P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2005 Autorzy: Maciej Pikuła*, Jadwiga Kochanowska*, Anna Gabryś-Godlewska**, Aleksandra Dusza**, Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2005 Spis treści I. Wstę p (M. Pikuła, J. Kochanowska)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Pikuła, J. Kochanowska)...... 4 III. Budowa geologiczna (M. Pikuła, J. Kochanowska) ...... 7 IV. Złoż a kopalin (M. Pikuła, J. Kochanowska)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Pikuła, J. Kochanowska)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M. Pikuła, J. Kochanowska) ...... 14 VII. Warunki wodne (M. Pikuła, J. Kochanowska) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby (A. Dusza, A. Piaseczna) ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomasi-Morawiec)...... 22 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska) ...... 25 X. Warunki podłoża budowlanego (M. Pikuła, J. Kochanowska)...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Pikuła, J. Kochanowska) ...... 32 XII. Zabytki kultury (M. Pikuła, J. Kochanowska)...... 35 XIII. Podsumowanie (M. Pikuła, J. Kochanowska) ...... 36 XIV. Literatura...... 38

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Kotwasice Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Kotwasice Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2000 roku w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym „Polgeol” S.A. w Warszawie oddział w Łodzi (Osendowska, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania mapy geośrodowiskowej Polski (Instruk- cja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geo- chemii środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do opracowania treści mapy zbierano materiały w: Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicz- nego we Wrocławiu Proxima S.A., Wydziałach Rolnictwa i Środowiska Zamiejscowego Od- działu Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Koninie i Kaliszu, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatury w: Kaliszu i Koninie; Instytucie Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wielkopolskim Zarządzie Melioracji i Urządzeń Wodnych w Poznaniu oddział w Koninie, Starostwach Powiatowych w: Kaliszu, Turku i Koninie. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przy- rodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodaro- waniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ściśle związanej z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Kotwasice położony jest między 18o15’-18o30’ długości geograficznej wschodniej oraz pomiędzy 51o50’-52o00’ szerokości geograficznej północnej.

4 Pod względem administracyjnym arkusz Kotwasice położony jest w granicach woje- wództw: wielkopolskiego i łódzkiego. W obrębie województwa wielkopolskiego teren arkusza obejmuje powiaty: turecki i kaliski. W granicach powiatu tureckiego znajdują się frag- menty: miasta i gminy Turek; gmin: Malanów Tuliszków i Kawęczyn. Do powiat kaliskiego należą części gmin: Mycielin, Ceków Kolonia, Lisków i Koźminek a do powiatu sieradzkiego wycinek gminy Goszczanów. Jedynie południowo-wschodni fragment należy do powiatu sieradzkiego w województwie łódzkim. Pod względem fizyczno-geograficznym (Kondracki, 1998) teren arkusza należy do podprowincji Niziny Środkowopolskie, w obrębie której położony jest makroregion Nizina Południowowielkopolska (Fig. 1). Na obszarze arkusza znajdują się trzy mezoregiony. Naj- większą część arkusza – centralną i wschodnią zajmuje mezoregion Wysoczyzny Tureckiej. Zachodnia część przynależy do mezoregionu Równiny Rychwalskiej. Trzeci z mezoregionów – Wysoczyzna Kaliska zajmuje niewielką południowo-zachodnią część arkusza. Wysoczyzna Turecka cechuje się dużymi deniwelacjami terenu, występują tu wzgórza w formie ostańcowych wałów i garbów dochodzących do 60 m wysokości względnej. W obrębie form ostańcowych wyróżnia się biegnący od północnej granicy arkusza, wał o przebiegu prawie południkowym, osiągający ponad 20 km długości, znany w literaturze pod nazwą Wału Malanowskiego (Kotwasice na północy przez Malanów po Małgów na połu- dniowym wschodzie). Od południowego końca Wału odchodzi ku zachodowi łukowato wy- gięty porozcinany ciąg garbów. Najwyżej położone miejsce (190,7 m n.p.m.) występuje w obrębie wzgórz morenowych (na południe od Czachulca Starego). Powierzchnia wysoczyzny płaskiej rozciąga się na wysokość 120-140 m n.p.m. Pagórkowate formy marginalne to- warzyszą rozległym, podmokłym obniżeniom. Na uwagę zasługuje duży wał kemowy rozcią- gający się od Kuźnicy do okolic Pyczka w południowo zachodniej części arkusza. Długość wału wynosi 5 km, a szerokość osiąga miejscami 1 km. Nadbudowany jest on piaskami wy- dmowymi o miąższości 20-25 m, a jego wysokość dochodzi do 140,9 m n.p.m. (Mitlerska Góra). W rzeźbie omawianego terenu zaznaczają się również pagórki kemowe osiągające wysokość 15 m (161,3-175,7 m n.p.m.) występujące w okolicy Żdżenic, Marcjanowa i Swo- body (północny, zachodni i południowo-zachodni teren arkusza). Zachodnia części terenu arkusza, położona w obrębie Równiny Rychwalskiej i Wyso- czyzny Kaliskiej urozmaicona jest występowaniem pojedynczych wydm i pól wydmowych.

Fig. 1 Położenie arkusza Kotwasice na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 − granica mezoregionu Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Południowowielkopolska Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.12 – Wysoczyzna Kaliska, 318.13 – Dolina Konińska, 318.14 – Kotlina Kolska, 318.15 – Wysoczyzna Kłodawska, 318.16 – Równina Rychwalska, 318.17 – Wysoczyzna Turecka 318.18 – Kotlina Sieradzka, 318.19 – Wysoczyzna Łaska, 318.21 – Kotlina Grabowska

Długość poszczególnych wałów wydmowych osiąga od 4 km do 8 km, wysokości do- chodzą do 15 m. Najlepiej wykształcone wydmy znajdują się w północno-zachodnim rejonie arkusza (Danowce i Kazały Starej), na południowy wschód od drogi Malanów – Ceków (Ce- lestyny i Zimna Woda) oraz na południowym zachodzie (Plewnia Nowa). Omawiany teren leży w strefie klimatu umiarkowanego w regionie Środkowowielko- polskim, od południa przebiega mało wyraźna granica tego regionu z regionem Południowo-

6 wielkopolskim (Woś, 1999). Średnia temperatura roczna wynosi 7,5-8,0 C. Jest to obszar o najniższych opadach atmosferycznych w Polsce. Średnioroczny opad z wielolecia wynosi około 537 mm, przy średniej krajowej równej 635 mm. Przeważają wiatry z kierunków za- chodnich. Zwarte obszary lasów występują głównie w części zachodniej obszaru arkusza. Ich niewielkie kompleksy spotykane są również we wschodniej i północnej jego części. Lasy zajmują około 28 % powierzchni arkusza. Gatunkiem lasotwórczym jest sosna (75% udziału gatunkowego), a następnie: dąb, olsza, jesion, modrzew i świerk, który występuje tutaj poza granicami naturalnego zasięgu. Podstawową funkcją gospodarczą na obszarze arkusza jest rolnictwo. Głównym kierun- kiem produkcji rolnej jest uprawa zbóż i ziemniaków oraz hodowla trzody chlewnej i bydła. Grunty orne zajmują około 79% użytków rolnych, prawie 20% to użytki zielone, a niespełna 1% zajmują sady. Pod względem bonitacji gleb struktura gruntów rolnych kształtuje się niezbyt korzyst- nie. Przeważają gleby w klasach V i VI, niewielkie powierzchnie zajmują gleby III-IV klasy bonitacyjnej, rzadziej II. Zdecydowana większość to gleby pseudobielicowe i brunatne, sporadycznie występują czarne ziemie. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zlokalizowane są w dolinach Żabianki i mniejszych cieków oraz w podmokłych zagłębieniach terenu. Na terenie arkusza działalność gospodarczą prowadzą stosunkowo niewielkie zakłady przemysłowe: w Malanowie znajduje się fabryka mebli i akcesoriów ogrodowych, w Lisko- wie i Żychowie zlokalizowane są zakłady przemysłu spożywczo-przetwórczego. Przez obszar arkusza przebiegają następujące szlaki komunikacyjne: dwie drogi woje- wódzkie – Turek – Kalisz i Opatówek – Dąbrowa oraz szereg dróg lokalnych, łączących po- szczególne miejscowości. W obrębie arkusza nie ma sieci kolejowej.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Kotwasice opracowano na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kotwasice (Mańkowska, 1985) wraz z objaśnieniami (Mańkowska, Gogołek, 1988). Teren arkusza położony jest w granicach rozległej jednostki geologiczno-tektonicznej – kredowej niecki mogileńsko-łódzkiej (odcinek Gniezno – Łask). Oś niecki mogileńsko- łódzkiej przebiega około 3 km na północny-wschód od Turka, w kierunku północny zachód – południowy wschód.

7 Najstarszymi utworami na obszarze arkusza Kotwasice, rozpoznanymi wierceniami, są osady kampanu i mastrychtu (kreda górna) wykształcone jako wapienie i margle o miąższości około 240 m. Wyżej ległe osady paleogenu reprezentowane są przez oligoceńskie mułki z przerostami iłów oraz osady mioceńskie (neogen). Osady oligoceńskie, które były akumu- lowane na powierzchni utworów kredy w zbiornikach jeziornych wykształcone są jako ciem- noszare mułki. Miąższość ich jest niewielka, maksymalnie osiągają 15 m. Do utworów miocenu górnego należą: iły, mułki oraz piaski z cienkimi warstewkami węgla brunatnego. Mak- symalnie ich miąższość dochodzi do 30 m, przeciętnie zaś osiąga 10-15 m. Osady plioceńskie wykształcone w postaci mułków i iłów pstrych, leżących na utworach miocenu, mają miąż- szość dochodzącą do 25 m (rejon Morawina). Utwory czwartorzędowe (plejstocen, holocen) tworzą na obszarze arkusza zwartą po- krywę (Fig. 2). Największe miąższości utworów czwartorzędowych występują w środkowej i wschodniej części obszaru arkusza w strefie Wału Malanowskiego (85-90 m), a najmniejsze w części południowo-zachodniej w okolicy Morawina, Stępieszyna i Majerowszczyzny (20- 30 m). Na omawianym obszarze występują osady wszystkich zlodowaceń (południowo- środ- kowo- oraz północnopolskich) reprezentowane przez utwory akumulacji lodowcowej, wodno- lodowcowej i rzecznej w postaci glin zwałowych, iłów i mułków zastoiskowych, piasków i żwirów moren czołowych, kemów, osadów fluwioglacjalnych oraz utworów tarasów rzecznych. Osady zlodowaceń południowopolskich zachowały się w formie szczątkowej, gdyż zo- stały zniszczone przez późniejsze procesy denudacyjne i erozyjne. Należą do nich gliny zwa- łowe, budujące centralną część glacitektonicznego Wału Malanowskiego, w obrębie którego ich miąższość wynosi około 55 m. Poza obszarem Wału Malanowskiego miąższość glin zwa- łowych jest znacznie mniejsza i wynosi od 20 m do 30 m (okolice Morawina, Annopola, Jó- zefina). Do osadów zlodowaceń południowopolskich należą również piaski i żwiry wypełniają- ce rozległe i głębokie zagłębienia w powierzchni podłoża podczwartorzędowego. Maksymal- na ich miąższość wynosi 30 m. Do utworów zlodowaceń środkowopolskich należą dwa poziomy glin, rozdzielone kil- kumetrową warstwą piasków rzecznych i wodnolodowcowych. Ze zlodowaceniem Warty związane są pagóry moren czołowych zbudowane z piasków i żwirów, miejscami na glinach zwałowych, występujące w środkowej i południowo-zachodniej części arkusza, na obszarze Wału Malanowskiego, w okolicy: Malanowa, Miłaczewka, Niedźwiadów i Czachulca oraz Będziechowa, Dębniaków i Swobody. Utwory te zostały udokumentowane między innymi

8 w złożach „Młyny Miłaczewskie”, „Czachulec”, i „Dębniałki II”. Piaski, żwiry i mułki ke- mów występują głównie w części północnej w okolicy: Dziadowic, Popielarzy, Żdżenic i Ko- twasic. Tworzą one rozległe pagóry dochodzące do 15 m wysokości. Pokrywy piasków i żwi- rów wodnolodowcowych powszechnie występujące na omawianym terenie posiadają niewielkie miąższości (1,5-2,0 m), maksymalnie osiągają 10 m.

Fig. 2 Położenie arkusza Kotwasice na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd, holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej, 5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej; 7 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej stadiału głównego; zlodowacenia środkowopolskie: 8 – mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 9 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 10 – piaski i żwiry kemów, 11 – piaski i żwiry ozów, 12 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej wszystkich stadiałów oraz gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej, 13 – kry utworów starszych od czwartorzędu; Trzeciorzęd, neogen – miocen: 14 – iły, iłowce, piaski, lokalnie z wkładkami węgli brunatnych; Jura, jura górna: 15 – wapienie, margle, wapienie oolitowe i łupki margliste.

9 Zlodowacenia północnopolskie reprezentowane są przez piaszczyste osady rzeczne: piaski tarasów zalewowych Swędrni, Powy i Kiełbaski oraz ich dopływów, a także piaszczyste utwory eoliczne w formie wydm i pól wydmowych. Utwory te licznie występują w okolicach: Zygmuntówki, Feliksowa, Wygody, Krzyżówki i Paździerowic. Formy wydmowe znajdują się też na stokach Wału Malanowskiego oraz u jego podnóża, we wschodniej części obszaru w okolicy: Józefowa, Cisewa, Młynów Miłaczewskich i Żdżenic. Do osadów holocenu należą piaski, torfy i namuły występujące w dolinach rzek i zagłębieniach bezodpływowych.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Kotwasice udokumentowano 8 złóż kopalin (Przeniosło, red., 2004). Jest to niewielki fragment złoża kopaliny podstawowej – węgla brunatnego „Adamów- Soczewka Małgorzata” oraz złoża kopalin pospolitych (kruszywa naturalnego): „Grąbków”, „Młyny Miłaczewskie”, „Czachulec”, „Małgów”, „Józefów”, „Dębniaki II” i „Młyny Miła- czewskie II” (tabela 1). W północno-wschodniej części arkusza znajduje się niewielki fragment złoża węgla brunatnego „Adamów-Soczewka Małgorzata” udokumentowanego w kategorii C1+C2 (Sło- wik i in., 1966), które w przewadze położone jest w granicach sąsiedniego arkusza Dobra, dla którego sporządzono kartę złoża. Całkowita powierzchnia złoża wynosi 107,4 ha. Złoże to ma formę wydłużoną w kierunku wschód-zachód. Jej długość wynosi około 3 km, a szerokość waha się od 250 m do 500 m. Złoże tworzy jeden, płasko ułożony pokład węgla brunatnego o średniej miąższości w kategorii C1 – 4,51 m i 4,30 m w kategorii C2. W jego podłożu wy- stępują piaski, żwiry oraz iły podwęglowe miocenu. Nadkład o średniej grubości 29,40 m tworzą plioceńskie iły i piaski oraz osady czwartorzędowe wykształcone jako piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski pylaste oraz gliny morenowe. Złoże jest suche. Węgiel brunatny charakteryzuje się wartością opałową 9,885 MJ/kg i zawartością popiołu 23,48%. Należy on do węgli o niskiej zawartości siarki całkowitej (0,40%) i alkaliów (0,06%). Zawartość pra- smoły wynosi 10,57% co nie pozwala zaliczyć go do węgli wytlewnych. Na obszarze złoża występują gleby chronione (poza terenem arkusza), stąd uznano je za konfliktowe.

10 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Kategoria Stan Nr Wiek geologiczne Wydobycie Zastosowanie rozpozna- zagospodarowania Klasyfikacja złóż Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. t) kopaliny nia złoża konfliktowości na złoża kopaliny litologiczno- (tys. t) złoża mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2003 (Przeniosło, 2004) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Grąbków p Q 404 C2 N - Sd, Skb 4 A - Młyny Miłaczew- 2 p Q 702 C * Z 0 Sd 4 A - skie 1

3 Czachulec p Q 105 C1 N* - Sd, Skb 4 A -

4 Małgów p Q 366 C1 N* - Sd, Skb 4 A -

11 11 5 Józefów p Q 95 C1* Z 0 Skb 4 A -

6 Dębniałki II pż Q 44 C1 G** 0 Skb 4 A - Adamów-Soczewka 7 Wb M 5796 B, C , C N - E 2 B U Małgorzata* 1 2 Młyny Miłaczew- 8 pż Q 49 C G 5 Sd, Skb 4 A - skie II 1

Rubryka 2: * – złoże w większości położone na arkuszu Dobra Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, p – piaski, Wb – węgiel brunatny Rubryka 4: Q – czwartorzęd, M – miocen Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych: B, C1, C2; złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, * – złoże przygotowane do podjęcia eksploatacji, **– eksploatacja zaniechana w 2001 r. Rubryka 9: E – kopaliny energetyczne, kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10: złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym regionie, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: U – ogólna uciążliwość

We wschodniej części obszaru arkusza Kotwasice zlokalizowane są niewielkie złoża kruszywa naturalnego, które udokumentowane zostały w obrębie piasków, żwirów i głazów moren czołowych i moren martwego lodu zlodowaceń środkowopolskich, należących do osa- dów czwartorzędowych. Zalegają one pod niewielkim nadkładem gleby, piasków pylastych, gliniastych oraz gliny piaszczystej. Poza złożem Grąbków, które jest częściowo zawodnione pozostałe złoża są suche. Złoże piasków „Grąbków” położone w północno wschodniej części arkusza udokumentowano w kategorii C2 (Apanel, Foltyniewicz, 1989). Na wschód od Miłaczewka znajdują się złoża piasków: „Młyny Miłaczewskie” oraz piasków i żwirów „Młyny Miłaczewskie II”. Zło- że piasków „Młyny Miłaczewskie” zostało udokumentowane kartą rejestracyjną (Kroll, To- malak, 1980). Złoże piasków i żwirów „Młyny Miłaczewskie II” udokumentowano w kategorii C1 (Kugler 2001). Na południe od omówionych złóż znajduje się złoże piasków „Czachu- lec”, które udokumentowano w kategorii C1 (Materski, 1998). W południowo-wschodniej części arkusza w rejonie Strzałkowa położone są złoża: piasków: „Małgów” i „Józefów” oraz piasków i żwirów „Dębniałki II”. Złoże „Małgów” udokumentowano w kategorii C1 (Szusz- kiewicz, 1997), złoże „Józefów” – kartą rejestracyjną (Szapliński, 1990), a złoże piasków i żwirów „Dębniałki II” w kategorii C1 (Frankowski, Czarnecki, 2004). Parametry geologiczno-złożowe i jakościowe złóż kruszywa naturalnego ujęto w tabeli 2. Tabela 2 Parametry geologiczno-złożowe i jakościowe złóż kruszywa naturalnego Parametry geologiczno-złożowe Parametry jakościowe (wartości średnie) (wartości średnie) Nr Stosunek Zawartość złoża Powierzch grubości ziarn Zawartość Zastosowanie Nazwa złoża Miąższość Grubość na nia nadkładu do o średnicy pyłów kopaliny złoża nadkładu mapie miąższości poniżej 2 mineralnych (m) (m) (ha) złoża mm* (%) N:Z (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Grąbków 2,29 8,9 0,5 0,06 85,9 6,0 Skb, Sd Młyny 2 4,87 8,9 0,6 0,06 87,5 4,2 Skb, Sd Miłaczewskie 3 Czachulec 0,76 8,9 0,6 0,07 93,9 5,4 Skb, Sd 4 Małgów 2,65 8,02 0,86 0,11 82,5 1,26 Skb, Sd 5 Józefów 1,60 3,75 0,5 0,08 78,1 6,83 Skb 6 Dębniałki II 1,42 8,76 0,0 0,03 74,7 2,76 Skb Młyny 8 0,52 6,5 0,31 0,03 68,7 5,6 Skb, Sd Miłaczewskie II

Rubryka 1: p – piaski, pż – piaski i żwiry Rubryka 1: * - punkt piaskowy Rubryka 9: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe

12 Są to złoża małokonfliktowe z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego. Kon- fliktowość złóż uzgodniono z Geologiem Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Pozna- niu, Delegatury w Koninie i Kaliszu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Kotwasice eksploatowane jest jedynie złoże piasków i żwirów „Młyny Miłaczewskie II”. Użytkownikiem tego złoża jest Przedsiębiorstwo Produkcyjno- Handlowo-Usługowe Kubacki Jerzy z Malanowa, dla którego wydano koncesję na wydobywanie kopaliny, ważną do 2010 roku. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 0,55 ha, a terenu górniczego – 1,26 ha. Złoże udostępnione jest w wyrobisku stokowo-wgłębnym dwoma poziomami. Kopalina nie podlega przeróbce, do odbiorców przewożone jest transpor- tem samochodowym. Złoże „Małgów” zostało przygotowane do podjęcia eksploatacji (wykonano wkop udo- stępniający). W 2000 roku osoby fizyczne uzyskały koncesję ważną do 2010 roku, którą usta- nowiono obszar górniczy o powierzchni 2,92 ha, oraz teren górniczy zajmujący 4,09 ha. Eks- ploatacji dotychczas nie rozpoczęto. Koncesję w 1999 r. na eksploatację ze złoża „Czachulec”, ważną do 2009 roku, uzyska- ła osoba fizyczna. Obszar górniczy posiada powierzchnię 0,76 ha, a teren górniczy – 1,26 ha. Złoże nie jest eksploatowane. Przedsiębiorstwo Budownictwa Drogowego w Kaliszu posiadało koncesję na wydobycie kopaliny ze złoża „Młyny Miłaczewskie”, wydaną w 1992 roku. Eksploatacja została zaniechana w 1996 roku, a koncesja wygasła. Pozostało niezrekultywowane wyrobisko Złoże piasków i żwirów „Dębniałki II” było eksploatowane w latach 1999-2001 przez Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe „DANBUD” Józef Dancewicz z Emilia- nowa. Użytkownik zaniechał wydobycia z powodu złej jakości kopaliny, dlatego dalsza eksploatacja była nieuzasadniona (Frankowski, 2004). Koncesję na wydobycie kopaliny wyga- szono w 2005 roku. Prac rekultywacyjnych nie wykonano, a wyrobisko uległo naturalnej re- kultywacji roślinnością krzewiastą. Na złożu Józefów, w latach 1993-1996, prowadzona była niekoncesjonowana eksploatacja. Zasoby złoża zostały w znacznej mierze wyeksploatowane, a pozostałe wyrobisko nie zostało zrekultywowane. Na terenie arkusza Kotwasice W miejscowości Swoboda znajduje się zakład przeróbki kruszywa. Przeróbka polega na odsiewaniu frakcji żwirowej z piasków wydobywanych ze złoża „Swoboda 1”, położonego na sąsiednim arkuszu Koźminek.

13 Na terenie arkusza Kotwasice stwierdzono niekoncesjonowaną eksploatację kruszywa naturalnego w obrębie 14 wyrobisk Dla sześciu z nich, ze względu na większą skalę wydobycia, opracowano karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Kotwasice, na podstawie materiałów archiwalnych i wizji tereno- wej wyznaczono trzy obszary prognostyczne występowania kopalin oraz sześć perspekty- wicznych. Obszar prognostyczny nr I występowania piasków wytypowano w rejonie Dziadowic na podstawie wyników prac penetracyjnych (Bojanowska, Gawrońska, 1985). Kopalina zawiera średnio 96,2% ziarn o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy) oraz pyłów mineralnych średnio 7,2%. Powierzchnia wyznaczonego obszaru prognostycznego jest równa 25,75 ha. Pod nad- kładem o grubości około 0,3 m zalegają piaski różnoziarniste o średniej miąższości 8,0 m.

Zasoby w kategorii D1 wynoszą 3 723 tys. ton. Dwa obszary prognostyczne: nr II i III dla piasków i żwirów wyznaczono w rejonie

Dębniałek na podstawie orzeczenia z badań geologiczno-rozpoznawczych w kategorii C2 wy- konanego dla złoża kruszywa naturalnego Debniałki-Dębsko (Łucik, 1969). W obszarze nr II o powierzchni 11,2 ha stwierdzono występowanie piasków i żwirów o średnim punkcie piaskowym 71,5%. Występują one pod nadkładem złożonym z gleby o średniej grubości 0,3 m. Średnia miąższość kopaliny osiąga 4,85 m. Zasoby w kategorii D1 wynoszą 979 tys. ton. Na południe od tego obszaru znajduje się obszar prognostyczny nr III o powierzchni 5,55 ha. Występujące tutaj piaski i żwiry o średnim punkcie piaskowym 58,3 %. Kopalinę o średniej miąższości 6,3 przykrywa nadkład o średniej grubości 0,5 m. Zasoby w kategorii

D1 są równe 629 tys. ton. Kopalina z omawianych obszarów może znaleźć zastosowanie w budownictwie i dro- gownictwie (tabela 3). Obszary perspektywiczne występowania piasków w rejonach: Żdżenic, Paździerowic, Młynów Miłaczewskich i Czachulca Nowego wyznaczono na podstawie wyników ujętych w sprawozdaniu z prac penetracyjnych za złożami kruszywa naturalnego (Bojanowska, Gawrońska, 1985). Odwiercono w ich granicach 62 otwory, z czego 17 okazało się pozytyw- nymi. Na ich podstawie stwierdzono występowanie piasków o punkcie piaskowym około 80% i miąższości od 2,2 do 19,7 m, które zalegają pod nadkładem gleby i piasków pylastych o grubości od 0,3 do 1,0 m. Obszarów tych jednak nie zakwalifikowano jako prognostyczne

14 z uwagi na położenie w znacznej części na terenach leśnych i glebach wysokich klas bonita- cyjnych. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Numer Grubość Miąższość Zasoby w kompleksu Zastoso- obszaru Powierzchnia Rodzaj Parametry nadkładu kompleksu kategorii litologiczno- wanie na (ha) kopaliny jakościowe od-do surowcowego D surowcowe- 1 kopalin mapie (m) (m) (tys. ton) go 1 2 3 4 5 6 7 8 9

zaw. ziarn do o średnicy 2 mm – I 25,75 p Q śr. 96,2 % śr. 0,3 8,0 3 723 Skb, Sd zaw. pyłów mineralnych – śr. 7,2 % zaw. ziarn do o średnicy II 11,22 pż Q 2 mm – śr. 0,3 4,85 979 Skb, Sd śr. 71,5 %

zaw. ziarn do o średnicy III 5,55 pż Q 2 mm – śr. 0,5 6,3 629 Skb, Sd śr. 58,3 %

Rubryka 3: p – piaski, pż – piaski i żwiry Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe.

Obszar perspektywiczny piasków w okolicy Swobody wyznaczono na podstawie spra- wozdania z prac poszukiwawczych prowadzonych za piaskami i żwirami przydatnymi w budownictwie (Wróbel, 1963). Miąższość kopaliny wynosi od 10 m do 20 m, nadkład o grubo- ści około 0,1 m stanowi gleba. Badań jakościowych nie wykonywano. Kolejny obszar perspektywiczny piasków i żwirów wyznaczono w rejonie Stanisławy na podstawie mapy geologicznej i wizji przeprowadzonej w terenie. Znajdują się tutaj dwa punkty eksploatacji kopalin na lokalną skalę. Kopalina o miąższości od 4 m do 18 m występu- je pod niewielkim nadkładem gleby. Badań jakościowych również nie wykonywano. W południowo-zachodniej części arkusza prowadzone były prace poszukiwawcze za złożami węgla brunatnego, w ramach których wykonano 13 otworów badawczych (Czochal, Piwocka, 1986). Stwierdzono występowanie cienkich, nieprzekraczających 1 m warstw węgli brunatnych zalegających wśród piaszczysto-mułkowatych osadów miocenu. Obszar ten uzna-

15 no za negatywny, ze względu na małą miąższość węgli oraz na występowanie zaburzeń glaci- tektonicznych pogarszających warunki geologiczno-złożowe. Wyniki badań penetracyjnych wykonanych w celu udokumentowania złóż piasków i żwirów w okolicach: Deszna, Żdżenic-Gózd, Grąbkowa-Miłaczewka-Miłaczewa-Karolewa, Czachulca Nowego, Niedźwiadów i na północ od Młodzianowa również okazały się negatywne (Bojanowska, Gawrońska, 1985). Odwiercone otwory nie stwierdziły występowania piasków i żwirów. Rozpoznano jedynie piaski zapylone, piaski zaglinione oraz gliny piaszczyste. Do obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania dla piasków i żwirów włączono niewielki teren położony na północny-wschód od miejscowości Grąbków. Został on przeba- dany w trakcie dokumentowania złoża piasków „Grąbków”. Wykonano w nim 16 otworów, z czego 13 dało wyniki negatywne. Prace poszukiwawcze za złożami torfów wykonywane na dużych terenach w dolinach rzek dały wyniki negatywne i nie zostały zlokalizowane na terenie arkusza. Na obszarze arkusza Kotwasice nie wyznaczono obszarów prognostycznych dla torfów, gdyż nie zostały ujęte w potencjalnej bazie zasobowej (Zlokalizowanie…, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Teren objęty arkuszem Kotwasice jest położony w dorzeczu Warty. Wschodnią jego część zajmuje zlewnia Kiełbaski, która bierze swój początek w okolicy Paździerowic. Za- chodnią i południową część arkusza zajmują zlewnie dwóch największych cieków: Powy i Swędrni (Żabianki), które zbierają wody z około 2/3 omawianego obszaru. W granicach arkusza znajdują się ich górne odcinki wykorzystujące szerokie obniżenie dolinne w zachodniej, nieckowatej części omawianego terenu. Ponadto występuje tu wiele mniejszych cieków, które biorą przeważnie początek na stokach Wału Malanowskiego i wzgórz znajdujących się w południowo-zachodniej części omawianego terenu. Wszystkie cieki odwadniające zachod- nie stoki wspomnianego Wału Malanowskiego są dopływami Swędrni. Wiele cieków w swym górnym biegu ma uregulowane koryta. Przez omawiany teren przebiegają działy wodne trzeciego rzędu rozdzielające zlewnię Kiełbaski, Powy i Swędrni. Na terenie arkusza Kotwasice brak jest większych zbiorników wodnych. Jedynie w rejonie wsi Strzałkowo, Chrusty – Borki i Prażuchy - Jezioro znajdują się trzy niewielkie

16 jeziorka. Występują tutaj trzy źródła; na południe od Cisewa oraz w rejonie Przespolewa Pań- skiego i Kościelnego. Stan czystości cieków wodnych płynących w granicach obszaru arkusza badany był jedynie na rzece Strudze Tuliszkowskiej w roku 2001. Wody w tym punkcie uznano za poza- klasowe z uwagi na przekroczenie miana Coli (Pułyk, Tybiszewska (red.), 2002). Oceny jakości wód powierzchniowych dokonano zgodnie z przepisami obowiązującymi do grudnia 2003 r. (Rozporządzenie..., 2002).

2. Wody podziemne

Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych (Paczyński i in., 1993) teren arkusza Kotwasice położony jest w makroregionie centralnym, w regionie łódzkim. W granicach arkusza występują trzy użytkowe piętra wodonośne: czwartorzędowe, neo- geńskie i kredowe. Charakterystykę wymienionych pięter wodonośnych wykonano na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kotwasice wraz z tekstem objaśniającym (Kaczorowski, 2002). Piętro czwartorzędowe reprezentują poziomy wodonośne w strukturach występujących w układzie piętrowym: współczesne doliny rzeczne z poziomami tarasowymi (zachodnia i wschodnia część arkusza), równiny akumulacyjne (po zachodniej i wschodniej części Wału Malanowskiego) i wysoczyznowe – poziomy międzyglinowe, podglinowe i dolin kopalnych. Wody poziomu czwartorzędowego w obrębie współczesnych dolin rzecznych (doliny: Powy, Żabianki, Kiełbaski i Swędrni) wykazują bezpośredni kontakt z wodami powierzchniowymi. Występują w ośrodku piaszczystym i zalegają na głębokości od 0,76 m p.p.t. do 2,92 m p.p.t. (sporadycznie 5,21 m p.p.t.). Miąższość pierwszego poziomu wodonośnego waha się od 1,8 m do 33 m. Na obszarze, gdzie w wyniku erozji glin rozdzielających, powstało okno hydrogeologiczne łączące warstwy piaszczyste, pierwszy poziom wodonośny osiąga miąższość od 46 m do 59 m (rejon między Przespolewem a Celestynami). Na zachód i wschód od Wału Malanowskiego znajdują się głębsze poziomy wód czwar- torzędowych. Zalegają one na głębokości od 13 m do 50 m p.p.t. w tektonicznych rowach na osadach neogenu lub bezpośrednio na osadach kredy. Od wodonośnych utworów miocenu wody piętra czwartorzędowego oddzielone są cienką warstwą mułów plioceńskich. W centralnej i wschodniej części arkusza, niżej ległe czwartorzędowe utwory wodonośne łączą się we wspólny poziom z niżej ległymi utworami kredy. Wartość współczynnika filtracji piętra czwartorzędowego wynosi od 11,84 m/24 h do 29,98 m/24 h. Wydajność potencjalna studni piętra czwartorzędowego waha się od 30 m3/h

17 do 70 m3/h, a depresja od 1,7 m do 4,8 m. Kierunki spływu wód tego piętra są zróżnicowane, a generalnie spływ odbywa się z rejonu szczytów wałów morfologicznych do dolin rzecznych: Powy, Kiełbaski, Żabianki i Swędrni. Ze względu na dobry kontakt hydrauliczny z wodami powierzchniowymi, wody tego piętra niejednokrotnie wykazują niską jakość. Piętro wodonośne neogenu o znaczeniu użytkowym cechuje niewielkie rozprzestrzenie- nie. Wody tego piętra związane są z osadami piaszczystymi miocenu. Wodonośne osady miocenu występują w północno-zachodniej i południowo-zachodniej części arkusza na głęboko- ści około 40 m. Oddzielone są one od utworów wodonośnych kredy warstwą mułów i iłów mioceńskich o miąższości od 2 do 11 m. Miąższość piętra neogeńskiego wynosi od 7,1 m do 26,2 m, średnio 12,3 m. Współczynnik filtracji tego piętra kształtuje się od 5,16 m/24 h do 28,5 m/24 h. Kierunki spływu wód są zgodne z kierunkami w piętrze czwartorzędowym. Po- tencjalne wydajności studni wahają się od 30 m3/h do 70 m3/h, a depresja niespełna 10 m. Wody pięter czwartorzędowego i neogeńskiego charakteryzują podwyższone zawartości żelaza i manganu. Są to wody klas od I do III. Kredowe piętro wodonośne występuje na obszarze całego arkusza. Związane jest ono ze spękanymi, szczelinowatymi wapieniami i marglami kampanu i mastrychtu. Na utworach kredy przeważnie zalegają gliny czwartorzędowe lub iły i muły neogenu. Dlatego panują tutaj subartezyjskie lub artezyjskie warunki występowania wód podziemnych. Wodonośne utwory kredy występują na głębokościach od 20 m w północno wschodniej części arkusza do głębo- kości 130,5 m w zachodniej części obszaru. Współczynnik filtracji tego piętra wynosi od 1,14 m/24 h do 54,26 m/24 h. Zasilanie użytkowego poziomu wodonośnego górnokredowego i górnokredowo-czwartorzędowego odbywa się poprzez przesiąkanie wód z nadległych po- ziomów wodonośnych przez bardzo słabo przepuszczalne warstwy glin lub mułków, iłów. Depresje eksploatacyjne dla zatwierdzonych zasobów wynoszą od 0,3 m do 32,4 przy wydaj- nościach od 42 do ponad 120 m3/h. Wody piętra kredowego są średniotwarde i twarde. Mine- ralizacja wód wynosi od 236 mg/dm3 do 389 mg/dm3. Zawartość chlorków jest niska, a siar- czanów nie przekracza 50 mg/dm3. Niska jest również zawartość azotanów i azotynów. Duże zróżnicowanie wykazuje zawartość żelaza i manganu. Są to wody od I do III klasy. O zakwa- lifikowaniu do klasy II decyduje zawartość żelaza i manganu a do klasy III azotu azotynowe- go. W obrębie arkusza naniesiono 9 ujęć wód podziemnych. Są to ujęcia komunalne. Ujęcie czwartorzędowe zlokalizowane jest w Kotwasicach, a czwartorzędowo-kredowe w Cisewie. Pozostałe siedem ujęć eksploatuje wody z utworów kredowych, są one zlokalizowane w: Ci-

18 sewie, Malanowie, Czachulcu Starym, Kolonii Marcjanów, Strzałkowie, Morawianie i Li- skowie,. W przeważającej części arkusza, poza fragmentem południowym i zachodnim występu- je kredowy główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) Turek-Konin-Koło nr 151 (Klecz- kowski, 1990). W granicach tego zbiornika wydzielony został obszar najwyższej ochrony (ONO) wód podziemnych (Fig. 3). Zbiornik nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej. Na terenie omawianego arkusza nie było większych zalań powodziowych, które miały miejsce w 1997 r.

Fig. 3 Położenie arkusza Kotwasice na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym Numer, nazwa i wiek GZWP: 150 − Pradolina Warszawa-Berlin (Koło – Odra), czwartorzęd (Q), 151 – Turek Konin- Koło, kreda (K), 311 Zbiornik (QDK) rzeki Prosna, czwartorzęd (Q)

19 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 586-Kotwasice zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługo- walna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Pla- sma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Phi- lips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą ab- sorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem prze- pływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego In- stytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie mate- riałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

20 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości przeciętnych (median) w glebach w glebach na (median) obszarów Wartości dopuszczalne stężeń w glebie arkuszu 586- w glebach na niezabudowanych lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Kotwasice arkuszu 586- Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Kotwasice

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa <2 mm <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A 1) królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-7 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 5-40 14 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 12-61 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-2 1 3 Pb Ołów 50 100 600 6-11 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-<0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 586-Kotwasice 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 7 żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 7 tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wy- łączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowa- Hg Rtęć 7 mi, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nie- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru użytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 586-Kotwasice do poszczególnych grup zanie- z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków czyszczeń (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

21 Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza są niższe od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali wszystkie spośród badanych próbek spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne użytkowanie. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych.

22 Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 15 do około 38 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 25 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości dawek promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 40 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 28 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Kotwasice budują utwory o generalnie niskich i mało zróżnicowanych wartościach promieniowania gamma. Są to głównie gliny zwałowe, piaski, żwiry i głazy lodowcowe oraz utwory wodnolodowcowe (piaski i żwiry) z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. We wschodniej części arkusza znaczne powierzchnie zajmują plej- stoceńskie osady jeziorne (iły, mułki, piaski i kredy) oraz piaski eoliczne. W dolinie Prosny występują holoceńskie osady rzeczne (mułki, piaski i żwiry). Podrzędnie na badanym obszarze występują torfy. W profilu zachodnim, najniższe zarejestrowane wartości stężeń promieniowania gamma (około 15 nGy/h) związane są z piaskami eolicznymi oraz holoceńskimi osadami rzecznymi. W profilu wschodnim najniższymi wartościami stężeń (<20 nGy/h) ce- chują się piaski eoliczne i holoceńskie osady jeziorne. Dla pozostałych utworów (utwory lodowcowe, torfy) pomierzone dawki promieniowania są zazwyczaj wyższe (25-45 nGy/h). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo ni- skie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,1 do około 4,5 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wy- noszą od około 1,0 do około 5,5 kBq/m2.

23 Fig. 4 Zanieczyszczenia 4 Fig. 586W PROFIL ZACHODNI PROFIL WSCHODNI

rz Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza arkusza kilometrowej siatki opis - dnych

5761629 5751518

5760658

gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kotwasice (na osi osi (na Kotwasice arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb m 5750514 m 5759553

5749517 5758579

0 5 10 15 20 25 30 35 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h 24

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5761629 5751518

5760658 m 5750514 m 5759553

5749517 5758579

0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 kBq/m2 kBq/m2

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych zasad, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne; 2. tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 5; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Profile te przedstawiają budowę

25 geologiczną co najmniej do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej położonej pod utworami izolującymi. Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 . 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Kotwasice Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kaczorowski, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest cechą zmienną i syntetyzującą różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izo- lacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii terenu mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na arkuszu Kotwasice bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości: Malanów i Ceków,

26 − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie doliny Żabianki oraz jej dopływów oraz dna licznych dolin rzecznych, lokalnie wypełnio- nych osadami organicznymi (torfami, namułami), − obszary położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, terenów bagiennych i podmokłych, w tym łąk na gruntach pochodzenia organicznego, − zwarte obszary leśne o powierzchni powyżej 100 ha. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Wymienione tereny bezwzględnych wyłączeń pokrywają znaczne obszary arkusza zwłaszcza w centralnej, północno-zachodniej i wschodniej części arkusza. Poza tymi rejonami lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna. Preferowane do tego celu są jednak obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną (zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej - tabela 5). W obrębie omawianego arkusza rolę takiej warstwy spełniają słabo przepuszczalne gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego i zlodowaceń środkowopolskich. Gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego występują na omawianym terenie w formie nieregularnych płatów. Są one jednolicie wykształcone, silnie pylaste i mało zwarte. Zawierają domieszkę grubego piasku i nieliczne ziarna żwiru. W wielu miejscach, a szczególnie tam gdzie miąższość glin jest niewielka, są one w całości odwapnione (Mańkowska, Gogołek, 1988). Gliny zlodowaceń środkowopolskich występują na powierzchni terenu w pobliżu Malanowa, Miłaczewa, Kosmowa, Cekowa, Żychowa, Zakrzynia, Liskowa, Małgowa, Będziechowa, Gostynia i Skarżynia. Miąższość warstwy izolacyjnej jest bardzo zróżnicowana od kilku metrów, w miejscach gdzie gliny zwałowe przewarstwione są osadami piaszczystymi, do kilkudziesięciu metrów, tam gdzie gliny różnych zlodowaceń leżą na sobie bezpośrednio. W wielu miejscach omawiane gliny przykryte są młodszymi piaskami i żwirami wodno- lodowcowymi o miąższości do 2,5 m, stąd na terenach tych wyznaczono obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych. Natomiast w południowej części arkusza występują osady wodnomorenowe: przewarstwienia piasków i glin, które leżą na glinach zwałowych zlodowa- ceń środkowopolskich. Także te tereny uznano za posiadające zmienne właściwości izolacyj- ne i ewentualna lokalizacja w tych obszarach składowisk odpadów będzie się wiązała z ko- niecznością usunięcia przepuszczalnego nadkładu. Na większości obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk użytkowy poziom wodonośny występuje w utworach kredowych na głębokości większej niż 15 m. Wody w osadach czwartorzędowych mają użytkowy charakter jedynie w środkowej części arkusza

27 i pozostają one zazwyczaj w kontakcie hydraulicznym z poziomami głębszymi. Omawiane tereny charakteryzują się najczęściej niskim lub bardzo niskim stopniem zagrożenia wód podziemnych. Średni stopień zagrożenia wyznaczono w pobliżu Cekowa, ze względu na obec- ność licznych ognisk zanieczyszczeń. Na terenach położonych w pobliżu miejscowości Felik- sów i Celestyny, gdzie nie występują na powierzchni osady słabo przepuszczalne, istnieje wysoki stopień zagrożenia poziomów użytkowych, który jest wynikiem braku utworów izolacyjnych i płytkim (do 5 m) położeniem zwierciadła wód podziemnych. W tych rejonach lokalizacja składowisk odpadów, możliwa po zastosowaniu sztucznej bariery izolacyjnej, powinna być brana pod uwagę w ostateczności. W obrębie terenów niewyłączonych bezwzględnie z możliwości lokalizacji składowisk, w pobliżu miejscowości: Dziadowice, Malanów, Czechulec Stary, Marcjanów, Strzałków i Morawin istnieją ujęcia wód podziemnych o wydajności powyżej 25 m3/h. Ujęcia te mają wyznaczone strefy ochrony bezpośredniej, które w tej skali opracowania nie są możliwe do odwzorowania. Jednak lokalizacja składowisk odpadów w bliskim sąsiedztwie tych miejsc nie jest wskazana ze względu na ochronę wód podziemnych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wody podziemne, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają ultymatywnego charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służ- bami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabyt- ków oraz administracją geologiczną. Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w strefie 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie miejscowości: Malanów i Ceków. Z uwagi na ochronę wód podziemnych wytyczono tereny ograniczeń warunkowych w północnej i północno- wschodniej części arkusza gdzie występują strefy wysokiej i najwyższej ochrony wód podziemnych kredowego GZWP nr 151 Zbiornik Turek-Konin-Koło. Zbiornik ten nie ma jeszcze wykonanej dokumentacji hydrogeologicznej. Należy się jednak liczyć z faktem, że po jej wy- konaniu zasięg i zakres ochrony może ulec zmianie. W południowo-zachodniej części arkusza

28 występują ograniczenia warunkowe wynikające z położenia w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Dolina Rzeki Swędrni. Do terenów o warunkowych możliwościach lokalizacji składowisk włączono również rejon leżący w granicach obszaru prognostycznego dla złóż piasków czwartorzędowych w pobliżu wsi Popielarze. Dodatkowo, w przypadku typowania miejsca pod składowisko, należy brać również pod uwagę odległość od występującej w obrębie wyróżnionych RWU zabudowy na terenach wiej- skich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie omawianego arkusza są to liczne zabytki, obiekty sakralne, stanowiska archeologiczne i punktowe obiekty ochrony przyrody wyszczególnione na planszy A mapy. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na całym omawianym obszarze nie występują na powierzchni terenu ani płytko w pod- łożu (do 2,5 m) utwory ilaste o bardzo niskim współczynniku filtracji, które pozwoliłyby na lokalizację składowisk odpadów innych niż obojętne, bez konieczności stosowania dodatkowych zabezpieczeń w postaci sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Miejsca pod tego typu składowisko można szukać w centralnej części arkusza w pobli- żu miejscowości Przespolew gdzie w otworze wiertniczym na głębokości 2,5 m nawiercono iły piaszczyste o niedużej miąższości 4,5 m. Być może szczegółowe rozpoznanie tego terenu wykaże warunki dogodne dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż obojętne po usunię- ciu przepuszczalnego nadkładu. Na pozostałym obszarze lokalizacja takich składowisk będzie najprawdopodobniej wymagała zastosowania izolacji syntetycznych lub sztucznie stworzo- nych barier gruntowych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Za najkorzystniejsze dla lokalizacji składowisk odpadów, w obrębie omawianego arkusza, należy uznać tereny położone w części centralnej (rejon Miłaszew – Czachulec – Prze- spolew – Skarżyń), południowo-wschodniej (okolice Strzałkowa i Liskowa), południowej (okolice Zakrzyna) i północnej (okolice Dziadowic). W wymienionych rejonach występują największe miąższości warstw izolacyjnych (od około 30 do około 95 m) oraz brak jakich- kolwiek ograniczeń geośrodowiskowych, poza częścią centralną i północną. Dodatkowo na obszarach tych istnieje bardzo niski stopień zagrożenia użytkowego poziomu wodonośnego występującego w utworach kredowych. Jednak lokalizacja na wskazanych terenach składo- wisk odpadów innych niż obojętne będzie prawdopodobnie wymagała zastosowania zabez- pieczeń uzupełniających.

29 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza niezrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpa- dów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wy- konaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Na omawianym obszarze istnieją liczne odkrywki po eksploatacji piasków i żwirów. Występują one głównie we wschodniej części w pobliżu miejscowości: Dziadowice, Cisew Mały, Żdzenice, Strugi, Kaszyn, Rachowo, Targówka, Młyny Miłaczewskie, Dzierzbotki, Stary i Nowy Czachulec, Chrusty, Dębniałki, Czerwieniec i Młynisko. Wyrobiska znajdują się na obszarach pozbawionych naturalnej izolacji stąd ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowiska odpadów będzie wiązało się z wykonaniem zabezpieczeń dna i skarp wyrobisk przy użyciu izolacji syntetycznych lub stworzeniu dodatkowych barier gruntowych. Większość wyrobisk ma wyznaczone ograniczenia warunkowe wynikające z położenia w strefie wysokiej ochrony GZWP nr 151 oraz w pobliżu zwartej zabudowy mieszkaniowej. Nieliczne wyrobiska mają ograniczenia wynikające z sąsiedztwa chronionych obiektów przyrodniczych lub zabytków kultury. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

30 X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki geologiczno-inżynierskie obszaru arkusza Kotwasice określono z pominię- ciem: terenów leśnych i rolnych klas I-IVa oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego. W tak określonych granicach, analizą warunków podłoża objęto prawie połowę powierzchni arkusza. Wyróżniono obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki korzystne dla budownictwa posiadają obszary, gdzie występują grunty spoiste (zwarte, półzwarte i twardoplastyczne) oraz grunty niespoiste (średniozagęszczone i zagęsz- czone), na których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, nachylenie terenu nie przekracza 12% a woda gruntowa zalega głębiej niż 2 m od powierzchni terenu. Większe obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa występują na terenie Wału Malanowskiego two- rząc pas o południkowym przebiegu oraz w południowo-zachodniej części arkusza na obszarze wysoczyzny morenowej. Występują tam osady zlodowaceń środkowopolskich reprezentowane przez: skonsolidowane i słaboskonsolidowane gliny zwałowe, średniozagęszczone piaski i żwiry lodowcowe, piaski i żwiry moren czołowych i martwego lodu oraz osady zlo- dowaceń północnopolskich: mniej skonsolidowane gliny zwałowe i co najmniej średnioza- gęszczone piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski i żwiry lodowcowe. W obrębie Wału Ma- lanowskiego występują jednak zaburzenia glacitektoniczne, dlatego posadowienie obiektów budowlanych wymaga tu wykonania szczegółowych badań i opracowania dokumentacji geologiczno-inżynierskiej. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo charakteryzują obszary, gdzie znajdu- ją się grunty słabonośne (organiczne grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycz- nym, grunty niespoiste luźne) oraz takie, gdzie zwierciadło wody występuje na głębokości mniejszej niż 2 m od powierzchni terenu. Grunty słabonośne zalegają w dolinach rzecznych i obniżeniach terenu oraz stanowią je wydmy (piaski eoliczne). Są to holoceńskie grunty organiczne (torfy, namuły), luźne piaski rzeczne i eoliczne oraz mułki i piaski wodnolodowcowo-zastoiskowe. Na znacznej części tych terenów zwierciadło wody występuje płycej niż 2 m od powierzchni terenu, a niekiedy są to obszary podmokłe. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo zdecydowanie prze- ważają na terenie całego arkusza.

31 Tereny możliwe do zabudowy, o korzystnych warunkach podłoża budowlanego, zajmu- ją około 20% obszaru arkusza Kotwasice objętego analizą. Warunki niekorzystne panują na znacznie większym obszarze i stanowiącym około 80% analizowanej powierzchni arkusza.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Kotwasice dominuje krajobraz wiejski. Gleby chronione dla rolni- czego użytkowania (klas I-IVa) tworzą bardziej zwarte kompleksy o przebiegu południko- wym, we wschodniej i zachodniej części arkusza, zajmując około 10% jego powierzchni (na terenie „Wału Malanowskiego”). Łąki na glebach pochodzenia organicznego spotykane są w dolinach rzek i lokalnych obniżeniach terenu. Lasy zajmują głównie zachodnią część arkusza, mniejsze ich powierzchnie występują na wschodzie, południu i w centralnej części arkusza. Stanowią one około 28% omawianego obszaru. Niewielka południowo-zachodnia część obszaru arkusza zajmuje fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Rzeki Swędrni k/Kalisza”. Większa jego część znajduje się na arkuszach: Kalisz i Koźminek, a niewielka występuje również na terenie arkusza Stawi- szyn. Został on utworzony w 1991 roku, na powierzchni 5 000 ha, celem ochrony obszarów zbliżonych do naturalnego oraz zapewnienie społeczeństwu warunków do wypoczynku i tury- styki w środowisku o korzystnych walorach przyrodniczych. Na omawianym terenie występują 3 pomniki przyrody żywej. Drzewa pomnikowe re- prezentuje dąb szypułkowy znajdujący się w Nowych Prażuchach. Do pomników przyrody zaliczono również sasankę łąkową i podkolan biały występujące w Leśnictwie Cisew (pół- nocno-wschodnia część arkusza). Pomniki przyrody i użytki ekologiczne ujęto w tabeli nr 6. Liczną grupę obiektów podlegających ochronie tworzą użytki ekologiczne. Są to, niewielkie powierzchniowo (do 5 ha) ekosystemy mające znaczenie dla zachowania unikato- wych zasobów genowych i typów siedlisk takich jak: naturalne zbiorniki wodne, śródleśne „oczka wodne”, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska oraz wydmy. Według systemu ECONET (Liro, 1998) na terenie arkusza Krzywiń nie występują eu- ropejskie ostoje przyrody. Położenie arkusza Kotwasice na tle mapy systemu ECONET ilu- struje figura 5. Na obszarze arkusz nie znajdują się obszary chronione Europejska siecią Ekologiczną NATURA 2000. Obszary specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 zostały prawnie za- twierdzone rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obsza-

32 rów specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000. W przypadku specjalnej ochrony siedlisk ich lista została przesłana do Unii Europejskiej i obecnie jest na etapie uzgodnień. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Żdżenice Nadl. Turek Turek Pż - podkolan biały 1 P 1998 Leśnictwo Cisew turecki (0,30)* oddz. 213d Kowale Księże Nadl. Turek Turek Pż - sasanka łąkowa 2 P 1998 Leśnictwo Cisew turecki (0,15)* oddz. 231f Ceków Kolonia 3 P Prażuchy Nowe 1980 Pż-dąb szypułkowy kaliski Smaszew Tuliszków Łąka śródleśna 4 U 1997 oddz. 204c turecki (0,93) Dziadowice Fol. Malanów Łąką śródleśna 5 U 1998 oddz. 193f turecki (1,42) Smaszew Tuliszków Bagno 6 U 1997 oddz. 210ax turecki (0,18) Dziadowice Malanów Oczko wodne 7 U 1997 oddz. 186f turecki (0,05) Żdżenice Malanów Bagno 8 U 1998 oddz. 235a turecki (0,59) Żdżenice Malanów Torfowisko 9 U 1998 oddz. 235a turecki (0,07) Bibijanna Malanów Wydma 10 U 1998 oddz. 265d turecki (0,17) Bibijanna Malanów Wydma 11 U 1998 oddz. 265 m turecki (0,20) Cisew Turek Oczko wodne 12 U 1997 oddz. 225b turecki (0,14) Żdżenice Turek Łąka śródleśna 13 U 1998 oddz. 235d Turek (1,0) Kowale Książe Turek Łąka śródleśna 14 U 1998 oddz. 234h turecki (3,33) Zygmuntówek Malanów Wydma 15 U 1998 oddz. 278j turecki (0,05) Zygmuntówek Malanów Wydma 16 U 1998 oddz. 278d turecki (3,0) Młyny Miłaczewskie Malanów Źródliska 17 U 1997 oddz. 250ab turecki (1,0) Rachowa Maków Oczko wodne 18 U 1997 oddz. 258d Turek (0,16) Rachowa Malanów Łąką śródleśna 19 U 1998 oddz. 256c Turek (0,20) Rachowa Malanów Łąką śródleśna 20 U 1998 oddz. 258d turecki (0,60) Rachowa Malanów Łąką śródleśna 21 U 1998 oddz. 258f turecki (0,50)

1 2 3 4 5 6 Rachowa Malanów Łąką śródleśna 22 U 1998 oddz. 258c turecki (0,85) Miłaczew Malanów Łąką śródleśna 23 U 1998 oddz. 255b turecki (0,17) Młyny Miłaczewskie Malanów Źródlisko 24 U 1998 oddz. 250d turecki (0,30) Młyny Miłaczewskie Malanów Źródlisko 25 U 1998 oddz. 250h turecki (2,08) Młyny Miłaczewskie Malanów Źródlisko 26 U 1998 oddz. 247o turecki (0,97) Poroże Malanów Wydma 27 U 1998 oddz. 260g turecki (0,30) Poroże Malanów Oczko wodne 28 U 1998 oddz. 259i turecki (0,10) Młyny Miłaczewskie Malanów Łąka śródleśna 29 U 1998 oddz. 248j turecki (0,34) Młyny Miłaczewskie Malanów Oczko wodne 30 U 1998 oddz. 244a turecki (0,05) Czachulec Kawęczyn Oczko wodne 31 U 1998 oddz. 250Ah turecki (0,45) Młyny Miłaczewskie Malanów Oczko wodne 32 U 1998 oddz. 246a turecki (0,05) Młyny Miłaczewskie Malanów Źródlisko 33 U 1998 oddz. 250c turecki (0,28) Celestyny Malanów Skarpa 34 U 1998 oddz. 294l turecki (0,40) Celestyny Malanów Oczko wodne 35 U 1998 oddz. 294f turecki (0,10) Celestyny Malanów Oczko wodne 36 U 1998 oddz. 261 m turecki (0,05) Poroże Malanów Bagno 37 U 1997 oddz. 263x turecki (0,80) Poroże Malanów Bagno 38 U 1997 oddz. 263y turecki (0,12) Poroże Malanów Torfowisko 39 U 1997 oddz. 268f turecki (0,47) Poroże Malanów Bagno 40 U 1997 oddz. 263z turecki (0,47) Czachulec Kawęczyn Łąką śródleśna 41 U 1998 oddz. 250Ak turecki (0,45) Czachulec Kawęczyn Wydma 42 U 1998 oddz. 250Aa turecki (1,0) Żdżary Kawęczyn Bagno 43 U 1998 oddz. 227i turecki (0,10) Turkowice Kawęczyn Bagno 44 U 1998 oddz. 233d turecki (0,20)

Rubryka 2: P − pomnik przyrody, U − użytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż − żywej, * – powierzchnia zajmowana przez dany gatunek

Fig. 5 Położenie arkusza Kotwasice na tle systemów ECONET wg Liro (1998) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 19M – Doliny Środkowej War- ty; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numery i nazwa: 37k – Prosny, 38k – Sieradzki Warty

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Kotwasice stanowiska archeologiczne występują dość licznie, głównie w centralnej i południowej jego części. Na jego terenie zaznaczono stanowiska o du- żej wartości poznawczej. Osadnictwo na tym obszarze rozwijało się już w mezolicie (środkowa epoka kamienia). Świadczą o tym, między innymi, pozostałości obozowisk w okolicach Przespolewa Pańskie- go. Rozwój osadnictwa na tym terenie przypada na epokę brązu i wczesny okres epoki żelaza

35 (kultura łużycka). Ślady osad odkryto w: Grabku, Dąbrowicach, Młyńsku, Koloni Szadek i Nadzierzy. W rejonie miejscowości Morawin znajduje się cmentarzysko przynależne do kultury łużyckiej. Równie liczne są znaleziska świadczące o osadnictwie w czasie epoki żela- za (kultura przeworska – okresy: późny lateński i rzymski). Ślady osad związanych z kulturą przeworską znaleziono w: Żychowie, Morawinie, Młyńsku, Koloni Kosmów, Koloni Szadek, Szadku i Plewni. W Cekowie ochroną konserwatorską objęto grodzisko wczesnośrednio- wieczne. Pozostałości dworów późnośredniowiecznych położone są w: Żychowie (dwór obronny) i Dworze (koło Strzałkowa – XV-XVII wieczny dwór na kopcu, wpisany do rejestru zabytków). W Szadku natrafiono na ślady osady późnośredniowiecznej (kultura polska). W granicach omawianego arkusza znajdują się zabytkowe obiekty sakralne, architekto- niczne, zabytki techniki i zespoły dworsko-parkowe. Jednym z najciekawszych obiektów jest drewniany kościół w Malanowie z 1716 r. przebudowany 1813 r. wraz z zabytkową dzwonni- cą i organistówką. Zabytkowe kościoły są zlokalizowane w: Kosmowie (XIX w.), Przespole- wie (XIX w.) i Strzałkowie (XX w.). Do obiektów o charakterze sakralnym ze względu na duże walory artystyczne (przykład metaloplastyki) zaliczono również nagrobek Tekli Kle- czyńskiej z początku XX wiecznego wieku, znajdujący się na cmentarzu parafialnym w Li- skowie. Do zabytkowych obiektów techniki należą XIX-wieczne wiatraki koźlaki znajdujące się w: Żdżenicach, Miłaczewku i Marcjanowie. Ochroną konserwatorską objęty jest również zespół dworsko-parkowy w Żdżarach (XIX w.), park wiejski w Morawianie (XIX w.), budynek poczty i stajni pocztowej w Ceko- wie (XIX-XX w.), zajazd w Malanowie (XIX w.) oraz budynek szkoły w Liskowie z XX wieku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Kotwasice znajduje się w granicach dwóch województw łódzkiego i wielkopolskiego. Podstawę gospodarki tego terenu stanowi rolnictwo indywidualne i mało obszarowe. Związany z nim przemysł spożywczo-przetwórczy funkcjonuje na niewielką skalę. Przyszłość rolnictwa wiąże się z powiększeniem gospodarstw, w ich specjalizacji i tworzeniu grup pro- ducenckich. Teren arkusza nie należy do atrakcyjnych pod względem turystycznym. Głównym jego walorem jest brak zakładów przemysłowych znacznie zanieczyszczających środowisko i urozmaicona morfologia terenu. Lasy zajmują około 28% powierzchni omawianego arkusza,

36 a niska bonitacja gleb będzie sprzyjać zalesianiu dalszych terenów w przyszłości. Usługi związane z rekreacją i wypoczynkiem są tutaj słabo rozwinięte. Jednym z niewielu, pozytyw- nym przykładem jest ośrodek agroturystyczny w Wygodzie, gdzie nieczynne wyrobisko po eksploatacji piasku zaadoptowano do celów turystyczno-rekreacyjnych. W obrębie arkusza udokumentowano wiele małych, na lokalne potrzeby złóż kruszywa naturalnego. Złoże węgla brunatnego „Adamów-Soczewka Małgorzata” w większości poło- żone jest na arkuszu sąsiednim i nie ma większego znaczenia gospodarczego dla tego rejonu. Wydobywanie kruszywa naturalnego prowadzone jest w złożu „Młyny Miłaczewskie II” oraz w kilku punktach bez koncesji, co zaspokaja w minimalnym stopniu zapotrzebowanie lokal- nego przemysłu budowlanego i drogowego. Obszary prognostyczne i perspektywiczne wyznaczono dla piasków oraz piasków i żwi- rów. Nie zajmują one dużych powierzchni. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania nie ma podstaw do większego poszerzenia bazy zasobowej. W granicach arkusza określono obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo zdecydowanie przeważają na terenie objętym oceną warunków podłoża budowlanego. Na terenie arkusza Kotwasice znaczenie użytkowe mają piętra wodonośne: czwartorzę- dowe, neogeńskie i kredowe. W jego granicach zaznaczono: ujęcie wód piętra czwartorzędo- wego, czwartorzędowo-kredowe i siedem piętra kredowego. Tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują głównie we wschodniej i południowej części arkusza, gdzie na powierzchni terenu odsłaniają się słabo przepuszczalne gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich lub zlodowacenia północnopolskiego, które stanowić mogą podłoże dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych. Najkorzystniejsze warunki dla lokalizacji składowisk, ze względu na największe miąższości utworów słabo przepuszczalnych, brak ograniczeń geośrodowisko- wych oraz bardzo niski stopień zagrożenia użytkowych poziomów wodonośnych występują w części centralnej, południowo-wschodniej i północno-środkowej. Miejsca pod składowisko odpadów innych niż obojętne, w tym komunalnych, można szukać w centralnej części arkusza w pobliżu miejscowości Przespolew gdzie w otworze wiertniczym na głębokości 2,5 m nawiercono iły piaszczyste o niedużej miąższości 4,5 m. Być może szczegółowe rozpoznanie tego terenu wykaże warunki dogodne dla lokalizacji składowisk odpadów innych niż obojętne po usunięciu przepuszczalnego nadkładu. Na pozo- stałym terenie lokalizacja składowisk tego typu będzie wymagała zastosowania uzupełniającej izolacji syntetycznej.

37 XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 – Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden.

APANEL M. FOLTYNIEWICZ W., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C2 złoża kruszywa naturalnego „GRĄBKÓW”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. BOJANOWSKA H., GAWROŃSKA J., 1985 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych na terenie woj. konińskiego (rejon Żdżenice – Kol. Młodzianów, Dziadowice). Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Koninie. CZOCHAL S., PIWOCKA K., 1986 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych węgla brunatnego w rejonie konińskim rejon MORAWIN. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. FRANKOWSKI R. CZARNECKI L., 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

(dodatek rozliczeniowy) w kategorii C1 kruszywa naturalnego (piaszczysto- żwirowego) „Dębniałki II” Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Woje- wódzkiego Delegatura w Kaliszu. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOROWSKI Z., 2002 – Mapa hydrogeologiczna polski w skali 1: 50 000 arkusz Kotwa- sice (0586) Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KROLL D., TOMALAK E. 1980, – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Młyny Miłaczewskie” dla potrzeb drogownictwa. Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Koninie

KUGLER A., 2001 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego (piasku ze żwirem) „Młyny Miłaczewskie II” Archiwum Starostwa Po- wiatowego w Turku LIRO A. (red), 1998 − Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa.

38 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

ŁUCIK J., 1969 – Orzeczenie z badań geologiczno-rozpoznawczych w kategorii C2 na złożu kruszywa naturalnego Dębniałki-Debsko. Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Koninie MAŃKOWSKA A., 1985 – Szczegółowa Mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kotwasice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAŃKOWSKA A., GOGOŁEK W., 1988 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologiczne Polski w skali 1:50 000, arkusz Kotwasice.

MATERSKI J., 1998 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Czachulec”, Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Woje- wódzkiego Delegatura w Koninie OSENDOWSKA E., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Kotwasice (586) oraz objaśnienia. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. i in., 1993 – Atlas hydrogeologiczny polski 1: 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., (red.), 2004 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31 XII 2003 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PUŁYK M., TYBISZEWSKA E., (red.), 2002 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2001. Inspekcja Ochrony Środowiska, WIOŚ, Poznań. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., (red), 1986 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol., Wydaw- nictwa Geologiczne, Warszawa. SŁOWIK Z., SZYLAGYI B., KŁODNICKI A., 1966 – Kompleksowa aktualizacja dokumen-

tacji geologicznej złoża węgla brunatnego „Adamów” w kategorii B+C1+C2 w miej- scowości Józefina i Przykona. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZAPLIŃSKI A., 1990 – Karta rejestracyjna złoża naturalnego „Józefów”. Archiwum Geo- logiczne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Kaliszu

SZUSZKIEWICZ K., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Małgów” Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Kaliszu WOŚ A., 1999 – Klimat Polski, PWN, Warszawa.

39 WRÓBEL J., 1963 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za pospółka budowlaną (rejon Swoboda k/Liskowa). Archiwum Geologiczne Wielkopolskiego Urzędu Wojewódz- kiego Delegatura w Kaliszu ZLOKALIZOWANIE i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska, 1996 – Instytut Melioracji i Użytków Zielo- nych, Falenty.