Xeberler N4.Pdf
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
АЗЯРБАЙЖАН МИЛЛИ ЕЛМЛЯР АКАДЕМИЙАСЫ НАХЧЫВАН БЮЛМЯСИ ISSN 2218-4791 ХЯБЯРЛЯР Тябият вя техники елмляр серийасы № 4 Нахчыван, “Tusi” – 201 6, Cild 12 1 Redaksiya heyəti: Akademik İ.M.Hacıyev (baş redaktor), kimya üzrə elmlər doktoru B.Z.Rzayev (məsul katib), Akademik T.H.Talıbov (baş redaktorun müavini), AMEA-nın müxbir üzvü V.A.Hüseynov , AMEA-nın müxbir üzvü M.M.Əhmədov , AMEA-nın müxbir üzvü Ə.S.Quliyev , AMEA-nın müxbir üzvü T.S.Məmmədov , AMEA-nın müxbir üzvü Ə.N.Nuriyev , AMEA-nın müxbir üzvü İ.X.Ələkbərov , AMEA-nın müxbir üzvü S.H.Məhərrəmov , fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru S.Ə.Həsənov (Rusiya), kimya üzrə elmlər doktoru, professor B.Baysal (Türkiyə), AMEA-nın müxbir üzvü Ə.D.Abbasov (baş redaktorun müavini), biologiya üzrə elmlər doktoru, professor Ə.Ş.İbrahimov , aqrar elmləri üzrə elmlər doktoru V.M.Quliyev , fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru Q.Ə.Həziyev . Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin “Xəbərlər”i, 2016, № 4, 320 s. Jurnal 25 noyabr 2004-cü il tarixdə Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçmişdir (şəhadətnamə № 1140) © “Tusi” nəşriyyatı, 2016 2 MÜNDƏRİCAT KİMYA Fizzə Məmmədova, Əliəddin Abbasov. Əlvan metal ionlarının kompleks- əmələgətirici ionitlərlə sorbsiyasının entalpiyasının hesablanması......................6 Bayram Rzayev, Turac Süleymanova. Müxtəlif tərkibli mis(I)tioarsenitlə- rin su və üzvi mühitdə sintezi.............................................................................14 Əhməd Qarayev. Darıdağ sürmə filizindən sürmə(III)sulfidin sublimasiya üsulu ilə alınması şəraitinin öyrənilməsi............................................................22 Qorxmaz Hüseynov . Etanol-su qarışığında mis(I)tiostannatların alınması şəraitinin tədqiqi.............................................................................................. ... 29 Günel Məmmədova. Təbii Naxçıvan mordenitinin əsas quruluş xüsusiyyətləri...38 Aliyə Rzayeva. Mis indium selenidin sintez şəraitinin araşdırılması................47 Nigar Babayeva. Ag 4MoS 5 tərkibli gümüş tiomolibdatın alınması..................51 Rafiq Quliyev. Qurğuşun sürmə selenidin hidrotermal sintezlə alınma şəraitinin öyrənilməsi.........................................................................................57 Mahnur Cəfərli. Diaion CR-11 və Dowex M-4195 ionitlərinin xelatəmələ- gətirmə xassələri.............................................................................................. .......63 BİOLOGİYA Tariyel Talıbov, Lamiyə Quliyeva. Naxçıvan Muxtar Respublikası florası üçün yeni növlər.................................................................................................70 Əliyar İbrahimov. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Zosima orien- talis Hoffm. ( Apiaceae ) bitkisinin yayılması, bioekoloji xüsusiyyətləri, sə- naye əhəmiyyəti və ehtiyatı................................................................................85 Varis Quliyev. Naxçıvan göycəsi sortunun bioloji xüsusiyyətləri....................92 Ənvər İbrahimov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının meşə ekosistemində yayılan ağac və kolların taksonomik təhlili......................................................100 Teyyub Paşayev. Nəbatat bağında becərilən bəzi ağac növlərinin bioekoloji xüsusiyyətləri....................................................................................................110 Pərviz Fətullayev. Naxçıvan Muxtar Respublikası şəraitində bərk buğda hib- ridlərinin biotik amillərə davamlığı və təsərrüfat xüsusiyyətlərinin tədqiqi....116 Ramiz Ələkbərov, Aydın Qənbərli. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasın- da yayılan Stachys L. cinsinə daxil olan Stachys Inflata Benth.-şişkin poruq növünün biomorfoloji, tibbi xüsusiyyətləri və fitokimyəvi analiz nəticələri.........124 Fatmaxanım Nəbiyeva. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində scrophu- lariaceae Juss. fəsiləsinin bəzi cinslərinə daxil olan perspektiv növlər və on- lardan səmərəli istifadə imkanları....................................................................130 Həmidə Seyidova. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Biçənək meşəsində yayılan Polyporaceae fəsiləsinin növləri.........................................................138 3 Zülfiyyə Salayeva. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında Aconitum L. və Adonis L. cinslərinə daxil olan növlərin bioekoloji xüsusiyyətləri.............145 Loğman Bayramov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında armud bitkisinin genofondu.........................................................................................................151 Orxan Bağırov. Naxçıvan Muxtar Respublikasında alça sortlarının genofon- dunun tədqiqi....................................................................................................157 Enzalə Novruzova. Naxçıvan Muxtar Respublikasının müxtəlif ekotopla- rında yayılan qıjılar..........................................................................................163 Seyfəli Qəhrəmanov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının sututarlarında çirklənmə indikatoru saprogen yosunların ilkin tədqiqinə dair........................168 Günel Seyidzadə. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında yayılan yabanı taxıl növlərinin ( Triticum L.) toplanılması, çoxaldılması və təbii zonalarına reintroduksiyası................................................................................................176 İbrahim Həsənov. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında yayılmış ətir- şahkimilər ( Geraniaseae adans) fəsiləsinə aid olan növlərin morfoloji və fay- dalı xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi....................................................................184 Surə Rəhimova. Cerasus microcarpa Boiss. (xirdameyvə albali) növünün fitokimyəvi tərkibinin tədqiqi...........................................................................193 Namiq Abbasov. Naxçıvan Muxtar Respublikası florasında Chrysaspis Desv. cinsinin müasir vəziyyəti və yem əhəmiyyəti........................................199 İsmayıl Məmmədov. Naxçıvan muxtar respublikasının müxtəlif ekoloji zonalarında qaramalda Eimeria növlərinin yayılma dinamikası......................206 Adil Əliyev, Namiq Mustafayev, Akif Bayramov, Tapdıq Məmmədov. Naxçıvan Muxtar Respublikası sututarlarının ixtiofaunası və Batabat su anbarının zooplanktonunun öyrənilməsinə dair............................................ ... 213 Arzu Məmmədov. Naxçıvan Muxtar Respublikasının azsaylı quru onurğa- lıları faunası......................................................................................................225 Mahir Məhərrəmov, Xalid Əliyev. Naxçıvan Muxtar Respublikasının par- laq arılarının ( Hymenoptera, Chrysidoidea, Chrysididae ) öyrənilməsinə dair...234 FİZİKA Məmməd Hüseynəliyev. Qurğuşun sulfid monokristallarının dielektrik xassələri və kritik nöqtələrinin təyini...............................................................240 Məhbub Kazımov. Səpilmiş işığın tədqiqi.....................................................247 Nazilə Mahmudova. Tablama yolu ilə Cu 2SNS 3 birləşməsindən nazik təbə- qənin alınması və onun tədqiqi.........................................................................251 COĞRAFİYA İlahə Seyidova. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində landşaft kompo- nentlərinin ekoloji vəziyyəti.............................................................................256 4 Qiyas Qurbanov. Şərur rayon kəhrizləri.........................................................261 İNFORMATİKA Vahid Əsgərov , Rövşən Bağırov . Su təsərrüfatı sistemlərinin optimallaş- dırılması alqoritmi............................................................................................266 ASTROFİZİKA Qulu Həziyev. Günəş və onun yerdəki həyata təsiri…......................... ..... ......273 Azad Məmmədli. Günəş sistemi ilə ulduz yaxınlaşması zamanı saturn orbi- tinin təkamülü haqqında......................................................... ... .................. ... ...281 Əlövsət Dadaşov. Böyük planetlərin periodik kometlərlə əlaqəsinin tədqiqi....293 Ruslan Məmmədov. Koyper cisimləri: Erida və Pluton.................................298 Ülvü Vəliyev, Nailə Qardaşbəyova. Müxtəlif diapazonda kosmik fon şüa- lanmasının tədqiqi..................................................................................... .... ....305 YUBİLEYLƏR VƏ XATİRƏLƏR Əhməd Qarayev. Bayram Rzayev – 75. Hər günü mənalı və faydalı keçən alim ömrü........................................................................................... .... ...........309 5 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİNİN XƏBƏRLƏRİ Təbiət və texniki elmlər seriyası, 2016, № 4 ИЗВЕСТИЯ НАХЧЫВАНСКОГО ОТДЕЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА Серия естественных и технических наук, 2016, № 4 PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES NAKHCHIVAN BRANCH OFFICE The series of natural and technical sciences, 2016, № 4 KİMYA ФИЗЗА МАМЕДОВА, АЛИАДДИН АББАСОВ Нахчыванское отделение НАН Азербайджана E-mail: ada.nat.res@ mail.ru ВЫЧИСЛЕНИЕ ЭНТАЛЬПИИ СОРБЦИИ ИОНОВ ЦВЕТНЫХ МЕТАЛЛОВ КОМПЛЕКСООБРАЗУЮЩИМИ ИОНИТАМИ Микрокалориметрическим методом определена энтальпия и исследована термо- кинетика сорбции Сu(II), Zn, Сd и Рb(II) ионов иминодиуксусными комплексообразую- щими полиамфолитами Amberlite IRC-748 и Diaion CR-11 в широкой области степени заполнения функциональных групп. Показана зависимость энергетики сорбции от сте- пени заполнения фазы ионита сорбируемыми ионами и от их природы. Изучена зави- симость теплового эффекта от времени сорбции, на основании чего определены коэф- фициенты внутренней диффузии. Ключевые слова: энтальпия, комплексообразующие иониты, ионы цветных