœcie marmurowy (kamienny) – drugi i ambona s¹ z drzewa o tle brunatnem ciemno w czarne wpadaj¹cem – Co teraz robiæ? S¹dzê, ¿e poniewa¿ na niektórych czêœciach – dosyæ dobre z³oto – by odczyœciæ a figury, które s¹ drewniane i ozdoby poz³ociæ – czyli inaczej zostawiæ wszystko, jak jest, tylko z³e i stare dobrem i nowem zast¹piæ. Nie chcê jednak sam samowolnie postêpowaæ – dlatego oœmielam siê prosiæ najuprzej-

322 miej o wskazówki. Wiosna siê rozpoczyna – robotê tak¿e w krotce mo¿na by rozpocz¹æ – proszê przeto o naj³askawsz¹ szybk¹ odpowiedŸ. Przepraszam jak najusilniej za tak wielk¹ œmia³oœæ, na jak¹ siê odwa¿am i do³¹czam wyrazy wyso- kiego szacunku i powa¿ania. Ks. Jan Depowski Stary S¹cz 26/3 889 kierownik szko³y

5b

List od ksieni Klarysek Reginy Æwierzyk Arkusz papieru formatu 22,5 x 17,5 cm, z³o¿ony na pó³ i z wszystkich czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem.

+ Stary S¹cz 22/7 89 Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

Dowiedzia³am siê, ¿e Pan Dob. ma byæ w S¹czu Nowym i wtedy zamyœla zboczyæ do grodu nasze- go. Je¿eli to prawda jest, to bardzo bym rada by³a, gdyby te odwiedziny wypad³y w jak najbli¿szym czasie. Je¿eli zaœ Pan Konserwator nie bêdzie ³askaw ustnie podaæ wskazówek przy restauracyi koœcio³a – rozpo- cz¹c siê maj¹cej; – to raczy Pan Dobrodziej to uczyniæ pisemnie. Przesz³ego tygodnia by³ p. Bocheñski w Krakowie – aby siê ustnie porozumieæ – lecz nie zasta³ Pana Dob. Motywa do malowania koœcio³a wziête s¹ Violle Duc’a. Czekamy ostatecznej odpowiedzi Pana Dobrodzieja z któr¹ uprzejmie proszê pospieszyæ. £¹cz¹c wyrazy mego powa¿ania – koñczê. S³uga R. Æwierzyk ksieni Koperta: 12,3 x 9,1 cm. Awers: znaczek o nominale 5 krajcarów ze stemplem pocztowym ALT SANDEC 23/7 89 STARY S¥CZ Wielmo¿ny Pan Tomkowicz Konserwator i WPan Dobr. w Krakowie polecono

Na rewersie: znaczek o nominale 10 krajcarów z trzema stemplami pocztowymi: ALT SANDEC 23/7 89 STARY S¥CZ; NEU SANDEC 24/7 89 NOWY-S¥CZ; KRAKAU 24/7 89 KRAKÓW

5c

List Stanis³awa Tomkowicza do Reginy Bonawentury Æwierzyk – ksieni Klarysek w Starym S¹czu Napisany na arkuszu papieru-firmówce, formatu 22,6 x 28,9 cm, z³o¿onym na pó³: w lewym górnym rogu nadruk: C.K. KONSER- WATOR / ZABYTKÓW SZTUKI I POMNIKÓW HISTORYCZNYCH / W POWIATACH: / GORLICE, GRYBÓW, JAS£O, KROSNO, LIMANOWA, N. S¥CZ, N. TARG Po prawej stronie dopisek Tomkwicza o³ówkiem: List 27/7 89 zmieni³em ale w tym samym sensie 323 Przewielebna Matko! Nie wiem zk¹d uros³a pog³oska o mojej podró¿y do Nowego S¹cza. Owszem, w tych czasach trud- niej mi ni¿ kiedy jechaæ w tamte strony i wcale tego zamiaru nie mia³em. Gdybym móg³, z pewnoœci¹ ju¿ dawno by³bym siê zg³osi³ do Starego S¹cza, gdy¿ sprawa odnowienia koœcio³a klasztornego mocno miê interesuje. Co do wskazówek – jedyn¹ w tych warunkach i w tak wa¿nym wypadku mo¿ebn¹ ju¿ dawno da³em: prosi³em o wezwanie bieg³ego architekta, któryby i projekt poda³ i dopilnowa³ jego wykonania. I do dziœ dnia trwam w tem przekonaniu, ¿e przy takiej robocie jak odmalowanie piêknego gotyckiego koœcio³a inaczej post¹piæ nie mo¿na. Wszelkie wskazówki i rady na niewiele siê zdadz¹. Tu nie chodzi o motywa i modele, ale o ich zastosowanie i wykonanie, które jest rzecz¹ bardzo delikatn¹. Mo¿na malowaniem koœciól zeszpeciæ – mo¿na go znakomicie ozdobiæ. A poniewa¿ to nie jest malarstwo samoistne tylko dekoracya architekto- niczna, architekt jest przytem bardzo wa¿n¹ osob¹. Koszt na niego nie jest wyrzucony, bo i lepiej i taniej zrobi malarz, kiedy jest pod kontrol¹ architekta. Jakaœ fatalnoœæ jednak wesz³a w drogê i przeszkodzi³a zastosowaniu siê do mojego tak s³usznego ¿¹dania. Pan Odrzywolski, który wówczas móg³ jechaæ, teraz podj¹³ siê innych robót, a prócz tego trochê zra¿ony jest tem, ¿e Przewielebna Matka wyraŸnie ¿a³owa³a pieniêdzy na podró¿ jego. Ale jest jeszcze jedna rada. Bawi w Nowym S¹czu prof. £uszczkiewicz z uczniami, którzy mieli rysowaæ zabytki sztuki. Zapewne by³ tak¿e, albo teraz bêdzie w Starym S¹czu, gdzie zamierza³ uczniom bardzo wiele piêknoœci pokazaæ. Mo¿eby Przewielebna Matka zechcia³a skorzystaæ z obecnoœci tak wielkiego znawcy i prosi³a jego o wskazówki. Jest on najwiêksz¹ u nas powag¹ w tych rzeczach – i na jego zdanie piszê siê zgóry najzupe³niej. Jedna bieda pozostanie zawsze: Bocheñski o ile mi siê zdaje, nie jest cz³owiek który by móg³ dobrze wywi¹zaæ siê z takiego zadania nawet pod najlepszym kierunkiem. Mo¿e lakierowaæ o³tarze, ale nie przeprowadzaæ dekoracyê wnêtrza koœcio³a. Do tego trzeba bieg³ego i doœwiadczonego a na stylach siê rozumiej¹cego malarza dekoracyjnego. O takich nawet w wiêkszych miastach nie zbyt ³atwo. W³aœciwie mia³bym prawo ¿¹daæ przed³o¿enia sobie projektów odmalowania koœcio³a zanim siê rozpocznie robotê – ale có¿ tu mówiæ o tem? Przecie¿ on takiego projektu nie przed³o¿y³, i kto wie czy go nawet zrobiæ potrafi. Zreszt¹ nie chodzi mi przecie¿ o szykanowanie, tylko o to ¿eby za mojego konserwatorstwa koœció³ nie zosta³ zeszpeconym. W radzie p. £uszczkiewicza pok³adam ostatni¹ moj¹ otuchê. Proszê przyj¹æ wyraz g³êbokiego uszanowania, z którem mam zaszczyt byæ Przewielebnej Matki uni¿onym s³ug¹ St. Tomkowicz Kraków 27 Lipca 1889

5d

List od W³adys³awa £uszczkiewicza Arkusz papieru formatu 22,6 x 17,5 cm, z³o¿ony na pó³ i z wszystkich czterech stron zapisany pismem rêcznym, atramentem oraz drugim arkuszem formatu 11,3 x 17,6 cm zapisanym obustronnie pismem rêcznym, atramentem.

£askawy Panie! Listy obydwa odebra³em – pierwszy wczoraj po powrocie z Starego S¹cza dzisiaj drugi przed wyjazdem tam¿e. W sprawie koœcio³a klarysek donoszê, ¿e oprócz wyrestaurowanego o³tarza który dobrze wypad³

324 z tem czarnym kolorem na mat i z³oceniami – dot¹d nietkniêto siê œcian wnêtrza i zostaje wszystko jak dawniej. By³eœ Pan ³askaw przedstawiæ miê Pannie Ksieni jako kompetentnego znawcê, ona te¿ poprosi³a miê do rozmównicy na naradê. Naprzód muszê uprzedziæ ¿e wyra¿a³a siê z ca³ym uszanowaniem dla Pana – przeprasza³a je¿eli narazi³a siê Mu i okaza³a siê powoln¹. Ca³y grzech ¿e radaby widzieæ koœció³ oczysz- czonym i odmalowanym i ¿e jej na karku siedzi ów Bocheñski który jest by³ym uczniem Szko³y naszej2 dobrym poz³otnikiem ale niemaj¹cym wyobra¿enia o polychromi[i]. Odwiod³em Szanown¹ Pannê Ksieniê i jej kuzyna Pana Zarêbê ze Lwowa którego u niej w rozmów- nicy spotka³em a do którego widaæ ma ona zaufanie – od przedsiêbrania nowego malowania. Stanê³o ¿e na teraz dawne barrokowe doœæ charakterystyczne malowania odnowi¹ siê w ten sposób ¿e siê oczyszcz¹ z kurzu i w tych kolorach wyp³owia³ych dope³ni¹ i wyreperuj¹. Pozwoli³em sobie zrobiæ uwagê ¿e to musi wyjœæ od Konserwatora który niezawodnie na tak¹ prowizoryczn¹ nic z dawnego niezmieniaj¹c¹ restaura- cyê malowañ siê zgodzi. Wyt³umaczy³em ¿e nie czas jeszcze na prawdziw¹ w duchu architektury polichro- miê ¿e na to ani pieniêdzy nie ma, ani temu nikt poradziæ niebêdzie móg³ tak ³atwo. Koœció³ z takimi wyposa¿eniami królewskich œwiêtych, je¿eli ma byæ dekorowanym to projekt musi byæ opracowanym w ornamentacyi i figurach. To wszystko zrozumia³a Panna Ksieni i godzi siê ca³em sercem na dope³nienie uszkodzeñ dzisiejszego malowania nawy. Usun¹æ trzeba jednak marmurki na ¿ebrach nawy i na podpiersiu chóru niby muzyczne- go bo to zbyt szpetne – zast¹pi siê to g³adk¹ t¹¿ sam¹ barw¹. Wspania³e podchórze gotyckie z ¿ebrami tak prostemi radzi³em oskrobaæ z tynku gdzie siê da aby pokazaæ czysty kamieñ ciosowy, a œciany poci¹gn¹æ kamienn¹ barw¹ – z lampery¹ doln¹ jak w koœciele koloru ciemno szyfrowego. Za to wszystko ma wzi¹œæ Bochyñski 700 fl. a ja oœwiadczy³em Bocheñskiemu ¿e bêdê odbiera³ robotê po skoñczeniu za dwa miesi¹- ce. Konserwator mo¿e byæ spokojnym ¿e utrwalaj¹c dawne malowanie XVIII wieku zrobi siê koœció³ czystszym, bez nowego niefortunnego babrania. Inna rzecz co do kaplicy Œt. Kunegundy – te trzeba na nowo malowaæ, ale projekt musi wyjœæ od nas. Wiozê rysunki pomiarowe i naradziæ siê bêdzie mo¿na w Krakowie co i jak robiæ. Zakazalim w imieniu pañskim cokolwiek b¹dŸ robiæ. Pomalowania wiêc nowego w koœciele niebêdzie, ale wymagaæ bêd¹ sprzêty naprawy i pokostowañ i z³o- ceñ. Obszed³em z P. Zaremb¹ i malarzem ka¿dy k¹t koœcio³a a oto wskazówka co robiæ któr¹ mo¿esz Pan na m¹ odpowiedzialnoœæ podyktowaæ klasztorowi a chêtnie siê zgodz¹. 1o W o³tarzu g³ównym marmurowym i dwu bocznych piêknych które robili W³ochy ci¿ sami co w naszym koœciele Œty Anny – poreperowaæ figurki anio³ów i gzymsa starannie gipsem lub stiukiem – oczyœciæ t.j. odmyæ ca³oœæ architektury i z³oceñ – a zaz³ociæ na nowo promienie gloryi co podobnie jak u Œty Anny zdobi szczyty bocznych o³tarzy. Mensy murowane giête ostatnich na nowo otynkowaæ gipsem, wyg³adziæ sta- rannie szlifowaniem i zaprowadziæ podobny jak w stylobatach bocznych figur tych o³tarzy filunek roz- owego, obramienia z ¿ó³to bia³ego stiuku udanego farb¹ olejn¹ i lakierem. By³by lepszy prawdziwy stiuk ale sk¹d go wzi¹œæ. 2o Stalla barokowa z wyginanemi zapleckami z obrazami w dwu kondygnacyach, oczyœciæ co do z³oceñ bo s¹ dobre. Tu i ówdzie poprawiæ z³ocenia gdzie starte, obrazy zreperowaæ a w miejsce marmurku szarej barwy jaki jest i haniebnie wygl¹da – ulakierowaæ ³awy na kolor wiœniowy jaki znalaz³em w dolnej czêœci stall jako pierwotne malowanie. Kolor taki o¿ywi urz¹dzenia prezbiteryum a stalle wyst¹pi¹ i oddziel¹ siê od tego nieszczêœliwego chóru z organami który radzê aby cieœla lub stolarz poprostowa³, w czopach wzmocni³ – oczyœciæ barwê bia³¹ i z³ocenia ale nietykaæ wiêcej bo to kiedyœ wyrzuciæ z prezbiteryum wypadnie.

2 Mowa o Stanis³awie Bocheñskim (Bochyñskim), ur. w 1860 roku w £¹cku, uczniu krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych w latach 1878/79 i nastêpnie 1884/84, 1885/86, 1886/87, zob. Jeleniewska-Œlesiñska J., Œlesiñski W., Za³uski A., Materia³y do dziejów Akademii Sztuk Piêknych w Krakowie 1816-1895, pod red. J. E. Dutkiewicza, „ród³a do Dziejów Sztuki Polskiej”, pod red. A. Ryszkiewicza, t. 10, Wroc³aw 1959, s. 215. 325 3o Gzymsy coko³owe u têczy poutr¹cane szkaradnie musi kamieniarz wytaszlowaæ wedle profilu wskaza- nego w kaplicy Œw Kunegundy 4o W portalu marmurowym do kaplicy nale¿y siê utr¹cone ro¿ki taszlowaæ, marmury wytrzeæ we³nianymi szmatami bo poloru niestraci³y krate nale¿y pobr¹zowiæ a liœcie p³askie wyz³ociæ. 5o £awki koœcielne w miejsce fladrowañ daæ g³adki ten sam kolor z zachowaniem odcieni barwy na skrêtach dzisiejszej. 6o Drzwi g³ówne od kruchty ze strony koœcio³a w po³aci filunkowe ramkami podzielone odmalowaæ w bar- wach jak dzisiaj – tylko ramki filunków zrobiæ czarne a t³a w miejscu brzydkich skrêtów barrokowych zast¹piæ ornamentacj¹ intarsiow¹ u³o¿on¹ w charakterze renesansu. 7. Pod chórem czêœæ gotyck¹ wyreperowaæ co do kamieni poszczerbanych i ¿eber, a po oczyszczeniu z tynków zostawiæ go³e ¿ebra i filar œrodkowy a przyœcienny 8. Tu i ówdzie poprawiæ posadzkê koœcieln¹. Oto wszystko co radzê zrobiæ na teraz ale niezapomnia³em ani na chwilê ¿e potrzeba aby siê Pan Konser- wator na to zgodzi³ i obieca³em ¿e zaraz napiszê i prosiæ bêdê o przyspieszenie ca³ej sprawy – ¿e je¿eli idzie o stawianie teraz rusztowañ dla zreperowania malowañ dawnych to biorê to na swoj¹ odpowiedzial- noœæ przed Kochanym Panem. Co do sprawy wydawnictw akademickich to s¹dzê ¿e sprawozdania wyjd¹ pierw od zeszytu III Sprawoz- dañ Komisyi hist. sztuki. Tablice bêd¹ gotowe w po³owie Wrzeœnia – tekst te¿ ale obieca³em czytaæ na posiedzeniu wydzia³u w PaŸdzierniku i tego siê trzymam. ¯a³ujê ¿e nie mogê podaæ tytu³u dzie³a co do Padovana bo muszê zajrzeæ do notat. Za tydzieñ wracam t.j. 8 Sierpnia. Pomimo ¿e deszcz nas przesladuje – teki nasze zape³ni³y siê piêknemi rysunkami3 – latamy jak psy od rana do nocy, mierzymy auki..ty rysujemy wszystko co na placu w koœcio³ach ulicach i na wsiach. Nowy i Stary S¹cz da³ masê nieznanych szczegó³ów a dumny jestem z moich ch³opców i ich szczegó³nego zapa³u. Deszcze ci¹gle utrudniaj¹ nam ale wiêcej odpusty i pobyt biskupa w S¹czu nowym od Pi¹tku. Poprowadzi- ³em wszystkich ch³opców do biskupa i bawiliœmy u niego z 1 1/2 godziny – ch³opcy zachwyceni rozumem i uprzejmoœci¹. Mieliœmy jutro (Czwartek) jechaæ do Je¿owa i Szymbarku ale deszcz leje wiêc zmieniam projekt i jadê naprzód do Biecza tam przeczekamy deszcz wrócimy do Je¿owa Grybowa i Ropy je¿eli nas tam przyjmi¹ w drodze do Szymbarku. Mêczê siê ale tego nieczujê i dziwna rzecz jak potrafiê wyrównaæ m³odym. Dziêkujê za to Bogu i Œw Kunegundzie której czeœæ dziwnie mnie rozrzewnia. Uczniowie prócz studyi naucz¹ siê poznawaæ œwiat i ludzi. Spotkaliœmy ju¿ wzory ksiê¿y – bawiliœmy za furt¹ klasztorn¹ dwa dni – znaleŸliœmy siê w bó¿nicy miêdzy ¿ydami – radbym pokazaæ Im dom szlachecki – czy siê uda niewiem. Przepraszam za d³ugi list i œciskam radoœnie Kochanego Pana 31/7 889 s³uga W£uszczkiewicz

3 £uszczkiewicz relacjonuje tu Tomkowiczowi przebieg i rezultaty swojej naukowo-artystycznej wycieczki w S¹deckie, jak¹ przedsiêbra³ w towarzystwie uczniów krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych (m.in. S. Wyspiañskiego i J. Mehoffera) latem 1889 roku. Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 80-121. 326 Koperta: 11,9 x 9,1 cm. Awers: znaczek o nominale 5 krajcarów ze stemplem pocztowym NEU SANDEC 31/7 89 NOWY- S¥CZ

Wielmo¿ny Dr Stanis³aw Tomkowicz c.k. Konserwator etc etc Kraków ulica Wolska 11

Na rewersie: stempel pocztowy KRAKAU 1/8 89 KRAKÓW

5e

List od W³adys³awa £uszczkiewicza Arkusz papieru formatu 22,2 x 17,3 cm, z³o¿ony na pó³ i z trzech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

£askawy Panie! Wszystkie cztery korespondencje Pañskie odebra³em – za wskazówki serdecznie dziêkujê a wiêcej cieszê siê tem, ¿e jak z listów widzê spe³ni³em dobrze polecenie co do Klarysek. Ju¿ niech Pan bêdzie przekonany ¿e nagada³em i ja dosyæ Pannie Matce aby zrozumia³a kto Pan jesteœ i jakie masz serce dla nich. Ale potrzeba jest aby wysz³o pismo od Pana do nich bezzw³ocznie ¿e zgadzasz siê na to i na to w duchu za³¹czonych moich uwag. Dawa³em rady odwo³uj¹c siê na konserwatora i kaza³em czekaæ na jego pismo. W Bieczu masê rzeczy porysowaliœmy4 w koœciele wszystko – byliœmy w Libuszy dziœ bêdziemy w Binarowej na oglêdzinach bo œwiêto – jutro wyprawa dwu partyi do tych koœcio³ów. We Wtorek rano wyjazd do Grybowa i Ropy. Kochany ksi¹dz Eustachy5 wpad³ tutaj wczoraj w odpowiedzi na mój list – by³ ze mn¹ w Libuskim koœciele a stamt¹d pojecha³ do siebie. Bêdziemy w Ropie we Wtorek wieczór. Pelikan odciœniêty naturalnej wielkoœci w ca³ym otoczeniu – pulpit narysowany apparat dzwonko- wy wzi¹³ Odrzywolski przed 2 tygodniami do Krakowa. Myœlê ¿e piêkn¹ by³oby rzecz¹ gdyby tê masê rysunków jakie zrobiliœmy a s¹ doskonale znaczone u¿yæ do wydania ksi¹¿eczki – podró¿ w Sandeckie – by³by to przyk³ad dla drugich konserwatorów i rodzaj inwentarza zabytków. Tekst ³atwo napisaæ ale wydaæ z 80 rysunków i rysuneczków to za wiele by koszto- wa³o. Poniewa¿ teki s¹ w³asnoœci¹ uczniów i przy nich pozostan¹ – zrobiê dla siebie spis co zrysowali – i ka¿dej notatki rysunkowej aby w razie potrzeby odszukaæ. Ka¿dy z nich 5 tablic zrobi dla szko³y bêdzie wiêc 30 razem. Mieszkamy tu u Reformatów – ja w celi jak mnich piszê ten list. Mo¿e podró¿ m¹ przed³u¿ê do Pi¹tku lub Soboty – tyle jest do zrobienia a ch³opcy sro¿¹ siê ogromnie. Z powa¿aniem i przyjaŸni¹ s³uga Biecz, 3/8 889. W. £uszczkiewicz

4 £uszczkiewicz relacjonuje Tomkowiczowi dalszy ci¹g swojej naukowo-artystycznej wycieczki w S¹deckie, jak¹ przedsiêbra³ w towarzystwie uczniów krakowskiej Szko³y Sztuk Piêknych (m.in. S. Wyspiañskiego i J. Mehoffera), latem 1889 roku. Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 80-121. 5 Mowa ks. Eustachym Szaflarskim, gwardianie klasztoru Bernardynów w Dukli. Por. £opatkiewicz T. 2006, s. 269. 327 P.S. Bêdê du¿o gada³ z Panem o koœciele w Bieczu i sprawach restauracyi – dziœ kanonik prosi nas na obiad – jemu te¿ zawdziêczamy pomieszczenie w klasztorze.

Koperta: 11,9 x 9,1 cm. Awers: znaczek o nominale 5 krajcarów z nieczytelnym stemplem pocztowym (zapewne z Biecza)

Wielmo¿ny Pan Dr Stanis³aw Tomkowicz c.k. Konserwator w Krakowie Ulica Wolska 11

Na rewersie: stempel pocztowy KRAKAU 5/8 89 KRAKÓW

5f

List od biskupa tarnowskiego Ignacego £obosa Dwa arkusze papieru formatu ponad A4, jednostronnie zapisane atramentem, pismem rêcznym.

N. 2072 Do Wielmo¿nego Pana Stanis³awa Tomkowicza c.k. Konserwatora zabytków sztuki i pomników historycznych w Krakowie!

W odpowiedzi na list szacowny z 16. t.m. mam zaszczyt przes³aæ kopi¹ pisma do Prze³o¿onej Klasztoru Staros¹deckiego Klarysek równoczeœnie przes³anego na rêce Komisarza Ordynaryatu, któremu polecam, aby – jeœli to byæ mo¿e – powstrzyma³ dalsze renowacye. Tarnów, d. 18 Czerwca 1889. + Ignacy Biskup

[Drugi arkusz papieru:]

Copia. Wielebnej Pannie Reginie Æwierzyk Prze³o¿onej Klasztory pp. Klarysek w Starym S¹czu. Z przed³o- ¿onych nam 2. listów dowiedzieliœmy siê, ¿e Prze³o¿ona bez odniesienia siê do Nas, przyst¹pi³a do malo- wania koœcio³a, ¿e nie zasiêgn¹wszy zdania ludzi fachowych i kompetentnych, owszem odrzucaj¹c w uchy- biaj¹cy sposób ich us³ugi, robotê niekwalifikowanemu cz³owiekowi zleci³a. Samowolne i bezwzglêdne to postêpowanie, przed którem w Kurendzie XI i XII z r. 1877 i Kurendzie V z r. 1887 przestrzegaliœmy WW. Duchowieñstwo i Prze³o¿onych klasztorów, boleœnie nas dotknê³o. Gani¹c je tem pismem surowo oœwiad- czamy, ¿e za wszystko co w tym czcigodnym przybytku klasztornym sztuce religijnej przeciwnego zrobio- nym zosta³o, Zgromadzenie zakonne wraz z jego Prze³o¿on¹ wobec ca³ego narodu i potomnoœci odpowie- dzialnymi czynimy. Z Ordynaryatu Biskupiego w Tarnowie, d. 18. Czerwca 1889.

328 Koperta: 18 x 13,8 cm. Awers: Nadruk o góry koperty: Z KONZYSTORZA BISKUPIEGO W TARNOWIE. Stempel pocztowy TARNOW 20/6/89

L. 2072 Do Wielmo¿nego Pana Stanis³awa Tomkowicza c.k. Konserwator zabytków sztuki i pomników historycznych w Krakowie

W lewym dolnym rogu koperty nadruk: Sprawa koœcielna. Wolne od op³aty

5g

List od c.k. Radcy Namiestnictwa i Starosty s¹deckiego Arkusz papieru formatu 34 x 21 cm, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

L. 10330/42 Do Wielmo¿nego Pana Tomkowicza c.k. Kon- serwatora zabytków sztuki i pomników hi- storycznych w Krakowie

Wys. c.k. Namiestnictwo reskr. z 14 kwietnia 1892 L. 29035 przes³a³o tutejszemu c.k. Starostwu proœbê zgromadzenia P.P. Klarysek w Starym S¹czu o rozszerzenie koœcio³a klasztornego, z poleceniem abym zasiêgn¹³ opinii Wielmo¿nego Pana, czy zamierzone rozszerzenie ze wzglêdów na konserwacyê zabytków architektonicznych i staro¿ytnoœci uwa¿a za dopuszczalne. Za³¹czaj¹c powy¿ej wymienion¹ proœbê i plan koœcio³a upraszam Wgo Pana o jak najspieszniejsze wydanie rzeczonej opinii i przes³anie mi takowej przy zwrocie za³¹czników. Nowy S¹cz dnia 26 kwietnia 1892 c.k. Radca Namiestnictwa i Starosta [podpis nieczytelny] 5h

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 20 x 12,5, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

JMJ! Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

329 Serdeczne „Bóg zap³aæ” sk³adam, za przes³any nam zeszyt z rysunkiem naszego koœció³ka, który z praw- dziw¹ przyjemnoœci¹ przegl¹da³am, i p. Teleœnickiemu pokazaæ nie omieszka³am. Równie¿ dziêkujê za poprzednio przys³ane fotografie, zarazem bardzo Wielmo¿nego Pana Dobr. przepraszam, ¿e dotychczas za takowe podziêkowania nie z³o¿y³am, i ufam ¿e Wny Pan Dobr. dla licznych mych zajêæ ma mnie za wyt³óma- czon¹. – Polecaj¹c i nadal nasz klasztor ³askawej pamiêci Wnego Pana Dobrodzieja zostajê z winnym szacunkiem Marya Izabela ¯migrodzka Stary S¹cz 8/5 91 r. Prze³o¿ona P.P. Klarysek

Koperta: 13,2 x 10,4 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC STARY SACZ 8/5 91

Wielmo¿ny Pana Dr Tomkowicz WW Pan Dobrodziej ³askawie odbierze w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 9/5 91 KRAKÓW

5i

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 25 x 20 cm, z³o¿ony na pó³, z czterech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

[Rêczne zapiski S. Tomkowicza, o³ówkiem:] – Moszczenica Jazowsko Szczurkowski – odnawia obrazy Józef Feledyn Stary S¹cz maluje o³tarze poz³otnik

[Ni¿ej list ksieni:] + Stary S¹cz 8/1 892 Wielmo¿ny Panie Dobr.!

Trochê póŸno zwracam siê do Pana Dobrodzieja z zapytaniem, a lepiej z proœb¹ o ³askaw¹ doradê – lecz pomna przys³owia: „lepiej póŸno – jak wcale nie” przed³o¿ê k³opot swój i czekaæ bêdê cierpliwie kilku s³ówek odpowiedzi. Dowiadujê siê z dniem ka¿dym o niepomyœlnym s¹dzie i zdaniu rzeczoznawców o nowo postawio- nym chórze w koœciele naszym. Jak mi mówiono dosyæ g³oœno o tem rozprawiaj¹ powo³ani i niepowo³ani; s³owem krytykuj¹ ostro ten nowy parapet – który niby mia³ stanowiæ z organami ca³oœæ gotyck¹. Robotê tê

330 rozpoczêto jeszcze za ¿ycia mojej poprzedniczki œ.p. R. Æwierzyk – nie by³am przeto wtajemniczona w plany rozszerzenia wspomnianego chóru; – dziœ jednak o mnie obijaj¹ siê niezadowolenie z wykonanej roboty. Zwracam siê wiêc do Wielmo¿nego Pana Dobrodzieja z uprzejmem zapytaniem jak sobie w tej arcyniemi³ej sprawie poradziæ i post¹piæ. Czy kazaæ ten nowy parapet znieœæ a dawny umieœciæ? Czy ten który jest – da³by siê poprawiæ? Nie znam siê na rzeczy – wiêc nawet i pytaæ nie umiem; s¹dzê jednak, ¿e Pan Dobrodziej rozumie miê dobrze, i ufam Jego szlachetnoœci, ¿e nie odmówi mi swej pomocy, dodaj¹c mi s³ów kilka swej rady – do których zastosowaæ siê pragnê w zupe³noœci – o ile bêdê tylko w stanie. Na tem zakoñczê. Proszê przyj¹æ wyrazy mego wysokiego powa¿ania – z jakiem pozostaje dla Wielmo¿nego Pana Dobrodzieja uni¿ona s³uga Marya ¯migrodzka ksieni klasztoru œw. Klary

5j

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 25,3 x 20 cm, z³o¿ony na pó³, z trzech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

Stary S¹cz 20/1 1892 Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

Szczere „Bóg zap³aæ” przesy³am za uprzejmy list i za wyraŸn¹ ¿yczliwoœæ. Jestem gotowa post¹piæ wed³ug ³askawie udzielonej rady – ale bez najmniejszych funduszów o tem pomyœleæ trudno. Musimy przeto czekaæ co powie Wys. Namiestnictwo i jakie sumy wyznaczy na roboty w koœciele. My bowiem ledwie wy¿yæ mo¿emy z pensyi – a pukaæ powtórnie do ofiarnoœci publicznej nie podobna – gdy¿ koœció³ niby odnowionym ju¿ zosta³. – je¿eli czas WW Panu pozwoli to przybycie ich do klasztoru uwa¿aæ sobie bêdê za bardzo wielki zaszczyt – i naprzód ju¿ najuprzejmiej dziêkujê; ustne porozumienie bowiem nie zast¹pi korespondencya. Co siê tyczy wskazówek by³ego Tow. Œw. £ukasza – to wyznaæ muszê, ¿e ich dot¹d nie napotka³am. Koñcz¹c raz jeszcze serdecznie dziêkujê za szczer¹ ¿yczliwoœæ i proszê przyj¹c zapewnienie wyso- kiego powa¿ania z jakim pozostajê dla Wielmo¿nego Pana Dobrodzieja s³uga uni¿ona Marya ¯migrodzka Z.s. Œw. Klary

Koperta: 15,4 x 12,5 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC 19/1/92 STARY SACZ

Wielmo¿ny Pan Dr St. Tomkowicz c.k. Konserwator zabytków sztuki i pomn. histor. WW Dr. Dobrodziej w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 20/1 92 KRAKÓW 331 5k

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu A4, z obu stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

+ Wielmo¿ny Panie Doktorze Naj³askawszy nasz Dobrodzieju

Z najwiêksz¹ skrupulatnoœci¹ przyst¹pi³am do wykonania ³askawych rad Wielmo¿nego Pana Doktora Dobrodzieja, i o ile mo¿noœci takowe do skutku doprowadzi³am. Œcianê dziel¹c¹ nawê koœcio³a od zakry- styi, nie mo¿na by³o znieœæ zupe³nie dla braku sklepienia w zakrystyi, lecz tylko w miejscu starego konfe- syona³u. Przy fasadzie jest ju¿ rusztowanie do najwy¿szego szczytu wzniesione, ale poniewa¿ pokaza³o siê, ¿e wiele kamieni zw³aszcza u góry jest ju¿ zupe³nie przegnitych, wiêc zaprosi³am p. urzêdnika technicz- nego z Nowego S¹cza, lecz ten oœwiadczaj¹c i¿ to nie jest jego rzecz¹ rozumieæ siê na tem, odmówi³ mi swych wskazówek. Oœmielam siê zatem zwróciæ do Naj³askawszego Pana Doktora Dobrodzieja naszego, a uznaj¹c, ¿e ³askawe rady Jego zdala, s¹ dla mnie t¹ raz¹ nie wystarczaj¹ce, lecz, ¿e obecnoœc Jego u nas jest obecnie konieczn¹, najpokorniej zatem upraszam: Naj³askawszy nasz Dobrodziej Wielmo¿ny Pan Doktor, raczy ³askawie do nas przybydŸ, a ogl¹dn¹wszy wszystko, raczy odpowiednie wskazówki mi podaæ – za co mu bêdê nieskoñczenie wdziêczn¹. Przepraszaj¹c zatem za œmia³oœæ moj¹, i polecaj¹c m¹ usiln¹ proœbê naj³askawszym wzglêdom Wielmo¿- nego Pana Doktora Dobrodzieja, zostajê dla Niego

z wdziêcznoœci¹ i wysokiem powa¿aniem

Marya Izabella ¯migrodzka prze³o¿nona PP. Klarysek Stary S¹cz dn. 10/go czerwca 892 r.

Koperta: 15,4 x 12,4 cm. Awers: trzy znaczki pocztowe o nominale 5 krajcarów, z trzema stemplami pocztowym ALT SANDEC 10/6/92 STARY SACZ oraz naklejk¹ listu poleconego R Alt-Sandec No 302

Wielmo¿ny Pan Tomkowicz WW Pan Dr Dobrodziej w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 11/6 9. KRAKÓW

5l

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 29,2 x 22,9 cm, z jednej strony zapisany atramentem, pismem rêcznym.

332 Wielmo¿ny Panie Doktorze Naj³askawszy nasz Dobrodzieju!

Zasy³aj¹c jak najserdeczniejsze wyrazy wdziêcznoœci za tak niezw³oczne i ochotne wys³uchanie mej ostat- niej proœby, œpieszê jak najrychlej odpowiedzieæ na ³askawe zapytanie Wgo Pana Doktora Dobrodzieja. Propozycj¹ Naj³askawszego Dobrodzieja naszego Wgo Pana Doktora z wdziêcznoœci¹ przyjmuje, a pra- gn¹c siê do niej ca³kowiecie zastosowaæ, pokornie prosze: Wielmo¿ny Pan Dobrodziej raczy wraz z p. archi- tektem Odrzywolskim jak najprêdzej przyjechaæ, i nasz koœció³ek poratowaæ; – który zreszt¹ co do przywró- cenia mu dawnej piêknoœci ca³kowicie Wielmo¿nego Pana Doktora radom oddajê, i na niech polegaj¹c równie¿ mam nadziejê, ¿e bêdê mog³a Naj³askawszego naszego Doradcê zaspokoiæ, i co jest w naszym koœciele zeszpecone naprawiæ. – Oczekuj¹c zatem przyjazdu Wielmo¿nego Pana Doktora Dobr. wraz z Jego towarzyszem – ³¹czê wyrazy wysokiego powa¿ania i wdziêcznoœci Marya Izabella ¯migrodzka prze³o¿ona P.P. Klarysek Stary S¹cz dn. 18/6 92 r.

Koperta: 15,4 x 12,4 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC 18/6/92 STARY SACZ

Wielmo¿ny Pan Dr Stanis³aw Tomkowicz c.k. Konserwator sztuk i pomników hist. WWny Pan Dobrodziej w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 19/6 92 KRAKÓW

5m

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 45,8 x 29,1 cm, z³o¿ony na pó³ i z trzech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

IHS! Wielmo¿ny Panie Doktorze Dobrodzieju!

I znowu œmiê nudziæ Wielm. Pana Dobr. – prawdziwa jednak potrzeba usprawiedliwi mnie. Jak wiadomo Wielmo¿nemu Panu Doktorowi, ¿e id¹c za Jego rad¹ kaza³am wynieœæ rusztowanie przy fasadzie koœcio³a naszego, s¹dz¹c ¿e ta robota w tym roku uskutecznion¹ bêdzie, tymczasem po wizycie Wgo p. Od¿ywol- skiego [sic] i po jego sprawozdaniu, dowiadujê siê ¿e po dwóch latach dopiero do niej przyst¹pi¹. Klasztor nasz jest bardzo ubogi – ja jako odpowiedzialna, – (pozwoli Wielmo¿ny Pan Dobrodziej, ¿e wypowiem moj¹ wolê) – nie mogê siê zgodziæ by rusztowanie którego wyniesienie tyle nas kosztowa³o – a¿ dwa lata wœród deszczów i œniegów sta³o, i fasada koœcielna jeszcze wiêcej siê os³abia³a – dlatego ¿yczeniem mo- jem jest by robota ta w tym roku koniecznie za³atwion¹ byæ mog³a. –

333 Najpokorniej przeto Wielmo¿nego Pana Doktora upraszam: Wielmo¿ny Pan Dobrodziej raczy ³askawie przys³u¿yæ siê nam – i donieœæ Wys. c.k. Namiestnictwu – o koniecznoœci reparacyi fasady koœcio³a jeszcze w tym roku. – My ju¿ donios³y o tem Wys. c.k. Namiestnictwu – lecz ze to nie wystarczy przeto najusilniej Wielmo¿nego Doktora Dobr. upraszam by ze swej strony to uczyniæ zechcia³ – i raczy³ ³askawie nadmieniæ ¿e sprawa ta nie mo¿e cierpieæ zw³oki, ¿e uszkodzenia s¹ wielkie, ¿e czas i potrzeba nagli, – a mo¿e s³owa Wielmo¿nego Doktora Dobr. poskutkuj¹ i Wys. c.k. Namiestnictwo wydyliguje [sic] c.k. urzêdnika tech- nicznego, któryby siê zaj¹³, by jeszcze tego roku reperacya oko³o naszego koœcio³a uskutecznion¹ by³a. – Polecaj¹c gor¹co niniejsz¹ pokorn¹ proœbê moj¹ – i ca³¹ tê sprawê naj³askawszym wzglêdom Wielmo¿ne- go Pana Dobrodzieja, kreœlê siê dla Niego z wysokiem powa¿aniem i wdziêcznoœci¹ s³uga w Chrystusie Marya Izabella ¯migrodzka prze³o¿ona P.P. Klarysek Stary S¹cz dn. 18 lipca 1892.–

[Na kolejnej stronicy:]

(P.S.) Wed³ug rady Wnego Doktora Dobrodzieja honoraryum Panu Odzywolskiemu z³o¿y³am w iloœci 25 z³r. – nie wiem czy jest wystarczaj¹cem – ale zastosowa³am siê zupe³nie do rady Wgo Doktora Dobr.

5n

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 29,1 x 22,8 cm, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

JchS! Wielmo¿ny Panie Doktorze Dobrodzieju!

najmocniej przepraszam Wielmo¿nego Doktora Dobr. ¿e posy³aj¹c kosztorys ani s³ówka nie skreœli³am – ufam jednak, ¿e Wielmo¿ny Pan Dobr. ma mnie za wyt³ómaczon¹ – gdy¿ przy naszej dziewiêciodniowiej uroczystoœci by³am tak zajêta – i¿ ani chwilki czasu pisaniu poœwiêciæ nie mog³am. – Za³¹czony kosztorys nie wiele siê przyda Wielmo¿nemu Panu Dobrodziejowi – gdy¿ nie jest to wykaz braków fasady koœcio³a naszego, – nadmieniam wiêc – ¿e W.P. Obertyñski doniós³ Wys. c.k. Namiestnic- twu o potrzebie reparcyi fasady koœcio³a tutejszego – i ¿e takowa do 500 z³ wynosiæ bêdzie; Wielmo¿ny Pan Doktor Dobrodziej znaj¹c wszystkie braki koœció³ka naszego – bêdzie wiedzia³ jak z tym post¹piæ. – £¹cz¹c wyrazy wysokiego powa¿ania kreœlê siê Wielmo¿nego Pana Doktora Dobr. Stary S¹cz dn. 1/8 92 s³uga w Chrystusie Marya Izabella ¯migrodzka prze³o¿ona P.P. Klarysek

334 5o

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu A4, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

Najserdeczniej dziêkujê Wielmo¿nemu Panu Dobrodziejowi za przys³ane nam podanie do Namiestnictwa i przepraszam najmocniej raz jeszcze – ¿e oœmieli³am siê k³opotaæ Go naszymi sprawami i zajmowaæ Mu tak drogi czas. Wielmo¿ny Pan Dobrodziej jednak by³ tak ³askaw, i¿ nie odmówi³ naszej proœbie, za co te¿ szczere serdeczne przesy³amy „Bóg zap³aæ”. – Kosztorys nie jest mi obecnie koniecznie potrzebny a tym lepiej – jeœli Wiem. Pan Dobrodziej raczy go sam przywieœæ. – Polecaj¹c i nadal sprawy nasze ³askawym wzglêdom Wielm. Pana Dobrodzieja kreœlê siê z wysokim szacunkiem i powa¿aniem Marya I. ¯migrodzka St. S¹cz d. 9/8 892 prze³. klaszt.

Koperta: 15,4 x 12,4 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze podwójnym stemplem pocztowym ALT SANDEC 9/8/92 STARY SACZ

Wielmo¿ny Pan Dr St. Tomkowicz c.k. Konserwator sztuk i pomników histor. W.W. Pan Dobrodziej w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 10/8 92 KRAKÓW

5p

List od c.k. Radcy Namiestnictwa i Starosty s¹deckiego Arkusz papieru formatu 34,3 x 21,2 cm, dwustronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

L. 20852

Do Wgo Pana Dra Tomkowicza ck. Kon- serwatora zabytków sztuki i pomników historycznych w Krakowie

335 Jak Wmu Panu wiadomo, konwent P.P. Klarysek w Starym S¹czu mia³ zamiar rozszerzyæ koœció³ klasztorny przez wyburzenie œciany przedzielaj¹cej nawê od zakrystyi zakonnej. – Poniewa¿ rozszerzenie to natrafi³o na znaczne trudnoœci techniczne, a co wa¿niejsze nie mog¹ byæ wykonane przed uroczystoœci¹ jubileuszow¹, przeto konwent odst¹pi³ od swego zamiaru, natomiast prosi³ o przeprowadzenie dogodnej komunikacyi miêdzy koœcio³em a kaplic¹ Œw. Kunegundy, gdy¿ dotychczas ksiê¿a odprawiaj¹cy nabo¿eñstwa w tej kaplicy musz¹ przechodziæ z zakrystyi przez podwó¿e [sic] obok koœcio³a i przez furtê zakonn¹. – Tutejszy oddzia³ techniczny wypracowa³ odnoœny kosztorys, obejmuj¹cy potrzebne roboty, jak: 1.) rozszerzenie i wstawienie nowych drzwi oznaczonych na za³¹czonym planie lit. A, analogicznie do obok po³o¿onych AI. – 2.) rozburzenie starej spowiednicy II 3.) wy³amanie okienka V w koñcu 4.) rozszerzenie i wstawienie nowych drzwi ¿elaznych lit. B. Kosztorys ten przes³ano Wys. ck. Namiestnictwu, które rozp. z 21 lipca 1892 L. 50076 zwróci³o go z poleceniem, abym zasiêgn¹³ opinii Wgo Pana co do zamierzonych robót. – Proszê przeto Wgo Pana o spieszne przes³anie mi rzeczonej opinii, przy zwrocie do³¹czonego planu.

Nowy S¹cz dnia 15 wrzeœnia 1892. C.k. radca Namiestnictwa i Starosta [podpis nieczytelny]

5r

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu A4, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

Niech bêdzie pochwalony Jezus Chrystus! Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

Serdeczne dziêki zasy³am Wielmo¿nemu Panu Dobrodziejowi za tak ³askawe zajêcie siê popraw¹ naszego podania. Niech Bóg stokrotnie wynagrodzi Wielm. Panu Dobrodziejowi za ka¿dy trud Jego dla nas podjê- ty. Równoczeœnie wysy³am obydwa „piana”. Przy tej sposobnoœci mi³o nam jest do³¹czyæ ma³y upominek, który Wielm. Pan Dobrodziej raczy przyj¹æ od nas. – Polecaj¹c siê nadal pamiêci i wzglêdom Wielmo¿nego Pana Dobrodzieja pozostajê z wysokim szacunkiem i powa¿aniem Marya I. ¯migrodzka xieni P.P. Klar. Stary S¹cz dnia 26/5 893.

Koperta: 15,3 x 12,2 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC 27/5/93 STARY SACZ

336 Wielmo¿ny JMCJ Pan Dr St. Tomkowicz Wielmo¿ny Pan c.k. Konserwator sztuk piêknych i staro¿ytnoœci w Krakowie Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 28/5 93 KRAKÓW

5s

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu A4, dwustronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

+ Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

Stosownie do rady mi udzielonej zwróci³am siê do N. Ks. Arcybiskupa Izachowicza [?] z proœb¹ o poparcie sprawy wiadomej w c.k. Namiestnictwie. Dziœ otrzyma³am list od Jego Excellencyi; donosi mi, ¿e Wys. Namiestnictwo ¿¹da koniecznie planu i kosztorysu na reparacyê koœcio³a. Któ¿ nam ten plan wykona kto wystawi i spisze potrzebny kosztorys? P. Odrzywolski by³ wprawdzie u nas – by³ i na rusztowaniu, notowa³ czy rysowa³ – ale z bytnoœci jego innego nie by³o rezultatu. Proszê tedy bardzo uprzejmie wskazaæ mi do- k¹d zako³ataæ mamy – kêdy siê zwróciæ o ten niezbêdny plan przedsiêwzi¹æ siê maj¹cej reaparacyi i o kosz- torys. Praktykant in¿ynier z Nowego S¹cza ani mi nie chce wiedzieæ o tem – na miejscu nie ma nikogo – Pan Architekt by³ ogl¹dn¹³ i pojecha³ a Namiestnictwo domaga siê tego – inaczej nie dadz¹ grosza. Proszê¿ mi tedy powiedzieæ ³askawie co pocz¹æ i jak zaradziæ. Gdyby lato zbli¿aj¹ce siê by³o trochê dalej, mniej bym siê turbowa³a ale mamy ju¿ czerwiec – nim siê potrzebne rysunki odeœl¹, nim nadejdzie odpowiedŸ – kto wie, czy nie doczekamy siê przysz³ego czerwca – ale czy rusztowanie dotrzyma placu, wielkie pytanie. Ile¿ ist ein guter Ralf Gener [?] – lecz ufam zacnemu sercu Wielmo¿nego Pana Dobrodzieja, ¿e zechce podaæ nam rêkê w tym prawdziwie wielkim k³opocie naszym i pospieszy z rad¹, co pocz¹æ mamy. Wygl¹daæ bêdziemy z upragnieniem odpowiedzi ³askawej – a ³¹cz¹c wyrazy wysokiego powa¿ania piszê siê uni¿on¹ s³ug¹ w Chrystusie Marya ¯migrodzka ksieni Klarysek Stary S¹cz 2 czerwca 93

Koperta: 15,3 x 12,2 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC 2/6/93 STARY SACZ

Wielmo¿ny Imc Pan Dr Konserwator Tomkowicz Wielmo¿ny Pan Dobrodziej w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 3/6 93 KRAKÓW

337 5t

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 17,3 x 11,3 cm, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

+

Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju!

Za ³askawy list dziêkujê najuprzejmiej. Stosownie do rady Pañskiej zapytywa³ nasz Ks. Kapelan c.k. Sta- rostwo czy wydeleguje kogo dla zdjêcia rysunku i zestawienia kosztorysu. C.k. Starostwo oœwiadczy³o, ¿e nikogo delegowaæ nie bêdzie – niechaj c.k. Namiestnictwo deleguje kogo ze Lwowa. Có¿ teraz mamy robiæ? Raczy nas wspieraæ Wiel. Pan Dobrodziej dalej sw¹ dobr¹ rad¹ i przyj¹æ od nas wyrazy wysokiego powa¿ania. Uni¿ona s³uga Mary[a] ¯migrodzka St. S¹cz 15/6 93 ksieni

5u

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 22,4 x 17,5 cm, z³o¿ony na pól i z trzech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

+ P.J.Ch.! Wielmo¿ny Panie Dobrodzieju.

Przepraszam Wielmo¿nego Pana Dobr. ¿e dziœ dopiero odpisujê na tak ³askawy list Jego, ale wstrzymywa- ³am siê z odpowiedzi¹, gdy¿ nie wiedzia³am co starostwo zamyœla uczyniæ. Prosi³am wiêc ks. Kapelana aby w tym interesie pomówi³ z p. Starost¹. Ten mu odpowiedzia³, ¿e sprawê tê odeszle napowrót Namiest- nictwu, gdy¿ tu nie ma nikogo, ktoby siê chcia³ podj¹æ tej pracy. Drugi raz przez inn¹ osobê odpowiedzia³, ¿e poleci³ wykonaæ to Panu Obertyñskiemu, ten zaœ nie ma na to ani czasu, ani siê czuje na si³ach podj¹æ siê tego. Widz¹c wiêc ¿e to zanosi siê na d³ug¹ zw³okê – a tu potrzeba jest nagl¹ca, bo i rusztowanie siê psuje – wnios³am raz jeszcze proœbê ale wprost do Namiestnictwa, aby albo samo wydelegowa³o architekta, albo te¿ pozwoli³o nam wezwaæ do tego pana Odrzywolskiego. – Dziœ w³aœnie otrzyma³am prywatn¹ wiado- moœæ, ¿e sprawa ta zosta³a przydzielona do za³atwienia departamentowi dla spraw duchownych. Mam jednak nadziejê, ¿e mo¿e odnieœæ pomyœlny skutek – gdy¿ mamy tam ludzi przychylnych, którzy popieraæ j¹ bêd¹. W razie pomyœlnego za³atwienia tej¿e sprawy doniosê Wielm. Panu Dobr. jakote¿ i o dalszych staraniach. – £¹cz¹c wyrazy g³êbokiego szacunku krêœlê siê s³uga w Chrystusie Marya I. ¯migrodzka Stary S¹cz dnia 5/7 893. prze³. klaszt.

338 Koperta: 12,3 x 9,4 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC [reszta nieczytelna]

Wielmo¿ny JMCJ Pan Dr Stanis³aw Tomkowicz c.k. konserwator sztuk piêknych i sta ro¿ytnoœci hist. w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 7/7 93 KRAKÓW

5w

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu A4, jednostronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym.

Niech bêdzie pochwalony Jezus Chrystus!

Wielmo¿ny Panie Doktorze Dobrodzieju!

Oddawca listu tego jest majstrem, który ma robiæ oko³o naszej facyaty koœcielnej. Najuprzejmiej przeto upraszam: Wielmo¿ny Pan Dobrodziej raczy go – jako takiego przedstawiæ p. Odrzywolskiemu, by ten¿e poinformowa³ go i w ogóle da³ mu stosowne wskazówki wzglêdem niniejszej roboty. Przy tej okazyi mi³o mi jest za³¹czyæ Wielmo¿nemu Doktorowi Dobrodziejowi wyrazy winnego szacunku i powa¿ania Marya Izabela ¯migrodzka Stary S¹cz dn. 21. lipca 1893. prze³o¿ona P.P. Klarysek

Koperta: 12,3 x 9,4 cm. Awers: bez znaczka i stempla pocztowego

Wielmo¿ny Pan Dr Stanis³aw Tomkowicz c.k. konserwator zabytków sztuki i pom. hist. WWny Pan Dobrodziej w Krakowie

5x

List od Marii Izabelli ¯migrodzkiej – Prze³o¿onej P.P. Klarysek Arkusz papieru formatu 29,2 x 22,7 cm, dwustronnie zapisany atramentem, pismem rêcznym. Niech bêdzie pochwalony Jezus Chrystus!

Wielmo¿ny Panie Doktorze Dobrodzieju!

339 Z prawdziw¹ wdziêcznoœci¹ sk³adam Wielmo¿nemu Panu Dobrodziejowi serdeczne me dziêki – za ³aska- wy list Jego, za rady i wskazówki w sprawie facyaty koœcio³a naszego. Równie¿ stokrotne „Bóg zap³aæ” sk³adam za zaofiarowanie owej piêknej sumki, na pokrycie prac pp. architektów. „Bóg zap³aæ” za wszyst- ko oœwiadczam raz jeszcze – i dodajê, ¿e bêdê siê stara³a œciœle zastosowaæ do wskazówek Wgo Pana Doktora Dobr. jakich nam udzieliæ raczy³, i jakich nam jeszcze osobiœcie udzieliæ obieca³. – Œmiê jednak jeszcze jedn¹ wnieœæ proœbê: Wielmo¿ny Pan Dobrodziej raczy ³askawie przyœpieszyæ przyjazd zastêpcy swojego W.p. Koz³owskiego – proszê o to bardzo, ze wzglêdu ¿e kamieniarz M³yñski spieszy siê do Zakopanego, gdzie jest równie¿ do roboty wezwany. Ponawiaj¹c jeszcze serdeczne podziêkowanie za ³askawe rady – i polacaj¹c i nadal nasz klasztor ³askawym wzglêdom Wielm. Pana Doktora Dobr. ³aczê wyrazy wysokiego powa¿ania i wdziêcznoœci Marya Izabela ¯migrodzka prze³o¿ona P.P. Klarysek Stary S¹cz dn. 7/8 93

Koperta: 15,5 x 12,34 cm. Awers: znaczek pocztowy o nominale 5 krajcarów, ze stemplem pocztowym ALT SANDEC 7/8 93 STARY S¥CZ

Wielmo¿ny Pan Dr Stanis³aw Tomkowicz W.W. c.k. konserwator sztuki i pom. historycznych WWny Pan Dobrodziej w Krakowie

Na rewersie pieczêæ lakowa i stempel pocztowy KRAKAU 8/8 93 KRAKÓW

5y

List od Józefa Feledyna ze Starego S¹cza Arkusz papieru formatu 22,5 x 17,9 cm, z³o¿ony na pó³ i z wszystkich czterech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

Stary S¹cz 24/4 Wielmo¿ny Panie Konserwatorze Dobrodzieju!

Jakkolwiek wielki o³tarz w tutejszym koœciele parafialnym nie nale¿y do zabytków sztuki, to jednak wo- bec zaprojektowanej rekonstrukcyi przez Pana Konserwatora Dobrodzieja, co siê obecnie przeprowadza, uznajê za stosowne donieœæ Panu Konserwatorowi Dobrodziejowi, ¿e przeprowadzenie ca³ej roboty obj¹- ³em i rozpocz¹³em od paru miesiêcy. Do robót rzeŸbiarskich wzi¹³em niejakiego Worania, dobrego rzeŸbiarza, i cz³owieka rzetelnego, ten sam robi³ Wakulskiemu do o³tarza przeznaczonego na wystawê zesz³oroczn¹ figury i p³askorzeŸby, które P. Stryjeñski ogl¹da³ uzna³ za dobre, i by³ wymieniany w którymœ dzienniku. Wiszowi nie daje ju¿ ¿adnych robót, ani go nigdzie nie polecam, poniewa¿ znalaz³em go zesz³ego roku jeszcze w stanie nienaturalnym, i z postêpowaniem wielce zagadkowem, co zreszt¹ sam Pan Konserwator Dobrodziej do tego czasu musia³ zauwa¿yæ. 340 W dalszym ci¹gu donoszê, ¿e Wny Ksi¹dz Rozwadowski zamierza daæ nowy obraz St. El¿biety do wnêtrza o³tarza, a stary usun¹æ, a poniewa¿ Wny Ksi¹dz Kanonik jest obecnie chory, dlatego ja sam od siebie postanowi³em wiadomoœæ te Panu Konserwatorowi Dobrodziejowi przes³aæ z uwagi, aby nie by³o jakich niesnasek, je¿eli ten¿e obraz ma jakie znaczenie dla Pana Konserwatora Dobrodzieja. – Szuwarowski [?] przybêdzie tu w tym celu w poniedzia³ek, przywiezie St. Jakóba przeznaczonego do górnej czêœci o³tarza, zatem, je¿eli Pan Konserwator Dobrodziej nie zgodzi siê na usuniêcie obrazu rzeczonego, to prosze uprzejmie o rych³e doniesienie na moje rêce, a ja nie omieszkam wyt³umaczyæ siê zaraz przed Wnym Ksiêdzem Kanonikiem; w³aœciwie w danym razie obraz stary by³by umocowany gdzieœ na œcianie, jeŸliby by³ wstawiony nowy. Z przyjemnoœci¹ równie¿ zaznaczam, ¿e z. m. [zesz³ego miesi¹ca] pos³a³ mi Ksi¹dz Skoczyñski 50. z³r. jako gratyfikacjê do stall, czem JWny Ksi¹dz Infu³at w pewnej czêœci wynagrodzi³ moj¹ prace wykonan¹ o wiele wy¿ej, ni¿ ramy kontraktu mnie obowi¹zywa³y. Polecaj¹c siê ³askawym wzglêdom Wielmo¿nego Pana Konserwatora Dobrodzieja, zostaje uni¿ony s³uga Józef Feledyn

6

Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza, dotycz¹ca kwestii konserwatorskich Moszczenicy w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku

Biblioteka Ksi¹¿¹t Czartoryskich w Krakowie, sygn. rkps MNK 609

6a

List od Józefa Feledyna ze Starego S¹cza Arkusz papieru formatu 17,2 x 11,3 cm, z obu stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

Stary S¹cz 26/5 Wielmo¿ny Panie Konserwatorze Dobrodzieju! Wczoraj rozebra³em 3. o³tarzyki w Moszczenicy, wielki w celu restauracyi, a boczne dlatego, poniewa¿ cieœla potrzebuje mieæ go³e œciany. Przy rozbieraniu wielkiego o³tarza pokaza³o siê, ¿e obraz Œt. Zofii jest wiêkszy ni¿ Œtgo Miko³aja, i ten pierwszy pochodzi z czegoœ innego, co dowodzi, ¿e wysokoœæ jego jest 132 cm 80 cm szer. a œwiat³o ramy jest 83. i 75 cm. ca³y spód zatem, gdzie figury do samego spodu s¹ ca³kowicie malowane, kryje siê, a prze- cie¿ chyba niepodobna Mary¹ [Altary¹?] powiêkszaæ. Dwie figurki rzeŸbione Œt. Stanis³awa i Œtgo Wojciecha s¹ z tego wieku tak przynajmniej œwiadczy data 1828. Figurki te stoj¹ na wierzcho³kach bocznych skrzyde³. Pilastry dopasowywa³em do bocznego o³tarza i sprawdzi³em, ¿e s¹ przerzniête tak jak Pan Konserwator Dobrodziej zauwa¿y³, ornamenciki malowane zgadzaj¹ siê zupe³nie, – co wszystko uwa¿am za stosowne donieœæ Wnemu P. Konserwatorowi Dobrodziejowi, i kreœlê siê uni¿ony s³uga Józef Feledyn

341 7

Korespondencja adresowana do S. Tomkowicza, dotycz¹ca kwestii konserwatorskich ¯eleŸnikowej w ostatnim dziesiêcioleciu XIX wieku

Biblioteka Ksi¹¿¹t Czartoryskich w Krakowie, sygn. rkps MNK 609

7a

List ks. Paw³a Jende z ¯eleŸnikowej do biskupa tarnowskiego Ignacego £obosa Arkusz papieru formatu 23,1 x 17,8 cm, z³o¿ony na pó³, z wszystkich czterech stron zapisany atramentem, pismem rêcznym.

+¯eleŸnikowa 15/5 94

Illustrissime et Clarissime Domine!

Na zaszczytne pismo Illustrissimi Domini mam honor odpowiedzieæ, i¿ prawdziw¹ zagadk¹ nierozwi¹za- n¹ s¹ dla mnie obrazy szukane przez P. £uszczkiewicza a rysowane przez uczniów szko³y sztuk piêknych. Rzecz siê ma nastêpnie: Zesz³ego lata t.j. w roku ubieg³ym przybywa razu pewnego Pan Dr Tomkowicz, przedstawiwszy siê mi – prosi o pozwolenie obejrzenia koœcio³a a mianowicie 2 obrazów cennych które rzekomo Pan £uszczkie- wicz mia³ widzieæ. Ruszy³em na to ramionami – bo nie widzia³em ¿adnych takich szczególnych obrazów w mym koœciele – lecz poszliœmy i pytam siê gdzie te obrazy byæ maj¹ – odpowiada na to P. Tomkowicz ¿e wed³ug notatek maj¹ siê znajdowaæ na stryszku. Powiadam jest dwa stryszki na jednym s¹ ornaty lepsze mniej u¿ywane – ale ¿adnych tam obrazów nie ma – lecz poszliœmy na on stryszek a przeszukawszy obrazów nie by³o ¿adnych. Powiadam na to, mo¿e s¹ na drugim stryszku nad babiñcem, gdzie rzeczywiœcie s¹ stare chor¹gwie z obrazami; deski pomalowane figurami – których siê u¿ywa do grobu P. Jezusa – mo¿e tam bêd¹? bo trzeba wiedzieæ ¿e wtedy gdy Pan £uszczkiewicz z uczniami swemi koœció³ obziera³ mnie w domu nie by³o dlatego te¿ nic o obrazach nie wiedzia³em. Pan Tomkowicz obejrza³ wiêc wszystkie ale siê mu ¿aden nie uda³. Niewiem wiêc jakie te obrazy by³y – czy na p³otnie czy na desce malowane? czy na papierze? Kogo mia³y przedstawiaæ? gdybym bowiem to wiedzia³ – mo¿e bym siê móg³ dowiedzieæ od organisty dawnego którego tu zasta³em czy on o podobnych nie wie? Ja oœwiadczam ¿e ¿adnych obrazów nikomu nie darowa³em – tym mniej sprzeda³em. Da³em wprawdzie stare stacye do koœcio³a w Kaninie po spaleniu – sprawiwszy nowe u siebie ale to by³y bochomazy nie obrazy. Mo¿liwoœæ ukradzenia jest zupe³- nie wykluczona – gdy¿ stryszek nad zachrysti¹ jest zamykany – nad babiñcem zaœ wprawdzie nie – lecz kto by siê ³akomi³ na obrazy których wartoœci nie zna³. Byæ wiêc mo¿e ¿e to co siê Panu £uszczkiewiczo- wi uda³o – nie uda³o siê Panu Tomkowiczowi – a na tê myœl naprowadza mnie ta okolicznoœæ, ¿e Pan Tomkowicz wspomnia³ tak¿e o jakiejœ osobliwszej chrzcielnicy – a wskazawszy mu takow¹ – machn¹³ tylko na to rêk¹. Tyle odpowiadam na wielce zaszczytne pismo Illustrissimi Domini – za³¹czaj¹c przy tem wyraz mego najg³êbszego uszanowania tak dla Jego Biskupiej Moœci jak te¿ równie¿ dla Illustrisimm kreœl¹c siê pos³usznym i powolnym s³ug¹ ks Pawe³ Jende

342 Epilog

Rêkopiœmienny Inwentarz zabytków powiatu s¹deckiego, autorstwa Stanis³awa Tomkowicza, by³ bez w¹tpienia pierwszym, ze wszech miar nowoczesnym, kompendium wiedzy o zabytkach obu S¹czów i okoli- cy. Mimo to nie odegra³ w XX wieku nale¿nej mu roli. Niewydany drukiem, pozostaj¹cy w jednym egzem- plarzu, nie trafi³ on do ludzi nauki, dla których by³by pomoc¹, nie utrwali³ siê te¿ w œwiadomoœci tych, w których rêku pozostawa³y losy zabytków w S¹deckiem. Nie wiemy dzisiaj dlaczego nie dosz³o do og³oszenia inwentarza s¹deckiego drukiem. Wolê jego opublikowania Tomkowicz wyrazi³ bodaj po raz ostatni w 1900 roku. Up³yw czasu spowodowaæ jednak musia³ przeœwiadczenie o coraz wiêkszej dezaktualizacji hase³ i opisów poszczególnych zabytków. Byæ mo¿e zamiar publikacji dzie³a narodzi³ siê ponownie, w trzeciej dekadzie XX wieku. Zapewne w tym w³aœnie celu rêkopis zosta³ udostêpniony Tadeuszowi Dobrowolskiemu, który w latach 1922-1925 naniós³ w obrêbie niektórych hase³ w³asne aktualizacje. Powierzonej pracy nad rêkopisem Dobrowolski jednak nie ukoñczy³, a œmieræ Tomkowicza w roku 1933 ostatecznie chyba zaprzepaœci³a szansê na spóŸnion¹ edycjê inwentarza. Przez ponad pó³ wieku, jakie up³ynê³o od pierwszych wyjazdów Tomkowicza w S¹deckie, nikt jego inwentaryzatorskiego trudu nie kontynuowa³, jeœli pomin¹æ pojedyncze wizytacje terenowe Tadeusza Szy- d³owskiego, Adama Bochnaka czy Józefa Edwarda Dutkiewicza. Dopiero po II wojnie œwiatowej Anna Misi¹g-Bocheñska wraz z Tadeuszem Dobrowolskim podjêli wysi³ek kontynuacji prac katalogowych nad artystyczn¹ przesz³oœci¹ Nowego S¹cza i okolicy. Ich owocem sta³ siê odrêbny zeszyt Powiat nowos¹dec- ki, wydany w 1951 roku w ramach pierwszego tomu Katalogu zabytków sztuki w Polsce. Ta niewielkich rozmiarów i skromnie ilustrowana publikacja (52 strony i zaledwie 50 ilustracji) by³a wa¿nym krokiem w badaniach nad artystyczn¹ spuœcizn¹ regionu, przez lata pozostawa³a te¿ jedynym szeroko dostêpnym Ÿród³em wiedzy na ten temat. ¯a³owaæ nale¿y, i¿ autorzy nie wyposa¿yli zeszytu w jakiekolwiek s³owo wstêpne, w którym fundamentalna rola Tomkowicza w inwentaryzacji zabytków S¹decczyzny zosta³aby nale¿ycie zaakcentowana. Co wiêcej, zaniechanie to utrwali³o b³êdne przeœwiadczenie, ¿e inwentaryzacja zabytków w S¹deckiem rozpoczê³a siê na dobre dopiero po II wojnie œwiatowej, zgo³a bez wybitnego wk³adu Tomkowicza w to zagadnienie. Konsekwencj¹ takiego stanu rzeczy by³y póŸniej liczne „nowe odkrycia” zabytków, zw³aszcza sztuki œredniowiecznej. Niektórzy badacze nawet jeszcze w latach piêædziesi¹tych XX wieku przypisywali sobie palmê pierwszeñstwa w tym wzglêdzie, nie wiedz¹c lub nie chc¹c przyj¹æ do wiadomoœci tego, i¿ niektóre spoœród tych zabytków odkry³ i opisa³ ponad pó³ wieku wczeœniej Stanis³aw Tomkowicz. Szereg zabyt- ków sztuki dawnej, które badacz ten zidentyfikowa³ u schy³ku XIX stulecia, zosta³o te¿ pominiêtych pod- czas akcji inwentaryzowania dzie³ sztuki po II wojnie œwiatowej. Koniec wieku XX przyniós³ znaczne o¿ywienie zainteresowañ zabytkami S¹decczyzny. Oprócz sze- regu prac monograficznych, w przewa¿aj¹cej swej czêœci opublikowanych w „Roczniku S¹deckim”, wska- zaæ nale¿y pomnikow¹ pracê Sztuka Ziemi Krakowskiej, autorstwa Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana

343 Korneckiego, jak równie¿ studia Zbigniewa Beiersdorfa, Bogus³awa Krasnowolskiego i Mariana Kornec- kiego, traktuj¹ce o wybranych zagadnieniach artystycznej przesz³oœci regionu. Prócz badañ, wiek XX przyniós³ te¿ – niestety – du¿e straty i przewartoœciowania w zasobie zabytko- wym powiatu s¹deckiego. Gdy bowiem uzmys³owiæ sobie, ¿e to, co w koñcu XIX wieku ogl¹da³ i doku- mentowa³ Tomkowicz, w niema³ej czêœci utraciliœmy nastêpnie na pocz¹tku XX stulecia – ¿al po stratach ³agodzi ta tylko refleksja, i¿ przed stu dwudziestu laty znalaz³ siê cz³owiek, który jednak opisaæ coœ zdo³a³ dla potomnych. Najpowa¿niejsz¹ strat¹ by³o znikniêcie z krajobrazu trzech koœcio³ów drewnianych – w Barcicach, Nawojowej i Siedlcach – oraz dwóch murowanych – w Biegonicach i ¯eleŸnikowej. Wraz z nimi utraciliœ- my najczêœciej cenne sk³adniki ruchomego wyposa¿enia wnêtrza, zw³aszcza zaœ malowid³a œcian i stropów. Wyj¹tkowym ciosem dla zabytków œredniowiecznej architektury tego regionu by³o wyburzenie po roku 1890 reliktów gotyckiego koœcio³a franciszkañskiego w Nowym S¹czu. Dziœ o randze artystycznej tej wybitnej fundacji œwiadcz¹ tylko opisy Tomkowicza i rysunki sporz¹dzone w 1889 roku przez Stanis³awa Wyspiañskiego i Józefa Mehoffera. Z kulturowego krajobrazu S¹decczyzny „zniknê³y” równie¿ trzy inne œwi¹tynie drewniane. Koœció³ w Jakubkowicach i dawny zbór ewangelicki w Stad³ach, opuszczone i pozbawione funkcji w miejscu swego przeznaczenia, znalaz³y schronienie w s¹deckim parku etnograficznym. Dla tych samych przyczyn koœció³ z Têgoborza zosta³ przeniesiony do Tabaszowej, jednak nie bez zmian w architektonicznej bryle zewnêtrznej. Niedawn¹ strat¹ w zabytkowym zasobie sakralnej sztuki s¹deckiej by³ po¿ar koœcio³a w Zbyszycach, który w 2003 roku strawi³ ca³kowicie konstrukcjê drewnianej wie¿y-dzwonnicy, spowodowa³ równie¿ bezpowrotn¹ utratê szeregu cennych elementów artystycznego wyposa¿enia wnêtrza. Na tym tle znacznie korzystniej przedstawia siê stan zachowania architektury cerkiewnej. Wszystkie bowiem œwi¹tynie obrz¹dku wschodniego, które w XIX wieku ogl¹da³ Tomkowicz, choæ nie bez przekszta³- ceñ, przetrwa³y szczêœliwie do naszych czasów. Nie uda³o siê natomiast unikn¹æ zniszczeñ w zasobie architektury rezydencjonalnej. Bodaj najbar- dziej dotkliw¹ z nich by³a utrata zamku s¹deckiego, zrujnowanego w bezmyœlny sposób w 1945 roku. Los zamku podzieli³y liczne rezydencje szlacheckie, by wymieniæ choæby drewniany dwór w Czarnym Potoku, który sp³on¹³ jeszcze w latach trzydziestych ubieg³ego stulecia. Nie lepiej przedstawia siê sytuacja w zakresie architektury mieszczañskiej. Po¿ar Nowego S¹cza w roku 1894 powa¿nie uszczupli³ relikty tego zespo³u urbanistycznego. W wyniku po¿ogi utraciliœmy siêgaj¹cy epoki gotyku dawny ratusz miejski oraz liczne kamienice z póŸnego œredniowiecza i czasów nowo¿ytnych. Czêsto powtarzaj¹ce siê po¿ary na prze³omie XIX i XX wieku nie oszczêdzi³y równie¿ ma³omiasteczkowej zabudowy Muszyny, Piwnicznej czy Tylicza. Budowle i zespo³y zabytkowe, które przetrwa³y do naszych czasów, w swej przewa¿aj¹cej wiêkszo- œci nie uniknê³y przekszta³ceñ, rozbudów i modernizacji. Przyk³adów w tym wzglêdzie wskazaæ mo¿na niestety sporo. Los kruchty po³udniowej dawnego koœcio³a kolegiackiego w Nowym S¹czu czy drewnia- nego koœcio³a cmentarnego Œw. Heleny w Che³mcu – wnêtrz, które w 1889 roku tak zachwyci³y Stanis³a- wa Wyspiañskiego – niech bêdzie tu przestrog¹. Brak namys³u i beztroska pozbawiæ mo¿e bezpowrotnie ka¿dy zabytek jego najwiêkszej wartoœci – autentyzmu substancji, w koñcu zaœ tak¿e wa¿nych œladów wielowiekowego u¿ytkowania w zgodzie z historyczn¹ funkcj¹. Nieprzemyœlane modernizacje i przebudowy, zacieraj¹ce dawny charakter stylowy architektonicz- nych bry³ i wnêtrz, uznaæ dziœ trzeba za najwiêksze zagro¿enie dla zabytkowych zasobów ka¿dego regio- 344 nu. Pracom restauratorskim, realizowanym nierzadko w myœl zasad Ÿle rozumianego puryzmu stylowego, zbyt czêsto towarzyszy³y znaczne przekszta³cenia i zafa³szowania. W ich wyniku, na przyk³ad w obrêbie dawnego koœcio³a kolegiackiego w Nowym S¹czu, utraciliœmy szereg wa¿nych informacji na temat skali i dynamiki historycznych przemian architektonicznych i estetycznych. Szczêœliwie los okaza³ siê bardzo ³askawy dla najcenniejszego za³o¿enia zabytkowego w powiecie s¹deckim, jakim bez w¹tpienia jest zespó³ koœcio³a i klasztoru klarysek w Starym S¹czu. Jeœli nie liczyæ niefortunnej restauracji wnêtrza koœcio³a z 1890 roku, ca³y kompleks architektoniczny, z niemal w ca³oœci zachowanym wyposa¿eniem artystycznym, przetrwa³ od czasów Tomkowicza do dziœ bez wiêkszego uszczerbku. Jedynie tutaj zaobserwowaæ mo¿emy tak istotne dla zabytków zatrzymanie siê czasu, a kata- log ubytków z ostatniego stulecia wydaje siê byæ na szczêœcie bardzo skromny. Nie da siê tego samego powiedzieæ o koœciele parafialnym w Starym S¹czu. Ten wybitny pomnik architektury przez ostatnie 120 lat utraci³ sporo. W wymiarze estetycznym zmian¹ bodaj najwiêksz¹ by³o nie tak dawne usuniêcie z sylwety dachu piêknej szkliwionej dachówki i zast¹pienie tego szlachetnego pokrycia pospolit¹ blach¹ miedzian¹. Wœród strat w wyposa¿eniu ruchomym œwi¹tyñ s¹deckich odnotowaæ nale¿y zaginiêcie dwóch (zapew- ne jeszcze póŸnoœredniowiecznych) tryptyków tablicowych oraz renesansowej p³yty nagrobnej plebana Andrzeja Habdañskiego w Biegonicach. Te unikatowe zabytki przepad³y wraz z rozbiórk¹ starego koœcio- ³a biegonickiego. W zakresie gotyckiego malarstwa tablicowego niepowetowan¹ strat¹ jest zaginiêcie skrzyd³a tryptyku z koœcio³a w Chomranicach, kompletnego tryptyku oraz pojedynczej kwatery skrzyd³o- wej wstawionej w ramy nowszego feretronu z koœcio³a w Siedlcach, obrazu œrodkowego i skrzyde³ ze scen¹ Zwiastowania z koœcio³a w ¯eleŸnikowej, czy dwóch œrodkowych obrazów w typie Sacra Conver- satione z tryptyków (z 1 po³. XV i pocz. XVI wieku) z koœcio³a w £¹cku. Zarówno w tych, jak i wielu innych przypadkach, tylko konserwatorskiej intuicji Tomkowicza zawdziêczaæ nale¿y sporz¹dzenie dok³ad- nego opisu, podanie wymiaru czy pe³nego odpisu inskrypcji, w koñcu zaœ – wykonanie odrêcznych rysun- ków lub fotografii. Znaczne ubytki w wyposa¿eniu koœcio³ów w S¹deckiem poczyni³a równie¿ prowadzona od schy³ku XIX wieku akcja muzealizacji sztuki sakralnej. T¹ drog¹ do Muzeum Narodowego w Krakowie trafi³y miêdzy innymi dwa obrazy tablicowe z po³. XV wieku i póŸnogotycka rzeŸba œw. Anny Samotrzeæ z koœ- cio³a w Che³mcu, czy siedemnastowieczny witra¿ z koœcio³a w Moszczenicy. G³ównym beneficjentem artystycznej spuœcizny S¹decczyzny sta³o siê jednak przede wszystkim Muzeum Diecezjalne w Tarnowie. Niejednokrotnie cenne dzie³a trafia³y do zbiorów tej placówki na skutek osobistej interwencji Tomkowi- cza, który nie widz¹c szans na zachowanie zabytku in situ sam zabiega³ o jego przekazanie do muzeum. Szereg wartoœciowych elementów wyposa¿eñ koœcielnych nigdy tam jednak nie trafi³o. Górê wziê³a z³a wola, niezrozumienie czy choæby powszechny i ponadczasowy brak szacunku do przedmiotów starych lub w czêœci uszkodzonych. Koñcz¹c przygnêbiaj¹ce wyliczanie strat w artystycznej spuœciŸnie S¹decczyzny, dodajmy tylko na zakoñczenie, i¿ spoœród 414 ilustracji zamieszczonych przez nas w Czêœci ilustracyjnej – 140 przedstawia zabytki, które dziœ ju¿ nie istniej¹. Ich wartoœæ poznaæ mo¿na z publikowanych w tomie – w wiêkszoœci po raz pierwszy – dawnych fotografii i rysunków. Kolejne 120 ilustracji ukazuje zabytki w stanie zdecydowa- nie ró¿nym od dzisiejszego, jeszcze przed podjêciem dwudziestowiecznych modernizacji i nieumiejêt- nych restauracji. Gdy uœwiadomiæ sobie skalê zmian, jakie w ci¹gu ostatniego stulecia dotknê³y zasobu zabytkowego S¹decczyzny, wartoœæ Inwentarza Stanis³awa Tomkowicza widaæ dopiero w proporcjach w³aœciwych. Jest 345 on owocem wieloletniego trudu cz³owieka wiedzionego pasj¹ i g³êbokim przeœwiadczeniem, ¿e spisanie istniej¹cych jeszcze zabytków przesz³oœci nie tylko uratuje dla nauki wiadomoœæ o nich, ale przez utrzyma- nie ewidencyi mo¿e siê przyczyniæ do ocalenia zabytków samych, zwracaj¹c na ich wa¿noœæ uwagê odpo- wiedzialnych za ich ca³oœæ czynników dobrej woli, a u³atwi zadanie w³adz duchownych i œwieckich, powo- ³anych do czuwania nad temi rzeczami1. Jest zatem Inwentarz Tomkowicza stanowczym memento, nakazuj¹cym zabytki otrzymane po przod- kach starannie zachowaæ i bez uszczerbku przekazaæ pokoleniom, które po nas nadejd¹. To niewiele, ale to bardzo wa¿ne

Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie

w Kroœnie, we wrzeœniu 2006 roku

1 S. Tomkowicz, Powiat grybowski, „Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej”, t. 1, Kraków 1900, s. 98. 346 Indeks nazw i nazwisk

Wykaz skrótów: Aleksander ks. 253 Baczkowski Krzysztof 87, 98 abp – arcybiskup Aleksander w Nowym S¹czu 318 Baczyñski Maciej 161 archid. – archidiakon Alt Rudolf 491 Badecki Karol 305 bar. – baron Ambrosius gwardianus 134 Badeni Franciszek 186, 189 bp – biskup Ambro¿y Grodecki 52 Badeni Stanis³aw rejent kor. b. – brat Andreas rector eccl. 69 Badenich rodzina 53, 189 c.- córka Andrysowicz £azarz 166 Baierska Anna z Szablidrów 211 chor. – chor¹¿y Andrzej II król wêgierski 85 Bajerski Franciszek ks. 205, 211 h. – herb Andrzej de Czchów 108 Baksowie 272 hr. – hrabia Andrzej de Sbyssicz 279 Baldwin opat bo¿ogrobców 69 kard. – kardyna³ Andrzej s. Stefana Arpada 236 Baliñski Micha³ 108, 137, 295 kaszt. – kasztelan Andrzej Œwierad œw. 256, 258, 260, 262, 264, Balzer Oskar 217, 295 kor. – koronny 265, 301, 305 Banicki Stefan 78 ks. – ksi¹dz Andrzej ze Lwowa 216 Baran Walenty 151 kan. – kanonik Andrzej ze S³upska 52, 53, 169, 172, 177 Barañski Marek 85 marsz. – marsza³ek Andrzejewski T. 643, 644, 722, 723 Barbacki Boles³aw 66, 124 o. – ojciec zakonny Anna [rok 1312] ksieni staros¹decka 278 Barbacki W³adys³aw 158 podkom. – podkomorzy Anna Arpadówna siostra Kingi œw. Barbara Zapolya 111 s. – syn Anna c. Boles³awa Pobo¿nego i Jolenty b³. 217 Bart³omiej so³tys we Wietrznicy 276 woj. – wojewoda Anna wdowa po Jakubie z Czarnego Potoku Bartolomeo vel Bartolomeus 174 ¿. – ¿ona 45 Bartosiewicz Julian 296 Anna ze Szczekocin ksieni staros¹decka 310 Bartosz z Dêbna 58 Archiwum Akt Dawnych w Krakowie 152 Bartoszewicz 54, 55 A Archiwum Bernardyñskie we Lwowie 295 Barycz Henryk 112, 169, 201, 237, 299, 301 A. G. monogramista 98 Archiwum i Biblioteka Klasztoru SS. Klary- Batuszyñski cieœla 282 A. S. monogramista 262 sek w Starym S¹czu 243, 244 Bauer z³otnik 233 Abdank h. 132, 135, 149, 274, 283 Archiwum Klasztoru OO. Franciszkanów Bayer prepozyt 213 Ablewicz Jerzy abp 240 w Starym S¹czu 248 Bazielich Wiktor 37, 71, 163, 201, 203, 204, Adae Wiktor 55 Archiwum Konsystorskie Krakowskie 21, 53, 205, 215, 217, 223, 224, 225, 237, 245, Adam z Barcic 27 169, 172, 184 247, 248, 250, 299 Adamczyk Mieczys³aw 150 Archiwum Konsystorskie Tarnowskie 69 B¹ba Józef ks. infu³at 62 Adamczyk Mieczys³aw J. 64, 68, 158, 299 Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie Beber Piotr 206 Adamski Józef Ferdynand 76 69, 141 Bech s. Andrzeja de Sbyssicz 279 Adar Micha³ 59 Archiwum Miejskie w Krakowie 112 Bed³ecki Jan starosta muszyñski 176 Ader 69 Archiwum Miejskiej Rady Narodowej w Piw- Bednarczuk Leszek 259, 260 Aderowie 59 nicznej 164 Beham Hans Sebald 29 Adolf prepozyt spiski 85 Archiwum Pañstwowe w Rzeszowie 64 Beiersdorf Zbigniew 38, 50, 51, 71, 108, 114, Afra [rok 1310] ksieni staros¹decka 310 Archiwum Pañstwowe w Wiedniu 191 116, 117, 120, 121, 123, 124, 127, 132, Afra [rok 1366] ksieni staros¹decka 310 Archiwum Prowincji Polski Po³udniowej To- 133, 134, 139, 140, 141, 146, 147, 148, Agata klaryska krakowska, c. Dobrochny 279 warzystwa Jezusowego w Krakowie 141 149, 151, 154, 155, 156, 168, 201, 202, Agnieszka ksieni staros¹decka 310 Arianie 40, 41, 49, 161, 186, 260, 260, 272, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 210, 211, Agnieszka ksiê¿na, ksieni staros¹decka 310 275, 280 214, 215, 216, 217, 231, 235, 237, 240, Akademia Jezuicka w O³omuñcu 163 Arnold s. Tylmana 75, 109 244, 245, 246, 247, 248, 249, 299, 344 Akademia Krakowska 40, 52, 114, 117, 150 Arnold wikary w Podegrodziu 166 Bela IV król wêgierski 204, 217 Akademia Sztuk Piêknych w Krakowie 78, Arszyñski Marian 133, 214, 306 Belina h. 152 236, 325 Artym s. Simona So³tysza w £abowej 66 Be³ty h. 74 Akademia Sztuk Piêknych w Warszawie 138 August II Sas 164 Bender Agnieszka 95 Akademia Umiejêtnoœci w Krakowie 18, 22, August III Sas 69, 109, 164 Benedykt œw. 258, 262, 264 114, 167, 201, 297 Augustyn z Hippony œw. 51 Benedyktowicz Bogdan 156 Akademia w Rakowie 260 Austriacy 49, 113, 118, 149, 150, 158, 200, Benedyktowicz Florian 115, 210 Albanensis Joannes kard. 184 230, 233, 234, 240 Benedyktyni 256 Alberti Golkowsky factoris in Barczicze 27 Benesz Andrzej 265 Aldona Anna c. Giedymina ¿. Kazimierza III B Berdychowski ks. w Jazowsku 61 Wielkiego 218 Babiak Josip 185 Bermus Stanis³aw 131 Aleksander I Jagielloñczyk 191 Baciarelli Marcello 235 Bernasikowa Maria 288 347 Bertold s. Tylmana 75, 109 Bogdanowski Janusz 48, 189, 193 Caba³a Alojzy 15, 63, 117, 121 Berzeviczowie 97 Bogdañscy malarze z Jaœlisk 290 Campin Robert 43 Bêbynek W³adys³aw 78, 85, 87, 97, 101, 173, Boguchwa³ vel Boguphalus ks. 205 Cercha Stanis³aw 239 174, 289, 300 Bogufalus de Moszczenica comes 80 Cetnarowicz Kinga 284 Bia³ko Halina 208 Boguphalus zob. Boguchwa³ ks. Cezary Franciszek 243 Bia³ko Piotr 208, 210 Bogus³awa ¿. komesa Mironega 86 Chambon 167 Bia³kowski Leon 63, 66, 86, 172, 258, 266, Boles³aw Pobo¿ny ksi¹¿ê gnieŸnieñski i ka- Charesz 165 295 liski 217 Charz 65 Bia³³owicz-Krygierowa Zofia 93 Boles³aw Pobo¿ny ksi¹¿ê mazowiecki 217 Chebda Andrzej 31 Bia³ostocki Jan 171 Boles³aw V Wstydliwy ksi¹¿ê krakowski i Chebda Jan 259 Bia³owodzka El¿bieta ksieni staros¹decka sandomierski 67, 191, 201, 202, 211, Chebda Prokop 259, 265 165, 310 213, 217, 227, 239, 271 Chebda z Ro¿nowa i Tropia 256, 257, 259 Bia³owodzki Bernard 186 Boner Jan 191 Chebdowie 256, 265 Bia³owska El¿bieta zob. Bia³owodzka El¿- Bonifacy VIII papie¿ 247 Chebdowie z Tropsztyna 31 bieta Bora Jan 257 Chebdzina Czochna vel Zochna 31, 256 Biblioteka Baworowskich we Lwowie 136 Borkowski Józef Dunin 19 Chebdzina Zochna zob. Chebdzina Czochna Biblioteka Jagielloñska w Krakowie 13, 272, Boroniusz Marcin 256 Che³micki Ignacy 555 303 Borowski Zbigniew 142 Chlebowski Bronis³aw 298 Biblioteka Ksi¹¿¹t Czartoryskich w Krako- Borucki Wojciech 225 Chmiel Adam 27, 295 wie 12, 17, 313, 322, 341 Borzêcka Kunegunda ksieni staros¹decka Chochorowscy 74 Biblioteka PAN w Krakowie 36 311 Chodaczek W. 179 Biborski Marcin 104 Borzêcki Jan wójt ³¹cki 68 Chor¹¿y Jan 143 Bidenkarter Tobiasz 213 Bosowska Barbara 170 Chor¹¿yc Piotr zob. Ryterski Piotr Biedroñska-S³otowa Beata 61 Bracia Polscy zob. Arianie Christianus rector eccl. in Moscenitia 81 Bielski Marcin 191, 192 Brand kard. 110 Chrzanowski Tadeusz 61, 65, 71, 74, 82, 83, Bieniarz Roman 46 Branicka Anna zob. Lubomirska z Branic- 84, 93, 107, 108, 123, 125, 171, 174, 178, Bieniek Tomasz 66 kich Anna 179, 182, 189, 193, 200, 213, 216, 223, Bieñkowa Anna 66 Branicki Grzegorz starosta niepo³omicki 105 224, 231, 236, 237, 240, 241, 255, 257, Bieñkowski Wies³aw 31 Branicki J. 67 262, 274, 275, 281, 282, 283, 284, 285, Biernacki Piotr 49 Branicki Jan bp 185 287, 288, 289, 300, 343 Biesiadecki Piotr 176 Braun Georg 108 Chrz¹stowska Anna z Têgoborskich 254 Bigos ks. 75 Braunfels Wolfgang 204 Chrz¹stowska Zofia 165 Bigos Marius Ignatii 213 Breza Angusz hr. 277, 278 Chrz¹stowski 31, 139, 253, 254 Bilicki z Przydonicy 176 Bridt vel Briot Benedykt 212, 213 Chrz¹stowski Cyryl 253, 254, 256 Biskupski Romuald 15, 26, 77, 78, 175, 269, Briot Benedykt zob. Bridt Benedykt Chrz¹stowski Stanis³aw 165 270 Brochwicz h. 68, 262, 264 Chwalibóg Andrzej 185 Blach z³otnik 233 Broda Aleksander 10 Chwalis³aw kaszt. s¹decki 201 Blasius Stephani de Yankowycze rector eccl. Bruning mieszczanin 290 Chwa³ek Jan 234 in Sandecz 205 Brydak Jêdrzej 441 Cichowski o. 186 B³azei Rector Nawoiowski 106 Brykowski Ryszard 26, 41, 50, 56, 79, 81, Ciecierza h. zob. Giera³t h. B³oñska Barbara 259, 265 101, 169, 174, 175, 177, 178, 185, 186, Cieszyñski Wawrzyniec 215 B³otnicki Tadeusz 63 198, 200, 253, 267, 269, 275, 282, 290, Ciê¿kowski Marcin ks. 280 Boba Imre 258 300 Cio³ek Erazm bp 132 Bobakowski W³adys³aw 57 Bubak Józef 28, 32, 33, 40 ,41, 59, 65, 68, Cio³ek h. 152, 230, 240 Bobrowicz Jan Nepomucen 297 69, 76, 77, 111, 113, 114, 118, 130, 134, Ck Ministerstwo Spraw Wewnêtrznych Bobrowicz Józef ks. 267 147, 162, 173, 177, 259, 276, 291, 300 w Wiedniu 320 Bocheñski Stanis³aw zob. Bochyñski Stani- Buczkowski Kazimierz 84 Ck Ministerstwo Wyznañ i Oœwiaty w Wied- s³aw Bug ks. prepozyt 119 niu 320 Bocheñski Zbigniew 121 Bukowski Jan 33, 399 Ck Namiestnictwo Galicyjskie we Lwowie Bochnak Adam 38, 143, 177, 231, 238, 287, Bukowski Julian ks. 40, 260, 272, 280, 295 315, 318, 319, 320, 329, 331, 334, 335, 343, 300, 590, 591, 593-595, 621, 645, Bukowski Tadeusz ks. 15, 124, 125 336, 337, 338 657, 690 Bunsch-Pra¿mowska Maria 200 Ck Starostwo w Nowym S¹czu 315, 316, Bochyñski vel Bocheñski Stanis³aw 42, 222, Bursa M. 268 318, 319, 320, 329, 335, 336, 338 223, 323, 324, 325 Buyko Ma³gorzata 97 Ck Urz¹d Konserwatorski w Krakowie 167 Boczkowska Zofia ksieni staros¹decka 215, Bydloniowna Sophia 212 Ck Urz¹d Konserwatorski w Krakowie 51 240, 278, 310 Byd³oniewicz Adam ks. 163 Comber Franciszek J. 251 Bogacki prof. z Muszyny 460 Bylicka Barbara 170, 173 Cosmopolita zob. Sêdziwój Micha³ Bogacz Jan 65, 133, 150, 161 Bylicka Dorota ksieni staros¹decka 68, 165, Crossley Paul 117, 133, 214, 300 Bogacz Jan jr. 133 310 Csánky Miklós 112 Bogacz Peterman 45 Bylicki Piotr 170, 173 Cunz Stefan 234 Bogaczowie vel Dives 76 Cypriyan Jan Piotrowic Dzwonik Kolegiaty Bogaczyk Mieczys³aw 121 C 118 Bogdalski Czes³aw 201, 295 Cabalska Maria 32, 39, 58, 76, 77, 99, 100, Czader z Marcinkowic 40 Bogdanowska Aleksandra 56 201, 244, 266, 279, 300 Czajkowski Jerzy 25, 64, 66, 77, 79, 86, 101,

348 173, 174, 185, 198, 275, 289, 300, 301 218, 230, 243, 253, 258, 259, 260, 264, Dziwik Kazimierz 32, 36, 48, 76, 140, 201, Czajowicz snycerz vel Czajowski snycerz 266, 271, 273, 276, 280, 289, 290, 295, 202, 217, 291, 300 237 314 DŸwigaj Andrzej ks. 15 Czajowski snycerz zob. Czajowicz snycerz D³ugosz Józef 161, 162, 163, 164, 165, 300 Czakayski Caspari 75 D³ugosz vel Dlugoscheck Piotr ks. 41 E Czarnic Grzegorz 224, 225 D³ugoszowa El¿bieta 153 Eljasz-Radzikowski Stanis³aw 151 Czarnicowa Magdalena 224 Dobek z Wierzbna 40 El¿bieta c. Boles³awa Pobo¿nego i Jolenty Czarnowski Jan Nepomucen 191, 295 Dobies³aw z Barcic 27 b³. 217 Czarny Marcin 34 Dobkowa Zofia z Marcinkowskich 1° Pie- El¿bieta królowa wêgierska 204 Czartoryscy 108 goñska 134, 135, 138, 319, 529 El¿bieta £okietkówna 50, 53, 80, 110, 161, Czeczek de Bnard 276 Dobkowie 134 214 Czernieciey 187 Dobosz Piotr 20 El¿bieta Turyngska œw. 204 Czerny de Szwarcenberg 45, 48 Dobrochna relicta Wirzbanthe de Sbiszice El¿bieta z Pilicy Granowska 191 Czerny Pawe³ 277 279 Emeryk s. Stefana króla wêgierskiego 258 Czerski Konrad ksi¹¿ê 271 Dobrocieski Miko³aj ks. 240 Eryk król duñski 110 Czesi 155 Dobrowolski Tadeusz 12, 13, 23, 79, 107, Estreicher Karol 108 Czo³owski Aleksander 28, 295 113, 123, 132, 144, 148, 206, 209, 210, Estreicher Karol jr. 93 Czuhorski Eugeniusz 255 212, 213, 221, 224, 236, 238, 239, 251, Czyrniañski ks. 79 253, 255, 275, 282, 283, 287, 288, 302, F Czy¿ewska Barbara 175 343, 754 F. W. monogramista 235 Czy¿ewski Krzysztof 220 Dobrzañski vel Dworzañski Jan 152 Fabianowicz Wojciech ks. 69, 75 Dobrzeniecki Tadeusz 231 Falatyñski Micha³ 121 Æ Dobrzyñscy 186 Falkowski Stanis³aw 176 Æwierzyk Regina Bonawentura ksieni staro- Dobrzyñska Wiktoria zob. Gostkowska Wik- Falniowska-Gradowska Alicja 303 s¹decka 222, 223, 311, 323, 328, 331 toria Farnowski Stanis³aw 158 Dobrzyñski Zbigniew 258 Febowski Bart³omiej 234 D Dolabella Tomasz 38, 39, 215 Fedor so³tys w Zubrzyku 63 Dagnan Jan ks. 163 Domarath z Jasiennej 58 Fedorowicz Iwan ks. 101, 269, 270 Damianitki zob. Klasztor SS. Klarysek w Sta- Domas³aw z Che³mca 36 Felczyñscy 27 rym S¹czu Domas³aw z Gródka 53 Feledyn Józef 29, 60, 82, 208, 223, 330, 340, Daniel ksi¹¿ê halicki 124 Domas³owski Jerzy 124, 284, 302 341 Danko z Miastka 63, 64 Domiechowski Przemys³aw zob. Domihow- Feliks Bart³omiej 68 Dañda Józef 627, 691 ski Przemys³aw Feliks de Ryszarz zob. Derysarz Feliks An- David P. 258 Domihowski vel Domiechowski Przemys³aw toni Dayczak-Domanasiewicz Maria 132 opat szczyrzycki 237 Feliksiñski Micha³ ks. 46 D¹b Barbara 60 Dominikanie 96 Ferdynand Habsburg 115, 141 D¹browa h. 287 Dorak Anna 181 Fia³kowski Józef 117, 118 D¹browski Jan 272, 295 Dorota ksieni klarysek krakowskich, c. Do- Fihauser Idzi starosta muszyñski 87, 97 D¹browski Karol 60 brochny 279 Fihauser z Bruœnika 62 Dedyñscy 128 Dors zob. Derysarz Feliks Antoni 216 Fihauserowie 59 Dembieñscy 128 Dru¿yna h. 46, 136, 144, 219, 246 Fija³ek Jan Nepomucen ks. 115, 295 Dembiñscy 121 Dudek W³adys³aw o. 143 Filip pleban w Chomranicach 41 Dembiñski Stefan ks. 277, 278, 295 Dulski mieszczanin s¹decki 149 Filipek w Nowym S¹czu 318 Demetriusz prze³o¿ony czeœników 85 Dürer Albrecht 29, 182 Fio³ka Andrzej 234 Demetrykiewicz W³odzimierz 104, 315, 316 Dusza Jan ks. 131 Fischer Stanis³aw 103, 202, 203, 204, 213, Depowski Jan ks. 124, 314, 322, 323, 338 Duszicki Miko³aj wojewoda 187 214, 217, 233, 234, 236, 240, 243, 302 Depta Szymon 65 Dutkiewicz Józef Edward 38, 43, 46, 47, 92, Fitoski Jakub ks. 205 Ders³awa ksieni staros¹decka 310 120, 146, 166, 168, 263, 300, 325, 343, Fiutowski ks. 205, 246 Derœniakówna Barbara ksieni staros¹decka 469, 731 Foeher Anna siostra 233 68, 246, 247 Dutkiewicz ks. 484 Fontana Baltazar 223 Derœniakówna Dorota ksieni staros¹decka Du¿yk Józef 76 Forgacz Bata¿y 53 218 Dworaczyñski Eligiusz 265 Forgewell vel Forgell p³k. 111 Derysarz Feliks Antoni vel Feliks de Ryszarz Dworzañski Jan zob. Dobrzañski Jan Fox Jan archid. krakowski 216, 222, 229, 241 Dyck Anton van 236 Franciszek I Habsburg 164 Desslaus de Wlostowice 110 Dydek Stanis³aw 141 Franciszek Józef I Habsburg 259 Dêbiñscy h. Rawicz 48 Dymliñski Jan 55 Franczud z Jasiennej 58 Dêbno h. 120, 121, 149, 283, 284, 286 Dziarski z Podegrodzia 165 Franke Gregorius 47 Dives zob. Bogaczowie Dzieduszycki W³odzimierz hr. 244 Frankowicz Martinus 125 Dlugoscheck Piotr zob. D³ugosz Piotr ks. Dziekan Stanis³aw ks. 15 Frant Stanis³aw 150 D³ugosz Jan ks. kan. krakowski 27, 28, 45, Dzier¿ykraj b. Wysza 88 Fraœ Mieczys³aw 100 49, 50, 53, 55, 58, 59, 62, 67, 68, 69, 75, Dziêcio³owscy 62 Fr¹czek Jakub 484 76, 77, 80, 81, 87, 105, 111, 117, 119, Dziêcio³owska Anastazja ksieni staros¹dec- Frecher Daniel 92 132, 133, 155, 157, 160, 162, 166, 171, ka 311 Fridrich Alojzy 45 176, 185, 191, 195, 197, 213, 214, 217, Dzikiewicz Franciszek 195 Friedol Jan ks. 106

349 Fryderyk Jagielloñczyk kard. 149 Go³asiewicz Stefan ks. 28 Halik Iwan 185 Furdyna Józef 124, 219, 222, 228, 229, 230, Go³¹b Bernadeta Stanis³awa ksieni staros¹- Haller Jan 179 234, 236 decka 311 Hanconi de Sandecz zob. Johann z S¹cza Fuzoryusz Bart³omiej ks. 119 Go³os Jerzy 207, 216, 234 Hanh K. 204 Go³ubiew Zofia 10, 14 Hanka ¿. Grzegorza z Czarnego Potoku 45 G Go³uchowski Agenor 141 Hanko z S¹cza zob. Johann z S¹cza Gaboñscy 265 Go³y so³tys 247 Hanósch malarz zob. Hanusz malarz Gabryelski Franciszek ks. 57 Go³yŸniak Grzegorz 93 Hans z Tübingen 47 Gaczo³ Andrzej 219 Gostkowska Wiktoria z Dobrzyñskich 277 Hanusz vel Hanósch malarz 46, 47 Gadomski Jerzy 10, 14, 29, 30, 34, 35, 38, Gostkowski Kazimierz bar. 277, 278 Hañska Serafina Zofia ksieni staros¹d. 311 40, 42, 43, 46, 47, 56, 60, 72, 73, 81, 83, Gostwicka Ewa ksieni staros¹decka 74, 218, Harczykiewicz Józef Marcin 186 84, 113, 147, 166, 170, 180, 181, 183, 244, 310 Harschcamp Pontius hr. 62, 105 196, 208, 209, 210, 231, 232, 235, 236, Gostyñski 484 Hebenstreit Józef 65 246, 262, 291, 292, 300, 301, 303 Govianni di Simonis zob. Jan de Simonis Helcel Antoni Zygmunt 53, 185, 296 Gajdzica Pawe³ 234 Gozdawa h. 86, 227 Helena ksiê¿na raciborska 110 Gajek Maria Natalia 15 Góralik Alojzy ks. infu³at 51, 119, 151 Helena zob. Jolenta b³. Galiñski Ludwik 108 Górowski Zbigniew 71, 172 Henning Jan o. 186 Ga³ysza Wojciech 68 Grabieñska Dorota zob. Robkowska Dorota Herbst 154, 155 Gamrat Piotr bp 148 Grabowski Ambro¿y 115, 295 Hilbranth zob. Librant 65 Garald h. zob. Giera³t h. Gralewska aptekarzowa 51 Hilebrantowie 65 Garbacik Jan 112 Gregory Plebani a Nawoiowa 106 Hillebranth zob. Librant 65 Garnysz Stanis³aw 191, 193 Gretzmacher pastor 317 Hillebrath zob. Librant 65 Garnyszowa Zofia 193 Grigorij Andrzej 78 Hipolit vel Ippolit Miko³aj 68, 247, 276 Gawe³ek Franciszek 243 Grodeccy 52 Hirschberg Aleksander 296 Gawlik Zygmunt 158 Grodecki Marcin 52 Holbein Hans 235 Gaw³owski Tadeusz 123 Grodecki Stanis³aw 52 Holewiñski W³adys³aw 147 Gedko Stanis³aw 160 Groicki Bart³omiej 110 Ho³owiak Dymitr 185 Gellert zob. Gerhard bp œw. Grono Konserwatorów Galicji Wschodniej Ho³ownia h. 74 Gembicki Piotr bp 78, 88, 89, 97, 111 20, 53, 54 Ho³ubowicz Bronis³aw 177 Generalny Konserwator Zabytków 10 Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej Ho³ubowicz Janina 169 Gerard bp 258 12, 17, 20, 29, 33, 35, 37, 41, 42, 43, 44, Homiak Stanis³aw 91 Gerhard vel Gellert bp œw. 258 53, 60, 71, 72, 73, 74, 82, 83, 95, 112, Hopolici vel Ipolici vel Polici 68 Gerlichowski Jan 111 152, 155, 158, 171, 183, 189, 203, 204, Hordyñski Piotr 272 Germanisches Nationalmuseum w Norym- 222, 257, 288, 298, 303, 306, 346 Horodyñski Stefan o. 142 berdze 292 Grot Jan bp 214 Horodyñsky Sviatoslav 78 Getko z Giedczyc 176 Gruszecki Andrzej 189 Horzela Dobros³awa 93 Gêbicki Piotr bp zob. Gembicki Piotr bp Gryf h. 44, 53, 135, 138, 152, 176, 177, 184, Hoszowski Konstanty 88, 296 Giejsztor h. 257 283, 584 Hradszky Schmauk 86 Giemza Jaros³aw 26, 174, 270 Gryfici 18 Hrem Antoni 91 Giera³t h. 135, 177, 259, 262, 264, 584 Gryfina ksiê¿na s¹decka 45, 103, 110, 133, Hryæ z Krynicy zob. Krynicki Hryæ Gi¿yñska-Matecka Marta 15, 92 150, 151, 184, 217 Hryæ zasadŸca Izb 63 Glixelli W³adys³aw 240 Gryrad vel Swirad 264 Huba Nikita 185 Gloger Zygmunt 278 Grz¹dziela Romualda 77, 269, 270 Hugo d’Oignies vel Hugo z Oignies 238, 239 G³adysz Gabriel 59 Grzebieñ Ludwik o. 141 Hugo z Oignies zob. Hugo d’Oignies G³adysz Jan z Polnej 59 Grzegorz VII papie¿ 258 Hurej Pachomij 185 G³adyszowa Barbara 59 Grzegorz Wielki papie¿ 38, 71 Hutniczek Walenty 101 G³êboccy 288 Grzegorz z Bilska 52 Hylbranth zob. Librant 65 G³êbocka Celina Zofia z Szujskich 280 Grzegorz z Czarnego Potoku 45 G³êbocki W³adys³aw 280 Grzegorz z Sanoka abp 157 I G³owacka Aniela siostra 244 Grzyma³a h. 115 Iacobus plebanus de Antiqua Civitate 205 G³owacki Micha³ ks. 243, 244 Grzymis³awa c. Ingwara ksiêcia ³uckiego 67 Ibrahim Mohamed Moustafa 104 G³owiñski Jan 207 Guerardus zob. ¯urawek Ikonen-Museum Frankfurt am Main 26 Gniatkiewicz Jerzy 224 Guerquin Bohdan 100, 156, 188, 190, 265, 301 Ilik z Nieszkowej 80, 81 Gniewek Piotr 262 Gumowski Jan Kanty 249, 250 Incza z Biegonic 32 Gniewomir de Tropstyn 264 Gumowski Marian 115 Ingenraen Mateusz zob. Ingerman Mateusz Gniewomir s. Zbros³awa 259 Gutowska Ewa 174, 273 Ingerman vel Ingenraen Mateusz 46 Gniewomirus de Lus³awice et ex Koñczyska Gutowski Maciej 174, 273 Inglot Stefan 305 264 Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Ja- Gniewoszówna Joanna ksieni staros¹decka H gielloñskiego 13, 14, 15 32, 310 Habdañski Andrzej ks. 35, 345, 400, 403 Instytut Stauropigialny we Lwowie 270, 271 Godys³aw ks. 28 Haberny Karol 284 Instytut Sztuki PAN w Warszawie 13, 15, 134 Gojski Nikodem 169 Hahnloser Hans 239 Ipolici zob. Hopolici Golachowski Kazimierz 110, 115, 151, 152, Haidinger £ucja Kinga ksieni staros¹decka Ippolit Miko³aj zob. Hipolit Miko³aj 301 311 Isenbrandt Adriaen 268

350 Iwaniccy 106 Jansohn Ewa 284 227, 269, 306 Iwko z Nieszkowej 81 Januszowski Jan archid. s¹decki 21, 30, 36, Kabtak leœniczy 484 Izachowicz abp 337 38, 40, 46, 55, 73, 113, 129, 147, 166, Kaczmarska El¿bieta 63 Izworska Teresa Anna ksieni staros¹decka 264, 291 Kaczorowski Stanis³aw 162 311 Jarema W³odzimierz 77, 270 Kalinowski Lech 35, 72, 239 Izydor metropolita kijowski kard. 148 Jaros³aw z Go³kowic 234 Kallimach Filip Buonaccorsi 157 Jarosz z³otnik 115 Kameduli 96, 256 J Jaroszewski vel Jaroszowski Szymon ks. 33, Kamienieccy h. Pilawa 18 Jab³oñski fotograf 219 119, 150 Kamieñska Zofia 84 Jacobus de Moszczenica 80 Jaroszowski Szymon ks. zob. Jaroszewski Kampyansky Wyrzbiantha zob. Kempieñski Jacobus plebanus w Starym S¹czu 205 Szymon ks. Wierzbiêta Jaæwingowie 227 Jaskowski Zbigniew 46, 91, 92, 93, 94 Kapiszewski Henryk 256, 258, 259, 260, 262, Jadwiga Andegaweñska œw. 87, 110 Jaskulska Helena Pelagia ksieni staros¹dec- 264, 301 Jadwiga c. Boles³awa Pobo¿nego i b³. Jolen- ka 311 Kapitu³a Katedry Krakowskiej 93 ty zob. Jadwiga £okietkowa Jastrzêbiec Andrzej bp 80, 81 Karcz Erazm 126, 507 Jadwiga £okietkowa 54, 55, 133, 176, 203, Jastrzêbiec h. 67 Karcz Tomasz 126 217, 218, 226 Jasyensky Nicolaus de Przedonica 177 Karczowa Katarzyna 126, 507 Jagiellonowie 87, 98, 295, 297 Jaszek z Wierzbna 40 Kar³owska-Kamzowa Alicja 124, 284, 301, Jainkner J. 543-545 Jeleniewska-Œlesiñska Jadwiga 325 302 Jakimowicz Teresa 277 Jeleñ h. zob. Brochwicz h. Karmazyn-Kakowœkij Wo³odymir 79, 101, Jakliñski Tomasz 58 Jelita h. 169 301 Jakob z Barcic 27 Jende Pawe³ ks. 293, 342 Karol Gustaw 49 Jakub ks. 247 Jerzmanowski Józef 19, 59, 61, 62, 85, 87, Karol Robert król wêgierski 215 Jakub z Chomranic 40 162, 204, 215, 244, 252, 296, 297 Karolczak Kazimierz 244 Jakub z Czarnego Potoku 45 Jerzy bp sufragan 231, 685-688 Kartuzi 96 Jakub z D¹browicy 114 Jerzy II Rakoczy 111, 192, 193, 271 Kaskel ¯yd krakowski 52 Jakub z Nowego S¹cza rektor Akademii Kra- Jerzy malarz z Nowego S¹cza 115, 209 Kasper pleban s¹decki 119 kowskiej 115 Joanna ksieni staros¹decka 218 Kasprzyk Witold 284 Jakub z S¹cza 93, 96, 112, 113, 115 Joannes plebanus de Magna Nawoyowa 106 Katarzyna [rok 1292] ksieni staros¹decka 310 Jakub ze Szczere¿a ks. 74 Joannis Jozek Czchouita vicary in Nawoio- Katarzyna [rok 1344] ksieni staros¹decka 276 Jakubczyk Stanis³aw 63 wa 106 Katarzyna [rok 1446] ksieni staros¹decka 310 Jakubowska A. 31 Jod³owski Antoni 103, 279 Katedra na Wawelu 34, 93, 94, 98, 112, 214, Jakusz z Czarnego Potoku 45 Johann vel Hanko z S¹cza 161 218, 220, 223, 238, 296 Jan de Simon zob. Jan de Simonis Johelet zob. Jolenta b³. katedra w Nitrze 264 Jan de Simonis vel Jan de Simon vel Govian- Jolanta zob. Jolenta b³. Kawecki Andrzej 49 ni di Simonis 112, 215 Jolenta b³. vel Jolanta vel Johelet vel Helena Kawiacki Jêdrzej 49 Jan Eremita z Pragi 140 ¿. Boles³awa Pobo¿nego b³. 217, 241 Kawiecka Zofia 274 Jan II Kazimierz Waza 49, 98, 152, 164, 216 Jonik Marcin 245 Kawiecki Aleksander 274 Jan III Sobieski 111, 162, 164, 165, 249 Jordan Adam 280 Kawiecki Andrzej 274 Jan ks. w Starym S¹czu 205 Jordan Hermolaus z Zakliczyna 31 Kazimierski Jakub ks. vel Kazimierz Jakub Jan ks. w Zbyszycach 279 Jordan Jakub 31 ks. 260, 264 Jan pleban w Piwnicznej 162 Jordan Józef 69 Kazimierski Krzysztof ks. 40 Jan XII antypapie¿ 140 Jordan ks. w Podegrodziu 166 Kazimierz I Karol Odnowiciel 260 Jan XXIII papie¿ 140 Jordan Spytek 254 Kazimierz III Wielki 25, 39, 54, 65, 86, 96, Jan z Brzezin ks. 148 Jordan Spytek Wawrzyniec starosta s¹decki 97, 101, 110, 113, 114, 117, 148, 155, Jan z D¹brówki 117 158 156, 157, 161, 164, 165, 176, 191, 202, Jan z Dêbna 105 Jordanowie 18, 31, 254, 288 203, 217, 218, 226, 266, 278, 290, 296 Jan z Pragi ks. 140 Jordanówna Konstancja Apolinara ksieni sta- Kazimierz IV Andrzej Jagielloñczyk 110, Jan z S¹cza drukarz 115 ros¹decka 216, 218, 223, 234, 240, 246, 111, 114, 157, 191, 290, 314 Jan z Wielopola archid. s¹decki 117 311 Kazimierz Jagielloñczyk œw. 41, 57, 111, 147, Jan ze S³upska 169, 172, 177 Jordanówna Zofia zob. Zborowska Zofia 278 Jan ze Szczekocin kaszt. lubelski 58, 203, 266 z Jordanów Kazimierz Jakub ks. zob. Kazimierski Jakub Janas Zofia 28 Józef II Habsburg 49, 118, 199, 230, 233 ks. Janczy Adam 26, 71, 78, 136, 137, 172, 230, Junosza h. 225 K¹cki Stanis³aw 77 232, 282 Jurgiewicz Sebastian ks. 28 Kempieñscy 254, 257, 279, 280 Janczy Bart³omiej ks. 119 Jurko z Koconowa 259 Kempieñska Dorota 283, 284, 286 Janik Jan ks. 15 Just œw. 256, 264 Kempieñski Bart³omiej 280, 285 Janina h. 55, 58, 67, 260, 262 Kempieñski Jan 279 Janko z Czarnkowa 155 K Kempieñski Miko³aj starosta ostrzeszowski Janota Eugeniusz 32, 59, 68, 69, 110, 111, K.K. Central-Commission zur Erforchung 280, 283, 284, 285, 286, 778, 779 112, 117, 118, 124, 125, 141, 156, 194, und Erhaltung der Kunst- und histori- Kempieñski Piotr 279 202, 203, 204, 205, 215, 216, 217, 244, schen Denkmale (C.K. Komisja Central- Kempieñski Wierzbiêta chor. wieluñski 280 246, 248, 295, 296 na do Badania i Konserwacji Zabytków Kempner N. 272 Janowski Florian Amand bp 265 Sztuki i Pomników Historycznych) 22, Kern Micha³ 224

351 Keslink zob. Kizling Miko³aj 150, 160, 165, 166, 184, 191, 195, 199, 99, 102, 107, 108, 120, 123, 124, 125, Kêpieñski Jan 277 202, 203, 213, 214, 217, 218, 222, 228, 156, 169, 170, 172, 174, 176, 177, 178, Kêpieñski Ludwik 280 229, 230, 232, 234, 240, 241, 243, 246, 179, 182, 185, 186, 189, 193, 195, 199, Kêpieñski Wit 277 247, 248, 251, 272, 275, 276, 278, 279, 200, 208, 210, 211, 213, 214, 216, 223, Kêpieñski z Witowic 277 298, 317, 320, 322, 328, 329, 330, 331, 224, 231, 232, 233, 235, 235, 236, 237, Kêpiñscy 254, 257, 279, 280 332, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 240, 241, 243, 244, 246, 253, 255, 257, Kêpiñski Stanis³aw 165 340, 345, 639-717, 728 262, 267, 268, 274, 275, 281, 282, 283, Kêtrzyñski Wojciech 31, 296 Klauduszek Jan ks. 162 284, 285, 287, 288, 289, 299, 300, 301, Khetlowa Emarcjanna z Pomorskich 212 Klemens I papie¿ œw. 236 302, 343, 344 Kiernozicki Miko³aj 174 Klemens ks. w Biegonicach 33 Kornecki Piotr 102, 124 Kilijañska Alicja 15 Klemens so³tys s. Swarkona vel Swarka 278 Kostka-Bernady Alina 78 Kirchner Józef 53 Klemens VIII papie¿ 215 Kostkowna Agnes ducissa Jaroslaviensis 184 Kirschbaum Engelbert 204 Klemens z Gródka 52 Kostrzewski Franciszek 554 Kiryk Feliks 25, 27, 28, 32, 59, 62, 63, 64, Klemens ze S³upska 52, 169, 172 Kotwicz h. 197 68, 76, 80, 81, 85, 103, 104, 109, 110, Kletek 113 Kowal Jan 267 111, 114, 115, 117, 127, 149, 152, 161, Klimek Julian 166 Kowalczyk Jan 71, 124, 207 165, 166, 184, 191, 195, 199, 201, 202, Klimek sekretarz rady powiat. 131 Kowaliszyn 213, 230 203, 236, 244, 251, 266, 267, 269, 276, Klimkowa Zofia 247 Kowalów Witold Józef 244 278, 290, 299, 300, 301, 302, 303, 305 K³obukowski 54 Kowalska Zofia 200 Kizling vel Keslink Miko³aj 113, 139, 148 K³osiñska Janina 175 Kowalski Ludwik ks. 103, 202, 203, 204, Klara ¿. Stanis³awa z Lednicy 81 Kmak Antoni 66 213, 214, 217, 233, 234, 236, 240, 243, Klaryski zob. Klasztor SS. Klarysek w Sta- Kmietowicz Witt 90, 96, 97, 162 302 rym S¹czu Kmita Piotr 30, 265 Kowalski Zbigniew 29, 35, 200, 208 Klasztor Kanoników Regularnych w Krako- Kmita woj. krakowski (+1374) 53 Kownacki Miko³aj ks. 205 wie 254, 256 Knaus Karol 120, 193 Kozacy 41 Klasztor OO. Augustianów w Krakowie 88 Knaus Tadeusz 56, 170 Kozie³ I h. 283 Klasztor OO. Benedyktynów w Nitrze 258, Knaus Zofia 56 Kozie³ Stanis³aw 259, 261, 262 264 Kochanowski Jan 166 Kozio³ Stanis³aw 66 Klasztor OO. Benedyktynów w Tyñcu 141, Kochowski Felicjan 105, 111 Koz³owska Ewa 443, 730, 732 296 Kohut Karol 105 Koz³owski Pawe³ ks. 269 Klasztor OO. Bernardynów w Dukli 327 Koliar Wasyl 185 Koz³owski Wasyl Walery 78 Klasztor OO. Bernardynów w Rzeszowie 89 Ko³aczkowski Julian 61, 75, 112, 113, 115, Koz³owski zastêpca ck konserwatora 340 Klasztor OO. Bo¿ogrobców w Miechowie 268, 296 Kracik Jan ks. 28, 114, 117, 118, 129, 133, 67, 68, 69 Ko³odziejski Stanis³aw 32, 85, 86, 97, 98, 99, 139, 147, 148, 166, 195, 302 Klasztor OO. Cysterstów w Mogile 295 100, 103, 157, 187, 191, 193, 235, 265, Krakowa h. 115 Klasztor OO. Franciszkanów w Krakowie 92, 276, 279, 301 Kramnitzer Gasparus 176 235 Komisja Antropologiczna AU 31 Krasiñski Franciszek bp 77 Klasztor OO. Franciszkanów w Kroœnie 134, Komisja Etnograficzna PAU 31 Krasnowolski Bogus³aw 38, 50, 51, 71, 86, 214 Komisja Historii Sztuki AU 31, 33, 78, 116, 108, 109, 114, 116, 117, 120, 121, 123, Klasztor OO. Franciszkanów w Nowym S¹- 112, 115, 116, 121, 132, 133, 136, 138, 124, 127, 132, 133, 134, 139, 140, 141, czu 133, 134, 290, 291, 492, 521-529 152, 153, 154, 201, 211, 216, 219, 220, 146, 147, 148, 149, 151, 154, 155, 156, Klasztor OO. Franciszkanów w Starym S¹- 221, 230, 269, 271, 295, 296, 298, 299, 161, 168, 201, 202, 203, 204, 205, 206, czu 199, 231, 237, 243, 247, 248 300 207, 208, 210, 211, 214, 215, 216, 217, Klasztor OO. Franciszkanów-Reformatów Komisja Historii Sztuki PAN 235 231, 235, 237, 240, 244, 245, 246, 247, w Bieczu 327, 328 Komoniaka h. 257 248, 249, 266, 299, 302, 344 Klasztor OO. Franciszkanów-Reformatów Komorowski Adam kard. 235 Krasny Piotr 10 w Zakliczynie 142 Komorowski Miko³aj 98 Krawczyk Jan ks. 15 Klasztor OO. Jezuitów w Nowym S¹czu 139, Konarski Jan bp 121, 132, 149, 182 Kr¹piec Marek 104 141, 148, 305 Kondracz cieœla 290 Kriomski Andreas 129 Klasztor OO. Kanoników Regularnych konfederaci barscy 101, 102, 157 Krobicki Krzysztof 58 w Premontre 140 Konicki Piotr ks. 119, 148 Kroh Antoni 15 Klasztor OO. Marianów w Puszczy Mariañ- Konopczanka Michaela Zofia ksieni staros¹- Kromer Jan 150 skiej 165 decka 311 Kronbach Emanuel Kratochville von 108, Klasztor OO. Norbertanów w Nowym S¹czu Konstancja ksiê¿na g³ogowska, ksieni staro- 188, 255, 265, 277, 280, 289, 296, 429, 49, 50, 65, 66, 125, 139, 140, 143, 145, s¹decka 203, 310 434, 438, 488, 489, 599, 602, 617, 737, 148, 149, 155, 291, 305, 530 Konsystorz Biskupi w Tarnowie 329 745, 758, 769, 771 Klasztor OO. Pijarów w Nowym S¹czu 150 Kontowie de Koñczyska 264 Krukowski Jan 114, 150 Klasztor OO. Salezjanów w Oœwiêcimiu 143 Kopera Feliks 31, 38, 39, 84, 182, 301, 305 Kruszelnicki Zygmunt 235 Klasztor SS. Karmelitanek Dzieci¹tka Jezus Korab h. 95, 472 Kruszeñski Martinus 122 w Wielog³owach 275 Korczak h. 98, 223, 227, 235 Kruszyñska Franciszka Maria ksieni staro- Klasztor SS. Klarysek w Krakowie 238, 279 Korczak W. 191 s¹decka 311 Klasztor SS. Klarysek w Starym S¹czu 15, Kornecki Marian 10, 26, 29, 38, 41, 45, 50, Krygnowski Wawrzyniec ks. 88 27, 32, 36, 40, 45, 48, 49, 55, 61, 68, 69, 56, 57, 61, 63, 65, 67, 71, 74, 78, 79, 81, Krynicki Hryæ 197 71, 75, 80, 81, 85, 102, 103, 104, 133, 82, 83, 84, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 98, Krynicki Josip 199

352 Krynicki Stefan 174 Labuda Adam S. 29, 43, 47, 94, 120, 124, Lipski Andrzej bp 89, 241 Krystian snycerz 237 148, 180, 208, 209, 231, 235, 246, 292, Lipski h. Szreniawa 48 Krystyn klucznik z £¹cka 75 301, 303 Lipski Jan Stanis³aw starosta s¹decki 113, Krystyn z Karwina 40 Lanckoroñski Zbigniew hr. 272 225, 226, 539, 693 Krystyn z Klêczan 62 Lange Antoni 616 Lipski Krzysztof 165 Krzesz Jan 280 Langer Stanis³aw 280 Lipski Sebastian 144 Krzesz Stanis³aw sêdzia biecki 40, 41, 44, Langerowie 288 Lipski Stefan 225, 226, 692 187, 289 Langzidel zob. Zydel Lang Lis h. 219 Krzeszowie 280 Lapiszpataky Miko³aj 98 Lisowska Dziuba Maria 143 Krzymycki Józef 234 Laskowski Jan 186 Llibranth zob. Librant 65 Krzy¿acy zob. Zakon Najœwiêtszej Marii Lasocki Jakub 177 Llibrath zob. Librant 65 Panny Lassota Jan Pawe³ Szczkowski o. 142, 146 Llybrant zob. Librant 65 Krzy¿anowski Stanis³aw archiwista 112, 203, Lasugowicz Jêdrzej ks. 195 Lodovico murator zob. Ludwik murator w³o- 268, 270, 531, 537 Laurentius de Jazowsko plebanus 59 ski Krzy¿anowski Stanis³aw budowniczy 102, Lekszycki Franciszek o. 91 Lohuyn Hryhory 77, 270 141, 143, 531, 537 Lelewici 18 Lolohöfern in¿. 158 Ksiê¿arski Feliks 63 Leliwa h. 44, 95, 187, 189, 251 Lubelczyk Albert 151 Kucaba Józef 102 Lenartowicz Krzysztof 216 Lubicz h. 280 Kucz M. zob. Kuczyñski M. litograf Lenczewska ksieni staros¹decka 216 Lubieniecki Stanis³aw 41, 260 Kuczowska 45 Lenik Andrzej 291 Lubomirscy 59, 66, 105, 134, 136, 137, 138, Kuczyñska Jadwiga 73, 74, 171, 196, 227, Leñczowska Katarzyna Starylas ksieni sta- 154, 155, 157, 160, 253, 319, 489, 518 256, 257, 302 ros¹decka 311 Lubomirscy z Lubomierza 157 Kuczyñski M. litograf 97, 465 Leñczyk Gabriel 32, 39, 48, 54, 76, 100, 104, Lubomirscy ze S³awkowic 157 Kukla Stanis³aw ks. 15, 171 167, 168, 188, 190, 193, 265, 279, 303 Lubomirska Barbara ze Szczawiñskich 134, Ku³aczkowska El¿bieta ksieni staros¹decka Leon XII papie¿ 217 138 310 Leopold II Habsburg 230 Lubomirska £ucja zob. Tyszkiewiczowa Ja- Kumor Boles³aw ks. 25, 36, 37, 64, 67, 68, Lepiarczyk Józef 216 nowa £ucja z Lubomirskich 69, 77, 87, 96, 113, 114, 118, 119, 134, Lepszy Leonard 13, 42, 64, 72, 73, 79, 80, Lubomirska z Branickich Anna 105 140, 141, 148, 149, 162, 167, 173, 230, 92, 94, 95, 96, 163, 170, 198, 199, 284, Lubomirski Aleksander Dominik 59 260, 276, 289, 302 287, 288, 303, 448, 449, 451, 452, 454, Lubomirski Aleksander Micha³ 108, 234 Kunc Balcer zob. Kuntz Baltazar 455, 472, 473, 572, 573 Lubomirski Feliks ze S³awkowic 157 Kunegunda-Kinga œw. ksieni staros¹decka Lepucki Henryk 49, 199 Lubomirski Franciszek Ferdynand miecznik 27, 32, 33, 36, 50, 68, 75, 80, 81, 103, Leszczyc h. 95, 173 kor. 105 109, 110, 117, 119, 133, 150, 151, 152, Leszczycki 577 Lubomirski Jerzy Pawe³ starosta s¹decki 152 165, 201, 202, 203, 204, 205, 211, 213, Leszczyñska-Cyganik Barbara 15 Lubomirski Józef Karol marsz. kor. 105 214, 215, 216, 217, 219, 222, 223, 225, Leszczyñski Stanis³aw 68 Lubomirski Józef koniuszy kor. 67 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, Leszek Bia³y ksi¹¿ê krakowski i sandomier- Lubomirski Konstanty starosta s¹decki, pod- 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, ski 68 czaszy kor. 134, 136, 137, 138, 152, 160, 243, 246, 247, 248, 250, 251, 276, 278, Leszek Czarny ksi¹¿ê krakowski 36, 86, 103, 518 290, 295, 297, 298, 301, 302, 310, 322, 150, 152, 184, 202, 203, 217, 271, 272 Lubomirski Marcin 111 326, 336, 643, 644, 680-683, 685, 689, Leœniak Franciszek 59, 113, 114, 148, 149, Lubomirski Piotr 157 695, 701, 705, 707-712, 722, 723 291, 303 Lubomirski Sebastian starosta s¹decki 105, Kunicki Micha³ bp sufragan 60, 162 Letkiewicz Ewa 85 157, 160, 161 Kuntz Baltazar vel Kunc Balcer 71, 215 Lew ksi¹¿ê halicki 124 Lubomirski Stanis³aw starosta s¹decki 67, Kupelweiser Leonard 144 Lewañski Julian 60 105, 108, 136, 157, 278 Kuraœ Stanis³aw 25, 69, 117 Lewczuk Zygmunt 15, 56, 200, 250 Lubomirski Stanis³aw z Lubomierza 157 Kurdwanowski Szymon 62 Liberant zob. Librant 65 Lucas Scultetus de Bieganicze 33 Kurek Alfred ks. 250 Libicki Marcin 181 Lucasa procurator de Chomranycze 40 Kurkowic Gregorius plebanus in Kamienica Libnaw Felicja 166 Ludwik s. Tylmana 109 147 Libnaw Joachim 166 Ludwik Turyngski 204 Kuropatnicki Ewaryst Andrzej 280, 288, 296 Librandt Maciej 65 Ludwik vel Lodovico murator w³oski 151 Kurowska Anna ksieni staros¹decka 310 Librant 65 Ludwik Wêgierski 53, 110, 161, 215 Kurowski Marcin archid. s¹decki 166 Librant Micha³ ks. 131 Lutos³awski Jan pisarz grodzki s¹decki 160 Kurowski Miko³aj abp 53 Librantowie 65 Lwowa h. 115 Kurowski Piotr 53, 185 Liebig bar. 28 Kurzelowczyk Krzysztof 151 Lim Solida 222 £ Kuœ Florian 225 Lindan Teodor archid. wroc³awski 68 £agoda h. 197 Kutrzeba Stanis³aw 114, 296 Lipiñski Lucjan 77, 151 £agowska Marcjanna 212 Kwaœnicki Jan archid. s¹decki 61, 119 Lipiñski Tymoteusz 108, 137, 295 £agowski Andrzej ks. 212 Kwiatkowski Józef 38, 39, 84, 301 Lipkówna Matylda zob. Wrzoskowa Matyl- £agowski Antoni 212 Kwieciñski Ignacy 157, 158 da z Lipków £agowski Franciszek ks. 212 Kydryñska Aleksandra 190, 232, 277 Lipscy 225, 226 £apka Kasper 31 Lipska Anna ksieni staros¹decka 206, 218, £apka Samuel 226, 245 L 233, 238, 245, 310 £apka z Bia³ej Wody 254 Laberschek Jacek 78, 101, 174 Lipska Katarzyna z Mieroszowiczów 226 £awra Pieczerska w Kijowie 101 353 £¹cka El¿bieta 81 Maciszewski Maurycy 54 Maszkowski Karol 12 £¹cki Jan 81 Madyda-Legutko Renata 167 Matejko Jan 10, 97, 464, 465 £¹czny Jan Wiktor 186 Magierowa Barbara 15 Matejko Stefan 12, 13, 33, 146, 152, 160, £emkowie 175, 301 Magistrat Miasta Nowego S¹cza 314, 315 208, 209, 213, 232, 394, 402, 409, 497, £empicki komisarz 317 Magler Iosephus zob. Masler Iosephus 524, 547, 550, 557, 569, 592, 628, 629, £epkowski Józef 12, 17, 18, 19, 26, 27, 30, Mahler Rafa³ 153 638, 647, 672, 703, 713, 766 43, 45, 46, 47, 48, 53, 54, 57, 58, 62, 64, Majda Tadeusz 61 Mateusz murator 151 75, 78, 85, 87, 89, 96, 97, 105, 108, 114, Majerski Ferdynand 63 Matheus Rector in Pywniczna 162 115, 124, 126, 131, 134, 135, 136, 144, Majewska Danuta 263 Mathias scultetus 167 146, 148, 155, 160, 161, 162, 164, 165, Majka Maria 29, 63 Matuziñski Józef prepozyt 233, 245 166, 167, 169, 173, 174, 175, 176, 184, Malec Maria 259 Maur bp 258, 260, 264 185, 186, 187, 188, 189, 195, 197, 199, Malgorzata [rok 1407] ksieni staros¹decka Maziarz Jan 186 204, 211, 212, 213, 215, 216, 221, 222, 310 Mazurek Jan wójt w £¹cku 68 224, 226, 234, 239, 240, 243, 244, 246, Ma³achowski Jan bp 64 M¹czka Adam o. 125 249, 253, 254, 256, 257, 263, 266, 267, Ma³achowski Stanis³aw starosta s¹decki 157, M¹czyñski Franciszek 63 270, 271, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 158 Medwecka Zofia 231, 232 280, 288, 291, 292, 296 Ma³ecki Aleksander 102 Medycki Jan 78, 91, 92 £epkowski Ludwik 239, 274 Ma³gorzata [rok 1378] ksieni staros¹decka Mehoffer Józef 10, 12, 13, 19, 33, 38, 106, £êtowski Ludwik Stanis³aw 140, 218, 243, 218, 310 120, 126, 127, 128, 135, 136, 142, 143, 296 Ma³gorzata b³. siostra Kingi 117 152, 167, 210, 211, 231, 273, 292, 293, £obos Ignacy bp 42, 43, 44, 105, 162, 222, Ma³gorzata ¿. Micha³a ze S³upska 52, 169 303, 326, 327, 344, 395-397, 399, 404, 293, 326, 328, 342, 484 Ma³kiewiczówna Helena 10, 14, 83, 84, 93, 406, 410, 412, 493, 499, 507, 508, 511, £omnicka-¯akowska Ewa 231 96, 120, 124, 169, 170, 284, 302 520, 529, 532, 536, 546, 549, 558, 568, £opatkiewicz Piotr 9, 10, 15, 17, 33, 34, 35, Mamak Piotr 45 630, 631, 633, 634, 668, 670, 681, 688, 42, 74, 90, 105, 163, 167, 176, 179, 190, Manna Maria 15, 95 694, 765 196, 262, 292, 293, 303, 346 Marchocka Helena ksieni staros¹decka 36, Melsztyñski 53 £opatkiewicz Tadeusz 9, 10, 15, 17, 20, 37, 37, 311 Melzacka Alicja W³adys³awa 146 74, 90, 105, 106, 163, 167, 169, 171, 176, Marcin IV papie¿ 27, 203, 217 Merta Tomasz 10 177, 178, 180, 190, 201, 222, 228, 235, Marcin so³tys w D¹browie 49 Mê¿yk Stanis³aw starosta s¹decki 158 272, 292, 293, 303, 326, 327, 346 Marcin z Brzezia zob. Marcin z BrzeŸnej Mê¿yñski Alojzy zob. Pazdanowski Alojzy £ososiñski Jan Wiernek zob. Wiernek Jan Marcin z BrzeŸnej 36, 40 Michalcowski Jan 77 z £ososiny Marcin z Jaros³awia ks. 59, 60 Michalczewscy zob. Michalczowscy £ossowski Marcin £ukasz 115 Marcin z Kurowa ks. 130 Michalczowscy vel Michalczewscy 77 £owczowski Jan Dobek czeœnik krakowski Marcin z Lublina 75 Michalczowski Andrzej 77 134, 135, 137, 138, 317, 319, 524-528 Marcinek Roman 57 Michalczowski Jakub 77 £oziñska Tamara 303 Marcinek z legendy 194 Michalczowski Piotr 77 £ukowska Helena ksieni staros¹decka 310 Marcinkowska Zofia zob. Dobkowa Zofia Michalin Ma³gorzata Apolonia ksieni staro- £uszczkiewicz W³adys³aw 10, 12, 18, 22, 28, z Marcinkowskich s¹decka 311 30, 33, 35, 37, 38, 39, 75, 115, 121, 122, Marcinkowski Florian 40 Micha³ Korybut Wiœniowiecki 111, 152, 164 133, 134, 134, 136, 136, 137, 142, 152, Marcinkowski Jakub 40 Micha³ wój staros¹decki 165, 201 153, 154, 157, 169, 171, 177, 178, 180, Marcinkowski Jêdrzej 40 Micha³ z Lipnicy ks. 69 182, 189, 208, 211, 213, 214, 216, 218, Marcinkowski Miko³aj 40, 62 Micha³ z Siar ks. 148 219, 221, 222, 228, 229, 232, 235, 237, Marcinkowski Przec³aw 40 Micha³ zasadŸca Andrzejówki 25 241, 248, 272, 273, 280, 281, 282, 283, Marcinowska Maria 157 Micha³ ze S³upska 52, 169, 172 284, 285, 286, 293, 296, 303, 324, 326, Marczewscy 153, 552, 553 Miciñski J. 739 327, 342, 407, 411, 498, 499, 513, 519, Marecki Józef 165 Miczulski Stanis³aw 85, 86 522, 523, 525, 553, 664, 665, 669, 671, Marek patriarcha akwilejski kard. 172 Miechowici zob. Klasztor Bo¿ogrobców 689 Maria Kazimiera de la Grange d’Arquien 249 w Miechowie Maria Teresa Habsburg 49, 111, 118, 199 Miejska Biblioteka Publiczna w Starym S¹- M Maria ¿. Zygmunta Luksemburczyka 110 czu 250 Machaczka Jan ks. 37 Markowicz Iwan 289 Miejski Bazyli ks. 276 Maciej Korwin 87, 98 Markowicz £ukasz ks. 26 Mieroszewski konfederat barski 41, 44 Maciej opat norbertanów 140 Markowska Hanna 124 Mieroszowiczówna Katarzyna zob. Lipska Maciej pleban w Piwnicznej 162 Marsina Richard 85 Katarzyna Maciej radny w Barcicach 312 Marsza³ek Juliusz 32, 39, 48, 54, 58, 76, 100, Mierzyñski 254 Maciej rektor szko³y 114 103, 104, 156, 168, 188, 190, 193, 265, Mierzyñski Stanis³aw 40 Maciej so³tys w Podegrodziu 165 279, 303 Miêsowicz komisarz 76 Maciej z BrzeŸnicy ks. 150 Marten de Vos 284 Miêtus Zygmunt ks. 46 Maciej zasadŸca Andrzejówki 25 Maryniarczyk ks. w Jazowsku 61 Migra³a Leszek 38, 117, 119, 120, 121, 124, Maciejowski Bernard kard. 88, 215, 230, 233, Masler vel Magler Iosephus 212 126, 129, 304 240 Mas³owski Franciszek 254 Miko³aj III papie¿ 203 Maciejowski Samuel bp 63 Massalska Helena ksiê¿na de Ligne 105 Miko³aj pleban z BieŸdziedzy 234 Maciejowski Wac³aw Aleksander 173, 197, Massalski Józef kniaŸ 105 Miko³aj pleban z Podola 52, 169, 177 296 Maszczyk Maria Teresa 276 Miko³aj s. Adama z Barcic 27

354 Miko³aj z Kêpna zob. Kempieñski Miko³aj Mroziñski Wojciech ks. 118 Nicolaus Gabaynsky Notarius Sand. 55 Miko³aj z Kêt ks. 148 Mrozowski Przemys³aw 274, 285, 286, 304 Nieczuja h. 143, 175 Miko³aj z Tylmanowej 234 Mrukówna Julia 112, 140, 157, 203, 218, 304 Niedojad³o Marek 46 Miko³aj z ¯eleŸnikowej ks. 291 Mœciwój z Jazowska 58 Niedzielski architekt 151 Miksch architekt wiedeñski 151 Muczkowski Antoni 177, 296 Niemcy 49, 90 Milyaeva Ludmi³a 77, 270 Muczkowski Józef 237 Nieorza vel Neorza Piotr woj. sandomierski Mi³kowski Jan 177 Murdelio h. 197 290 Mi³obêdzki Adam 136 Muskata Jan bp 48, 86, 97, 109, 117, 149 Niesiecki Kasper 53, 86, 297 Mini Tomasz 260 Muzeum Archidiecezjalne w Krakowie 227, Niesio³owska-Wêdzka Anna 76 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodo- 236 Niesobia h. 257, 277, 281, 282, 283, 285 wego 10 Muzeum Architektury we Wroc³awiu 291 Nieszkowski Józef 150 Minko P. J. in¿. 132 Muzeum Budownictwa Ludowego w Sano- Niewalda Waldemar 265 Miodoñska Barbara 244 ku 269 Niewiarowska Barbara [rok 1579-1582] ksie- Mirecki vel Mirek Jakub Antoni 163 Muzeum Czartoryskich w Krakowie 31, 85 ni staros¹decka 311 Mirek Gaboñski vel Myrek Gabanszki 55, 58 Muzeum Diecezjalne w Tarnowie 13, 15, 33, Niewiarowska Barbara [rok 1636-1643] ksie- Mirek Jakub Antoni zob. Mirecki Jakub An- 34, 35, 42, 44, 46, 47, 51, 56, 58, 60, 61, ni staros¹decka 311 toni 62, 70, 72, 73, 91, 93, 95, 107, 147, 148, Niewiarowska Kunegunda ksieni staros¹dec- Mirogniew komes zob. Mironeg komes 164, 167, 168, 170, 171, 179, 180, 187, ka 218, 311 Mironeg vel Mirogniew komes 86 196, 209, 210, 213, 259, 262, 263, 284, Nitsch A. 431, 582, 761-763, 768 Miros³aw z Jazowska 58 287, 288, 292, 303, 345, 628, 780 Noga Zdzis³aw 110, 115 Miros³aw z Nieszkowic 256 Muzeum Diecezjalne we W³oc³awku 209 Norbert z Xanten abp 140, 423 Miroszewski Marcin czeœnik kijowski Muzeum Etnograficzne w Krakowie 31 norbertanie zob. Klasztor OO. Norbertanów Misi¹g-Bocheñska Anna 121, 343, 302 Muzeum Historyczne w Sanoku 276 w Nowym S¹czu 49 Mistrz E. S. 147 Muzeum Narodowe w Krakowie 9, 10, 12, Nosacz z Naszacowic 103 Mistrz Pasji Przydonickiej 146, 172, 178, 13, 14, 15, 17, 34, 38, 39, 75, 81, 82, 84, Nowak Marian Józef 114 179, 181, 232 93, 141, 156, 175, 196, 237, 242, 345 Nowak Tadeusz 111 Mistrz Œwiêtych Franciszkañskich 209 Muzeum Narodowe w Warszawie 13, 61, 83, Nowak Wilhelm 250 Mistrz Tryptyku Œw. Trójcy na Wawelu 93, 167, 200, 209 Nowalnicki Tomasz 102 96, 112 Muzeum Narodowe we Lwowie 77, 78, 175, Nowego S¹cza h. 115 Mistrz Tryptyku z Blizanowa 29, 235 270 Nowina h. 277 Mistrz Tryptyku z Szyku 182 Muzeum Okrêgowe w Nowym S¹czu 15, 56, Nowotny rurmistrz 114 Mistrz Tryptyku z Wójtowej 196, 608 108, 132, 142, 171, 269, 270, 276, 290, Nucerin Sebastian ks. 240 Mistrz Tryptyku z ¯ernik zob. Mistrz Tryp- 610, 613-615 Nykiel Józef 170, 223, 224 tyku z Blizanowa Muzeum Regionalne PTTK w Muszynie 13, Mistrz Zaœniêcia Marii 209 15 O Mitka Aleksander 186 Muzeum Regionalne w Starym S¹czu 205, Obertyñski budowniczy 334, 338 Mitka Pawe³ 186 246, 250 Oborski Tomasz bp sufragan 108, 260 M³yñski kaflarz 317 Muzeum Sztuk Piêknych w Budapeszcie 236 Obtu³owicz-Kuœ Barbara 220, 225 M³yñski kamieniarz 340 Muzeum Uniwersytetu Jagielloñskiego Odolani Katarzyna ksieni staros¹decka 218, Mochnacki ks. z Maciejowej 484 w Krakowie 13, 15, 303 310 Mochnacki Stefan o. 269 Muzeum Ziemi S¹deckiej w Nowym S¹czu Odrow¹¿ h. 121, 227, 254, 257, 274, 310 Mojecki Przec³aw ks. 243 158 Odrow¹¿ Jan Szczekocki zob. Jan ze Szcze- Mok³owski Kazimierz 97, 269, 297, 757 Muzeum Ziemi ¯ywieckiej w ¯ywcu 47 kocin Mongo³owie 259 Myczkowski W³adys³aw Korwin 245 Odrow¹¿owie 18 Moraczewska M. 415 Myszkovszky Wiktor 102, 115, 269 Odrzywolski S³awomir 18, 22, 201, 227, 297, Morawiecki Les³aw 67 Myszkowski Piotr bp 78, 289 324, 327, 333, 334, 337, 338, 339 Morawski Szczêsny 14, 25, 27, 28, 31, 36, Odziomek Antoni ks. 207 40, 41, 48, 53, 54, 55, 59, 64, 65, 76, 80, N Ogonkow Janes syn z Grebowa dzwonik Far- 81, 86, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, Na³êcz h. 157 ni 118 104, 105, 106, 110, 111, 112, 113, 115, Nanajka Sebastian zob. Wielog³owski Nanaj- Ogonowscy 63 118, 119, 134, 140, 149, 157, 161, 162, ka Sebastian Ogonowski Franciszek 62 165, 166, 169, 176, 184, 185, 191, 194, Nanajko Miko³aj 49, 62 Ogoñczyk h. 44, 62, 67, 274 202, 214, 249, 251, 253, 256, 259, 260, Nanke malarz 216 Okolski Szymon 187, 297 264, 266, 271, 272, 276, 277, 279, 280, Naruszewicz Adam 110 Oleksy z Maszkowic 76 290, 291, 297 Nawara Zofia 224 Oleœ Andrzej Z. 219, 540 Morsztyn W³adys³aw 186 Nawoj z Nawojowej 108 Oleœnicki Zbigniew kard. 33, 36, 50, 87, 97, Morsztyn Zbigniew 186 Nawoj z Têczyna kaszt. krakowski 105 98, 114, 117, 118, 119, 120, 130, 131, Morway Kazimierz 64 Nawojowski Jan 105 149, 150, 166, 280, 283, 288 Moscherosch Filip Antoni von 109, 116, 137, Nawojowski Piotr 105, 106, 107, 108, 320, Olszewski Andrzej M. 29, 93, 147, 148, 168, 199, 521, 522 321, 481, 482 170, 171, 172, 178, 180, 181, 182, 232, Moskale 59, 68, 204 Nawojowski Tomasz 105 236, 304 Moskorzewski Jan 186 Neorza Piotr zob. Nieorza Piotr Olszewski Roman 57 Moszkowski Andrzej czeœnik podlaski 28 Nicolaus de Campno 279 Olszowski z Witowic 277 Mroczko Teresa 60, 133, 214, 306 Nicolaus de Swirad 259 Opas Tomasz 111, 149, 152

355 Opasik z Podegrodzia 165 Pawe³ de Gampotek zob. Pawe³ de Carnipotok Piotr kan. 88 Opieñski Henryk 106 Pawe³ II papie¿ 172 Piotr ks. w Podegrodziu 166 Orda Napoleon 99, 475, 487, 492, 770 Pawe³ murator 114, 130, 290, 291 Piotr pleban z Czarnego Potoku 45 Organisty Adam 93 Pawe³ s. Trzeby 45 Piotr rycerz z Lemiesza 103 Orgelbrandt Samuel 115 Pawe³ z Naszacowic 103 Piotr s. Adama z Barcic 27 Or³a Bia³ego order 92 Pawe³ z Przemankowa bp 32, 75, 86, 214, Piotr z Jazowska 58 Orzelscy 262 234 Piotr z Konic ks. zob. Konicki Piotr ks. Orze³ Polski h. 30, 121, 144, 257 Pawiñski Adolf 31, 40, 49, 55, 113, 176, 186, Piotr z O³omuñca 119 Oskard Petronela Klara ksieni staros¹decka 199, 251, 253, 259, 272, 277, 278, 291, Piotr z Pisar i Rytra zob. Ryterski Piotr 311 297 Piotr z Pisar zob. Ryterski Piotr Osmarany h. zob. Giera³t h. Pawlik Tadeusz 236 Piotr z Têczyna ks. 148 Osmaróg h. zob. Giera³t h. Paw³owska Anna 62, 92, 146, 262 Piotr zasadŸca Muszynki 101 Osmioróg h. zob. Giera³t h. Paw³owska Zofia 42, 62, 92, 261, 262 Piotr ze Starego S¹cza ks. 54, 55 Osmor z Wojs³awic 259 Paw³owski Eugeniusz 103, 109, 304 Piotr ze Szczekocin 58 Osmorogowie 259, 262, 264 Paw³owski Jan burmistrz Muszyny 90 Piotrowski ks. 254 Osmorogus de Wojs³awice 264 Pazdanowski vel Mê¿yñski Alojzy 178 Piskorowski Melchior ks. zob. Piskorzewski Osmorogus Dobros³aw de Tropstin 264 P¹czek Miko³aj 49 Melchior ks. Osmorogus Gerard de Wojs³awice 264 Pelczina Anna ¿. Miko³aja Pe³ki 126 Piskorski Sebastian ks. 223 Osmorous zob. Osmoróg Pe³ka ks. w Zbyszycach 280 Piskorzewski vel Piskorowski Melchior ks. Osmoróg h. zob. Giera³t h. 135 Pe³ka Miko³aj 126, 130 88 Osmoróg vel Osmorous 259 Pe³ka z Naszacowic 52 Piskorzewski Zygmunt o. 88, 96 Osmusowicz Stanis³aw 275 Pencakowski Pawe³ 133, 214 Placidi Franciszek 118, 216, 661 Osoliñska Anna 46 Perkowska Urszula 150, 158, 299 P³awecka El¿bieta 112 Ossolineum zob. Zak³ad Narodowy im. Osso- Peroœ Jan 151 P³aza Stanis³aw 87, 127, 214, 299, 302, 304 liñskich we Lwowie Pertman b. Ulryka i Bruninga 290 Pobóg h. 33, 34, 58 Ostrogscy 53, 179, 186, 188 Petrmanus de Scarnipotok 45 Podbielski B. 440 Ostrogska Katarzyna zob. Zamojska Katarzy- Petro de Rogy 167 Poddêbski Henryk 560, 618, 620 na Petrum de Podzi³ 167 Podowski 77 Ostrogski h. 179 Petrus Harka de Przedanycze 177 Pogoñ h. 121, 498 Ostrogski Konstanty ksi¹¿ê 169, 176 Petrycjusz vel Petrykowiusz Jan 41 Polak-Trajdos Ewa 47, 93, 96, 112, 113, 118, Otfinowski z Witowic 277 Petrycy Sebastian 68 236, 304 Otto-Micha³kowa Maria 43, 47 Petrykowiusz Jan zob. Petrycjusz Jan Poleski Jacek 39, 104, 167, 168, 304 Otton Star¿a woj. sandomierski 271, 272 Petrykowski Franciszek Józef opat 192, 211 Polici zob. Hopolici Otton z Tworkowej 256 Pezzi-Ascani Maria Luiza 43, 47 Politowska Ewa 181 Owsiankowie zob. Owsiñscy Piasecki Andrzej 245 Polityñski Karol 106, 286, 453, 781, 782 Owsiñscy vel Owsiankowie 59, 61, 112, 162, Piastowie 218, 264, 295 Poliwka Dymitr 185 204, 252 Pi¹tek W³adys³aw ks. 15, 55, 57 Polska Akademia Nauk w Krakowie 43, 182 Owsiñski Jan ks. 59, 62, 297 Pi¹tkowski Józef 57 Polska Akademia Umiejêtnoœci w Krakowie Owsiñski Stanis³aw ks. 59, 62, 297 Piechna wnuczka Œmi³y 290 13 Piegoñska z Marcinkowskich Zofia zob. Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajo- P Dobkowa Zofia znawcze 158, 175 Pabjan Jan ks. 165 Piegowski 135 Po³awiñska Zofia 127, 508 Padniewski Filip bp 149, 173 Piekarski Ryszard 259 Po³ukoza h. zob. Pó³kozic h. Padwani Gabriel 237, 238 Piekarski Wierzbiêta 66 Pomian h. 256, 257, 259, 265 Pagaczewski Julian 237, 238, 287, 297, 300 Piekosiñski Franciszek 31, 69, 110, 201, 202, Pomorska Emarcjanna zob. Khetlowa Emar- Pakosz Anton 185 272, 296, 297 cjanna Paliñska Anna 303 Pielsz Jan so³tys w Olszance 160 Poniatowski Józef ksi¹¿ê 48 Panczykowska Marianna 245 Pieni¹¿ek Teresa 26, 29, 144, 231, 263 Popa Jan o. 15 Panczykowski Józef 245 Pieni¹¿kowa Apolonia z Waligórskich 245 Popiel Pawe³ 189 Papczyñski-Papiec Jan Stanis³aw o. 165 Pieñkowska Hanna 169, 174, 176, 186, 200, Popielówna Maria Febronia ksieni staros¹- Paprocki Bartosz 53, 115, 297 255, 267, 270, 273, 275, 276, 290, 304 decka 311 Parczewski Micha³ 104 Pieradzka Krystyna 174, 275, 289, 304 Popio³ek Józef 484 Parlerowie 283 Pierzga Jan 312 Pop³awski in¿. 106 Paszkiewicz Borys 109, 110 Pietras Tomasz 97 Popowcówna Ewa 176 Paszkiewicz Józef 225 Pietrusiñska Maria 238, 239, 244, 261 Popowic £eœko 88 Paszyc Wojciech 43, 44 Pietrusiñski Jerzy 238, 239 Popowiec Jacek 176 Pauli ¯egota 18, 19, 36, 37, 39, 62, 113, 114, Pietrzak Stanis³aw ks. 15, 39, 85, 256, 258, Poraj h. 49, 184 124, 145, 148, 150, 160, 186, 187, 188, 259, 260, 264, 265, 266, 304 Portuensis Joannes kard. 184 190, 191, 194, 211, 213, 243, 295 Pietrzycki malarz 216 Posadowska Jadwiga 171, 173 Paulus carpentarius 180 Pietrzykówna Ma³gorzata 220 Potkañski Karol 21, 258, 264, 297 Paulus faber scultetus de Barczycze 27 Pietuch Tadeusz 72 Potocki Jan starosta muszyñski 26 Pawe³ bp sufragan krakowski 147 Pikaran Miko³aj starosta muszyñski 87, 98 Potocki Józef starosta czorsztyñski 68 Pawe³ de Carnipotok vel Pawe³ de Gampo- Pilatowski Marceli 277, 278 Potocki Mieczys³aw 18 tek 45 Pilawici 18 Potoczek Jan 184

356 Potoczek Jêdrzej 184 Rajman Jerzy 32, 36, 50, 65, 68, 109, 116, Ruda 50 PowroŸnicki Homa 197 139, 140, 271, 290, 305 Rudolf II Habsburg 103, 115 PowroŸnicki Tomasz wójt kresu muszyñskie- Raklewska z Lipskich El¿bieta 48 Runge architekt 248, 556 go 176 Rastawiecki Edward 46, 75, 175, 176, 238, Rusini 269 Pó³kozic h. 257, 283, 287 297, 304 Ruszczyc Ferdynand 9 Pracownie Konserwacji Zabytków Oddzia³ Ratu³t Jan 55 Ruszczyk Gra¿yna 57 w Krakowie 190 Ratu³towa Ma³gorzata 55 Ruta Zygmunt 149 Prandota bp 202, 227 Rawici 48 Rutkowska-P³achciñska Anna 27, 40, 45, 49, Prawdzic h. 134, 136, 138, 237, 319 Rawicz h. 47, 48, 290 62, 67, 68, 69, 80, 81, 86, 88, 97, 102, Prochaska Antoni 185, 297 R¹bkowscy 259 109, 133, 176, 184, 202, 203, 205, 218, Procyk Wies³aw 138 R¹czkowski Witold 303 247, 258, 259, 271, 272, 305 Prokopczak Teodor 185 Regu³ Balzer 62 Rutkowski Franciszek 554 Prus I h. 30, 52, 103, 219, 228, 254, 257, 263 Regu³a R. prof. 158 Ru¿ewycz Karol zob. Ró¿ewicz Karol Prusowie 123, 131 Rehorowski Marian 287 Rychlewski Piotr 88 Przeczyca Jakub ks. 272 Reich 69 Rych³owski Jan o. 186 Przedborski Piotr ks. 55 Rejduch-Samkowa Izabela 170 Rynkon 184 PrzeŸdziecka Maria 185 Reklewska Konstancja ksieni staros¹decka Ryszkiewicz Andrzej 201, 325 PrzeŸdziecki Aleksander 238, 295, 304 311 Ryterscy 27, 45 Przybko s. Miko³aja P¹czka 49 Reklewski Hipolit 45 Ryterski Piotr 45, 191 Przyboœ Kazimierz 88, 89, 90 Remer Jerzy 767 Ryterski Rafa³ vel Rafa³ de Pissari 45, 191 Przybyszewski Boles³aw ks. 166 Remi Zenon 132, 141, 158 Rzeszowski 252 Przychoccy 55 Rewera Stanis³aw ks. 28, 114, 148 Rzoñca Jan 59 Przychocka Paulina ze Skrzyñskich bar. 57 Riedelswald Ksawery Franciszek 127, 504, Rzymianie 168, 195 Przychocki Franciszek 55 509 Rzymski Pawe³ ks. 237, 297 Przychocki Kazimierz bar. 57 Riegerowie Franz i Otto z Karniowic [Krnov] Rzyszczewski Leon 177, 296 Przychocki Piotr bar. 57 119, 143 Przypkowski Jan 186 Rillerowie w Nowym S¹czu 552 S Przypkowski Maciej 186 Ritter Maria 142 Sadeler Johan 284 Przypkowski Tadeusz 701 Robkowscy 265 Sadowski Jan Nepomucen 168, 173, 195, Przyszowska Anna ksieni staros¹decka 205, Robkowska Dorota vel Grabieñska 260 197, 251, 297 218, 310 Rockenberg Kasper ks. 119 Sagowic Blasey 107 Pstruszyñski Jakub ks. 118 Rogawski Karol 18 Salaterski Stanis³aw 240 Psurska Stanis³awa Katarzyna ksieni staro- Rogowski Andrzej 166 Salomea b³. 241 s¹decka 216, 218, 227, 241, 250, 311 Rogów h. zob. Giera³t h. Salomea ksieni staros¹decka 310 Ptak Jan ks. 195 Rojkowska Halina 265 Samek Jan 94, 200, 213, 224, 305 Ptaœnik Jan 45, 115, 119, 297 Rokitnicka Anna ksieni staros¹decka 310 Sandek vel S¹dek vel Sêdziwój vel Sêdzis³aw Ptolemeusz 201 Rola h. 260 109 Pucha³a Kazimierz 57 Rolczanka Felicja 167 Sanguszko Janusz 108 Pukalski Józef Alojzy bp 195, 259, 260 Roman vel Romanus Tomasz o. 143, 144 Sanguszko Pawe³ ksi¹¿ê 59, 108 Pulit F. 46, 47 Romanus Tomasz o. zob. Roman Tomasz o. Sapieñscy 27 Pu³aski Kazimierz 102, 111 Romer Tadeusz 48 Sas h. 291 Pyschon zob. Pysz so³tys w S¹czu [Starym] Romer Walenty 169 Sasko Wojciech 167 Pysz vel Pyschon so³tys w S¹czu [Starym] Rosjanie 90 S¹dek zob. Sandek 165, 201, 202 Rosó³ Stanis³aw 201, 297 S¹spowski Jerzy 31 Ross Juliusz 98 S¹spowski Krzysztof 31 Q Rossmanith Józef 105 S¹spowski Miko³aj (Bia³owodzki) 31 Quasnicki Joan zob. Kwaœnicki Jan archid. Roœcis³aw Michaj³owicz ksi¹¿ê halicko-czer- Schäufelein Hans 182 s¹decki nihowski 217 Schayer geometra z Jas³a 76 Rozumek Jaszek 62 Schindler Jurgen Peter 234 R Rozwadowski Jakub Bordan ks. 207, 341, Schiroky Janina Józefa ksieni staros¹decka Rachtan Adam 224 484 311 Rada³owicz Jacek 208, 223, 231 Ro¿en Adam 280 Schlichting Jan 49 Radlica Jan bp 87, 173 Ro¿en Andrzej 53 Schlichting Jan W³adys³aw 49 Rad³owita Wincenty 46, 47 Ro¿en Klemens 176, 187 Schlichting Jonasz 49 Rado¿ycka-Zieliñska Marzena 171 Ro¿en Klimut 185 Schlichting Wespazjan 49 Radwañski malarz 216 Ro¿en Piotr 52, 176, 187 Schlichtingowa z Lachowskich Zofia 49 Radymski vel Radyszski Pawe³ 175, 176, 290 Ro¿en Sulis³aw 185, 187 Schrop z Jasiennej 58 Radyszski Pawe³ zob. Radymski Pawe³ Ro¿nowie 53, 177, 184, 185 Schulz Daniel 92 Radziwi³³ Jerzy kard. 96, 129, 140, 141, 147, Ro¿nówna Barbara 53, 168, 176, 185, 186 Sebastian z Rogów ks. 168 149, 167, 197, 215, 230, 235, 244, 260, Ro¿nówna Zofia ksieni staros¹decka 81, 310 Secomska Krystyna 29, 43, 47, 94, 120, 124, 275, 276 Róg Rafa³ 15 148, 180, 208, 209, 231, 235, 246, 292, Radziwi³³ Karol Stanis³aw kanclerz litewski Ró¿en Sulis³aw 53 301, 303 96 Ró¿ewicz Karol 185 Seghers Gerard 91 Rafa³ de Pissari zob. Ryterski Rafa³ Rucka Barbara 15, 97, 98, 175 Seifert Teofil 441

357 Seitz Micha³ pastor 199 Sowiñska Marcjanna ksieni staros¹decka Stein pp³k. 111 Seminarium Duchowne w Tarnowie 62 249, 311 Stenile 144 Semkowicz W³adys³aw 45, 76, 217, 276, 279, Spicymierz kaszt. krakowski 65 Stêczyñski Maciej Bogusz 99, 216, 474, 486, 297 Spytek Jan podskarbi kor. 75 601, 751 Sendivogius Polonus zob. Sêdziwój Micha³ Spytek z Melsztyna Jaros³awski 203, 266 Stêpowska Konstancja 182 Serwusiñski Micha³ ks. 243 Stachoñ Stanis³aw 259 Stohandel Marcell 195, 259, 576, 580, 600, Seydil Lang zob. Zydel Lang Stachowicz Micha³ 190, 254 607, 746 Sêdzimirówna Anna ksieni staros¹decka 311 Stadniccy 53, 105, 106, 107, 108, 253, 254, Stojowski Bart³omiej 272 Sêdzis³aw zob. Sandek 280, 284, 287, 485-487 Stok³osiñska Agnieszka ksieni staros¹decka Sêdziwój Micha³ 115 Stadnicka hr. 105 311 Sêdziwój zob. Sandek Stadnicka K. 31 Stolot Franciszek 29, 71 Sforzowie 179 Stadnicka Teresa ksieni staros¹decka 311 Stompel Salomea siostra 15, 223, 241, 242, Sforzów h. 179 Stadnicki Aleksander hr. 295 310 Siarczyñski Franciszek 41, 260, 298 Stadnicki Antoni Baltazar 105 Stopak Nicolai 134 Sichrawa komisarz rz¹dowy 158 Stadnicki Edward hr. 66, 231, 240, 484, 709- Stradomska Urszula 276 Sieciech s. Go³ego so³tysa 247 712 Stradomski Jarosz podstaroœci czorsztyñski Sieciechowita Maciej ks. 69 Stadnicki Franciszek hr. starosta ostrzeszew- 276 Siedmiogrodzki Adam 263 ski 53, 105 Stradomski Miko³aj 186 Siemaszko Aleksander 15 Stadnicki Jan hr. 186, 271 Strojny Józef 207, 208 Siemieñska Katarzyna Eufrozyna ksieni sta- Stadnicki Konstanty starosta wojnicki 186 Stroñscy 165 ros¹decka 311 Stadnicki Piotr 53 Stroñska Dorota ksieni staros¹decka 167, Siemiradzki konserwator 53 Stadnicki Stanis³aw 66 218, 310 Sienicki Wincenty 125, 201 Stamirski Henryk 25, 26, 28, 31, 32, 33, 37, Strowski Walenty 277 Sierakowska Marcjanna ksieni staros¹decka 40, 49, 54, 55, 57, 59, 62, 63, 64, 67, 68, Strowski Walerian 77, 277 224, 311 69, 74, 75, 77, 79, 80, 81, 85, 87, 88, 89, Struszkiewicz W³adys³aw 278 Sigismundus de Bieganicze rector 33 96, 97, 98, 101, 105, 157, 161, 162, 163, Stru¿yñska Anna 208 Sikora Jan 251 164, 165, 168, 169, 173, 176, 185, 186, Stru¿yñska Jadwiga 123 Sikorski Bonawentura 125, 298 191, 199, 202, 253, 258, 259, 271, 277, Stryjeñski Tadeusz 22, 106, 136, 151, 318, Sikorski Ludwik 124 278, 279, 291, 305 340, 733-736 Sikorski Wiktor 28, 312 Stanislaus procurator de Barczycze 28 Stryjowski Marcin ks. 106 Silioska Michai³ 269 Stanislaus rector scholae de Sandecz 114 Strza³a h. 171 Skarga Piotr o. 260 Stanis³aw August Poniatowski 48, 151, 208 Strza³kowski Zbigniew 43, 47 Skarszewski ¯uk Marceli 53 Stanis³aw Franciszkanin o. 243 Strzemieñczycy 18 Skarszewski ¯uk W³adys³aw 58 Stanis³aw malarz z Nowego S¹cza 115 Strzemiê h. 39, 62, 106, 257, 405 Sk¹pska Irena 224 Stanis³aw pleban w Podolu 169, 172 Stwosz Wit 93, 124, 172, 178 Sk³adnica Muzealna w Muszynie 270 Stanis³aw vel Unies³aw z BrzeŸnej 40 Styczyñska Irena 105, 121, 128, 129, 280, Skoczyñski ks. 341 Stanis³aw z Gliwic ks. 148 282 Skorek Wojciech ks. 55 Stanis³aw z Krakuszowic vel Krakuszyc 290 Sulikowska Ma³gorzata 175 Skórczewski Witold 84 Stanis³aw z Lednicy 81 Sulima h. 225 Skrudziñski ks. proboszcz staros¹decki 205, Stanis³aw ze Szczepanowa bp œw. 227 Sulima h. 47 211 Staniszewski Krzysztof 187 Sulimierski Filip 298 Skrzyñska Katarzyna ksieni staros¹decka 311 Staniszewski Mœcic 87 Sulma Józef 170, 171 Skuza Barbara 15 Stanke Francesko 75 Sventsitska Vira 77, 270 Slavik Karol 149, 151 Stanno 254 Sverad zob. Andrzej Œwierad œw. Slendrich Anton 245 Stano Jerzy 271 Svorad zob. Andrzej Œwierad œw. S³onecki Marian 46 Stanówka Zofia zob. Stanówna Zofia Swarek zob. Swarkon 278 S³upscy 53 Stanówna Zofia ksieni staros¹decka 311 Swarkon vel Swarek 278 Smalcz rurmistrz 114 Stañczyk ze S³upska 52, 53, 169, 172, 177 Swastek Józef 258 Smocz vel Zmocz Jan so³tys w Biegonicach Stary Stanis³aw 115 Swastek Józef ks. 204 32 Starykonie 18 Swerad zob. ¯urawek Smolka Stanis³aw 31, 296 Starykoñ h. 30, 46, 105, 106, 117, 145, 187, Swienciækyj I. 271 Smulikowska Ewa 115, 207, 216, 268, 305 256, 259, 265, 271, 272, 273, 274 Swirad Joannis 259 Smyla zob. Œmi³o Star¿owie zob. Toporczykowie Swirad Stanis³aw 259 Snop Wazów h. 137 Stawowiak Gabriela 283 Sygañski Jan ks. 14, 31, 36, 40, 41, 49, 51, Sobieñski Piotr 98 Stawowiak Krystyna 292 59, 65, 66, 68, 69, 105, 106, 108, 109, Sobieszczañski Franciszek Maksymilian 30, Stawowiak Magdalena 283 110, 111, 112, 113, 114, 115, 117, 118, 150, 298 Stawowiak Stanis³aw 81, 83, 283, 285 119, 124, 125, 126, 128, 131, 132, 134, Sobkowic z Biegonic 32 Stawowiak Zofia 246 135, 136, 140, 141, 142, 143, 144, 145, Socynianie 40 Stec Józef 51, 91, 92, 106, 142, 179, 183 146, 147, 149, 150, 151, 152, 154, 155, Soko³owski Marian 113, 115, 270, 271, 298 Stefan Arpad b. Kunegundy-Kingi œw. 236 156, 157, 158, 160, 166, 191, 201, 203, Soko³owski radca 102 Stefan Batory 166, 260 204, 210, 213, 214, 216, 218, 228, 229, Solarczyk Jêdrzej ks. 259, 260 Stefan król wêgierski 258 237, 238, 239, 241, 243, 244, 246, 247, Soroczyñski malarz z Dynowa 313 Stefan malarz w Nowym S¹czu 115, 209 248, 250, 253, 258, 272, 277, 288, 289, Sowiñska Kunegunda ksieni staros¹decka Stefañski Krzysztof 291 291, 298, 530 311 Stefek Jan 101, 174 Syrokomla h. 30 358 Szablidrówna Anna zob. Baierska Anna Têgoborski Miko³aj 252, 253, 279 Szablikowski Jan 91 Œ Têgoborski Stefan 252 Szablowski Jerzy 302 Œcibor ze Œciborzyc 110, 111, 112, 203, 205, Têpa Podkowa h. 171 Szablowski Tomasz 15 266 Theiner Augustin 81, 297 Szaflarski Eustachy o. 327 Œladecki Dariusz 235 Thomas carpentarius de Nova Sandecz 115, Szafran Barbara 172, 181, 220, 228, 230, 236, Œlawski Tadeusz 86, 109 149 246, 305 Œledzikowski Tadeusz 57 Thursky Joannes archidiaconus 119 Szajnocha Karol 157, 201, 298 Œlepowron h. 62, 225 Timek Scultetus de Zyelesnicowa zob. Tymek Szalowscy 59 Œlesiñski W³adys³aw 325 Miko³aj Szalowski Stanis³aw 59 Œliwiñski Jan 28 Tokarski Kazimierz 284 Szanter Zofia 176 Œliwka Piotr ks. 247 Tomalska Halina 260 Szaraniewicz Izydor 270 Œlusarek Robert Andrzej 15, 51, 55, 125, 140, Tomas Powrozniczki Soltys Powrozniczki Szczawiñska Barbara zob. Lubomirska Bar- 141, 142, 143, 144, 145, 146, 179, 260, M³ody 173 bara ze Szczawiñskich 262, 263, 277, 305 Tomasz murator 151 Szczebak W³adys³aw ks. 15, 45, 46, 47, 56, Œmi³o vel Smyla s. Piotra Nieorzy 290 Tomasz pleban w Chomranicach 41 58, 70, 72, 96, 147, 262, 264, 284, 305 Œreniawa h. zob. Szreniawa h. Tomasz pleban w £¹cku 69 Szczepanowski Stanis³aw bp œw. 260 Œwi¹tkowski Jan 78 Tomasz przeor norbertanów s¹deckich 50 Szelestak Wasyl 78 Œwica Marek 14 Tomasz z Nawojowej 105 Szerszeñ Edward ks. 236 Œwiechowski Zygmunt 273 Tomasz z Podegrodzia 165 Szewarski Jerzy 161, 202 Œwierczowski Jan starosta ro¿nowski 188 Tomaszek Celina Karolina ksieni staros¹dec- Szkaradek R. 581, 583 Œwiêcicka Irena 170, 227 ka 311 Szklicki Tomasz 119 Œwiêtochna ¿. Andrzeja ze S³upska 52, 169, Tomicki Piotr bp 149, 184 Szko³a Sztuk Piêknych w Krakowie 12, 18, 172 Tomkiewicz W³adys³aw 262 169, 177, 208, 222, 228, 303, 325, 326, Œwiêtoñ s. Czeczka de Bnard 276 Tomkowicz Stanis³aw 9, 10, 11, 12, 13, 14, 327, 342 Œwiêtos³aw de Gampotek 45 15, 17, 19, 20, 22, 23, 26, 29, 30, 31, 33, Szo³tysek Jakub ks. 162 Œwinka Jakub abp 214 35, 37, 38, 41, 43, 44, 51, 53, 63, 65, 71, Szowarscy 272 Œwirad zob. Andrzej Œwierad œw. 72, 73, 74, 79, 80, 82, 83, 85, 86, 89, 90, Szowarski Jerzy 271, 272 Œwiszczowski Stefan 117, 118, 119, 120, 121, 91, 92, 94, 96, 97, 100, 105, 108, 111, Szpak Jan so³tys w Olszance 160 122, 200, 214, 220, 221, 222, 261, 305 112, 116, 121, 123, 124, 125, 134, 136, Szpital Œw. Ducha w Nowym S¹czu 65, 113, 141, 146, 158, 163, 167, 170, 173, 175, 139, 140, 148, 156, 305 T 178, 191, 192, 195, 196, 197, 198, 201, Szpital Œw. Krzy¿a w Starym S¹czu 68, 163, Taranowska Marianna 28 205, 207, 208, 209, 215, 217, 222, 227, 204, 246, 299 Taranowski Achacy czeœnik sanocki 28 236, 242, 245, 246, 249, 252, 254, 257, Szpital Œw. Rocha w Starym S¹czu 244 Tarasewicz Wasyl 185 259, 262, 263, 264, 265, 278, 279, 285, Szpital ubogich w Zbyszycach 289 Tarczay Tomasz 87, 98 291, 292, 293, 295, 303, 305, 306, 308, Szreniawa h. 30, 38, 41, 47, 48, 61, 128, 134, Tarnowscy 18, 53 313, 314, 315, 316, 318, 319, 322, 323, 135, 136, 137, 138, 144, 159, 160, 206, Tarnowska Anna 224, 225 324, 326, 327, 328, 329, 330, 332, 333, 219, 225, 227, 228, 234, 241, 245, 246, Tarnowska Barbara zob. Ro¿nówna Barbara 334, 335, 336, 337, 339, 340, 341, 342, 253, 254, 284, 287, 319, 539, 568-570, Tarnowski Jan 186 343, 344, 345, 346, 388, 391, 437, 444- 711 Tarnowski Jan Amor 168, 176, 185, 188 447, 456, 521, 589, 596-598, 608, 619, Szreniawici 128 Tarnowski Jan hetman kor. 53, 172, 188 639, 641, 655, 663, 677, 694, 697, 772, Szujscy 288 Tarnowski Stanis³aw 172 774, 775, 777, 779, 781, 782 Szujska Celina Zofia zob. G³êbocka Celina Tarnowski Stanis³aw ks. 169, 172 Topacz h. 283 Zofia Tatarowicz Andreas 207 Toporczykowie 272, 290 Szujski Piotr 280 Tatarzy 161, 176, 188, 201, 203, 214, 234, Topór h. 30, 45, 152, 171, 191, 227, 254, 257, Szuwarowski malarz 341 235, 251, 263, 272 274 Szuwarski Jerzy 251 Tatry h. 97 Towarzystwo Gimnastyczne “Sokó³” w No- Szwedzi 49, 98, 111, 112, 146, 149, 203, 216, Tazbir Janusz 40, 41, 49, 158, 186, 260, 305 wym S¹czu 77 233 Teleœnicki Wincenty 221, 330 Towarzystwo Mi³oœników Starego S¹cza Szwyrad Thomas 259 Teodor de Tropye 259 225, 246, 250 Szybowicz Adam 39, 157 Teodor so³tys w Andrzejówce 77 Towarzystwo Numizmatyczno-Archeolo- Szyd³owski Tadeusz 17, 30, 44, 50, 51, 64, Tetmajer W³odzimierz 31 giczne w Krakowie 22 164, 167, 214, 305, 343, 417, 423, 424- Textoris Adam ks. 59 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Prze- 427, 538, 622, 673, 676, 776, 778 Têczyñscy 171 sz³oœci w Warszawie 306 Szymañski Józef 283, 285 Têczyñska Barbara zob. Ro¿nówna Barbara Towarzystwo Œw. £ukasza [w Krakowie?] Szymañski Stanis³aw 50, 51, 170, 186, 305 Têczyñski Stanis³aw 168, 171, 176, 185 331 Szymborski Wac³aw 144 Têgoborscy 254 Traczewski Julian 58 Szymon karczmarz ze Œwiniarska 36, 37, 38 Têgoborska Anna zob. Chrz¹stowska Anna Trajdos Tadeusz Miko³aj 26, 88 Szymon pleban w Jakubkowicach 55 z Têgoborskich Traszewski 169 Szymon z Szowar 271 Têgoborska El¿bieta 252 Tr¹by h. 42, 47, 143, 149, 167, 206, 230, 234, Szyszko-Bohusz Adolf 158 Têgoborski Andrzej 31, 40, 252, 253 246 Szyszkowski Marcin bp 174 Têgoborski Jakub 40, 253 Trestka Andrzej 120 Szysz³akowicz Tomasz ks. 162 Têgoborski Jakub Jordan 253 Trestka Paszek z Giedczyc 50 Têgoborski Jan 31 Treter Bogdan 132, 219, 418, 432, 433, 436,

359 442, 468, 470, 471, 541, 564-567, 584- Wac³aw II Czeski 27, 86, 97, 109, 110, 117, Wielog³owski W³adys³aw 253 586, 609, 749, 756 133, 137, 151, 155, 157, 191, 203 Wielog³owski ¯egota 49, 62 Trêbecki Jerzy ks. 260 Wac³aw III Czeski 203 Wielopolscy 186, 187 Troska h. 257 Wac³aw s. Rynkona 184 Wielopolski Hieronim 53, 186 Trycyusz malarz 144 Wagnerowicz Eliasz 129 Wielopolski Jan ks. 166 Trypolski podkom. kijowski 187 Wakulski rzeŸbiarz 340 Wielopolski Jan woj. krakowski 53, 186 Trzeba 45 Walczak Marek 117, 118, 220 Wierciñska Janina 97 Trzebicki Andrzej Zawisza bp 41, 64, 88, 89, Walczyk Lidia 144 Wierd Jerzy 36, 102 90, 91, 92, 296 Walewski W³adys³aw 298 Wiernek Jakub Gaboñski 55, 58, 62 Trzeciakowska Jadwiga ksieni staros¹decka Walicki Micha³ 43, 47, 70, 84, 170, 209, 235, Wiernek Jan 277 311 236, 238, 239, 244, 262, 268, 306 Wiernek Jan z £ososiny vel £ososiñski 260, Trzecieska Barbara ksieni staros¹decka 310 Waligórska Apolonia zob. Pieni¹¿kowa Apo- 260, 262, 263, 264, 265, 277, 769 Trzecieska Jadwiga ksieni staros¹decka 218, lonia Wiernek Kasper 277 240 Wallachy Daniel 242 Wiernek Marcin 68 Trzecieski Stanis³aw 320, 321 Walloschke Roland 200 Wiernek Miko³aj 55 Trzetrzewiñski Andrzej 44 Waltoœ Stanis³aw 15 Wiernek Stanis³aw podkom. krakowski 68 Trzetrzewiñski Stanis³aw 44 Wa³ach Jan 203 Wiernkowie 277 Trzyna Edward 305 Wa³êga Leon bp 28 Wiernkowszczyzna zob. zamek Wiernków Tsinko Adam 269 Wandurski Alojzy 141 Wierzbiêta Bernat 39 Tsinko Marianna 269 Wañczyk J. 56 Wierzbiêta Feliks 186 Tur Jerzy 175 Warcis³aw z Jakubkowic 55 Wierzbiêta Jan 103 Turcy 263 Wasiak Andrzej 63, 101, 102, 111, 254 Wierzbiêta Krystyna Pelagia ksieni staros¹- Turowski Kazimierz Józef 297 Wasiel So³tysz z £abowy 66 decka 311 Turski Stanis³aw 57 Wasko Ruthenus de villa £abowa Sculteti fi- Wierzbiêta z Naszacowic 103 Turzyna h. zob. Prus I h. lius 66 Wierzbiêta z Przyszowej 55 Tuszowska Katarzyna ksieni staros¹decka Wazowie 108, 137 Wierzbowski Teodor 31, 296 215, 276, 310 W¹sowicz Jan 111 Wiktor Adrian 277 Twardowski Krzysztof 252 W¹sowicz Kazimierz 111 Wiktor Jan 55 Tylicki Piotr bp 21, 53, 88, 89, 122, 123, 129, W¹sowicz Miko³aj ks. 119 Wiktor Miko³aj 55 169, 172, 174, 184, 205, 206, 244, 266, W¹¿ h. 225 Wiktor Piotr 36, 55 267, 268 Wcianecki Stanis³aw ks. 39, 163, 405 Wiktor Stanis³aw 55 Tylman vel Tyrman 75, 109 Wcianeczek Stanis³aw zob. Wcianecki Sta- Wiktor Stanis³aw Miko³aj 55 Tymbarski Krzysztof 87, 88 nis³aw Wiktorowie 55, 186 Tymek vel Tymko Miko³aj 291 Wenda Jêdrzej ¯erard zob. Andrzej Œwierad Wilamowski Jan ks. 55 Tymek z Tymorzyc 291 œw. Wildt Juliusz 18, 114, 124, 134, 136, 144, Tymko Miko³aj zob. Tymek Miko³aj Werbel Bonawentura Jadwiga ksieni staro- 146, 175, 205, 211, 213, 243, 244, 246, Tymowski Jerzy 59, 173, 291 s¹decka 311 296 Tyrman zob. Tylman Werner Fridrich 204 Wilk wójt Naszacowic 104 Tyszkiewiczowa Janowa £ucja z Lubomir- Wêc³awowicz Tomasz 133, 214, 220 Wilkoszowski Andrzej 259 skich 59 Wêgier Maciej 102 Wi³kojæ Ewa 93 Wêgier Miko³aj 103 Wi³kojæ Jan 102 U Wêgierskie Cztery Rzeki h. 221, 222 Wincenty z Klêczan 62 Uchacz Sebastian 45 Wêgrzy 86, 87, 103, 215, 222, 235, 266 Wincenty z Podegrodzia 165 Udziela Seweryn 31, 51, 168, 175, 249, 250, Wêgrzyn Pawe³ Benedykt 54, 55 Winterowie 141 290, 393, 428, 450, 575, 724, 726-729 Wiatrowski Jakub 115 Wirmañski Józef ks. 28 Ujejski Stanis³aw 277 Wiatrowski Leszek 36 Wis³awa ksieni staros¹decka 310 Ulanowski Boles³aw 52, 55, 295, 296 Widajewicz Józef 258 Wis³ocki W³adys³aw 192 Ulrich Mathias 268 Widawski Jerzy 155 Wisson zob.Wysz scholastyk krakowski Ulryk mieszczanin 290 Wieczorek Antoni ks. 169 Wisz Wit 60, 340 Uniwersytet Jagielloñski 76, 92, 114, 144, Wielbiñska El¿bieta Maria ksieni staros¹dec- Wiszewaty Andrzej pastor ariañski 186 163, 223, 288, 295, 303 ka 311 Witaliczewski prowizor szpitala 114 Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie Wielog³owscy Nanajkowie z Wielog³ów 62, Witaliszowski Jan ks. 119 141 272, 739-743 Witan Jan o. 142 Urban b. Andrzeja Œwierada œw. 264 Wielog³owska Barbara 274 Witawski vel Witewski Wojciech ks. 114, 149 Urban Wac³aw 191, 192, 193, 306 Wielog³owska Jadwiga de D³ugie 274 Witewski Wojciech zob Witawski Wojciech Urowinus plebanus w Starym S¹czu 205 Wielog³owska Konstancja 46 Witkowicz Andrzej 265 Wielog³owski Adam 45, 272, 274 Witkowski Marcin S. 114 V Wielog³owski Andrzej 49, 62 Witold ksi¹¿ê litewski 110 Vandruszka F. 490 Wielog³owski Józef starosta s¹decki 157 Witt Miko³aj 277 Vierd Jerzy 62 Wielog³owski Nanajka vel Nanajko Sebastian W³adys³aw I £okietek 54, 55, 86, 97, 103, Viollet-le-Duc Eugène Emmanuel 323 49, 62, 105, 272, 273 110, 133, 155, 176, 185, 191, 203, 217, Wielog³owski Stanis³aw 49, 62, 274 226, 238, 259, 264, 271, 272, 290, 295 W Wielog³owski Stefan 111, 252 W³adys³aw II Jagie³³o 49, 50, 51, 53, 65, 85, W. T. monogramista 773 Wielog³owski Szczepan 46, 145, 274 87, 97, 97, 98, 108, 110, 111, 123, 131,

360 140, 144, 145, 146, 173, 191, 266, 424 637, 651-654, 662, 666, 667, 674, 692, Zamojski Tomasz woj. kijowski 186 W³adys³aw III Warneñczyk 87, 191, 312 694, 695, 700, 702, 714-717, 760, 764, Zañ-Ograbek Genowefa 63 W³adys³aw IV Waza 38, 111, 152 788-792 Zapolska Gabriela 49 W³adys³aw król wêgierski 86, 258, 271 Wystupek zbójnik 217 Zaremba ze Lwowa zob. Zarêba W³adys³aw Opolczyk 271 Wysz Piotr bp 113, 139 Zarêba vel Zaremba ze Lwowa 325 W³adys³aw s. Stefana Arpada 236 Wysz vel Wisson scholastyk krakowski 86, Zarêbowie z Jasiennej 58 W³odarek Andrzej 117, 121, 214, 303, 306 88 Zasson Miko³aj 58 W³odek z Jakubkowic zob. W³odzimierz Wyszkowski Marceli starosta ropczycki 59 Zawiejski Jan 63 z Jakubkowic Wzorek Józef 180 Zawiernszyñska Karolina 195 W³odkowie z Jakubkowic 55 Wzorek Zbigniew 106 Zawiliñski Roman 112 W³odzimierz vel W³odek z Jakubkowic 55 Zawisza Czarny 53, 140, 185, 187 W³osi 325 Z Zawiszowie 184 Wojas Zbigniew 115 Z. £. monogramista 389 Zawiszyc Jan s. Zawiszy Czarnego 53 Wojciech pleban w Jazowsku 59 Zaborowski Andrzej 108 Zbigniew ze Stadnik 55 Wojciechowski Tomasz 115 Zaborowski Stanis³aw 86 Zborowska Teresa Jolanta ksieni staros¹dec- Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Nowym Zachariewicz Julian 18 ka 311 S¹czu 154 Zac³ona Micha³ 157, 158 Zborowska Zofia z Jordanów 143 Wojewódzki Urz¹d Ochrony Zabytków – Zadora h. 106 Zborowski Andrzej 265 Delegatura w Nowym S¹czu 15, 46, 56, Zadzik Jakub bp 25, 89, 95, 269 Zborowski J. 740 93, 95, 124, 138, 142, 156, 170, 171, 172, Zagórowski Jan 247 Zborowski Samuel 143 175, 179, 183, 187, 207, 220, 222, 224, Zagórski dziedzic Ro¿nowa 186 Zborowski w Przydonicy 177 228, 230, 231, 232, 246, 263, 284, 292, Zagrodzki inspektor szkolny 152 Zbros³aw 259 299 Zahradniczek J. 491 Zbyszko prepozyt krakowski 50 Wojs Andrzej 44 Zaj¹c Mariusz 187 Zdzichna c. Zbigniewa ze Stadnik 55 Wojs J. C. 44 Zaj¹czkowicz Jakub 41 Zdzieñska Petronela ksieni staros¹decka 311 Wojs³aw s. Piotra Wyd¿gi 67 Zaj¹czkowski Józef 561, 603-606, 626, 640, Zebrzydowski Andrzej bp 205, 247 Wojs³aw z Lus³awic 264 642, 658 Zebrzydowski Miko³aj woj. krakowski Wojsowa Franciszka 44 Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich we Lwo- Zich Laurentius Scultetus de Zeleznykowa Wojtal Piotr 104 wie 108, 244, 296 zob. Zych Wawrzyniec Wojtowicz Jakub 234 Zakon Najœwiêtszej Marii Panny 62, 67, 76, Ziegler Grzegorz Tomasz bp 63 Wolski Micha³ burgrabia zamku s¹deckiego 140 Zieleniewski Micha³ 63 160 Za³êski Stanis³aw o. 33, 50, 68, 81, 103, 110, Zieleñski Jakub 278 Wolski Szymon 134 119, 138, 141, 150, 156, 195, 201, 202, Zieliñscy 62 Worañ rzeŸbiarz 340 203, 205, 213, 214, 215, 216, 217, 218, Zieliñska Katarzyna Eleonora ksieni staro- Worchacz Lazary zob. Worchacz Nazary 226, 232, 246, 251, 276, 298, 317, 318 s¹decka 218, 311 Worchacz Nazary vel Lazary so³tys w Po- Za³uski Andrzej 325 Zieliñski Ignacy 195 wroŸniku 173 Za³uski Andrzej Stanis³aw Kostka bp 25, 89, Zieliñski z Klêczan 63, 184 Woycziech syn B³azeia Rectora Nawoiow- 91, 92, 267 Ziemi S¹deckiej h. 115 skiego 106 zamczysko Gródek 48, 52 Ziemiêcki T. Nieczuja 175 WoŸniak Zenon 167 zamek Bia³owodzki 31, 288 Ziemkowski 484 Wójcikowski Dionizy 141 zamek Koci 271 Ziemowit ksi¹¿ê mazowiecki 110, 202 Wronowska Barbara ksieni staros¹decka 310 zamek Kotci zob. zamek Koci Zmocz zob. Smocz Jan so³tys w Biegonicach Wróblewska Zofia ksieni staros¹decka 310 zamek Kotczy zob. zamek Koci Zoerad zob. Andrzej Œwierad œw. Wrzoskowa Matylda z Lipków 145 Zamek Królewski na Wawelu 93 Zoerard zob. Andrzej Œwierad œw. Wszerad zob. ¯urawek Zamek Królewski w Warszawie 92 Zoërardus zob. ¯urawek Wœcianek Stanis³aw zob. Wcianecki Stani- zamek Krzy¿topór 189 Zofia Holszañska 110, 135, 290, 291 s³aw zamek Lemiesz 32, 65, 103, 279 Zomph [Victor?] 26 Wyczga de Thangoborza 252 zamek na Zawrociu zob. zamek Wiernków Zorad zob. Andrzej Œwierad œw. Wydzia³ Krajowy we Lwowie 295, 315, 316 zamek Paloch vel Palocz w Muszynie 97 Zorardus zob. Andrzej Œwierad œw. Wyd¿ga Piotr kaszt. staros¹decki, podkom. zamek Palocz zob. zamek Paloch Zrundlaus Jordan 253 krakowski 28, 67, 68, 69, 191, 279 zamek Rither [w Rytrze] 191 Zubrzycki Jan Sas 291 Wygonek Stanis³aw 90 zamek Ritter [w Rytrze] 191 Zubrzycki Mikuta 197, 275 Wyrobisz Andrzej 78, 101, 174 zamek Rittyr [w Rytrze] 191 Zych Sigismundus Scultetus de Zeleznykowa Wyspiañski Stanis³aw 10, 12, 13, 19, 22, 33, zamek Ro¿nów 53, 187, 271, 320, 321 zob. Zych Zygmunt 35, 37, 38, 39, 105, 106, 122, 126, 127, zamek Tropsztyn 265-266, 271, 745, 770 Zych Wawrzyniec 291 128, 137, 138, 146, 147, 153, 154, 155, zamek w Baranowie Sandomierskim 30 Zych Zygmunt 291 156, 159, 167, 200, 201, 206, 207, 211, zamek Wiatrowicki 271 Zydel Lang 65, 113, 139, 148 212, 213, 219, 220, 221, 222, 228, 230, zamek Wiernków w Witowicach Dolnych Zygmunt I Stary 31, 111, 140, 148, 191 232, 235, 241, 272, 273, 292, 293, 303, 277, 279, 745, 769 Zygmunt II August 193 326, 327, 344, 398, 400, 401, 403, 405, zamek Witowicki zob. zamek Wiernków Zygmunt III Waza 38, 41, 111, 115, 139, 161, 408, 413, 476-483, 494-496, 500-504, Zamojscy 53 164, 165, 175, 298 506, 509, 510, 513, 518, 526-528, 533, Zamojska Katarzyna z Ostrogskich 186 Zygmunt Korybut ksi¹¿ê litewski 110 535, 539, 542, 546, 548, 551, 552, 559, Zamojski Jan kanclerz w. kor. 260, 263 Zygmunt Luksemburczyk 53, 87, 110, 111, 570, 571, 574, 610-612, 623-625, 635- Zamojski Jan woj. sandomierski 53, 186 112, 203, 266

361 Zygmunt ze Stê¿ycy kan. krakowski 119 ¯egiestowski Gabriel ks. 26 ¯urawek vel Wszerad vel Swerad vel Zoërar- Zyndram z Maszkowic 45, 75, 76, 276, 279, ¯egiestowski Semen 78 dus vel Guerardus 264 297 ¯egiestowski Wiktor ks. kan. krynicki 26 ¯urowska Marta 175 ¯egota miecznik krakowski 272 ¯urowski Jerzy 39 ¯ ¯elechowski K. 646, 675, 696, 698 ¯ydzi 49, 111, 134, 152, 157 ¯abecki Jakub ks. 105, 484 ¯migrodzka Maria Izabella ksieni staros¹dec- ¯yga Stanis³aw 305 ¯aki Andrzej 39, 48, 76, 104, 167, 201, 259, ka 217, 311, 329, 330, 331, 332, 333, ¯y³a Maciej ks. 162, 163, 261, 306 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340 ¯ebrawski W³odzimierz 272, 759 ¯o³¹dkowski Wojciech ks. 253 ¯egiestowski Andrzej 78 ¯o³towskyj P. M. 101 zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie ¯egiestowski Andrzej ks. 26 ¯órawek zob. Andrzej Œwierad œw.

362 Indeks geograficzny

Uwaga Bieganice [Biegonice] 23, 32 Chêciny 259 Pogrubion¹ czcionk¹ oznaczono strony, na Bieganicze [Biegonice] 33 Chmielnik 203 których zamieszczone s¹ poszczególne has³a Biegonice 23, 27, 32-36, 39, 163, 202, 308, Chochorowice 27, 74, 202 Inwentarza, kursyw¹ – paginacjê w obrêbie 309, 344, 345, 394-403 Chocim 260 czêœci ilustracyjnej. Bielczarowa [Bilczarowa] 25 Chomranice 15, 23, 31, 36, 40-44, 47, 62, Bieliczna 267 308, 309, 345, 414-415 Wykaz skrótów: Bielsko 134 Chomranice Ni¿ne 40 g. – góra Biesna 55 Chomranice Wy¿ne 40 j. – jezioro Bieœnik 59 Chomranicka Góra [Che³m g.] 40 k. – ko³o BieŸdziedza 234 Chomranicze [Chomranice] 40, 41 p. – przysió³ek Bilsko 52, 54, 55, 186 Chomranycze [Chomranice] 40 rez. – rezerwat Binarowa 50, 327 Chrobrze 236 rz. – rzeka Biskupie [Nowy S¹cz] 149, 150 Chrostów 279 ul. – ulica Biskupin 189 Cisa rz. 222 Blizanów 29, 235 Conycze 119 Bobowa 117, 160 Czaczów 107 A bobowski dekanat 21, 259 Czand [Stary S¹cz] 201 Ancona 293 bocheñski powiat 88, 102 Czarna k. Brunar 77, 87 Andrzejówka 23, 25-27, 62, 77, 101, 175, Bochnia 102, 161 Czarnków 155 185, 389 Boczow [Boczów] 278 Czarny Dunajec 213, 248 Anny œw. g. 291 Boczów 278, 279 Czarny Potok 23, 25, 43, 45-48, 52, 308, 309, Antiqua civitas Sandecz [Stary S¹cz] 201, 205 Bodzentyn 34, 262, 266 344, 416 Assanca 201 Boguszowa 50, 65, 140 czchowski powiat 303 Asy¿ 214, 246 Boguszyn 271 Czchowskie Jezioro 260 Austria 111, 141, 214, 240, 259, 263 Borysów 188 Czchów 74, 106, 108, 112, 115, 155, 169, Avinion 69 Branice 189 177, 193, 202, 210, 258, 264 Bronary Nizsze [Brunary] 87 Czechy 103, 109, 133, 141, 217, 263, 268 B Bronary Wyzsze [Brunary] 87 Czercz rz. 161 Babia Góra 32, 59, 69, 96, 110, 112, 118, 124, Brunary 25, 77 Czernica 87 125, 141, 148, 156, 194, 204, 215, 216, Bruœnik 62 Czerniec 202 239, 246, 248, 295 brzeski powiat 264, 265 Czerniec 27, 68 Babia Góra g. w Zabrze¿y 279 Brzesko 206 Czerwony Klasztor 96, 129 Ba³tyk 201, 297 Brzezie 40 czesko-polska prowincja franciszkanów 247 Baranów Sandomierski 30 Brzeziny 148 Czêstochowa 111 Barcice 15, 23, 27-31, 32, 114, 148, 184, 190, Brzeziny k. Ropczyc 115, 268 Czorsztyn 59, 67, 68, 187, 204 202, 234, 251, 308, 309, 312, 344, 390- BrzeŸna 27, 36, 40, 202 czorsztyñskie starostwo 111 393 BrzeŸnica 150 barcickie starostwo 28, 111, 251 Brzostek 31 D Barczicze [Barcice] 27 Brzozowa Gaæ 53 Dambrowa [D¹browa] 49, 50 Barczyce [Barcice] 23, 27, 28 Brzozowskie 76 D¹browa 23, 45, 48-49, 272, 274, 758 Bardiów 26, 93, 98, 102, 112, 113, 132, 149, Brzozów 76, 89 D¹browica 114 203, 271 Brzozówka k. Tarnowa 58 D¹brówka 117 Baszta g. 99 Buda 204 D¹brówka Niemiecka 49 Berest 87 Budapeszt 236 D¹brówka Polska 23, 49-52, 320, 321, 417- Beskid S¹decki 111 Bukowina 270 428 Bestwina 274 Byniowa 278 Dettelbach 224 Bia³a 55 Dêbno k. Brzeska 34, 58, 105, 121, 172, 206 Bia³a Woda 31, 103, 256, 279 C Dêbno Podhalañskie 34 Bia³oruœ 141 Campno [Kêpno] 279 D³ugie 274 Bia³owoda [Bia³a Woda] 23, 31, 254, 256, Carnipotok [Czarny Potok] 45 Dniepr rz. 297 280 Cerekiew 180 Dniestr rz. 263 Bia³owodzka Góra 31, 103 Charktowa [Harklowa nad Dunajcem] 243 Donaborów 235 Biczyce 27, 202 Che³m g. 36, 40, 258 Drawa rz. 222 biecki powiat 303 Che³miec 23, 27, 36-39, 40, 71, 82, 123, 149, Drwalska ul. w Nowym S¹czu 116 Biecz 18, 86, 109, 117, 156, 170, 179, 202, 202, 259, 320, 321, 344, 345, 404-413 Drzykowa 62 296, 303, 326, 327, 328, 780 Che³mowa Góra [Che³miec] 39 Ducha Œw. ul. w Nowym S¹czu 116

363 Dukla 18, 105, 327 Grodzisko g. 53, 54 156, 157, 160, 278 Dunaj rz. 204, 222 Grodzka ul. w Nowym S¹czu 116 Kamienica rz. 37, 105, 109, 110, 114, 115, Dunajec rz. 31, 31, 36, 39, 48, 52, 53, 54, 58, Grodzkie Przedmieœcie [Nowy S¹cz] 116, 116, 139, 145, 155, 156, 158, 160 75, 76, 80, 103, 104, 109, 110, 111, 115, 147 Kamieniec [Stary S¹cz] 244 116, 152, 156, 157, 158, 159, 160, 168, Gromnik 29 Kamieniec Litewski 76 185, 187, 189, 190, 199, 200, 204, 224, Gródek [Czarny Potok] 48 Kamionka 29, 87 256, 258, 260, 261, 263, 264, 265, 276, Gródek [nad Dunajcem] 23, 36, 52-54, 169, Kamionka Ma³a 115, 232, 268 277, 278, 279, 280, 301, 304, 771 172, 258, 265 Kamionka Wielka 293 Dunajów 157 Grunwald 76, 266 Kamniz [Kamienica] 110 Dürnstein 214 grybowski powiat 10, 12, 17, 62, 74, 323 Kanina 342 Dynów 313 Grybów 28, 68, 148, 161, 326, 327 Kanonicza ul. w Krakowie 132 Dzier¿enino 259 Grywa³d 34 Karniowice 119 Karniów 143 E H Karpaty 48, 77, 104, 108, 269, 296, 301, 303 Emaus [D¹brówka Polska] 49 Harklowa nad Dunajcem 243 Karwin 40 Epperies zob. Preszów Hebdów 140 Kawieczyn 274 Europa 115 Heiligenkreuz 133 Kawiory g. 279 Europa Œrodkowa 109, 167 Hippona 51, 140 Kazimierz [Kraków] 206 Europa Wschodnia 167 Homranice [Chomranice] 40 Kazimierza Wielkiego ul. w Nowym S¹czu Europa Zachodnia 15 Hotinum [Chocim] 263 116, 154 Humniska 76 Kemientz [Kamienica] 110 F Husarowy Wirch [Huzary g.] 271 Kemnietz [Kamienica] 109 Finlandia 139 Husary [Huzary g.] 271 Kemniz [Kamienica] 109, 115 Flandria 95 Kêpno 285 Florencja 260 I Kêty 60, 148 Florenka [Florynka] 87 Ilbina [£ubnia] 68 Kijów 101 Franciszkañska ul. w Nowym S¹czu 154 Ilbramtowa [Librantowa] 65 Kleczany [Klêczany] 62 Francja 20, 95 Ilbrantowa [Librantowa] 54, 65 Klêczany 23, 27, 62-63, 184, 202, 308, 309 Frankfurt am Main 26 Imbach 214 Klimkówka 49 Fulsztyn 157 Iwkowa 264 Kluchane [Klêczany] 62 Furmañska ul. w Nowym S¹czu 116 Izby 63, 87 Kluczane [Klêczany] 62 Kobyle 52 G J Kobylik 161 Gaboñ 49, 55, 58, 59, 62 Jagielloñska ul. w Nowym S¹czu 116, 146, Koconów 259 Gabó³tów 102 156 Konice 148 Galicja 18, 20, 28, 49, 53, 62, 77, 85, 87, 108, Jakubkowice 15, 23, 54-57, 55, 308, 309, Koñczyska 264 111, 160, 169, 175, 186, 187, 188, 191, 344, 429-433 Kopernika ul. w Starym S¹czu 249 194, 255, 277, 278, 280, 289, 296 Januszowa 50, 65, 140 Korabiewska Puszcza 165 Galicja Wschodnia 20, 54 Jaros³aw 176, 256 Korczyn Nowy 202 Galicja Zachodnia 9, 11, 12, 17, 19, 20, 35, Jaros³aw 203 Korzenna 196 37, 60, 71, 72, 73, 82, 95, 112, 155, 158, Jarostowa 54 Korzkiew 239 171, 183, 189, 203, 222, 257, 288, 298, Jaroszowka 55 Koszyce 75, 98, 236 306, 346 jasielski powiat 9, 10, 11, 12, 17, 323 Koœcielna ul. w Muszynie 467 Gampotek [Czarny Potok] 45 Jasielskie 13 Koœciuszki ul. w Nowym S¹czu 116, 146, Garbarska ul. w Nowym S¹czu 114 Jasienna 23, 57-58 155, 551 Garbów 53 Jaskowa [Jaszkowa] 87 Kotów 66 Giedczyce [Gierczyce] 50, 52, 176 Jas³o 10, 11, 76, 117 Kozeñka g. 102 Gierczyce 52, 176 Jastrzebnik [Jastrzêbik] 87 krakowska diecezja 25, 69, 87, 88, 97, 117, Gliwice 148 Jastrzêbia 48 166, 237, 256, 295, 300 G³êbokie 161 Jastrzêbik 289 Krakowska ul. w Nowym S¹czu 116, 153 G³odna 40 Jaszkowa 25 krakowskie ksiêstwo 202, 272 Gniezno 18, 217 Jaœliska 290 krakowskie województwo 17, 20, 31, 78, 85, Go³kowice 27, 75, 199, 202, 234 jaworowski dekanat 185 86, 99, 101, 107, 110, 114, 156, 174, 178, go³kowicki klucz klarysek staros¹deckich Jazowsko 23, 29, 58-62, 82, 297, 308, 309, 179, 189, 190, 219, 255, 259, 289, 299, 160, 165, 214 330, 434-437 300, 301, 302, 303, 304, 305, 343 gorlicki dekanat 185 Je¿ów 326 Kraków 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 22, gorlicki powiat 12, 17, 306, 323 Jêdrzejówka [Andrzejówka] 25, 62, 87 31, 32, 34, 38, 39, 43, 46, 51, 56, 60, 63, Gosthwycza [Gostwica] 259 Jurków 49 69, 71, 75, 78, 81, 82, 84, 85, 88, 92, 94, Gostwica 27, 167, 202 Just zob. Têgoborze-Just 98, 106, 109, 110, 111, 114, 115, 128, Góra Kalwaria 165 Justowa Góra [Têgoborze-Just] 253 133, 136, 141, 144, 152, 161, 164, 166, Góra Œwiêtego Justa 256 167, 175, 178, 179, 190, 196, 203, 206, Graz 286 K 209, 215, 223, 227, 231, 233, 235, 236, Grecja 201 Kadcza 27, 202 237, 238, 242, 254, 261, 263, 264, 266, Grobla [Podegrodzie] 167, 168, 201 Kamencia [Kamienica] 109 269, 277, 279, 297, 301, 303, 313, 314, Groden 143 Kamienica 50, 62, 86, 109, 117, 147, 149, 315, 316, 318, 319, 322, 323, 324, 325, 364 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 335, Lubowla 32, 98 202, 276, 279 337, 339, 342, 345, Lucesco [£¹cko] 67 Meer 50 Krakuszowice 290 LudŸmierz 197 Melsztyn 266 Krawarz 115 Lus³awice 40, 260, 264 Mêcina 40, 41 Krosno 11, 15, 18, 28, 94, 134, 170, 214, 248, Lwowska ul. w Nowym S¹czu 116, 132, 147, Miastko [Tylicz] 25, 63, 64, 76, 86, 173, 266, 292, 312, 346 153, 156, 497, 512-517, 542, 552-553 267, 270 Kroœcienko nad Dunajcem 74, 111 Lwów 28, 77, 106, 108, 115, 136, 141, 175, Michalcowa [Michalczowa] 77 Kroœcienko Ni¿ne 292 197, 216, 244, 269, 270, 271, 295, 325, Michalczowa 23, 54, 77 Kroœcienko Wy¿ne 292 338 Miechów 67 kroœnieñski powiat 9, 11, 12, 17, 20, 105, 292, Lybranthowa [Librantowa] 65 Mieœciska [Jasienna] 58, 76 323 Mieœcisko [Jasienna] 58, 76 Kroœnieñskie 10, 11, 14 £ Miêdzybrodzie 27 Królestwo Polskie 49, 54, 247, 297 £abowa 23, 66-67, 443 Milik 23, 25, 26, 77-78, 87 Krótka ul. w Starym S¹czu 249 £abowiec 66 M³odów 161 Kru¿lowa 68 £apanów 226 M³yñska ul. w Nowym S¹czu 116 Krynica 23, 63-65, 77, 87, 102, 197, 198, 266, £apsze Ni¿ne 268 Mniejsze Przedmieœcie vel Zakamienic¹ 271, 308, 309, 438-441 £aziska g. 187 [Nowy S¹cz] 116 Krynica Zdrój 63, 64 ³¹cki klucz klarysek staros¹deckich 68, 214 Mniszek 161 Krzenycza [Krynica] 63 £¹cko 23, 27, 30, 35, 67-75, 76, 202, 216, Mochnacka [Mochnaczka] 87 Krzy¿owka 185 224, 279, 305, 308, 309, 320, 321, 325, Mochnaczka Ni¿na 23, 78-80, 271, 308, 309, Ksi¹¿ 79 345, 444-447 448-449 kujawska diecezja 209 £¹czne 54, 55 Mochnaczka Wy¿na 23, 78-80, 271, 308, 309 Kunczowa 173 £¹ka 75, 205 Modlnica 169, 170, 179, 288 Kunegundy œw. kopiec 278 £¹kta [Bia³a Woda] 279 Mogilno 111 Kurowska Góra 48 £¹¿ek 49 Mokra Wieœ 27, 202 Kurów 31, 48, 53, 103, 130, 234 £emkowszczyzna 86, 275, 301, 304 Mokro D¹browa 247 Kwieciszowa 50, 65, 140 £obzów g. 256 Monachium 163 £odygowice 141 Morskie Oko j. 28, 295 L £omnica 161 Moscenitia [Moszczenica] 81 Lackowa g. 102 £omnica Stara [£omnica] 161 Moscewilia [Moszczenica] 80 Laczko [£¹cko] 67 £opuszna 181, 243 Moskwa 139 Lancksco [£¹cko] 67 £osie 185 Mosona 85 Lancsco [£¹cko] 67 £ososina Dolna 15, 54, 55, 57, 68, 103, 260, Mostencja [Moszczenica] 80 Lancta [Bia³a Woda] 279 262, 263, 264, 265, 277, 429-433, 769 Mostki 23, 80, 308, 309, 450 Lateran 125 £ososina Górna 41 Moszczanica ni¿sza [Moszczenica Ni¿sza] 80 Lebichowa k. Trzciany 88 £ososina rz. 54, 55, 277 Moszczenica Antiqua [Moszczenica Ni¿na] Lechnica 129 £owczów 138 80 Lednica 81 £ubinka rz. 114 Moszczenica Ni¿na 23, 29, 34, 61, 80, 182, Lelichowa [Leluchów] 87 £ubnia 27, 68, 202 308, 309, 320, 330, 341, 345, 451-456 Leluchów 26 £ukowica 251, 252 Moszczenica Nowa [Moszczenica Wy¿na] Lewocza 120, 286 £yczana 58 80, 81 Le¿ajsk 207 Muschina [Muszyna] 85 Librantowa 23, 50, 54, 65-66, 140, 308, 309, M Mussina [Muszyna] 85 442 Maasen 164 Muszina [Muszyna] 173 Librantowa Mniejsza [Librantowa] 65 Machniaczka [Mochnaczka Wy¿na] 78 Muszyna 13, 15, 23, 25, 63, 77, 85-100, 101, Librantowa Wiêksza [Librantowa] 65 Maciejowa 484 111, 112, 161, 163, 173, 266, 267, 270, Libusza 34, 327 Magdeburg 51, 140 275, 299, 305, 308, 309, 344, 457-475 Limanowa 48 Makowica 75 Muszynka 23, 25, 86, 87, 96, 99, 101-102, limanowski powiat 9, 10, 12, 17, 232, 248, Makowica g. 192, 251 268, 269, 270, 308, 309 252, 323 Makowice [Makowica g.] 75, 251 Muszynka rz. 90, 99, 266 Lipiany 87 Malnik 162 muszyñski dekanat 64 Lipie 144, 225, 226 Ma³ogoszcz 201 muszyñski klucz biskupów krakowskich 25, Lipnica 69 Ma³opolska 29, 31, 34, 49, 55, 57, 58, 62, 64, 86, 87, 88, 174, 176, 267, 275, 289, Lipnica Murowana 34 69, 71, 72, 75, 83, 85, 92, 93, 94, 103, 295, 297, 300, 302 Lipnica niemiecka [Lipnica Wielka] 57 104, 107, 108, 110, 113, 125, 129, 133, muszyñskie pañstwo kameralne 64 Lipnica Wielka 57, 320, 321 146, 169, 176, 177, 178, 179, 189, 191, Myslcza [Myœlec] 102 Lipowiec 193 199, 202, 214, 218, 220, 224, 244, 251, Mystków 114, 131, 149 Lipsk 92, 115 252, 253, 256, 258, 259, 260, 277, 278, Myœlec 23, 27, 65, 102-103, 202 Liptów 258 283, 287, 296, 297, 300, 301, 302, 303, Litwa 76, 173, 197, 296 304 N Lodomeria 296 Marburg 204 Na B³oniach [Nowy S¹cz] 146 Lotaryngia 212 Marcinkowice 40, 41, 62, 63 Nakoneczne 185 Lubieniec 260 Mariañska Puszcza 165 Nart 161 Lublin 129 Mastco [Tylicz] 266 Nassaczouicze [Naszacowice] 103 Lubomirz 67 Maszkowice 23, 27, 45, 68, 69, 75-76, 80, Nasschovicy [Naszacowice] 103 365 Naszacowice 23, 27, 52, 103-104, 114, 157, Oignies 239 Popowice 205 165, 167, 201, 202, 304 Olchówka 50 Poprad rz. 27, 32, 65, 77, 80, 86, 90, 96, 98, Naszacowice Klasztorne 103 Olszana 45, 103 99, 100, 101, 103, 133, 161, 191, 192, Naszacowice Rycerskie 103 Olszanka 23,160 194, 204, 218 Navoyova [Nawojowa] 107 olszañskie starostwo 111 Poprath [Poprad rz.] 85 Navoyowa [Nawojowa] 105, 106 O³omuniec 75, 119, 163 Poprod [Poprad rz.] 161, 251 Nawoiowa [Nawojowa] 106 Ondrzejowa [Andrzejówka] 25 Poprud [Poprad rz.] 164 Nawojowa 15, 23, 66, 104-108, 111, 231, Opatowiec 202 Popruth [Poprad] 190 308, 309, 320, 321, 344, 476-487 Opatówek 181 Porêba 248 Nawojowska ul. w Nowym S¹czu 116 Ornawa [Tylicz] 266 Porêba Elbrandowa 65 nawojowski klucz 105 ostrowskie starostwo 111 Poronin 243 Nawojówka rz. 105 Ostrzyhom 118 Posadowa 52, 169 Neuberg 286 Oœwiêcim 143 Powroznik [PowroŸnik] 87 Nida rz. 236 Oœwiêcimskie Ksiêstwo 303 PowroŸnik 23, 26, 85, 90, 99, 101, 173-176, NiedŸwiedŸ 88, 248 290, 308, 309, 578-579 Niemcy 20, 258 P PowroŸniki [Muszyna] 85, 86, 87, 173 Niemen rz. 297 Paczó³towice 181 Poznañ 212 Niepo³omice 136, 155 Padwa 243 Praga 140 Nieszkowa 80, 81 Palesnica rz. 177 Predanycza [Przedonica] 176 Nieszkowice 81, 256 Panonia 258 Premontre 140 Nieznamirowice [Znamirowice] 279 Parkany 249 Preszów 36, 62, 102, 107, 268 Nitra 258, 264 Pary¿ 190 Prusy 123, 131, 186 Normandia 256 Peczowska Nowa Wieœ 85 Przedanica [Przydonica] 23, 172, 176, 184 Norymberga 234, 292 Perugia 204 Przedanycz Magna [Podole] 168 Nosoczowice [Naszacowice] 104 Peszt 204 Przedanycza [Przydonica] 176, 177 Nossaczuicy [Naszacowice] 103 Piarska ul. w Nowym S¹czu 116 Przedanycza Magna [Podole] 176 Nova civitas [Muszyna] 85, 86 Pi¹tkowa 140 Przedonica [Przydonica] 176 Nova civitas Mussina [Muszyna] 87 Piek³o [Nowy S¹cz] 158 Przedonica Nizsza [Przydonica] 177 Nova Civitas Sandech [Nowy S¹cz] 109 Pieniny 96, 234, 235, 243, 246, 295 Przedonica rz. 52, 169 Nova Sandecia [Nowy S¹cz] 110 Pieskowa Ska³a 186 Przedonica Stara [Podole] 52, 53, 169 Nova Sandecz [Nowy S¹cz] 50, 115, 148, pilzneñski powiat 31 Przedonica Wielka [Podole] 168, 149, 156 Pilzno 117 Przemanków 32, 75, 86, 214, 234 Novum Oppidum [Tylicz] 266 Piorunka 87 przemyska diecezja greckokatolicka 26, 101, Nowa Jerozolima [D¹brówka Polska] 49 Piotrków Trybunalski 173 173, 174, 268, 269, 275, 289, 297 Nowa Wieœ 185 Pisary 45 przemyska diecezja rzymskokatolicka 77, Nowa Wieœ p. Witowic Dolnych 277 Piwniczna 23, 50, 92, 111, 160-165, 192, 194, 297 nowos¹decki powiat zob. s¹decki powiat 204, 267, 305, 308, 309, 344, 572-573 Przemyœl 25, 26, 27, 64 nowos¹deckie województwo 305 Piwniczna Szyja [Piwniczna] 23, 160, 161 Przydonica 23, 169, 171, 172, 176-184, 292, nowotarski dekanat 21, Piwniczna Zdrój 300 308, 309, 320, 321, 580-598 nowotarski powiat 12, 17, 18, 28, 88, 323 Pod Rogaczem g. 161 Przydonica Stara [Podole] 176 nowotarskie starostwo 111 Podegrodzie 23, 27, 80, 103, 104, 117, 157, Przydonica Wy¿nia [Podole] 176 Nowy S¹cz 12, 15, 18, 21, 23, 25, 26, 27, 28, 160, 165-168, 199, 201, 202, 204, 246, Przy³êk 110 29, 31, 32, 33, 36, 40, 41, 42, 43, 45, 46, 247, 279, 574-575 Przysietnica 27, 59, 202 47, 48, 49, 50, 51, 52, 54, 55, 56, 57, 58, Podkarpacie 10, 19, 296, 300 Przysietnica k. Brzozowa 76 59, 60, 61, 62, 63, 65, 66, 67, 68, 74, 75, Podmajerz [Stary S¹cz] 203 Przyszowa 55, 59, 134 76, 77, 80, 82, 85, 93, 95, 98, 99, 100, Podole (kraina geogr.) 73 Ptaszkowa 34, 35 101, 102, 104, 105, 106, 108, 108-160, Podole 15, 23, 52, 53, 168-173, 176, 177, 308, Pywniczna [Piwniczna] 162 161, 164, 165, 166, 168, 169, 173, 176, 309, 576-577 178, 184, 185, 190, 194, 195, 197, 199, Podoliniec 27, 98, 165, 202 R 200, 201, 203, 204, 209, 211, 213, 220, Podolye [Podole] 168 Racibórz 118 222, 243, 244, 246, 251, 251, 252, 253, Podrzecze 27, 202 Rac³awice Olkuskie 181 261, 266, 267, 269, 270, 271, 272, 273, Podtatrze 59, 112, 162, 204, 252, 297 Radlice 173 275, 276, 279, 280, 283, 286, 289, 290, Pogórze 260 Radymno 176 291, 296, 298, 299, 300, 301, 302, 303, Polanka 87 Radziejowice 187 304, 305, 308, 309, 313, 314, 315, 316, Polna 59 Radziestow [Rdziostów] 184 317, 318, 319, 320, 321, 324, 326, 327, Polska 10, 14, 15, 17, 18, 20, 28, 30, 31, 43, Raków 260 329, 330, 332, 343, 344, 345, 488-571 45, 47, 57, 70, 72, 84, 86, 87, 88, 93, 94, Ratzeburg 50 Nowy S¹dcz [Nowy S¹cz] 106 96, 101, 108, 109, 110, 112, 113, 117, Rdziostów 23, 27, 36, 40, 184, 308, 309 Nowy Targ 111, 117, 267 121, 124, 133, 136, 137, 139, 140, 150, Ren rz. 140 155, 157, 161, 173, 175, 182, 185, 186, Rocimirowa 54, 55 O 189, 197, 201, 224, 227, 234, 241, 243, Rokitnica 310 Obuda 214 260, 263, 264, 271, 273, 277, 284, 287, Ropa 326, 327 Ochotnica 248 295, 296, 297, 298, 300, 301, 302, 303, Ropczyce 115, 268 Odrzykoñ 18 304, 305, 306 Rosemberg [Ro¿nów w Czechach] 185 Ogonowa 63 Polska ul. w Nowym S¹czu 112, 116 Rostoka [Roztoka rz.] 106 366 Rostoka wielka [Roztoka Wielka] 23, 185 s¹decki dekanat 81 Stê¿yca 119 Roszkowice 114 s¹decki powiat 11, 12, 13, 15, 17, 39, 58, 201, Strahow 140 Roznowy [Ro¿nów] 185 271, 302, 303, 306, 313, 320, 323, 343 Strugi 36 Roznowya [Ro¿nów] 185 s¹deckie starostwo 111, 161 stru¿ski klucz klarysek staros¹deckich 36, Roztoka rz. 194 Sbischice [Zbyszyce] 279 214 Roztoka Wielka 23, 27 Sbiszice [Zbyszyce] 279 Strzelno 50 Roztoki [Roztoka Wielka] 185 Scarnipotok [Czarny Potok] 45 Strzeszyce 27, 202 Rozyno [Ro¿nów] 185 Schallaburg 85 strzeszycki klucz klarysek staros¹deckich Ro¿nowskie Jezioro 258 Sczawnik [Szczawnik] 87 195, 214 Ro¿nów [w Czechach] 185 Sedlecz [Siedlce] 194, 195 Styria 286 Ro¿nów 23, 53, 185-190, 256, 265, 271, 280, Selincourt 50 Sucha Góra 194 308, 309, 320, 321, 599-601 Serbia 217 Sucha Struga 23, 75, 251 Ró¿ana ul. w Nowym S¹czu 116 Siary 148 Sudech [Stary S¹cz] 201 Ruda 50 Siedlce 23, 27, 65, 194-197, 202, 308, 309, Swiradz [Tropie] 259 Rudawa 170 344, 345, 607-608 Szaflary 248 ruskie ziemie Korony 89, 133, 214 Siedlec [Siedlce] 195 Szczawnica 162, 249 Ruœ 148, 185, 270 Siedmiogród 186 Szczawnik 77, 86, 289 Ruœ Sandecka [S¹decczyzna] 26, 85, 97, 185 Siemiechów 74 Szczekociny 58, 203, 310 266, 267 Siena 43, 47, 209 Szczepanowice 139 Ruœ Zakarpacka 300 Sienna 280 Szczepanów 128 Rynek w Muszynie 457-466 Sieradzkie 86 Szczere¿ 27, 74, 202 Rynek w Nowym S¹czu 150, 151, 153, 154, Skalnik g. 105 Szczyrk 141 155, 497, 546, 551, 552 Ska³ka [Kraków] 236 Szczyrzyc 237 Rynek w Starym S¹czu 204, 249, 718-719, Skierniewice 165 szczyrzycki powiat 303 721-723 Skrudzina 59 Szeroka ul. w Starym S¹czu 718 Rytro 23, 28, 30, 45, 62, 190-194, 308, 309, Skrzydlna 55 Szetnica [Sietnica] 87 320, 321, 602-606 Slupsca [S³upsko] 52, 53, 168, 169, 172 Szlachtowa 105 Rytwiany 265 S³awczyn 311 Szowary 272 Rzeszów 64, 89 S³awkowska ul. w Krakowie 256 Szpitalna ul. w Nowym S¹czu 112, 114, 116, Rzym 125, 201, 238 S³otwin [S³otwiny] 87 152, 154 S³otwina [S³otwiny] 197 Szyd³owiec 262 S S³otwiny 23, 64, 197-199, 609 Szyk 182 Sadlcha [Siedlce] 195 S³owacja 85, 96, 113, 300, 304 Szymbark 326 Sambor 25 S³upsko 53, 169, 177 Sancti Jodoci villa [Têgoborze-Just] 253 Smerekowiec 185 Œ Sancti Sweradus [Tropie] 259 Smoleñsk 280 Œciborzyce 111, 205, 266 Sancti Swiradus villa [Tropie] 259 Sobieskiego ul. w Starym S¹czu 245 Œl¹sk 93, 115, 141, 143, 186, 271 Sancto Sweradio [Tropie] 259 Sokolica g. 243 Œwidnik [pow. limanowski] 45, 251, 730-736 Sancto Swirado [Tropie] 260 So³otwiny [S³otwiny] 197 Œwidnik [pow. s¹decki] 23, 251-252 Sanctus Swiradus [Tropie] 259, 260 Spiska Kapitu³a 118 Œwidnik rz. 279 Sandec [Stary S¹cz] 201 spiski dekanat 117 Œwierad [Tropie] 259 Sandech [Stary S¹cz] 201, 217 Spisz 18, 32, 59, 86, 96, 111, 113, 157, 203, Œwiêcany 179 Sandecz [Stary S¹cz] 201, 202, 205 252, 286, 297, 304 Œwiêtego Tomasza ul. w Krakowie 256 sandomierskie ksiêstwo 202 Sromowce Ma³e 87 Œwiêty Œwierad [Tropie] 258 sandomierskie województwo 110, 271 Sromowce Ni¿ne 181, 203 Œwinia Noga g. 197 Sanik [Sanok] 185 Srostow [Rdziostów] 184 œwiniarski klucz klarysek staros¹deckich 240 sanocki powiat 27 Stad³a 23, 199-200, 344, 610-615 Œwiniarsko 27, 37, 38, 86, 199, 200, 202 Sanok 15, 25, 78, 108, 157, 175, 185, 269, Stadniki 55 Œwirad [Tropie] 259 276 Stañkowa 54 Sapieniec [so³tystwo w Barcicach] 27 Stara Wieœ [Sienna] 280 T Sassoferato 293, 790 Staremiasto [Stary S¹cz] 201 Tabaszowa 253, 254, 344, 738 Sawa rz. 222 staros¹decki dekanat 21 Tangoborza g. 256 S¹decczyzna 10, 11, 12, 13, 14, 18, 25, 27, staros¹decki klucz klarysek 214 tarnowska diecezja 63, 104, 177, 235, 297, 28, 31, 36, 40, 45, 54, 55, 59, 63, 64, 66, Stary S¹cz 15, 18, 23, 27, 32, 36, 38, 45, 48, 301, 302, 305, 484 76, 79, 80, 85, 86, 87, 97, 98, 100, 101, 49, 51, 54, 55, 62, 67, 68, 71, 74, 75, 80, Tarnów 13, 15, 18, 33, 34, 35, 42, 43, 46, 51, 102, 103, 104, 105, 106, 108, 110, 111, 81, 82, 85, 90, 102, 103, 104, 109, 111, 56, 58, 60, 61, 62, 69, 70, 72, 73, 93, 95, 112, 113, 115, 118, 119, 125, 134, 140, 113, 114, 117, 132, 133, 134, 136, 139, 106, 107, 108, 114, 115, 124, 134, 136, 149, 161, 163, 165, 166, 168, 169, 174, 144, 146, 148, 150, 157, 163, 165, 167, 144, 146, 147, 148, 164, 167, 168, 169, 176, 185, 186, 188, 191, 194, 199, 200, 181, 184, 191, 194, 195, 201-251, 268, 170, 171, 172, 179, 186, 187, 188, 196, 202, 205, 214, 217, 240, 251, 253, 254, 275, 276, 278, 279, 296, 297, 299, 301, 204, 208, 209, 210, 211, 213, 222, 232, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 264, 266, 304, 305, 306, 308, 309, 310, 320, 321, 243, 244, 246, 259, 262, 263, 280, 284, 271, 272, 276, 277, 279, 280, 291, 292, 322, 323, 324, 326, 328, 329, 330, 331, 286, 287, 288, 292, 296, 303, 328, 329, 295, 296, 300, 302, 304, 305, 326, 327, 332, 333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 345, 780 343, 345 340, 341, 343, 345, 616-729 Tartaków 272 s¹decki archidiakonat 25, 117, 302 Stawiszyn [Stawisza] 87 Tatry 246, 295 367 Têczyn 105, 148 Wiedeñ 22, 37, 108, 110, 115, 144, 164, 191 264 Têgoborza [Têgoborze] 23, 31, 36, 62, 252, Wieliczka 161, 233 Zakluczyn [Zakliczyn] 169 254, 264 Wielkopolska 213, 262 Zakopane 340 Têgoborza-Just [Têgoborze-Just]15, 62 Wielog³owy 23, 48, 49, 62, 69, 105, 157, 178, Zamczysko [Olszanka] 160 Têgoborze 23, 31, 52, 56, 252-258, 279, 308, 271-275, 279, 308, 309, 320, 321, 758- Zamczysko [Podegrodzie] 167, 168 309, 344, 737-743 768 Zamczysko g. [Bia³a Woda] 32 Têgoborze-Just 54, 253, 254, 256-257, 744 Wielopole 117, 271 Zamkowa g. 235 Thangoborza [Têgoborze] 252 Wiener Neustadt 133 Zamkowa ul. w Nowym S¹czu 112, 133, 137, Trenczyn 258 Wierchomla Ksiê¿a [Wierchomla Wielka] 88, 158 Tropie 15, 23, 39, 186, 256, 258-266, 271, 275 Zandech [Stary S¹cz] 201 277, 278, 304, 745-752, 769 Wierchomla Ma³a 275 Zaporo¿e 295 Tropye [Tropie] 259 Wierchomla Wielka 23, 88, 101, 197, 275- Zaryska g. 102 Trzciana 88 276 Zarzecze 27, 68, 202 Trzebunia 181 Wierzbno 40 Zatorskie Ksiêstwo 303 Trzy Korony g. 235 Wierzchomla [Wierchomla] 89, 275 Zawada 116 Tübingen 47 Wietrznica 23, 27, 68, 202, 276 Zawada Lanckoroñska 104 Tuluza 209 Wiewiórka 185 Zawodzie [Che³miec] 36 Turcja 110, 139 Wilczyska 55, 74 Zawrocie [Witowice Dolne] 265, 277, 279, Turnai 43 Winna Góra [Stary S¹cz] 32, 201 745, Turyngia 204 Wirtembergia 49 Zawroth [Witowice Dolne] 265 Tylicka Prze³êcz 266 Wis³a rz. 140 Zbras³aw 133 Tylicz 23, 25, 64, 76, 78, 86, 101, 266-271, Wiœnicz Nowy 59, 66, 136, 189, 253, 265 Zbrzezie [Zabrze¿] 279 275, 308, 309, 344, 753-757 Witowice Dolne 23, 260, 265, 276-278, 279, Zbylitowska Góra 292 Tylmanowa 162, 234 308, 309, 745, 769 Zbyszyce 12, 15, 23, 69, 241, 257, 279-289, Tymoszyce 291 Wlostowice [W³ostowice] 110 308, 309, 320, 321, 344, 771-786 Tyniec 141 W³oc³awek 209 Zegestow [¯egiestów] 87 Tyrol 143 Wojkówka 197 Zelasznik [¯eleŸnikowa] 290 Wojnicz 202 Zelasznik Magna [¯eleŸnikowa] 290 U Wojs³awice 259, 264 Zelasznyk Minor [¯eleŸnikowa] 290 Ubiad 49 Wola Stañkowska 54 Zelasznykowa [¯eleŸnikowa] 290 Uhryñ 66 Wolfowa p. Librantowej 50, 65, 140 Zelaznice [¯eleŸnikowa] 291 Ujanowice 55 Wolica [w Krakowskiem] 31 Zeleznykowa [¯eleŸnikowa] 291 Ujfalu [Peczowska Nowa Wieœ] 85 Wolska ul. w Krakowie 318, 327, 328 Z³oc [Z³ockie] 289 Ukraina 185, 271, 295 Wo³owiec 181 Z³ockie 23, 87, 88, 176, 185, 289-290, 787 Urzostow [Rdziostów] 184 Woykowa [Wojkowa] 87 Znamirowice 279 Wójtowa 196, 608 Zorardo [Tropie] 259 V Wólecka ul. w Nowym S¹czu 146 Zorawdo [Tropie] 259 Villa Ferrea [¯eleŸnikowa] 271, 290, 291 Wrocimirowa 54 Zrostow [Rdziostów] 27 Volya [Wola] 105 Wroc³aw 291 Zrostów [Rdziostów] 184 Vranow 107 wroc³awski archidiakonat 68 Zubrze [Zubrzyk] 63 Vyelglowy [Wielog³owy] 105 Wronowice 54 Zubrzyca Górna 58 Wronów 254 Zubrzyk 63 W Wujskie 77 Zwierzyniec [Stary S¹cz] 249 Wag rz. 258 Wyelye G³owy [Wielog³owy] 271 Zwrosztow [Rdziostów] 184 Wa³owa ul. w Nowym S¹czu 156 Wyspa Zajêcza 204 Zyelesnicowa [¯eleŸnikowa] 291 Warna 87 Wytrzyszczka 265, 745,770, Zyndrama Góra [Maszkowice] 76 Warszawa 13, 15, 28, 49, 60, 61, 83, 92, 109, 134, 138, 164, 165, 167, 200, 209, 284, X ¯ 306 Xanten 51, 140, 423 ¯bikowice 54, 57 Wawrzka 87 ¯egiestów 77 Weleglow [Wielog³owy] 272 Y ¯eleznikowa Magna [¯eleŸnikowa] 291 Welglosza [Wielog³owy] 271 Yankowycze [Jankowice] 205 ¯eleznikowa Parva [¯eleŸnikowa] 291 Westerplatte 189 Yazowsko [Jazowsko] 59 ¯eleŸnikowa 23, 102, 106, 181, 271, 290- wêgierska droga 265 293, 308, 309, 322, 342, 344, 788-792 Wêgierska ul. w Starym S¹czu 249, 724-725 Z ¯eleŸnikowa Ma³a 290, 291 Wêgierski Trakt ul. w Nowym S¹czu 116 Zabe³cze 112, 271, 504, 758 ¯eleŸnikowa Wielka 290, 291 Wêgierskie Przedmieœcie [Nowy S¹cz] 28, Zabor g. 258, 264 ¯elichów 265 113, 114, 116, 139, 140, 148, 149, 156 Zabrzezie [Zabrze¿] 278 ¯erniki 235 Wêgry 17, 25, 28, 53, 77, 85, 86, 87, 96, 97, ZabrzeŸ [Zabrze¿] 278 ¯ó³kiew 164 98, 101, 103, 110, 111, 113, 116, 161, Zabrze¿ 23, 278-279 ¿ydowska dzielnica w Nowym S¹czu 153 162, 173, 185, 191, 203, 214, 243, 249, Zabrzyska 87 ¯ydowska ul. w Nowym S¹czu 153, 158 264 Zagnanowa 63 ¯ywiec 47, 207 Wêgry Górne [S³owacja] 96 Zagorzyn 27, 68, 202 Wiatrowice 23, 265, 271 Zakliczyn 31, 69, 142, 143, 158, 169, 177, zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie

368 Indeks wezwañ i tematów ikonograficznych

Uwaga Œw. El¿biety Turyngskiej 204, 618-638 Œw. Urszuli 145 Kursyw¹ oznagzono odnoœniki do czêœci ilu- Œw. Floriana 178 Œw. Walentego 28, 114, 116, 129, 140, 148, stracyjnej. Œw. Franciszka 133, 214, 217, 231 149, 208, 210 Œw. Heleny 36, 37, 38, 123, 149, 344, 404- Œw. Wawrzyñca 32, 292 413 Œw. Wojciecha 50, 109, 116, 117, 118, 166, Wezwania Œw. Hipolita 258, 264 186, 261, 280 Œw. Idziego 93 Œw. Wojciecha i œw. Jerzego 42, 116, 147, Anio³ów Stró¿ów 140, 145 Œw. Jakuba 121, 130, 131, 166, 174 148, 149 Archanio³a Gabriela 67 Œw. Jakuba M³odszego 174, 176 Ukrzy¿owania Pañskiego 145 B³. Ma³gorzaty i œw. El¿biety Turyngskiej Œw. Jana Chrzciciela 69, 130, 203, 246, 247, Wniebowziêcia Najœw. Marii Panny 63, 88, 204 250 119, 131, 272 Bogarodzicy 199 Œw. Jana Ewangelisty 101 Wszystkich Œwiêtych 28, 117, 120, 123, 169, Bohojawlenia Gospoda 64 Œw. Jana Ja³mu¿nika 120, 123, 125, 130, 131 172 Bo¿ego Cia³a 71, 130, 131, 136, 205, 212 Œw. Jana Nepomucena 123, 125, 128, 145, Zaœniêcia Bogarodzicy 25 Dzieci¹tka Jezus 275 147, 250, 726 Zwiastowania Najœw. Panny Marii 130 Imienia Marii 57 Œw. Józefa 88, 89, 124 Matki Boskiej 124, 134, 136 Œw. Józefa Kalasantego 147, 150 Matki Boskiej Bolesnej 45, 127, 208, 230 Œw. Józefa, œw. Stanis³awa bpa i œw. Stani- Matki Boskiej Loretañskiej 684 s³awa Kostki 90, 91 Tematy i przedstawienia Matki Boskiej Pocieszenia 140, 145 Œw. Justa 254, 256, 744 ikonograficzne Matki Boskiej Ró¿añcowej 124 Œw. Karola Boromeusza 136 Matki Boskiej Szkaplerznej 263 Œw. Katarzyny 134, 166, 177, 183, 184, 206, Mi³osierdzia Bo¿ego 46, 92 596-598 A Najœw. Marii Panny 40, 118, 130, 198, 241 Œw. Kazimierza królewicza 57 Aaron prorok 175 Narodzenia Najœw. Marii Panny 59, 79, 133, Œw. Klary 37, 217, 231 Adam i Ewa 179 137, 161 Œw. Kosmy i œw. Damiana 78, 268, 269 Adoracja Krzy¿a Œwiêtego 229 Nawiedzenia Najœw. Marii Panny 105, 117, Œw. Krzy¿a 34, 68, 116, 128, 130, 132, 148, Adoracja Matki Boskiej 262 119, 131 166, 204, 205, 246, 247 Adoracja Trójcy Œwiêtej 236 Niepokalanego Poczêcia Najœw. Marii Pan- Œw. Kungundy-Kingi 211, 219, 223, 227, Agnieszka œw. 130, 131 ny 165 228, 229, 230, 231, 232, 234, 250, 322, alegorie Litanii Loretañskiej 216 Opieki Bogarodzicy 66, 198 325, 326, 336, 673, 680, 682, 683, 685, Andrzej Aposto³ œw. 131, 196, 208 Pana Jezusa 205, 210 695, 727 Andrzej Œwierad œw. 262, 265, 284 Podwy¿szenia Krzy¿a œw. 57 Œw. Leonarda 34 Anio³owie 29, 30, 38, 51, 60, 84, 126, 182, Przemienienia Pañskiego 119, 124, 134, 136 Œw. Ma³gorzaty 109, 114, 116, 117, 118, 119, 196, 198, 199, 210, 251, 270, 285, 393, Przemienienia Pañskiego i Matki Boskiej 121, 123, 131, 144, 145, 150, 178, 286, 409, 497, 552, 553, 678, 679 Czêstochowskiej 63 290, 302, 304 Anio³owie przenosz¹cy domek loretañski 229 Œw. Andrzeja Aposto³a 120, 130, 131, 195, Œw. Marcina 40, 45 Anna œw. 34, 39, 66, 144, 210, 211, 246, 262, 233, 261 Œw. Marcina i Micha³a Archanio³a 88 270, 442 Œw. Andrzeja Œwierada 256, 260, 261, 264, Œw. Marii Magdaleny 81, 88, 89, 96 Anna œw. Samotrzeæ 34, 39, 73, 130, 131, 745, 747-752 Œw. Marka 155, 256 144, 145, 168, 208, 210, 236, 345, 406, Œw. Andrzeja Œwierada i œw. Benedykta 259, Œw. Micha³a Archanio³a 79, 129, 275, 291, 412, 413, 575, 631, 675 264 448, 449 Antoni Padewski œw. 91, 172, 186, 209, 215, Œw. Anny 73, 117, 118, 120, 121, 130, 131, Œw. Miko³aja 66, 81, 116, 118, 130, 131, 134, 231, 241, 253, 284 140, 143, 144, 145, 166, 205, 263, 325 140, 146, 147, 149, 253, 256, 452, 453, Antoni Pustelnik œw. 72, 73, 444, 447 Œw. Antoniego Padewskiego 27, 46, 231 540, 541 Antoni Wielki œw. 270 Œw. Augustyna 88, 140, 254, 256 Œw. Norberta 145 Apolonia œw. 71, 72, 129, 292 Œw. Barbary 93, 204, 246 Œw. Piotra i œw. Paw³a 55, 64, 267 Aposto³owie 26, 29, 33, 107, 145, 146, 198, Œw. Bart³omieja Aposto³a 280, 288 Œw. Rocha 50, 51, 209, 210, 244, 245 213, 232, 290, 587 Œw. Bernardyna ze Sieny 134 Œw. Rocha i œw. Rozalii 244 Archanio³ Gabriel 34, 72, 181, 229, 270, 589, Œw. Damiana 213 Œw. Rocha i œw. Sebastiana 244 594 Œw. Deokara 292 Œw. Romualda 256 Archanio³ Micha³ zob. Micha³ Archanio³ Œw. Ducha 50, 65, 113, 114, 118, 130, 139, Œw. Sebastiana 168, 246 Archanio³ Rafa³ œw. 227, 229 140, 141, 142, 148, 149, 155, 305 Œw. Stanis³aw bpa 131, 247 Augustyn œw. 51 Œw. Ducha, œw. Urszuli i 11 tysiêcy dziewic Œw. Œwierada zob. œw. Andrzeja Œwierada 139 Œw. Trójcy 33, 93, 96, 112, 117, 119, 124, B Œw. Dymitra 185, 290 126, 128, 130, 131, 213 Baltazar król 237

369 Baranek Bo¿y 42, 228 Chrystusa Obrzezanie 83, 263 Barbara œw. 26, 34, 72, 93, 101, 102, 172, Chrystusa Op³akiwanie 41, 42, 43, 46, 47, H 181, 183, 184, 196, 232, 261, 276, 292, 78, 124, 185, 209, 415, 421 Helena œw. 38, 130, 172, 284 595-598, 703, 704 Chrystusa Pasja 29, 38, 42, 93, 130, 131, 142, Henryk b³. 50 Bart³omiej Aposto³ œw. 123, 172, 284, 442 171, 179, 183, 184, 216 Hidegunda z Meer b³. 50 Bart³omieja Aposto³a œw. mêczeñstwo 123 Chrystusa Pojmanie 34, 41, 183 Hieronim œw. 181, 182, 183, 589 Benedykt œw. 262 Chrystusa Przybicie do krzy¿a 123 Hodegetria 56, 60, 78, 132, 170, 175, 290 Bernard œw. 91 Chrystusa Ukrzy¿owanie 26, 38, 47, 121, Hubert œw. 175 Bernardyn ze Sieny œw. 209 123, 127, 179, 183, 186, 196, 205, 207, Hugon z Ratzeburga œw. 50 Biczowanie Chrystusa zob. Chrystusa Biczo- 236, 455, 497, 498, 508, 598, 608 wanie Chrystusa Upadek pod krzy¿em 35, 146, 179, I Bonawentura œw. 215 598 Idzi œw. 91, 112 Bóg Ojciec 34, 51, 60, 73, 82, 168, 181, 199, Chrystusa Wniebowst¹pienie 175, 176, 179 Ignacy Loyola œw. 144 210, 290, 409, 589 Chrystusa Wst¹pienie do otch³ani 179 Izajasz prorok 172 Bronis³awa b³. 50 Chrystusa Zdjêcie z krzy¿a 42, 46, 56, 57, Izydor œw. 70 Brunon œw. 171 64, 172, 179 Chrystusa Z³o¿enie do grobu 26, 47, 96, 179 J C Chrystusa Zmartwychwstanie 38, 175, 179 Jadwiga Œl¹ska œw. 92, 93, 470 cherubini 135, 225 Chrzest w Jordanie zob. Chrystusa Chrzest Jakub Aposto³ œw. 34, 60, 167, 184, 186, 341 chór Aposto³ów 29 w Jordanie Jakub M³odszy Aposto³ œw. 175 chór Ojców Koœcio³a 29 Corpus iuris 252, 735 Jakuba Starszego œw. œciêcie 123 chór œw. biskupów 29 Cztery siostry œw. Kingi 232 Jan Chrzciciel œw. 42, 60, 73, 128, 130, 227, chóry œw. dziewic 29 Cztery œw. Dziewice 93, 168 232, 240, 241, 409, 702, 704 Chrystus 12-letni w œwi¹tyni 83, 222 Jan Ewangelista œw. 31, 38, 60, 92, 96, 124, Chrystus 26, 48, 63, 129, 130, 163, 172, 175, D 127, 130, 146, 166, 168, 172, 179, 181, 181, 186, 199, 232, 241, 246, 269, 276 Damian œw. 269, 270 183, 196, 207, 209, 210, 227, 236, 246, Chrystus Archirej 270 Dawid król 172, 223 270, 291, 292, 293, 312, 393, 410, 411, Chrystus Bolesny 41, 72, 147, 172, 288, 596- Deesis 26, 73, 78, 269, 270, 271, 290 589, 596-598, 608, 626, 789 598, 700 Didacus œw. 241 Jan Ja³mu¿nik œw. 130 Chrystus Dobry Pasterz 171 Dominik œw. 38 Jan Nepomucen œw. 41, 66, 108, 166, 171, Chrystus Frasobliwy 66, 238, 250 donatorzy 34, 38, 91, 125, 168, 170, 173, 182, 186, 250, 280, 284 Chrystus i Samarytanka 35, 216 196, 223, 225, 231, 257, 284, 596, 597, Jan Suczawski œw. 175 Chrystus le¿¹cy w grobie 454 685-688, 693 Jan Z³otousty œw. 270 Chrystus na osio³ku 237, 706 Dorota œw. 34, 72, 93, 123, 131 Jana Chrzciciela œw. g³owa na misie 70 Chrystus Pantokrator 73, 77, 78, 270, 290 Droga Krzy¿owa 96, 105, 142, 184, 216, 241, Jana Chrzciciela œw. œciêcie 72, 130, 234 Chrystus pod krzy¿em 238 342 Jerzego œw. sceny z ¿ycia 147 Chrystus przed Annaszem 179 drzewo Jessego 223, 224, 690, 691 Jerzy œw. 147, 148, 182, 183, 270 Chrystus przed Herodem 179 Dzieci¹tko Jezus 34, 39, 42, 73, 144, 182, Joachim œw. 34, 211, 270 Chrystus przed Kajfaszem 34, 179 210, 262 Jolenta b³. 241 Chrystus przed Pi³atem 179 Józef œw. 56, 64, 131, 143, 163, 253, 254, Chrystus Salvator Mundi 181, 208, 219, 589 E 312 Chrystus u s³upa 38, 198, 237, 250, 420 Ecce Homo 179, 253 Józef z Arymatei 209 Chrystus Ukrzy¿owany 31, 34, 38, 43, 49, El¿bieta œw. 42, 341, 626 Józefa œw. œmieræ 92, 96 51, 56, 57, 66, 69, 70, 81, 82, 105, 107, Erazma œw. mêczeñstwo 131, 284 Judasz 34, 41, 183 124, 130, 131, 147, 148, 166, 170, 171, Eutymiusz œw. 270 Julianny œw. sceny z ¿ycia 276 172, 173, 178, 179, 197, 199, 207, 213, Ewa 239 Just œw. 257 216, 225, 236, 237, 239, 246, 251, 253, Ewangeliœci 60, 124, 179, 236 274, 288, 290, 312, 393, 420, 442, 505, K 626, 675, 677, 693, 698, 704, 705, 776 F Karol Boromeusz œw. 91 Chrystus w Ogrojcu 34, 41, 60, 93, 123, 129, Filip œw. 186 Kasper król 237 179, 183, 232, 587 Florian œw. 51, 66, 70, 84, 179, 208, 247 Katarzyna Aleksandryjska œw. 34, 71, 72, 93, Chrystus w studni zob. Misericordiae Domi- Franciszek z Asy¿u œw. 38, 71, 172, 208, 209, 101, 129, 130, 137, 172, 181, 182, 184, ni 210, 215, 219, 238, 241, 246, 248 196, 261, 284, 288, 319, 595, 596, 597, Chrystus z faryzeuszem 184 Franciszka z Asy¿u œw. stygmatyzacja 231, 780 Chrystus Zmartwychwsta³y 29, 172, 179, 236 Katarzyna Sieneñska œw. 91, 241 208, 213, 261 Katarzyny Aleksandryjskiej œw. dysputa Chrystusa Biczowanie 34, 175, 179, 183, 237, G z uczonymi 182, 183, 596, 597 238, 288 Gertruda œw. 50 Katarzyny Aleksandryjskiej œw. mêczeñstwo Chrystusa Chrzest w Jordanie 35, 38, 93, 130, Gerwazy œw. 227 182, 183, 596, 597 179, 254, 263, 409 Godfryd b³. 50 Katarzyny Aleksandryjskiej œw. œciêcie 182, Chrystusa Cuda 241 Go³êbica Ducha œw. 34, 181, 198, 210 183, 596, 597 Chrystusa Koronowanie cierniem 179, 288 grupa Pasji zob. Ukrzy¿owanie Chrystusa Katarzyny Aleksandryjskiej œw. unoszenie do Chrystusa Kuszenie 58 Grzegorz Wielki papie¿ œw. 38, 71, 172, 181, nieba 182, 183, 596, 597 Chrystusa Narodzenie 130, 145, 175, 183 208, 270, 589 Kazimierz królewicz œw. 41, 147, 278

370 Kazimierz œw. 71, 72 Matka Boska Czêstochowska 66 Otylia œw. 92, 93, 471 Klara œw. 38, 42, 71, 208, 209, 215, 219, 224, Matka Boska Karmi¹ca 276 229, 237, 241, 246, 628, 629, 685 Matka Boska Loretañska 241, 684 P Klemens papie¿ œw. 236 Matka Boska £askawa 284 Paraskewa œw. 270 Koronacja Marii 72, 130, 196, 199, 262, 276, Matka Boska Niepokalanie Poczêta 42, 52, Paraskewy œw. sceny z ¿ycia 270 290 71, 73, 196, 208, 212, 231, 444, 447, 469, Pasja Chrystusa zob. Chrystusa Pasja Kosma œw. 269, 270 627, 637, 638 pastuszek z szopki 237 królowie starotestamentowi 224 Matka Boska Opieki (Pokrow) 79, 198 Pawe³ Aposto³ œw. 38, 60, 148, 178, 186, 196, krucyfiks zob. Chrystus Ukrzy¿owany Matka Boska Pocieszenia 143, 145, 146, 210, 211, 213, 270, 587 Kunegunda-Kinga œw. 29, 72, 208, 209, 219, 224 Personifikacje czterech pór roku 190 225, 229, 232, 237, 238, 240, 241, 242, Matka Boska Ró¿añcowa 237, 248, 442 Pietas Domini 182 246, 248, 250, 251, 681, 682, 683, 689 Matka Boska Szkaplerzna 284 Pietà 46, 51, 60, 63, 78, 175, 232 Kunegundy-Kingi œw. cuda 233, 234, 236, Matka Boska Œnie¿na 253 Piotr Aposto³ œw. 33, 38, 51, 60, 178, 183, 322, 701 Matka Boska Tylicka 268 211, 213, 270, 401, 587 Kunegundy-Kingi œw. ekstaza 38 Matka Boska z Dzieci¹tkiem 26, 29, 35, 38, Piotr Mêczennik b³. 50 Kunegundy-Kingi œw. komunia 38 42, 51, 56, 60, 72, 73, 91, 92, 96, 102, Piotrowin 34, 60, 61, 66, 179 Kunegundy-Kingi œw. sceny z ¿ycia 215, 227, 112, 123, 124, 132, 146, 148, 164, 168, p³aszczanica 26, 78 241 170, 172, 175, 180, 181, 182, 196, 210, Poca³unek Judasza 183, 288, 598 Kuszenie Chrystusa zob. Chrystusa Kusze- 224, 231, 232, 236, 240, 246, 257, 261, Pojmanie Chrystusa zob. Chrystusa Pojma- nie 268, 290, 293, 442, 444, 447, 469, 589, nie 590-593, 637, 638, 685-688, 789 Pok³on Trzech Króli 83, 130, 200 L Matka Boska z Dzieci¹tkiem Regina Coeli Prakseda œw. 50 Leonard œw. 34, 72 93 prazdniki 73, 290 Ludwik z Tuluzy œw. 209 Melancholicus 252, 736 prorocy 130 Melchior król 237 Protazy œw. 227 £ Micha³ Archanio³ 73, 83, 84, 175, 227, 270, Przemienienie Pañskie (jako oblicze Chry- ³otrzy 43 291, 292, 293, 789 stusa) 46, 124, 125, 134, 144, 163, 168, £ucja œw. 92 Miko³aj bp œw. 26, 75, 82, 83, 84, 130, 175, 298, 454, 505 £ukasz Ewangelista œw. 60, 124 182, 199, 269, 270, 276, 341, 452, 453, Przemienienie Pañskie 63, 231 596, 597 Przybicie do krzy¿a zob. Chrystusa Przybi- M Miko³aj bp œw. uposa¿aj¹cy trzy panny 29 cie do krzy¿a Maciej Aposto³ œw. 71, 172, 186, 208 Miko³aja bpa œw. cuda 130 Przyjêcie Marii w Niebie 34, 184 Madonna Isenbrandta 268 Milo z Selincourt b³. 50 Ma³gorzata œw. 34, 72, 93, 114, 115, 129, 130, Misericordiae Domini 172, 183, 235, 700 R 137 Roch œw. 51, 72, 73, 224, 246, 444, 447 Mandylion 78, 175 N Rodzina Marii 262 Marcin œw. 46, 72, 130, 179, 184, 196, 268, Naigrawanie z Chrystusa 42, 123, 183, 598 Rodzina Œwiêta 34, 42, 144, 211 608 Narodzenie Chrystusa zob. Chrystusa Naro- Rozalia œw. 72, 246 Marek Ewangelista œw. 60, 124, 146 dzenie Marek Tracki œw. 270 Narodzenie Marii 80, 290 S Maria Egipcjanka œw. 84, 131, 224 Nawiedzenie 83, 130, 131 Sacra Conversatione 72, 73, 183, 196, 261, Maria Kleofasowa 209 nieokreœleni biskupi œw. 44, 52, 90, 130, 171, 262, 291, 345, 444, 447, 789 Maria Magdalena œw. 30, 47, 56, 57, 129, 208, 468 Salomea b³. 219 131, 209, 236, 246, 542 nieokreœleni kardyna³owie œw. 181 Salomei b³. sceny z ¿ycia 241 Maria Magdalena œw. na puszczy 29 nieokreœleni papie¿e œw. 145, 181 Sawa Oœwiecony œw. 270 Maria Salome 30, 209 nieokreœleni œwiêci 130, 131, 168, 228, 236, S¹d Ostateczny 145, 175, 176, 241, 455 Marii Magdaleny œw. gloryfikacja 84, 182 288 Sebastian œw. 56, 84, 91, 196, 246, 608 Marta œw. 30 nieokreœlone postaci mitologiczne 255 Sebastiana œw. mêczeñstwo 29 Mater Misericordiae 284, 292 nieokreœlone sceny mitologiczne 254, 255 serce gorej¹ce 208 Mateusz Ewangelista œw. 60, 124, 186, 442 nieokreœlone œwiête 34, 292, 293 Spas w Si³ach 270 Matka Boska 26, 30, 34, 38, 39, 42, 43, 47, Nikodem œw. 47, 209 Stanis³aw bp œw. 33, 34, 66, 71, 75, 82, 124, 63, 73, 75, 90, 129, 130, 131, 144, 145, Norbert œw. 50, 141 130, 131, 144, 147, 184, 196, 215, 236, 163, 166, 171, 172, 175, 181, 184, 186, Norberta œw. ob³óczyny 51, 420, 423 253, 284, 288, 341, 588, 780 209, 210, 253, 254, 262, 269, 270, 276, Norberta œw. sceny z ¿ycia 145 Stanis³aw bp œw. wskrzeszaj¹cy Piotrowina 291, 292, 312, 428, 468, 589, 594 60, 61, 66, 179 Matka Boska Anielska 38 O Stanis³awa bpa œw. mêczeñstwo 44, 179 Matka Boska Apokaliptyczna 30, 93, 146, Obrzezanie zob. Chrystusa Obrzezanie Stanis³awa bpa œw. pogrzeb 179 180, 182, 183, 589, 590-593, 596, 597, Ofiarowanie Marii w Œwi¹tyni 290 Stanis³awa bpa œw. strze¿enie zw³ok 179, 588 685-688 Ojcowie Koœcio³a 29, 30, 181 Stefan œw. 263 Matka Boska Assunta 93, 146, 181 Onufry œw. 224, 270 Sybille 131 Matka Boska Bolesna 31, 38, 46, 58, 72, 84, Op³akiwanie Chrystusa zob. Chrystusa Op³a- Szymon Aposto³ œw. 186 124, 127, 130, 146, 147, 172, 179, 196, kiwanie Szymon b³. 130 207, 209, 236, 270, 288, 393, 410, 411, oprawcy Chrystusa 123, 183 589, 596-598, 608, 626, 700 Ostatnia Wieczerza 29, 123, 145, 179

371 Wygnanie z Raju 179 Œ V Œwierad œw. zob. Andrzej Œwierad œw. Veraicon 31, 46, 84, 125, 246 Z zacheusze 179, 263 T W Zaœniêcie Matki Boskiej 26, 33, 34, 209, 401 Tadeusz Juda Aposto³ œw. 186 Wac³aw œw. 71, 72 Zdjêcie z krzy¿a zob. Chrystusa zdjêcie Tomasz Aposto³ œw. 442 Walenty œw. 208, 224 z krzy¿a Tron £aski 34, 284 Wawrzyniec œw. 34, 35, 179, 253 Z³o¿enie do grobu zob. Chrystusa Z³o¿enie Trójca Œwiêta 34, 38, 51, 78, 112, 113, 131, Weronika œw. 35, 96, 130, 146, 163, 209, 246 do grobu 168, 172, 211, 224, 229, 236, 262, 284, Weronika ze Strzelna b³. 50 Zmartwychwstanie Chrystusa zob. Chrystu- 287, 675 Wieczerza u Szymona 92 sa Zmartwychwstanie Trzej Królowie 83, 130, 237 Wincenty Ferreriusz œw. 247 Znalezienie Krzy¿a œw. 241 Wniebowst¹pienie Chrystusa zob. Chrystu- Zofia œw. 34, 83, 341, 452, 453, 456 U sa Wniebowst¹pienie Zozymas kap³an 224 Ucieczka do Egiptu 42, 168 Wniebowziêcie Matki Boskiej 30, 130, 168, Zwiastowanie Marii 29, 34, 35, 38, 72, 102, Ukrzy¿owanie Chrystusa zob. Chrystusa 199 130, 172, 175, 181, 184, 200, 241, 247, Ukrzy¿owanie Wojciech bp œw. 34, 71, 82, 124, 196, 215, 284, 292, 345, 589 Umywanie nóg Aposto³om 179, 587 341 Upadek pod krzy¿em zob. Chrystusa Upa- Wojciecha bpa œw. mêczeñstwo 147 dek pod krzy¿em Wojciecha bpa œw. sceny z ¿ycia 147 zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie Urszula œw. 129 Wszyscy Œwiêci 29

372 Indeks zabytków

Uwaga Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 220, bramy i ogrodzenia Indeks obejmuje wy³¹cznie obiekty z dawne- 221, 230, 325, 326 Barcice 28, 391 go powiatu s¹deckiego. Kursyw¹ oznaczono Tropie 261 Jazowsko 436 odnoœniki do czêœci ilustracyjnej. Wielog³owy 273 Muszyna 90, 468 Witowice Dolne 277 Nawojowa 106, 476, 478 Zbyszyce 281, 282 Nowy S¹cz – dwór biskupów 149 Nowy S¹cz – kamienice 154-155, 551- ambony archiwalia koœcielne 552 Biegonice 397 Barcice 28, 30 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Chomranice 414 Biegonice 32, 36 ciszkanów) 137 D¹brówka Polska 420 Chomranice 40 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Muszyna 91 Jakubkowice 57 142, 145, 532-534 Nawojowa 106 Jazowsko 61, 62 Nowy S¹cz – zamek 157, 159, 160 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (jezuici) 141 Krynica 64 Piwniczna 162 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- £abowa 67 Podole 171, 576-577 ta) 127, 130, 131, 505 Muszyna 89 PowroŸnik 578-579 Nowy S¹cz (Kamienica) – ŒŒ. Wojcie- Nawojowa 108 Przydonica 581-582 cha i Jerzego 147 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Ro¿nów 190 Piwniczna 162 145 Rytro 194 Stad³a 200 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Siedlce 607 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) ta) 129, 131 Stad³a 614 208 Piwniczna 161 Stary S¹cz – kamienice 249 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, Podegrodzie 167 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 223-224, 322, 690-691 Podole 172 205, 618-619 Tropie 262 Siedlce 197 Stary S¹cz – Œw. Rocha 245 Wielog³owy 273, 764 Stary S¹cz – klasztor franciszkanów 248 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 218, Zbyszyce 778 Stary S¹cz – klasztor klarysek 243 228, 229 Têgoborze 253, 254 Tylicz 753-756 antependia Tropie 260, 264, 277 Wielog³owy 761 Jazowsko 61 Tylicz – koœció³ paraf. 268 Zbyszyce 281, 772 Moszczenica Ni¿na 452, 454, 455 Wielog³owy 272, 275 ¯eleŸnikowa 792 Muszyna 95 ¯eleŸnikowa 292 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego cerkwie drewniane (zbór) 139 archiwalia miejskie Andrzejówka 25, 26, 389 Podegrodzie 168 Muszyna 97 Milik 77-78 Podole 171 Nowy S¹cz – ratusz 111, 112, 151, 152 Mochnaczka Ni¿na 79, 448-449 Ro¿nów 187 Nowy S¹cz – zamek 160 Muszynka 101, 102, 270 Piwniczna 164-165, 204 PowroŸnik 174-175, 578-579 architektoniczne detale Stary S¹cz 203 Roztoka Wielka 185 Nawojowa 480 S³otwiny 198, 199 Nowy S¹cz – kapliczka Œw. Jana Nepo- biblioteki i druki Tylicz 267, 268-269, 753-756 mucena 147 Czarny Potok 48 Wierchomla Wielka 275-276 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Jazowsko 61 Z³ockie 289-290, 780 ciszkanów) 133, 134, 136, 319, 518, Muszyna 96 519, 523 Nawojowa 107 cerkwie murowane Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Krynica 64, 439 142 ciszkanów) 135 £abowa 66-67, 443 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) ta) 120, 121, 122, 123, 132, 495, 141 chor¹gwie 500-501 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Milik 78 Nowy S¹cz – zamek 159, 568-571 ta) 131 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Piwniczna 164 Ro¿nów 187 ta) 130 Przydonica 177, 178 Stary S¹cz – klasztor klarysek 243-244 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Ro¿nów 186 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 213 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 213 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 672 205, 206, 625, 637 Tylicz – cerkiew 269 Zbyszyce 287

373 ¯eleŸnikowa 342 Zbyszyce 281 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 206, 207, 212, 618-621, 625 chóry muzyczne dwory i pa³ace Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 218, Barcice 28, 312 Czarny Potok 47, 344 229, 240, 642-648, 654-656 D¹brówka Polska 419-420 Jasienna 58 Tropie 750 Jakubkowice 56 Jazowsko 62 Tylicz – koœció³ paraf. 268 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego £ososina Dolna 429 Wielog³owy 273, 275, 763 (zbór) 139 Nawojowa 108, 485-487 Wierchomla Wielka 276 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Nowy S¹cz – dwór biskupów 149 ¯eleŸnikowa 292 ta) 121, 129, 131 Ro¿nów 190, 321, 599 Piwniczna 162, 163 Stary S¹cz 249 dzwony Podole 170 Œwidnik 252, 730-736 Andrzejówka 27, 185 Stad³a 615 Têgoborze 255, 737, 739-743 Barcice 30, 390 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Wielog³owy 275, 767-768 Biegonice 36 207, 211, 213 Witowice Dolne 260 Chomranice 44 Stary S¹cz – Œw. Rocha 245 Zbyszyce 241, 288-289, 771, 784-786 Czarny Potok 47 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, Jakubkowice 57 221, 222, 224, 231, 325, 326, 330, dzwonnice i wie¿e drewniane Jazowsko 61, 62 331, 667, 672-674, 686, 707 Andrzejówka 26, 27, 175, 389 Krynica 64 Têgoborze 254 Barcice 390 Librantowa 65, 66 Tylicz – koœció³ paraf. 267 Biegonice 33, 394-396 £abowa 67 Wielog³owy 764 Chomranice 41 £¹cko 75 Zbyszyce 286 Czarny Potok 46, 47 Milik 78 D¹brówka Polska 50, 417-418 Muszyna 90 chrzcielnice Jakubkowice 430-432 Muszynka 102 Barcice 29, 30, 312 Jasienna 57 Nawojowa 107 Biegonice 35, 398, 399, 401, 402 £abowa 66 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Jakubkowice 56, 57 Milik 78 ciszkanów) 134 £¹cko 73-74, 320, 321, 445 Mochnaczka Ni¿na 79, 448-449 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (jezuici) 141 Muszyna 93 Moszczenica Ni¿na 81, 451 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Nawojowa 106, 107, 483 Muszynka 101 145 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Nawojowa 106, 107, 476-477, 479 Nowy S¹cz – Œw. Krzy¿a 148 ta) 128, 511 Piwniczna 162 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Piwniczna 162 Podole 169, 576-577 ta) 128-129 Podegrodzie 166, 167, 574 PowroŸnik 26, 174, 175, 578-579 Piwniczna 162, 163, 164 Podole 169, 171 Przydonica 177, 183, 184, 580-583 Podegrodzie 167 Przydonica 177, 581, 585 Roztoka Wielka 27, 185 Podole 171 Ro¿nów 187 Siedlce 195, 607 PowroŸnik 175, 176 Siedlce 196-197 Stad³a 200, 610, 614 Roztoka Wielka 27, 185 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Tylicz – cerkiew 269, 753-756 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 211, 212, 635, 636 Tylicz – koœció³ paraf. 267 212-213, 637-638 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 227, Zbyszyce 281, 282, 288, 344, 772-776 Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- 694 Z³ockie 290, 780 ciszkanów) 248 Têgoborze 254 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 220, Têgoborze-Just 257 dzwonnice i wie¿e murowane 240 Tropie 263 Barcice 28, 312, 390 Tylicz – cerkiew 756 Zbyszyce 286, 778 Biegonice 36 Tylicz – koœció³ paraf. 267, 268 ¯eleŸnikowa 292, 293, 320, 322, 342, Jakubkowice 57 Wielog³owy 275 788 Jazowsko 435, 436 Wierchomla Wielka 276 Librantowa 65 Z³ockie 290 cmentarze £abowa 443 ¯eleŸnikowa 292 Che³miec 36, 37 £¹cko 69, 70, 76 D¹brówka Polska 417-418 Muszyna 90 feretrony Jakubkowice 55 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Andrzejówka 26 Librantowa 65 ciszkanów) 134, 137, 316 Siedlce 195-196, 345, 608 Nowy S¹cz – ewangelicki 139 Nowy S¹cz – ratusz 151, 152 Têgoborze 254 Nowy S¹cz – norbertañski 142, 145, 148 Nowy S¹cz – synagoga 153 Nowy S¹cz – parafialny 118 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) fortyfikacje nowo¿ytne Nowy S¹cz – Œw. Miko³aja 146, 149 141, 145 Ro¿nów 189-190 Piwniczna 162 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Przydonica 177 ta) 118, 119, 120, 122, 129, 493-496, grodziska i gródki S³otwiny 199 512 Bia³a Woda 31-32, 103 Stary S¹cz – parafialny 205, 216-217 Piwniczna 164 Biegonice 32 Stary S¹cz – Œw. Rocha 203, 245 Podegrodzie 166 Che³miec 39

374 Czarny Potok 48 kaplice wolnostoj¹ce Stary S¹cz – Œw. Jana Nepomucena 250, Maszkowice 76 Czaczów 107 726 Muszyna 98 D¹browa 48, 49 Stary S¹cz – Œw. Kunegundy 250, 727 Naszacowice 103-104, 157, 202 Jakubkowice 57 Sucha Struga 251 Podegrodzie 157, 167-168, 201 Krynica 63 Zbyszyce 280 Podole 172 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego Rytro 192 (zbór) 133, 134, 135, 520-522 kielichy mszalne i pateny Tropie 266 S³otwiny 199, 609 Czarny Potok 48 Stary S¹cz – Œw. Jana Chrzciciela 203, £¹cko 74 ikony 250 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Andrzejówka 26 Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a 247 ciszkanów) 135 Krynica 64 Tropie 264, 751-752 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) £¹cko 72, 73 145 Milik 77-78 kaplice boczne Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Mochnaczka Ni¿na 79, 80 Barcice 390 ta) 118, 131 Muszynka 102 Czarny Potok 46 Przydonica 183 PowroŸnik 175, 176 Jazowsko 60 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, S³otwiny 198, 199 £¹cko 69 216, 233, 239-240 Tylicz 269-270, 271 Muszyna 92 Tylicz – koœció³ paraf. 267 Wierchomla Wielka 276 Nawojowa 105, 477 Z³ockie 176, 290 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- klasztory ciszkanów) 134, 319 Nowy S¹cz – franciszkañski 112, 116, ikonostasy Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) 133, 135, 137, 521-522 Andrzejówka 26 144, 145 Nowy S¹cz – jezuicki 116, 139, 141-142, Krynica 64 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- 150, 305 £¹cko 73 ta) 117, 119, 120, 121, 123, 125, Nowy S¹cz – norbertañski 116, 125, 139- Milik 77-78 127, 130 141, 145, 305, 530 Mochnaczka Ni¿na 79, 80 Podegrodzie 166 Nowy S¹cz – pijarski 116, 147, 150 Muszynka 102 Siedlce 195, 607 Stary S¹cz – franciszkañski 202, 237, PowroŸnik 175 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 247-248, 720 Roztoka Wielka 185 205, 206, 210, 211 Stary S¹cz – klarysek 212, 213-219, 228- S³otwiny 199 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, 230, 239, 240, 241, 243, 298, 305, Tylicz 269-270 219, 223, 227, 229, 230, 231, 235, 317, 322, 331, 345, 639, 640, 641, Wierchomla Wielka 275 236, 241, 321, 325, 326, 336, 660 649-651, 653, 660, 699 Z³ockie 290 Tropie 263 Wielog³owy 273, 274, 320, 762-766 kocio³ki na wodê œwiêcon¹ instrumenty i prospekty organowe Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Barcice 28 kaplice cmentarne 211, 636 D¹brówka Polska 419-420 Jakubkowice 55, 57 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 228, Jazowsko 61, 62 241, 654, 692 Moszczenica Ni¿na 85 kaplice grobowe Nowy S¹cz – Œw. Ducha (jezuici) 141, Jakubkowice 55 kolegia zakonne 143 Nowy S¹cz – jezuitów 141, 146, 150 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty 119 kaplice zamkowe Nowy S¹cz – pijarów 150 Piwniczna 163 Muszyna 100 Podegrodzie 167 Nowy S¹cz 158 konfesjona³y Stad³a 615 Jakubkowice 56 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) kapliczki, krzy¿e i figury przydro¿ne Moszczenica Ni¿na 454 207, 208, 268 Barcice 31, 393 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, D¹brówka Polska 51-52, 428 ta) 130 234, 242, 325, 330, 336, 673, 674 Klêczany 63 Podole 170 Tylicz – koœció³ paraf. 267, 268 Librantowa 65-66, 442 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 332, Mostki 80, 450 672 kamienice i domy mieszczañskie Muszyna 457, 459, 460 Tropie 263 Muszyna 97, 457-467 Nowy S¹cz – Œw. Jana Nepomucena 147 Nowy S¹cz 115-116, 118, 151, 152, 153- Nowy S¹cz – Œw. Marka (Szwedzka) koœcio³y drewniane 155, 512-517, 551-553 123, 146, 149, 156 Barcice 28, 312, 344, 390 Stary S¹cz 204, 249-250, 718-725 Podegrodzie 166, 168, 575 Che³miec 36-37, 123, 320, 321, 344, Tylicz 267 Podole 171 404-405 Stary S¹cz – obok dworca kolejowego Chomranice 40-41, 414 kapitularze 251 Czarny Potok 45-46, 416 Nowy S¹cz 117, 120 Stary S¹cz – przy goœciñcu do Nowego D¹brówka Polska 50-51, 320, 321, 417- Stary S¹cz 212, 214, 229, 232, 236, 241, S¹cza 250, 729 422 698 Stary S¹cz – przy klasztorze 250, 728 Jakubkowice 55-56, 344, 429, 430-433

375 Jasienna 57 Podegrodzie 166 Chomranice 43 Jazowsko 59 Siedlce 195 D¹browa 49 Just zob. Têgoborze-Just Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) D¹brówka Polska 51, 420 £abowa 66 202, 203, 204-207, 246, 248, 268, Jakubkowice 56, 57 £¹cko 69 320, 321, 340, 345, 618-627, 639, Librantowa 442 Moszczenica Ni¿na 81, 320, 322, 451- 718, 719 £abowa 66 455 Stary S¹cz – Œw. Rocha 203, 210, 244- £¹cko 69, 70 Muszyna 88, 96 245 Moszczenica Ni¿na 81, 82 Nawojowa 66, 105, 106, 107, 320, 321, Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- Muszyna 94 344, 476-480, 484 ciszkanów) 208, 213, 231, 247, 248 Nawojowa 106, 107 Nowy S¹cz – Œw. Ducha 139, 148 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 71, Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Nowy S¹cz – Œw. Jerzego 149 133, 146, 213, 214, 217, 218, 219- ta) 124, 130, 505 Nowy S¹cz – Œw. Krzy¿a 116, 128, 148 223, 320, 321, 322-340, 345, 639, Nowy S¹cz – Œw. Walentego 148 Nowy S¹cz – Œw. Walentego 28, 114, 646, 647, 648, 651, 654-657, 660- Piwniczna 162 116, 129, 148-149 680 Podole 172 Nowy S¹cz (Kamienica) – ŒŒ. Wojcie- Tropie 259-262, 304, 745-750 Przydonica 178, 183 cha i Jerzego 42, 109, 116, 117, 118, Wielog³owy 272-273, 320, 321, 759-766 Ro¿nów 187 147-148 Zbyszyce 241, 280-284, 288, 289, 320, Siedlce 197 Nowy S¹cz (Kamienica) – Œw. Ma³go- 321, 344, 771-783 S³otwiny 199 rzaty 116-117 ¯eleŸnikowa 291, 320, 322, 342, 344 Stary S¹cz – kapliczka przy dworcu kole- Piwnicza 161-162 jowym 251 Podegrodzie 166 kowalstwo artystyczne Stary S¹cz – klasztor klarysek 236, 237 Podole 169-170, 171-172, 576-577 Barcice 30, 312 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Przydonica 177-180, 183, 320, 321, 580- Czarny Potok 45 207, 626 584 Gródek 54 Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a (kaplica) 247 Ro¿nów 186-187, 188, 599-600 Jazowsko 61 Stary S¹cz – Œw. Rocha 246 Siedlce 195, 196, 197, 344, 607 Librantowa 65 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 675, Stary S¹cz – Œw. Barbary 204, 246 Mochnaczka Ni¿na 79 698, 704-705 Stary S¹cz – Œw. Jana Chrzciciela 203, Nawojowa 106 Têgoborze 253 246, 247, 250 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Tylicz – koœció³ paraf. 267 Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a 204, 246 ciszkanów) 134 Wielog³owy 274 Stary S¹cz – Œw. Rocha 203, 244 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Zbyszyce 284 Tabaszowa (koœció³ z Têgoborzy) 253, 146, 547 344 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- krypty grobowe Têgoborze 31, 253, 344, 737-738 ta) 122, 129, 504 Chomranice 41 Têgoborze-Just 254, 256, 744 Przydonica 587 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Tylicz 267 Rytro 194 ciszkanów) 134 ¯eleŸnikowa 291 Stary S¹cz – kamienice 249 Ro¿nów 187 Stary S¹cz – kapliczki 250 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) koœcio³y murowane Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 213 Barcice 28, 30 212 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, Biegonice 32, 33, 344, 394-400 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 146, 217, 221 Jazowsko 59-60, 434-436 216, 223, 226, 227-228, 234, 241, Tropie 264 Krynica 63 336, 652, 673, 680, 695 £¹cko 69-70, 320, 321 Œwidnik 252, 733-734 krzy¿e o³tarzowe i pacyfika³y Muszyna 88-90, 96, 163, 467 Têgoborze 31, 254 £¹cko 74 Nawojowa 105, 107, 484 Wielog³owy 273, 760 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Zbyszyce 288 145 ciszkanów) 112, 124, 133, 316, 344, ¯eleŸnikowa 292, 789 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, 518-520, 522-523 233 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (jezuitów) 116, kropielnice 125, 139-143, 148 Biegonice 399, 400, 402 lichtarze Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanów) Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Biegonice 397 116, 125, 139-143, 148, 149, 530- ta) 128, 286, 502, 510 D¹brówka Polska 421 539 Przydonica 177 Mochnaczka Ni¿na 79 Nowy S¹cz – Œw. Kalasantego (pijarów) Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 227, Moszczenica Ni¿na 85, 455 147, 150 694 Muszyna 95 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Têgoborze-Just 257 Nawojowa 107 ta) 114, 116-123, 141, 146, 148, 150, Tropie 263 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) 156, 167, 286, 313, 321, 344, 345, Zbyszyce 286 145 493, 505 ¯eleŸnikowa 790 Podegrodzie 167 Nowy S¹cz – Œw. Miko³aja (cmentarny) Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 116, 146, 540-541 krucyfiksy 636 Piwniczna 161-163, 164 Barcice 31, 312, 393 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 233, 678-679 376 Têgoborze 254 Muszynka 101 S³otwiny 198 Tropie 263 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Stary S¹cz – klasztor klarysek 700 141, 144, 145 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) malarstwo ksi¹¿kowe Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- 208-210, 211, 627-629, 631 Nowy S¹cz – ratusz 152 ta) 125 Stary S¹cz – Œw. Rocha 245-246 Stary S¹cz – klasztor klarysek 244, 714- Piwniczna 163 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 215, 717 Podegrodzie 167, 168 224-225, 227, 231, 235, 681, 684, Podole 172 685-688 malarstwo monumentalne Ro¿nów 186, 187 Tropie 261, 262 Andrzejówka 26 Stary S¹cz – klasztor klarysek 701 Tylicz – koœció³ paraf. 268 Barcice 312 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Zbyszyce 284, 288, 780 Chomranice 41 208, 211, 213, 341 ¯eleŸnikowa 291, 292-293, 322, 342, Czarny Potok 46 Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a (kaplica) 247 789 D¹brówka Polska 50-51, 321, 419-420, Stary S¹cz – Œw. Rocha 246 422-427 Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- maswerki Jakubkowice 56 ciszkanów) 248 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Jasienna 57 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, ciszkanów) 134, 137, 518-520, 523 Jazowsko 61, 62 234, 235, 236, 241, 677-679 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Krynica 63, 64 Œwidnik 252, 735-736 ta) 121, 123, 132 £abowa 67 Têgoborze 253, 254 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) £¹cko 69 Têgoborze-Just 257 205 Milik 78 Tropie 262 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, Nawojowa 106 Zbyszyce 284, 778 220, 221, 656-657, 664-666, 668- Nowy S¹cz – synagoga 153 ¯eleŸnikowa 293, 342 670, 672-673, 696-697 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) 142 malarstwo portretowe militaria Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Czarny Potok 47-48 Czarny Potok 47, 48 ta) 120, 123, 129, 130, 131, 505 Muszyna 90-91, 92 Gródek 53 Nowy S¹cz – zamek 157, 160 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Jasienna 58 Piwniczna 162, 163 144, 145-146 Jazowsko 62 Podegrodzie 168 Nowy S¹cz – zamek 157, 160 Nowy S¹cz – ratusz 152 Podole 169-170, 173 Ro¿nów 186, 187 Ro¿nów 186 PowroŸnik 174 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Tropie 263 Przydonica 177, 178, 179-180, 183, 184, 205, 210, 211 Witowice Dolne 278 584, 587-700 Stary S¹cz – Œw. Rocha 246 Roztoka Wielka 185 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 235 monstrancje Ro¿nów 186, 190 £¹cko 74, 75, 320, 321, 446 Siedlce 197 malarstwo tablicowe Nawojowa 107 Stad³a 200, 615 Barcice 29, 30 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Biegonice 33-35, 401 ciszkanów) 135 207, 623-624 Che³miec 38, 409-411 Przydonica 183 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, Chomranice 41-43, 415 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 233 215, 220, 221, 222, 229, 244, 322, Czarny Potok 43, 46, 47 323, 324, 325, 328, 673, 675-677, Jakubkowice 56 mury obronne, baszty i bramy 690-691, 696-698 Jazowsko 60 Muszyna 100 Têgoborze 253, 254, 255 £¹cko 71, 72, 73, 444, 447 Nowy S¹cz 110, 116, 118, 122, 132, 145, Tropie 263 Moszczenica Ni¿na 83, 341, 452, 455, 146, 148, 149, 155-156, 157, 158, Tylicz – koœció³ paraf. 267-268 456 159, 321, 554-555, 557-567 Wierchomla Wielka 275 Muszyna 91 Piwniczna 165 Zbyszyce 282-283, 284-285, 778 Nowy S¹cz – dom kapitu³y kolegiackiej Rytro 191, 192, 193, 604-605 132 Stary S¹cz 80, 204, 218, 219, 229, 230, malarstwo na blasze Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- 639, 640, 641, 657-659 Czarny Potok 46, 48 ciszkanów) 134 Tylicz 267 Nowy S¹cz – ŒŒ. Wojciecha i Jerzego malarstwo na p³ótnie 42, 147-148 nagrobki i epitafia Che³miec 38 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Barcice 28 Chomranice 41, 42 143, 144, 145, 146 Biegonice 35, 345, 400, 403 Czarny Potok 47 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Chomranice 43-44 D¹brówka Polska 420-421 ta) 124, 125, 130, 131 Jakubkowice 57 Jakubkowice 56, 57 Podegrodzie 166 Nawojowa 106, 320, 321, 481-482 Jasienna 58 Podole 170 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- £abowa 66 PowroŸnik 175, 176 ciszkanów) 134, 317, 319 £¹cko 75 Przydonica 180-183, 184, 321, 589-598 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego Muszyna 91, 92, 93, 96 Siedlce 195-196, 608 (zbór) 135, 137-138, 524-529

377 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) 215, 216, 223, 231, 232, 241, 322, Nowy S¹cz – dom kapitu³y kolegiackiej 144-145, 539 324, 325, 674-679, 682-685 131-132 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Têgoborze 253, 254 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- ta) 125-128, 130, 132, 321, 506-509 Têgoborze-Just 257 ta) 132 Podole 170-171, 173 Tropie 260, 262 Piwniczna 162, 163 PowroŸnik 176 Tylicz – cerkiew 269 Podegrodzie 168 Ro¿nów 186, 187 Tylicz – koœció³ paraf. 267 Podole 169 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Wielog³owy 274, 764 Têgoborze 254 211, 212 Wierchomla Wielka 275 Tylicz 267, 268, 270 Stary S¹cz – Œw. Rocha 245 Zbyszyce 284, 778 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 225- Z³ockie 185 pomniki i obeliski 226, 692-693 ¯eleŸnikowa 291 Podegrodzie 165 Tropie 262, 263-264 Wielog³owy 273-274 oratoria portale i obramienia Zbyszyce 280, 285-286, 778-779 Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- Barcice 312 ciszkanów) 248 Czarny Potok 45 nastawy o³tarzowe Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 215, Jakubkowice 56 Andrzejówka 26 216, 220, 221, 222, 228, 229, 242, £¹cko 70 Barcice 29 243, 244, 321, 696-697 Nawojowa 106, 480 Biegonice 397 Nowy S¹cz – dom kapitu³y kolegiackiej Che³miec 37, 38, 71, 82, 320, 321, 404- pami¹tki po œw. Kindze 132, 512-517 408 Stary S¹cz – klasztor klarysek 233, 238- Nowy S¹cz – kamienice 116, 154, 155 Chomranice 41, 414 239, 243, 707-708 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Czarny Potok 46 Sucha Struga 251 ciszkanów) 137 D¹brówka Polska 51, 420-421 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego Jakubkowice 56, 57 parki i ogrody (zbór) 136 Jazowsko 29, 60-61, 62, 82, 437 Nawojowa 485-487 Nowy S¹cz – ratusz 151, 152 Krynica 63, 64 Œwidnik 730-732 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) £abowa 66, 67 Têgoborze 255, 739-742 142, 539 £¹cko 71, 72, 74, 320 Zbyszyce 288, 784-786 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Mochnaczka Ni¿na 79, 80 ta) 121, 122, 132, 495, 500-503 Moszczenica Ni¿na 29, 82-83, 320, 322, pascha³y Nowy S¹cz – zamek 159, 160, 562-571 341, 452-455 Jakubkowice 56 Piwniczna 164 Muszyna 90-91, 92, 94, 96 Podole 169 Muszynka 101, 102 piece i kominki Przydonica 177-178, 184, 587 Nawojowa 106, 108 Nowy S¹cz – zamek 160 Stary S¹cz – kamienice 249, 250 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Stary S¹cz – klasztor klarysek 243 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) ciszkanów) 134, 135 Œwidnik 252 206, 207, 625 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (jezuici) 141, Zbyszyce 288 Stary S¹cz – Œw. Rocha 245 142, 143, 535-538 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 223, Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanów) pieczêcie 226, 228, 230, 326, 673, 680 141, 145, 146 Nowy S¹cz 110, 114-115, 117 Tropie 261, 263, 748 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Stary S¹cz 203 Wielog³owy 273, 320, 321, 760, 764-766 ta) 118, 119, 123, 124, 130, 313, Witowice Dolne 277 321, 505 plany architektoniczne Zbyszyce 281, 282, 774-776, 778 Nowy S¹cz – Œw. Walentego 148 Jazowsko 435 Piwniczna 162, 163 Nowy S¹cz – franciszkanie 136, 521-523 predelle Podegrodzie 166, 167, 168 Nowy S¹cz – jezuici 141 Barcice 29 Podole 169, 171, 172, 173 Nowy S¹cz – miasto 109 Jazowsko 437 PowroŸnik 175 Nowy S¹cz – ratusz 543-545 Moszczenica Ni¿na 82, 83, 84, 452-453, Przydonica 180-183, 184 Nowy S¹cz – zamek 158, 159, 556, 571 455 Roztoka Wielka 185 Stad³a 611 Muszyna 91 Ro¿nów 187 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 336, Muszynka 102 S³otwiny 198, 199 337, 662-665 Przydonica 180, 181, 182, 183, 589, 596- Stad³a 200, 613 Wielog³owy 272, 759 598 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Stad³a 200 208, 210, 211, 340, 341, 626-627 plebanie Tropie 262 Stary S¹cz – Œw. Jana Nepomucena (kap- Barcice 29, 31, 391, 392 liczka) 250 Biegonice 36 puszki na komunikanty Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a (kaplica) 247 Jazowsko 61 Muszyna 94 Stary S¹cz – Œw. Rocha 246 £¹cko 69 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- Muszyna 91 233 ciszkanów) 248 Muszynka 270 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, Nawojowa 105, 107

378 ratusze Nowy S¹cz – zamek 157, 160 Nowy S¹cz – zamek 159, 160 Muszyna 97 Podegrodzie 166, 167, 168, 575 Piwniczna 164 Nowy S¹cz 112, 116, 118, 150-152, 158, Podole 171, 172 Podegrodzie 166 543-546 Przydonica 178-179 Ro¿nów 189 Stary S¹cz 203, 204, 247, 248 Ro¿nów 187 Stary S¹cz – kamienice 250 Tylicz 267 Stary S¹cz – kapliczka obok dworca ko- Stary S¹cz – klasztor klarysek 216, 653 lejowego 251 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) refektarze Stary S¹cz – kapliczka przy klasztorze 206, 207, 626 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 215, 250 Stary S¹cz – Œw. Jana Nepomucena (kap- 229 Stary S¹cz – klasztor klarysek 702-706 liczka) 250 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Stary S¹cz – Œw. Rocha 245, 246 relikwiarze 207, 208, 211, 213, 340, 341, 626- Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 215, Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, 627 217, 220, 222, 229, 230, 332, 652, 226, 231, 232-234, 239, 240, 682, Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a (kaplica) 247 662-665, 667, 672-677, 696-699 685-687, 707-712 Stary S¹cz – Œw. Rocha 246 Têgoborze 255 Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- Tropie 260 rzeŸba architektoniczna ciszkanów) 248 Wielog³owy 273, 274 Nowy S¹cz – dom kapitu³y kolegiackiej Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 231, Zbyszyce 282, 284, 285, 778 131-132, 513, 515, 517 232, 236, 237-238, 241, 242, 682- Nowy S¹cz – dwór biskupów 149 684, 689-691, 696-698 skrzynie i szafy Nowy S¹cz – kamienice 154, 551-553 Têgoborze 254 £¹cko 74 Nowy S¹cz – kapliczka Œw. Jana Nepo- Têgoborze-Just 257 Nowy S¹cz – ratusz 151, 152 mucena 147, 542 Tropie 261 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Tylicz – koœció³ paraf. 268 ta) 130 ciszkanów) 518 Nowy S¹cz 113 Nowy S¹cz – ratusz 547 rzeŸba figuralna kamienna Stary S¹cz – klasztor klarysek 241, 243 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Klêczany 63 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) ta) 120, 121, 130, 497-501 Krynica 63 211 Nowy S¹cz – zamek 159, 160, 568-570 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Przydonica 177 145 spichlerze Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Przydonica 586 625 ta) 121, 129 Tylicz 271, 757 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 221, Nowy S¹cz 116 651, 655-657, 662, 670, 671, 695, Podegrodzie 168, 575 stacje Drogi Krzy¿owej 713 Podole 171 Muszyna 92, 96 Tropie 260 Ro¿nów 189, 190 Nawojowa 106 Zbyszyce 281, 282, 283, 284, 774-776, Stary S¹cz – Œw. Jana Nepomucena (kap- Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) 778 liczka) 250 142 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 223, Piwniczna 163 rzeŸba figuralna drewniana 680 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Barcice 312, 393 Witowice Dolne 278 205 Biegonice 33 Zbyszyce 280 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216 Biegonice 35 Zbyszyce 778 Che³miec 39, 345, 406, 412, 413 sgraffita ¯eleŸnikowa 342 Chomranice 43 Stary S¹cz – klasztor klarysek 219, 228, Czarny Potok 46 230 stalle i ³awki D¹browa 49 Tropie 260, 263 Biegonice 34 D¹brówka Polska 51-52, 420-421, 428 D¹brówka Polska 420 Jakubkowice 56, 57 sklepienia Nowy S¹cz – Œw. Ducha (jezuici) 141, Jazowsko 60, 437 Jazowsko 60 145, 535-538 Librantowa 66, 442 Krynica 64 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- £abowa 66 £abowa 67 ta) 119, 125, 130, 131, 505 £¹cko 69, 70, 71, 75 £¹cko 69 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Moszczenica Ni¿na 341 Muszyna 90, 96 211, 626, 632-634 Muszyna 90, 92-93, 94, 96, 468-471 Nowy S¹cz – kamienice 154, 155, 551 Stary S¹cz – Œw. Stanis³awa bpa (fran- Muszynka 102 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- ciszkanów) 248 Nawojowa 107, 108 ciszkanów) 134 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Nowy S¹cz – ratusz 151 224, 241, 325, 326, 667, 672-676, 148 Nowy S¹cz – synagoga 152, 548-550 690, 696-697 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanów) Zbyszyce 286, 287, 781-783 ta) 123, 124, 130, 131, 313, 505 140, 143, 535-538 Nowy S¹cz – Œw. Marka (kapliczka Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- stropy drewniane Szwedzka) 146, 149, 542 ta) 118, 119, 120, 121, 122, 123, Barcice 312 Nowy S¹cz – Œw. Miko³aja (cmentarny) 130, 131, 495, 502 Biegonice 397, 400 149 379 Che³miec 404, 405 Podegrodzie 167 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 322 Chomranice 41, 414 Podole 171, 172 Wielog³owy 273 D¹brówka Polska 50-51, 321, 419-427 Przydonica 183-184 Zbyszyce 778 Jakubkowice 56 Ro¿nów 187 £¹cko 69 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) tablice pami¹tkowe Milik 78 213 Muszyna 89, 90-91 Moszczenica Ni¿na 81, 452, 454-455 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 233, Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Nawojowa 106 242 ciszkanów) 137, 319, 527 Nowy S¹cz – ratusz 151 Têgoborze 254 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego Nowy S¹cz – synagoga 153 Tropie 263 (zbór) 137 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Tylicz – cerkiew 271 Nowy S¹cz – ratusz 152 143 Zbyszyce 288 Stary S¹cz – klasztor franciszkanów 248- Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- ¯eleŸnikowa 292, 342 249 ta) 118, 122, 130, 505 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Nowy S¹cz – zamek 157 szko³y 207 Piwniczna 162 Nowy S¹cz 114, 134, 158 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 227, Podegrodzie 168 Piwniczna 161, 162 242 Podole 169, 171, 173 Siedlce 195 Przydonica 177, 178, 184 Stary S¹cz – klarysek 230 tkaniny Roztoka Wielka 185 ¯eleŸnikowa 291 Muszyna 96 Ro¿nów 186 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Siedlce 195 szpitale 213 Stad³a 200 Barcice 28 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 242 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, £¹cko 68 Têgoborze 254 221, 222 Nowy S¹cz – parafialny 113 Œwidnik 252 Nowy S¹cz – Œw. Ducha 113, 139, 140, trybularze i ³ódki Tylicz – cerkiew 269 141, 145, 148, 156, 305 Nawojowa 107 Tylicz – koœció³ paraf. 267 Nowy S¹cz – Œw. Walentego (trêdowa- Wielog³owy 273 tych) 113, 114, 140, 148-149 tryptyki i ich czêœci Wierchomla Wielka 275 Piwniczna 161 Barcice 29, 30 Zbyszyce 281, 284 Podegrodzie 167 Biegonice 33-35, 345 ¯eleŸnikowa 291 Stary S¹cz – parafialny 205 Che³miec 38, 345 Stary S¹cz – Œw. Krzy¿a 68, 204, 205, Chomranice 41-42, 345 sukienki trybowane 246, 247 £¹cko 72, 73, 320, 345, 444, 447 £¹cko 73 Stary S¹cz – Œw. Rocha 244, 245 Moszczenica Ni¿na 83-84, 182 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Tropie 260 Muszyna 93 144 Tylicz 267 Nowy S¹cz – ŒŒ. Wojciecha i Jerzego Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Zbyszyce 280, 289 42, 147-148 ta) 125 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Ro¿nów 187 sztukaterie ta) 130 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) £abowa 67 Podegrodzie 168 208, 210 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego Podole 172 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, (zbór) 136 Przydonica 180-183, 184, 320, 321, 589- 224 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) 598 142 Siedlce 195-196, 345, 608 synagogi Nowy S¹cz – zamek 160 Stary S¹cz – klasztor klarysek 702-704 Nowy S¹cz 112, 116, 152-153, 548-550 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) 206-207 208-210, 628-629 szaty liturgiczne Stary S¹cz – Œw. Rocha 245 Stary S¹cz – Œw. Rocha 245-246 Barcice 29 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 216, Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 232 Chomranice 44 222, 229-230, 325, 652, 675-679 Tropie 262 Czarny Potok 47 Œwidnik 252 Zbyszyce 284, 288, 780 Jakubkowice 56 Têgoborze 255, 741, 743 ¯eleŸnikowa 292-293, 322, 345, 789 Jazowsko 61-62 Zbyszyce 288 £¹cko 74-75, 320, 321, 446-447 widoki Muszyna 95, 472-473 tabernakula i sakraria D¹browa 758 Nawojowa 106, 107 Andrzejówka 26 Jakubkowice 429 Nowy S¹cz – Narodzenia NMP (fran- Jazowsko 60 Jazowsko 434 ciszkanów) 135, 139 Muszyna 93-94 Krynica 438, 439 Nowy S¹cz – Przemienienia Pañskiego Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Muszyna – zamek 474-475 (zbór) 139 ta) 119, 131 Nawojowa 485-487 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- Piwniczna 162 Nowy S¹cz – klasztor norbertanów 141, ta) 129, 131 Przydonica 183 530 Piwniczna 163-164, 572-573 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Nowy S¹cz – miasto 108, 488-492 208 380 Nowy S¹cz – zamek 554-555 Chomranice 41, 42 Tropsztyn 271, 745, 770 Pieniñski zamek 701 Czarny Potok 45, 47 Wiatrowicki 271 Podole 576 Jakubkowice 56 Wietrznica 276 Przydonica 580 Jazowsko 60, 61 Witowice Dolne 277, 278, 279, 745, 769 Ro¿nów – koœció³ 599, 600 Krynica 63, 64 Zabrze¿ 279 Ro¿nów – zamek 188, 599, 601 £abowa – koœció³ 66 Zbyszyce 288-289 Rytro 192, 602 £¹cko 70, 71, 72, 73 Siedlce 195, 607 Milik 78 zbory Stary S¹cz – miasto 616, 617 Mochnaczka Ni¿na 79 Nowy S¹cz – ariañski 158 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 241 Muszyna 89, 90, 91, 92, 94, 96 Nowy S¹cz – ewangelicki 112, 116, 133, Têgoborze 255, 737 Muszynka 101 136, 150, 316, 317, 319, 320 Tropie 745, 746 Nawojowa 105, 106, 107 Stad³a 199-200, 344, 610-615 Wielog³owy 758 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Tropie 260 Witowice Dolne 277, 745 142, 143, 145 Wytrzyszczka 770 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- zegary Zbyszyce 241, 280, 289, 771 ta) 117, 120, 122, 123, 127, 128, £abowa 443 ¯eleŸnikowa 791 129, 130, 131, 148 Nowy S¹cz – ratusz 151 Nowy S¹cz (Kamienica) – ŒŒ. Wojciecha Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) wiêŸby dachowe i Jerzego 147 145 D¹brówka Polska 50 Piwniczna 162, 163 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Jakubkowice 56 Podegrodzie 167 618, 620, 621 Moszczenica Ni¿na 81 Podole 169, 170, 171, 172 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 218, Podole 169 PowroŸnik 174, 175 229, 240, 642, 643, 645 Przydonica 177 Przydonica 177, 178, 179, 180, 184 Zbyszyce 772-774 Ro¿nów 186 Roztoka Wielka 185 Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) Stary S¹cz – Œw. El¿biety (parafialny) zespo³y urbanistyczne 623 205, 206, 207, 210, 211, 212, 213, Muszyna 86-87, 96, 344, 457-467 Têgoborze-Just 256 618, 620 Nowy S¹cz 109-110, 150, 154 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 212, Piwniczna 161, 344 wirydarze 218, 222, 227, 239, 321, 332, 336 Stary S¹cz 202, 203, 204, 247 Stary S¹cz – klasztor franciszkanów 247, Têgoborze 31, 254 Tylicz 267, 344 248 Tropie 261, Stary S¹cz – klasztor klarysek 219, 229, Tylicz – koœció³ paraf. 268 znaleziska archeologiczne 236 Wielog³owy 273, 274, 764 Bia³a Woda 32 Zbyszyce 281, 285, 774-776 Che³miec 39 witra¿e Z³ockie 290 Czarny Potok 48 Jazowsko 61 ¯eleŸnikowa 292, 342 Gródek 53-54 Moszczenica Ni¿na 84-85, 345 Jasienna 58 Piwniczna 163 zamki i dwory obronne Maszkowice 76 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 236 Bia³a Woda 31, 254, 288 Michalczowa 77 Gródek 52-54 Muszynka 102 wyroby jubilerskie Jasienna 58 Naszacowice 104 Maszkowice 76 Koci (Kotczy) 271 Nawojowa 107 Nowy S¹cz – Œw. Ducha (norbertanie) Lemiesz 32, 65, 103 Nowy S¹cz – Œw. Ma³gorzaty (kolegia- 145 Maszkowice 69, 76 ta) 130 Stary S¹cz – Œw. Trójcy (klarysek) 214, Muszyna 87, 91, 97-100, 173, 474-475 Podole 173 216, 233, 238-239, 707-708 Naszacowice 103, 104 Rdziostów 184 Nawojowa 108 Ro¿nów 187 zacheusze Nowy S¹cz 112, 114, 115, 151, 156-160, Siedlce 197 Przydonica 179 314, 315, 320, 321, 344, 554-571 Stary S¹cz 201, 251 Pieniñski 234, 235 Zabrze¿ 279 zakrystie i skarbce Ro¿nów 185-186, 187-190, 271, 320, Barcice 28, 30, 312 321, 599, 601 Biegonice 33, 394-396 Rytro 30, 191-194, 251, 320, 321, 602- zestawili Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie Che³miec 38 606

381 382

W 2001 roku ukaza³ siê: Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rêkopisu Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, Muzeum Narodowe w Krako- wie, Kraków 2001, ss. 238, il. 172, ISBN 83-87312-72-X

Ksi¹¿ka wyró¿niona zosta³a Pierwsz¹ Nagrod¹ Miasta Jas³a za osi¹gniêcia w dziedzinie twórczoœci artystycznej i naukowej oraz upowszechniania kultury w roku 2001.

v

W 2005 roku ukaza³ siê: Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu kroœnieñ- skiego. Z rêkopisu Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, Muzeum Narodo- we w Krakowie, Kraków 2005, ss. 422, il. 253, ISBN 83- 87312-92-4

Ksi¹¿ka wyró¿niona zosta³a w roku 2007 przez Prezydenta Miasta Krosna nagrod¹ za osi¹gniêcia w dziedzinie kultury.

v

Recenzje: Jakub Lewicki, Inwentarz zabytków, „Spotkania z Zabytkami”, nr 11, listopad 2001, s. 8.

Jakub Lewicki, Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego, z rêkopisów Autora wydali i w³asnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków 2001, ISBN 83-87312-72-X, „Ochrona Zabytków”, R. 55, 2002, nr 1 (216), s. 110-112.

Agnieszka Skórska-Jarmusz, Stanis³awa Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego, oprac. i red. Piotr i Tadeusz £opatkiewiczowie, Kraków 2001. Wydawca: Muzeum Narodo- we w Krakowie, 237 ss., 103 ilustracje, „Rzeszowska Teka Konserwatorska”, t. 3-4, Rzeszów 2002, s. 232-237. ISBN 978–83–89424–71–6

Muzeum Narodowe w Krakowie