Arkusz DRYGAŁY (182)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autor: Alina Jasi ńska*, Dorota Janica*, Marta śach*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Jerzy Król***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Groszkowskiego 5/52, 03-475 Warszawa

** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 4 III. Budowa geologiczna – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 14 VII. Warunki wodne...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 16 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby – P. Kwecko ...... 18 2. Osady – I. Bojakowska ...... 21 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 24 IX. Składowanie odpadów – J. Król ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 34 XII. Zabytki kultury – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach ...... 40 XIII. Podsumowanie – A. Jasi ńska, D. Janica, M. śach, J. Król ...... 41 XIV. Literatura ...... 42

I. Wst ęp

Arkusz Drygały Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wyko- nany w Kancelarii-Środowiska Sp. z o. o. (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geolo- gicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicz- nym „PROXIMA” SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Drygały Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2006 roku w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (Marszałek, 2006). Niniej- sze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Pol- ski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje przedstawione na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Informacje niezb ędne do wykonania mapy zebrano w Urzędzie Marszałkowskim Wo- jewództwa Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Śro- dowiska w Olsztynie, starostwach powiatowych w Piszu i Ełku, w urz ędach gmin, w Central- nym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz w Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Glebo- znawstwa w Puławach. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzo- nym w sierpniu 2011 roku. Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Drygały znajduje si ę pomi ędzy 22 °00’ a 22 °15’ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53 °40’ a 53 °50’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie cały teren poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim w powiecie piskim gminy Biała Piska i Orzysz oraz w powiecie ełckim – gminy Ełk, Prostki i Stare Juchy. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2002), cały obszar arkusza poło Ŝony jest w podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie, w makroregionie Pojezierze Mazurskie. Cz ęść północna, wschodnia oraz południowo-wschodnia połoŜona jest w obr ębie mezoregionu Pojezierze Ełckie, natomiast zachodnia i środkowa cz ęść nale Ŝy do mezoregionu Równina Mazurska (fig. 1). Pojezierze Ełckie wyró Ŝnia si ę silnie urozmaicon ą rze źbą powierzchni terenu, powstałą w okresie fazy pomorskiej zlodowacenia wisły. Charakterystyczne s ą bardzo liczne wzgórza morenowe, kemy i ozy oraz jeziora rynnowe. Najwy Ŝszym wzniesieniem jest Góra Chojnicz- ka (189,3 m n.p.m.), natomiast najni Ŝej poło Ŝonym miejscem jest dolina rzeki Świ ęcek w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza (115,8 m n.p.m.), b ędącej ju Ŝ cz ęś ci ą Równiny Ma- zurskiej, któr ą tworz ą płaskie i rozległe równiny sandrowe, powstałe na przedpolu strefy mar- ginalnej ostatniego zlodowacenia. Opisywany obszar znajduje si ę w mazursko-białostockim regionie klimatycznym. Wielko ść średnich opadów rocznych zmienia si ę w granicach 550–600 mm, a opad stały stanowi od 14% do 16% opadu rocznego. Średnia roczna temperatura wynosi 6,5–7°C. Tempe- ratura równa lub mniejsza od 0 °C utrzymuje si ę średnio od 90 do 100 dni w roku (Stachy red., 1987).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Drygały na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionów

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie: makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.86 – Pojezierza Ełckie, 842.87 – Równina Mazurska, Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: makroregion: Nizina Północnopodlaska, mezoregiony: 843.31 – Wysoczyzna Kolne ńska, 843.32 – Kotlina Biebrza ńska

Lasy zajmuj ą około 25% powierzchni terenu. Du Ŝy kompleks poło Ŝony jest w zachodniej i środkowej cz ęś ci (obszar równiny sandrowej) badanego obszaru. Nieco mniejsze powierzchnie pokryte lasami wyst ępuj ą w obr ębie Wzgórz Dybowskich (okolice Pogorzeli Wielkiej i Ro Ŝyńska Wielkiego). Drzewostan stanowi ą głównie sosna z domieszk ą świerka i brzozy. Północn ą, wschodni ą i południow ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych I–IVa. S ą to najcz ęś ciej gleby brunatne wła ściwe przewa Ŝnie na glinach zwałowych, brunatne wyługowane oraz pseudobielicowe na piaskach gliniastych. Na obszarach zalesionych przewa Ŝaj ą gleby piaskowe, szczerki bielicowe oraz torfowiskowe.

Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą niewielkie obszary. S ą to rejony na południe i wschód od Nitek oraz niewielkie obszary poło Ŝone w północnej, wschodniej i po- łudniowej cz ęś ci terenu. Obszar arkusza Drygały obejmuje teren typowo rolniczy, predysponowany do rozwoju turystyki z uwagi na doskonałe warunki naturalne w postaci lasów oraz liczne jeziora. Wiod ą- cą funkcj ę w rozwoju regionu pełni rolnictwo rozwijaj ące si ę na bazie gospodarstw indywi- dualnych (hodowla trzody chlewnej i bydła oraz uprawy zbo Ŝowe i pastewne). Główne za- siewy stanowi ą zbo Ŝa, ziemniaki oraz ro śliny pastewne. Środkowo-zachodni ą cze ść arkusza zajmuje jeden z najwi ększych w Polsce poligonów wojskowych o powierzchni ok. 20 tys. ha. W centralnej jego cz ęś ci znajduje si ę osada wojskowa Bemowo Piskie, w której mie ści si ę O środek Szkolenia Poligonowego Wojsk L ądo- wych Orzysz. Najwi ększ ą miejscowo ści ą s ą Drygały licz ące ok. 1,7 tys. mieszka ńców, w których znajduje si ę tartak nale Ŝą cy do firmy „Holzwerk” Sp. z o.o. w Warszawie. Sie ć drogowa jest słabo rozwini ęta. Północn ą cz ęść badanego obszaru przecina droga krajowa nr 16 ł ącz ąca Olsztyn z Augustowem. Mniejsze znaczenie ma droga nr 667 ł ącz ąca Biał ą Pisk ą przez Drygały z Now ą Wsi ą Ełck ą. Wi ększo ść miejscowo ści ma poł ączenie lo- kalnymi drogami z siedzibami gmin. Przez omawiany obszar przebiegaj ą dwa szlaki kolejo- we: z Orzysza do Ełku oraz ze Szczytna przez Pisz, Drygały, Bajtkowo do Ełku. W Bemowie Piskim znajduje si ę mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ścieków.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą charakteryzowanego obszaru przedstawiono na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Drygały wraz z obja śnieniami tekstowymi (Lisicki, Rychel, 2000, 2006). Obszar arkusza jest poło Ŝony w obr ębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropej- skiej, na obszarze wyniesienia mazursko-suwalskiego. Najstarsze utwory nawiercone na terenie arkusza to utwory eocenu o mi ąŜszo ści około 70 m, reprezentowane przez osady akumulacji morskiej, głównie piaski kwarcowo-glauko- nitowe, miejscami mułki i iły z glaukonitem. Wy Ŝej le Ŝą ce sady oligocenu wykształcone s ą w postaci piasków kwarcowych i mułków, miejscami z substancj ą w ęglistą, opisane w okolicy Mostołtów i Jebramek. Mi ąŜ szo ść ich jest niewielka i wynosi od 6 do 11 m.

Osadów neoge ńskich nie udokumentowano w otworach kartograficznych na omawianym terenie. Stwierdzono je na północ od arkusza i reprezentowane są one przez mioce ńskie piaski kwarcowe z wkładkami mułków w ęglistych. Cały obszar arkusza Drygały pokryty jest grub ą warstw ą osadów czwartorz ędowych, których mi ąŜ szo ść wynosi 150–180 m, miejscami dochodz ąc do 200 m (fig. 2). Z okresu zlodowacenia najstarszego (narwi) pochodzą piaski wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz iły zastoiskowe o ł ącznej mi ąŜ szo ści od 9,6 do 16,5 m. W czasie interglacjału augustowskiego trwała akumulacja piasków i Ŝwirów rzecznych i rzeczno-peryglacjalnych, miejscami mułków i iłów jeziornych. Zlodowacenia południowopolskie (stadiał górny nidy, stadiał górny sanu 1 oraz dolny sanu 2) reprezentowane s ą przez trzy poziomy glin zwałowych rozdzielone piaskami i Ŝwira- mi wodnolodowcowymi, mułkami i iłami zastoiskowymi, iłami i mułkami jeziornymi oraz czerwonymi iłami jeziorno-peryglacjalnymi. Łączna mi ąŜ szo ść utworów zlodowace ń połu- dniowopolskich wynosi od 15 do 40 m. Osady zlodowacenia liwca reprezentowane s ą głównie przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski i mułki zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Mi ąŜ szo ść ich jest zmienna i miejscami przekracza 40 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty) reprezentowane s ą przez cztery kompleksy glin zwałowych oraz rozdzielaj ące je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorne. Ł ączna ich mi ąŜ szo ść mo Ŝe przekraczać 130 m. Kompleks osadów zlodowacenia odry tworzy ci ągł ą pokryw ę w obr ębie arkusza. Gliny zwałowe buduj ące dwa poziomy, osady wodnolodowcowe i zastoiskowe oraz sporadycznie osady jeziorne osi ągaj ą ł ączn ą mi ąŜ szo ść około 80 m. Osady zlodowacenia warty występuj ą powszechnie na badanym obszarze, a w rejonie Drygał ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 70 m. W profilu wyró Ŝniaj ą si ę gliny zwałowe dwóch sta- diałów rozdzielone osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Osady ostatniego zlodowacenia (wisły) pokrywaj ą cał ą powierzchni ę arkusza Drygały. Maksymalna ich mi ąŜ szo ść wynosi około 40 m. Utwory tego zlodowacenia zaliczono do dwóch stadiałów: środkowego i górnego. Utwory stadiału środkowego wyst ępuj ą na powierzchni w okolicy Drygał, a ich mi ąŜ- szo ść lokalnie przekracza 20 m. S ą to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne) o mi ąŜ szo ści lokalnie przekraczaj ącej 20 m, piaski, zaburzone glacitektonicznie Ŝwiry i gliny zwałowe moren wyci śni ęcia, gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry moren martwego lodu, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (górne) oraz mułki i piaski zastoiskowe niewyst ępuj ące na powierzchni.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Drygały na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Ci ągi drobnych form rze źby: A – kemy, B– moreny czołowe C – zasi ąg zlodowacenia: Pm – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły, Wi – zasi ęg zlodowacenia wisły Holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia środkowopolskie: 27 – Ŝwiry, piaski, głazy, gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Obja śnienia z zachowaniem numeracji wg MGP w skali 1:500 000

Osady stadiału górnego pokrywaj ą du Ŝą cz ęść terenu i le Ŝą bezpo średnio pod holoce- nem. Najstarsze utwory tego stadiału to powszechnie wyst ępuj ące piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne) o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 13 m. Na powierzchni odsłaniaj ą si ę na pół- noc od Drygał. Gliny zwałowe tworz ą rozległe faliste wysoczyzny, głównie we wschodniej cz ęś ci terenu. Mi ąŜ szo ść ich wynosi 13 m. W okolicy Drygał wyst ępuj ą te Ŝ piaski peryglacjalne o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2 m oraz mułki i piaski zastoiskowe. Północn ą, wschodni ą i południowo-wschodni ą cz ęść terenu urozmaicaj ą liczne pagórki, wzgórza i wały akumulacyjne zbudowane z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych moren czołowych. Wysoko ść ich dochodzi do 18 m. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe akumulacji szczelinowej i ozów buduj ą niewielkie formy wałowe w północnej cz ęś ci terenu oraz na zachód od Ruskiej Wsi. W okolicach miejscowo ści Mostołty oraz na sandrze w zachodniej cz ęś ci terenu stwierdzono piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe kemów. We wschodniej cz ęś ci terenu oraz na północ od Ro Ŝyńska Wielkiego widoczne s ą niewielkie wzgórza moren martwego lodu, zbudowane z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych. Środkow ą i zachodni ą cz ęść ternu pokrywaj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (górne), których mi ąŜ szo ść miejscami dochodzi do 20 m. Pod koniec plejstocenu i w holocenie tworzyły si ę osady rezydualne, zwietrzelinowe, deluwialne i eoliczne o niewielkich mi ąŜ szo ściach. Na całym obszarze arkusza powszechnie wyst ępuj ą holoce ńskie mułki, piaski i Ŝwiry rzeczne, namuły piaszczyste i torfiaste, piski humusowe oraz torfy i gytie miejscami o kilku- metrowych mi ąŜ szo ściach.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze le Ŝą cym w granicach arkusza Drygały udokumentowanych jest 10 złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego (Szuflicki i in., red., 2011). Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Ro- Ŝyńsk Wielki” zostało wyeksploatowane i skre ślone z „Bilansu zasobów…” Charakterystyk ę gospodarcz ą poszczególnych złó Ŝ oraz klasyfikacj ę z uwagi na ich ochron ę i ochron ę środowiska uzgodniono z geologiem wojewódzkim i przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝa „Zdedy” (Kuczy ński, 2004 b), „Czyprki” (Sadowski, 1992) i „Ro Ŝyńsk Wielki V” (Kuczy ński, 2007b) udokumentowano w obr ębie piasków i Ŝwirów moren czołowych, zło Ŝa „Li- powskie” (Liwska, 1992), „Nitki” (Borawska, 2003), „Nitki I” (Kuczy ński, 2006a) i „Ro Ŝyńsk Wielki III” (Kuczy ński, 2006b) w miejscu wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, a „Drygały” (Olik, 2009) w piaskach moren wyci śni ęcia. Zło Ŝe „Ro Ŝyńsk Wielki I” (Kuczy ń- ski, 2004a) zostało udokumentowane zarówno w obr ębie piasków i Ŝwirów moren czołowych

9 jak i piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Zło Ŝe „Guzki” (Kuczy ński, 2007a) składa si ę z czterech pól. Pole północne to piaski i Ŝwiry kemów, a pola północno-zachodnie, zachodnie i wschodnie to piaski i Ŝwiry moren czołowych oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. W zło Ŝach „Nitki” i „Drygały” kopalin ę stanowi ą piaski, a w pozostałych zło Ŝach piaski i Ŝwiry. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i parametry jako- ściowe kopaliny zostały przedstawione w tabeli 2. W zło Ŝu „Lipowskie” oprócz piasków i Ŝwirów jako kopalin ę towarzysz ącą udokumentowani piaski oraz kred ę jeziorn ą i torfy. Kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści od 0,6 m do 3,0 m ( średnio 1,5 m) charakteryzuje si ę zawarto ści ą CaO od 37% do 47,4 % ( średnio 42,58%) oraz wilgotno ści ą natural- ną od 30,50% do 51,20% ( średnio 47,07%). Mi ąŜ szo ść torfu wynosi od 0,4 do 3,2 m ( średnio 1,68 m). Popielno ść jego zawiera si ę od 16,13 do 58,42% ( średnio 36,5 %) przy stopieniu rozkładu 55,0–70%. Dla torfu nie obliczono zasobów geologicznych. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe piasków i Ŝwirów oraz piasków przedstawiono w tabeli 2. W obr ębie zło Ŝa „Lipow- skie” udokumentowano zło Ŝa „Nitki” i „Nitki I” bez rozliczenia zasobów. Dla zło Ŝa „Nitki” w 2010 roku opracowano dodatek rozliczaj ący zasoby w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji (Januszkiewicz, 2010). Zło Ŝa zostały poddane klasyfikacji sozologicznej ze wzgl ędu na ich ochron ę oraz ochron ę środowiska. Wszystkie zaliczono do klasy 4 – złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących. Zło- Ŝe „Lipowskie” uznano za bardzo konfliktowe ze wzgl ędu na cz ęś ciowe poło Ŝenie na terenie rezerwatu przyrody Jezioro Zdedy, na terenie u Ŝytku ekologicznego Ostoje ptasie nad jeziorem Zdedy oraz na obszarze Natura 2000. Za konfliktowe uznano zło Ŝa „Nitki” i „Nitki I” ze wzgl ędu na poło Ŝenie na obszarze Natura 2000 oraz „Guzki” z powodu ogólnej uci ąŜ liwo ści dla środowiska. W okolicach zło Ŝa „Guzki” jest wzmo Ŝony ruch samochodów ci ęŜ arowych przewo Ŝą cych kruszywo, co powoduje ogromne zapylenie, utrudniaj ące ruch innym u Ŝyt- kownikom drogi prowadz ącej z Ruskiej Wsi do miejscowo ści Mołdzie. Pozostałe zło Ŝa s ą mało konfliktowe.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja zagospodarowania Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in., red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Zdedy pŜ Q 42 C1 N – Sb, Sd 4 A – pŜ, p 46 004 Sb, Sd 2 Lipowskie Q C2 N – 4 C K, N kj 1 211 Sr

3 Nitki p Q 221 C1 Z – Sd 4 B N

4 Nitki I pŜ Q 1 502 C1 N – Sb, Sd 4 B N * 5 Czyprki pŜ Q 43 C1 N – Sb, Sd 4 A –

11 11 6 Ro Ŝyńsk Wielki I pŜ Q 14 627 C2 G* – Sb, Sd 4 A –

8 Ro Ŝyńsk Wielki III* pŜ Q 19 514 C2 G* – Sb, Sd 4 A –

9 Guzki pŜ Q 42 317 C1 G 715 Sb, Sd 4 B U

10 Drygały p Q 483 C1 G 40 Sb, Sd 4 A –

11 Ro Ŝyńsk Wielki V pŜ Q 243 C1 G** – Sd 4 A – Ro Ŝyńsk Wielki Q – ZWB – Rubryka 2: * – zło Ŝe w wi ększej cz ęś ci w granicach ark. 183 Ełk Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, G* – zagospodarowane, eksploatacja od 2011 r., G** – zagospodarowane, nie podjęto eksploatacji, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu zasobów...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sr – rolnicze Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: zło Ŝa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, N – Natura 2000, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego oraz parametry jako ściowe kopaliny

Ci ęŜ ar Ci ęŜ ar Stosunek Numer Grubo ść Zawarto ść Zawarto ść Zawarto ść nasypowy w nasypowy Powierzchnia Mi ąŜ szo ść nadkładu do Warunki zło Ŝa Rodzaj nadkładu frakcji pyłów mineral- grudek gliny stanie za- w stanie Nazwa zło Ŝa zło Ŝa zło Ŝa mi ąŜszo ści hydroge- na kopaliny od–do ( śr.) < 2 mm od–do nych od–do ( śr.) gęszczonym lu źnym [ha] od–do ( śr.) [m] zło Ŝa ologiczne mapie [m] (śr.) [%] od–do ( śr.) [%] [%] od–do ( śr.) od– do ( śr.) N/Z [Mg/m 3] [Mg/m 3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1,80–4,80 0,2–1,2 56,70–69,70 0,10–0,60 1,80–1,89 1 Zdedy pŜ 0,61 0,19 S śr. 3,36 śr. 0,6 śr. 64,60 śr. 0,40 śr. 1,86 1,60–10,80 26,50–79,80 0,20–7,50 0,20–4,60 1,75–2,35 pŜ 345,45 śr. 6,15 0,2–1,2 49,17 śr. 1,75 śr. 0,20 śr. 2,04 2 Lipowskie 0,19 CZ 1,0–5,6 śr. 0,6 80,60–99,70 2,00–16,30 1,00–14,60 1,55–1,90 p 78,90 śr. 2,24 śr. 91,89 śr. 4,82 śr. 3,94 1,75 7,20–9,20 76,20–80,08 9,90–10,00 1,81–1,83 1,63–1,67 1,77 śr. 0,4 0,04 S 3 Nitki p śr. 7,40 śr. 78,50 śr. 9,90 śr. 1,82 śr. 1,65 4,40–16,90 0,40–0,70 26,70–96,90 0,10–0,90 1,58–1,98 4 Nitki I pŜ 6,80 0,05 S 12 12 śr. 13,14 śr. 0,52 śr. 62,30 śr. 0,30 śr. 1,74 2,00–4,30 0,20–1,40 48,00–62,00 2,40–6,00 0,00–0,80 1,98–2,13 1,82–1,92 Ŝ 0,75 0,33 S 5 Czyprki p śr. 2,80 śr. 0,80 śr. 53,00 śr. 4,40 śr. 0,40 śr. 2,08 śr. 1,89 4,70–19,80 0,3–5,7 46,00–89,-- 2,50–10,00 1,81–2,00 Ŝ ń Ŝ 51,87 0,09 CZ 6 Ro y sk Wielki I p śr. 14,73 śr. 1,4 śr. 68,00 śr. 6,39 śr. 1,88 3,80–18,30 0,3–0,7 29,30–72,30 0,10–0,50 0,00–13,90 1,64–2,02 8 Ro Ŝyńsk Wielki III pŜ 79,39 0,05 CZ śr. 12,98 śr. 0,46 śr. 48,98 śr. 0,21 śr. 1,58 śr. 1,80 2,00–18,50 0,40–4,00 16,80–83,70 0,80–6,50 0,00–43,60 1,74–2,02 28,97 0,65 pole N śr. 8,40 śr. 1,40 śr. 53,50 śr. 2,00 śr. 7,70 śr. 1,89 3,70–14,00 0,50–3,50 27,10–79,90 080–3,30 0,00–3,40 1,73–2,06 pole NW 19,57 0,20 śr. 7,60 śr. 1,20 śr. 50,70 śr. 1,60 śr. 1,40 śr. 1,95 9 Guzki pŜ 213,23 CZ 4,50–12,50 0,50–1,00 67,90–73,20 0,70–2,00 0,00–0,90 1,83–1,93 6,22 pole W śr. 8,70 śr. 0,60 śr. 70,40 śr. 1,30 śr. 0,30 śr. 1,88 0,10 2,50–22,50 0,40–3,00 28,00–85,40 0,40–3,60 0,00–49,10 1,61–2,08 pole E 158,47 śr. 11,00 śr. 0,70 śr. 65,10 śr. 1,50 śr. 1,80 śr. 1,88 2,00–20,20 0,10–1,30 56,60–96,00 2,90–4,40 0,10–2,60 1,80–1,95 1,96 0,30 CZ 10 Drygały p śr. 12,20 śr. 0,60 śr. 77,10 śr. 4,10 śr. 0,80 śr. 1,88 5,00–7,50 0,3–1,2 26,60–65,90 0,80–0,90 1,87–2,00 Ŝ ń Ŝ 1,91 0,13 S 11 Ro y sk Wielki V p śr. 6,60 śr. 0,9 śr. 31,50 śr. 0,90 śr. 1,93 Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 8: zło Ŝe: S – suche, CZ – cz ęś ciowo zawodnione

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Drygały obecnie eksploatowane są cztery zło Ŝa. Eksploatacja zło Ŝa „Guzki” prowadzona jest na szerok ą skal ę od 2009 roku, na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2059 roku. U Ŝytkownikiem jego jest firma Trans-świr z Gajewa k/Gi Ŝycka. Zło Ŝe składa si ę z czterech pól i dla ka Ŝdego z nich osobno ustanowiono obszar i teren górniczy. Powierzchnia obszarów górniczych równa jest powierzchni poszczególnych pól zło Ŝa (tabela 2), natomiast powierzchnia terenów górniczych przedstawia si ę nast ępuj ąco: pole północne – 31,56 ha, pole północno-zachodnie – 22,30 ha, pole zachodnie – 7,76 ha i pole wschodnie – 170,69 ha. Obecnie eksploatowana jest warstwa sucha dwoma poziomami w środkowej cz ęś ci najwi ększego pola wschodniego. Kopalina transportowana jest ta śmoci ą- giem do zakładu przeróbki kruszywa, znajduj ącego si ę na wschód od wyrobiska, gdzie poddawana jest płukaniu, przesiewaniu i kruszeniu na poszczególne frakcje. Z frakcji poni Ŝej 0,31 mm, po dodaniu frakcji pylastej produkuje si ę mieszanki stabilizacyjne. Eksploatacja złóŜ „Ro Ŝyńsk Wielki I” i „Ro Ŝyńsk Wielki III” rozpocz ęła si ę w 2011 roku, przez tego samego przedsi ębiorc ę, na podstawie koncesji wa Ŝnych do 2041 roku. Dla zło- Ŝa „Ro Ŝyńsk Wielki I” ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 55,92 ha, a dla zło Ŝa „Ro Ŝyńsk Wielki III” o powierzchni 77,29 ha. Eksploatacja obu złó Ŝ prowadzona jest dwoma poziomami od ich północnej strony. Kopalina poddawana jest płukaniu i przesiewaniu na poszczególne frakcje w zakładzie przeróbki znajduj ącym si ę na północ od złóŜ. Zło Ŝe „Drygały” eksploatowane jest od 2010 roku na podstawie koncesji wa Ŝnej do 2015 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,99 ha i teren górniczy o powierzchni 2,91 ha. Wydobycie prowadzone jest jednym poziomem. Kopalina bez przeróbki sprzedawana jest bezpo średnio kontrahentom. UŜytkownik zło Ŝa „Ro Ŝyńsk Wielki V” od 2010 roku posiada koncesj ę wa Ŝną do 2020 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,91 ha i teren górniczy o powierzchni 3,84 ha, ale do dnia dzisiejszego nie rozpocz ęto eksploatacji. Zło Ŝa „Nitki” było eksploatowane w latach 2004–2009 przez Nadle śnictwo Drygały. Eksploatacja prowadzona była na potrzeby u Ŝytkownika, głównie do ulepszenia dróg le śnych. Zasoby zło Ŝa zostały rozliczone, a wyrobisko jest rekultywowane w kierunku le śnym. Zło Ŝa „Zdedy”, „Lipowskie”, „Nitki I”, i „Czyprki” nie s ą zagospodarowane i w naj- bli Ŝszym czasie nie planuje si ę ich eksploatacji. Na terenie arkusza znajduje si ę wiele odkrywek nosz ących ślady pozyskiwania piasków lub piasków i Ŝwirów. Jedn ą z nich, w której obecnie pozyskuje si ę kruszywo piaskowo-

Ŝwirowe, zaznaczono jako punkt wyst ępowania kopaliny i sporz ądzono dla niej kart ę infor- macyjn ą. Jest to rozległe wyrobisko w okolicach miejscowo ści Zdedy, o wymiarach 200 na 50 m i wysoko ści ścian 3–8 m. Wydobywana kopalina, wykorzystywana jest w budownictwie lokalnym.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Drygały przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz kredy jeziornej i torfów. Istniej ą tu mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwiro- wego, torfów oraz gytii i kredy jeziornej. Zwi ązane s ą one z powszechnie wyst ępuj ącymi na omawianym terenie wzgórzami moren czołowych, kemów oraz piasków wodnolodowcowych. Ze wzgl ędu na brak parametrów ilo ściowych i jako ściowych nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów wyznaczono w okolicach miejscowo ści Klusy. Wyst ępuj ą tu piaski i Ŝwiry moren czołowych oraz wodnolodowcowe. W jednym otworze nawiercono 4,3 m osadów piaszczysto-Ŝwirowych, a w pozostałych trzech stwierdzono piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści do 10 m. Ze wzgl ędu na bardzo zmienn ą budow ę geologiczn ą i mał ą ilo ść otworów nie obliczono zasobów szacunkowych (Liwska, 1989a). W okolicy Jebramek wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów oraz pia- sków w obr ębie szeregu pagórków kemowych. W trzech otworach nawiercono piaski i Ŝwiry o mi ąŜ szo ści od 2,4 m do 4,0 m. Przewiduje si ę tutaj wyst ępowanie osadów piaszczysto- Ŝwirowych na powierzchni około 15 ha i ilo ści około 90 tys. ton. W pozostałych otworach stwierdzono jedynie piaski o mi ąŜ szo ści do 4 m (Liwska, 1989b). Obszary perspektywiczne torfów i gytii wyznaczono na północ od jeziora Druglin, w okolicach Ro Ŝyńska i w dolinie rzeki Świ ęcek. W okolicach jeziora Druglin wyst ępuj ą torfy turzycowiskowe i gytia organiczna o średniej mi ąŜ szo ści 1,9 m, a miejscami dochodz ącej do 2,9 m. Torf charakteryzuje si ę popielno ści ą 7% oraz rozkładem 30%. W okolicach Ro Ŝyń- ska wyst ępuj ą torfy olesowe i gytia w ęglanowa o średniej mi ąŜ szo ści 1,7 m (maks. 2,20 m). Kopalina charakteryzuje si ę popielno ści ą 13,8% przy rozkładzie 45% (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996).

Du Ŝy obszar perspektywiczny wyst ępowania torfów i gytii wyznaczono w dolinie rzeki Świ ęcek. Wyst ępuj ące tu torfy i gytia wapienna osi ągaj ą mi ąŜ szo ść kilku metrów (OstrzyŜek, Dembek, 1996; Lisicki, Rychel, 2000, 2006). W północnej, wschodniej i południowej cz ęś ci arkusza prowadzono liczne poszukiwa- nia złó Ŝ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W okolicach Strzelnik (Walendziuk, 1988b, c), Ogródka (Walendziuk, 1988a), Kolonii Rostki Skomackie, Ro Ŝyńska, Rymek (Liwska, 1989a) i Zalesia (Liwska, 1989b) wykonano cał ą seri ę wierce ń i sond poszukiwawczych o gł ęboko ści 2–5 m, w wi ększo ści których stwierdzono wyst ępowanie piasków drobnoziarnistych, cz ęsto gliniastych lub glin piaszczystych, zwa- łowych. W okolicach miejscowo ści Ogródek, Mostołty, Drygały, Pogorzel Wielka, Jebramki i Olszewo prowadzone były prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi ceramiki budowlanej, które zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W wykonanych otworach stwierdzono wyst ępowanie piasków ró Ŝnoziarnistych, gliny piaszczystej, mułków z niewielkimi przewar- stwieniami iłów i piasków (Karczewska, Kaczorek, 1964; Paprocka, 1985; Wilczak, Haas, 1966).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru arkusza Drygały le Ŝy w dorzeczu Pisy, a tylko północno- wschodni fragment badanego obszaru nale Ŝy do dorzecza Biebrzy. Pisa i Biebrza s ą dopły- wami Narwi. Dział wodny III rz ędu biegnie od wzgórz na zachód od wsi Guzki w kierunku południowo-wschodnim przez Mołdzie, R ękusy, Talusy a Ŝ po Mostołty, gdzie opuszcza obszar arkusza. Sie ć rzeczna w obr ębie arkusza jest słabo rozwini ęta. Jedyne wi ększe cieki to odwad- niające na południowym zachodzie obszar sandru Dzi ękałówka i Świ ęcek z niewielkim do- pływem Ro Ŝynk ą. Maj ą one bardzo niewielki spadek i płyn ą w szerokich, obecnie bardzo zabagnionych dolinach, odziedziczonych po wodach roztopowych odwadniaj ących równin ę sandrow ą. Dzi ękałówka, płyn ąca od Bemowa Piskiego w kierunku południowo-zachodnim, poł ączona jest Kanałem Kozielskim poprzez jezioro Kozioł z jeziorem Zdedy. Poprzez niewielkie, bezimienne cieki istniej ą poł ączenia z dwoma rynnami polodowcowymi. Rynn ę zachodni ą wypełniaj ą jeziora: K ępno, Małe K ępno, Przykop, Rostki maj ące poł ączenie z jeziorem Orzyskim (pow. 1070,7 ha, gł ęb. 36,0 m). Rynn ę wschodni ą tworz ą jeziora: Lipi ńskie

(pow. 249 ha, gł ęb. 23 m), Kraksztyn oraz poł ączone z nim najwi ększe jezioro badanego obszaru – jezioro Druglin (pow. 418,4 ha, gł ęb. 6,4 m). W cz ęś ci północno-wschodniej badanego obszaru le Ŝą dwa niewielkie jeziora: Guzki i Lepaki. Malowniczo poło Ŝone jest niewielkie jezioro Strzelniki, maj ące poł ączenie z jeziorem Orzyskim. Natomiast wytopiskow ą genez ę ma jezioro Zdedy (pow. 163,7 ha, gł ęboko ść 2,0 m), którego zachodnie s ąsiedztwo obj ęte jest ochron ą prawn ą (rezerwat „Jezioro Zdedy”). Wody powierzchniowe na obszarze arkusza nie s ą monitorowane przez WIO Ś (http://www.wios.olsztyn.pl).

2. Wody podziemne Teren arkusza Drygały jest usytuowany w prowincji Wisły, w regionie Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne omawianego obszaru przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 ( Ćwiertniewska, 2004). Został on obj ęty zasobow ą dokumentacj ą regionalną obszaru Zlewni Wielkich Jezior Mazurskich (Bentkowski i in., 1996). Udokumentowane poziomy wód podziemnych s ą zwi ązane z utworami piaszczysto- Ŝwirowymi pi ętra czwartorz ędowego i lokalnie paleoge ńskiego. Paleoge ński poziom wodono śny został rozpoznany w okolicy wsi Klusy. Nawiercono go na gł ęboko ści 149 m. Poziom ten zwi ązany jest z kilkunastometrow ą warstw ą piasków o współczynniku filtracji wynosz ącym 15,5 m/24 h, zaliczonych do oligocenu. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wyró Ŝnia si ę dwa poziomy wodono- śne o znaczeniu u Ŝytkowym: pierwszy, wyst ępuj ący płytko pod powierzchni ą terenu o zwierciadle swobodnym i drugi, mi ędzymorenowy o napi ętym zwierciadle wody. Zasi ęg pierwszego (przypowierzchniowego) poziomu wodono śnego pokrywa si ę z obszarem równin sandrowych. Nie wyst ępuje on we wschodniej cz ęś ci terenu arkusza. Zwi ąza- ny jest z wyst ępowaniem piasków wodnolodowcowych zlodowacenia wisły, lokalnie zlodowacenia warty. Funkcj ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego pełni on w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. Poziom ten przewa Ŝnie pozbawiony jest izolacji. Zwierciadło wody ma charakter swobodny, rzadziej lekko napi ęty. Gł ęboko ść jego wyst ępowania wynosi najcz ęś ciej od kilku do kilkunastu metrów. Charakteryzuje si ę zmienn ą mi ąŜ szo ści ą, wynosz ącą średnio kilkana ście metrów. Przewodno ść hydrauliczna najcz ęś ciej zawiera si ę w granicach 100–200 m 2/24h. Wydajno ść potencjalna zmienia si ę w granicach 30–70 m3/h. Wody

16 tego poziomu maj ą zazwyczaj podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu i wymagaj ą prostego uzdatniania ( Ćwiertniewska, 2004). Drugi (gł ęboki) poziom wodono śny wyst ępuje we wschodniej, południowo-wschodniej i centralnej cz ęści badanego obszaru, gdzie stanowi główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Poziom ten jest zwi ązany z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi zlodowacenia warty, odry lub liwca. Gł ęboko ść wyst ępowania tego poziomu jest bardzo zró Ŝnicowana i waha si ę w granicach od 15 do 100 m, lokalnie gł ębiej. Zwierciadło jego jest napi ęte. Izolacja utworami słabo przepuszczalnymi jest cz ęś ciowa lub całkowita. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od kilku do kilkudziesi ęciu metrów, najcz ęś ciej 10–20 m. Przewodno ść hydrauliczna najcz ęś ciej mie ści si ę w granicach 100–200 m 2/24h. Wydajno ści potencjalne studni zmienia si ę w granicach 30–70 m 3/h, lokalnie 10–30 m 3/h. Wody tego poziomu charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą Ŝelaza oraz manganu i wymagaj ą prostego uzdatniania ( Ćwiert- niewska, 2004). Ze wzgl ędu na brak warstwy izoluj ącej, obecno ść ognisk zanieczyszcze ń lub działal- no ść rolnicz ą główny u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę wysokim stopniem zagro Ŝenia w północnej, zachodniej i południowej cz ęś ci arkusza. Terenom zwartych kom- pleksów le śnych, na których poziom u Ŝytkowy nie jest izolowany, jak równie Ŝ obszarom o cz ęś ciowej izolacji, na których wyst ępuj ą ogniska zanieczyszcze ń przypisano średni stopie ń zagro Ŝenia. Pozostała cz ęść terenu arkusza charakteryzuje si ę niskim lub bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia. Wody poziomów u Ŝytkowych na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza zaliczono do klasy IIb (o średniej jako ści), głównie ze wzgl ędu na przekroczenie dopuszczalnej dla wód do spo- Ŝycia zawarto ści Ŝelaza i manganu. Wody klasy IIa (o dobrej jako ści) wyst ępuj ą lokalnie na niewielkich obszarach równiny sandrowej w cz ęś ci północno-zachodniej i zachodniej badanego obszaru oraz w okolicy Drygał w obr ębie poziomu podglinowego. Wody o niskiej jako- ści (klasa III) wyst ępuj ą w okolicy miejscowo ści Ogródek, gdzie w studniach stwierdzono wysokie zawarto ści Ŝelaza (6,0 mg/dm 3) ( Ćwiertniewska, 2004). Do najwi ększych uj ęć na obszarze arkusza Drygały nale Ŝą czwartorz ędowe uj ęcia ko- munalne w miejscowo ściach Rogalik, Ruska Wie ś, Bemowo Piskie, Rakowo Małe, Drygały, Ró Ŝyńsk Wielki i paleoge ńskie uj ęcie w Klusach oraz czwartorz ędowe uj ęcia przemysłowe w Kamie ńskich i Talusach. W granicach arkusza nie zostały wyznaczone Ŝadne obszary głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, red., 1990, fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Drygały na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – granica GZWP w o środku porowym, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr), 217 – Pradolina Biebrzy, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 182 – Drygały, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pier- wiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 182 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Drygały bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 182 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Drygały

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19–44 31 27 Cr Chrom 50 150 500 2–8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 17–39 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–10 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–13 5 3 Pb Ołów 50 100 600 6–14 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 0,05–0,07 0,06 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 182 – Drygały 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktu alnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod st awami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 182 – Drygały do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

19 siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emis-sion Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umie-szczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, kadmu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach

20 obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści: baru, cynku, miedzi, niklu i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de- pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lind- strom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wy- st ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bo- jakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporządzenie …, 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)- antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno- (1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowa- nych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-

ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Druglin, Lipi ń- skiego i Zdedy. Osady jezior charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego (tab. 5). Odnotowane

23 zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Zdedy s ą ni Ŝsze od przeci ętnie spotykanej w osadach jezior. Stwierdzone w osadach jezior zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ą- dzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Drumlin Lipi ńskie Zdedy Parametr 1996 r. 1996 r. 2010 r. Arsen (As) 9 10 3 Chrom (Cr) 8 10 3 Cynk (Zn) 79 73 40 Kadm (Cd) 1 1,1 <0,5 Mied ź (Cu) 9 11 9 Nikiel (Ni) 6 7 4 Ołów (Pb) 29 34 17 Rt ęć (Hg) 0,16 0,14 0,074 * WWA 11 WWA n.o. n.o. 0,869 ** WWA 7 WWA n.o. n.o. 0,968 PCB *** n.o. n.o. 0,0019 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 56 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 33 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 28 do około 65 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 47 nGy/h. W profilu zachodnim pomierzone dawki promieniowania gamma pochodz ą głównie od osadów wodnolodowcowych (piaski i Ŝwiry). Najni Ŝsza zarejestrowana warto ść promieniowania (ok. 20 nGy/h) jest zwi ązana z torfami. We wschodniej cz ęś ci arkusza obserwuje si ę wi ększ ą ró Ŝnorodno ść utworów powierzchniowych. W profilu wschodnim najwy Ŝszymi war- to ściami promieniowania gamma (50–66 nGy/h) charakteryzuj ą si ę osady zastoiskowe fazy leszczy ńskiej (piaski, mułki, iły) zlodowacenia północnopolskiego wyst ępuj ące wzdłu Ŝ środ- kowej cz ęś ci profilu, po średnimi (ok. 40–45 nGy/h) – gliny zwałowe fazy pozna ńsko- dobrzy ńskiej (północny odcinek profilu) i gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej (południowy odcinek profilu), a najni Ŝszymi – utwory kemów (piaski, mułki, iły i Ŝwiry), zalegaj ące lokalnie na osadach zastoiskowych, oraz osady moren czołowych (piaski, Ŝwiry, głazy i gliny). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,5 do 8,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,4 do 6,3 kBq/m 2.

182 W PROFIL ZACHODNI 182 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5967218 5964805 5965219 5963321 5961640 m m 5960194 5959640 5955924 5953150 5949457 5950112 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 26 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5967218 5964805 5965219 5963321 5961640 m m 5960194 5959640 5955924 5953150 5949457 5950112 0 2 4 6 8 10 0 1 2 3 4 5 6 7 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Drygały (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie …, 2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s]

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne do- kumentuj ą obecno ść potencjalnej warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Drygały Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 ( Ćwiertniewska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Drygały około 80% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegają: − rozległy obszar obj ęty ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NA- TURA 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Poligon Orzysz” (PLB 280014); − teren rezerwatu przyrody „Jezioro Zdedy” − obszary w bezpo średnim otoczeniu jezior: Orzysz, Druglin, Lipi ńskie, Zdedy, Rostki, Kępno i kilku mniejszych (250 m od lustra wody);

− doliny cieków i kanałów tworz ących wraz z licznymi jeziorami system wód powierzchniowych; − tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii i namu- łów, piasków, Ŝwirów, namułów i mułków jeziornych oraz rzecznych. Utwory te akumu- lowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków zasilaj ących jeziora, a tak Ŝe w brze Ŝnych strefach jezior oraz w zagł ębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (wyst ępuj ące powszechnie na całym obszarze arkusza), wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary bardzo płytkiego wyst ępowania zwierciadła wód podziemnych głównego u Ŝyt- kowego poziomu wodono śnego, wyznaczone w zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w rejonie Nowych Drygał (Ćwiertniewska, 2004). W ich obr ębie obecno ść pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na gł ęboko ści 0–5 metrów. Poziom ten wykazuje nisk ą odporno ść na zanieczyszczenia antropogeniczne, głównie ze wzgl ędu na brak izolacji od wpływów powierzchniowych. − tereny O środka Szkolenia Poligonowego Wojsk L ądowych „Orzysz”, poło Ŝone we wschodniej cz ęś ci arkusza; − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, zlokalizowane w rejonie Jeziora Lipi ńskiego (Grabowski (red.), 2007; − tereny zwartej zabudowy miejscowo ści Drygały.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 20% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodną z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 6). Na wi ększo ści omawianego obszaru rol ę tak ą spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasi ęg po- wierzchniowy okre ślono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski – arkusz Drygały (Li- sicki, Rychel, 2000, 2006). Na powierzchni terenu, odsłaniaj ą si ę one w rejonie Strzelinek, Rostków Skomackich i Ogródka (w północnej cz ęś ci arkusza) oraz na obszarze pasa wyso- czyznowego przylegaj ącego do wschodniej granicy arkusza. Pod wzgl ędem litologicznym jest

29 to osad wapnisty, silnie piaszczysty. Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych oraz hydrogeologicznych wskazuje, Ŝe w omawianych rejonach mi ąŜ szo ść najmłod- szych glin zwałowych zlodowacenia wisły waha si ę od 5–10 m w okolicach Rostków Sko- mackich, do 13–16 m we wschodniej cz ęś ci arkusza. W pobli Ŝu Mostołtów lokalnie mo Ŝe ona dochodzi ć do 32 m. Omawiany poziom glin zwałowych na ogół oddzielony jest od glin starszych stadiałów warstw ą osadów przepuszczalnych (głównie wodnolodowcowych). W kilku miejscach, zwi ększone warto ści mi ąŜ szo ści glin zwałowych w otworach wskazuj ą na obecno ść słabo przepuszczalnego kompleksu róŜnowiekowego, zło Ŝonego z utworów zarówno zlodowacenia wisły, jak i zlodowacenia warty. Mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej w na północ od Ruskiej Wsi wzrasta do około 20 m, koło Pogorzeli Wielkiej – do 35 m, natomiast w rejonie Talusów czy Rakowa Małego – przekracza ona 60 metrów, dochodz ąc do 85 m w rejonie Zded. W takich przypadkach NBG ulega istotnemu wzmocnieniu, do którego przyczynia si ę znacznie wi ększy stopie ń skonsolidowania osadów słabo przepuszczalnych starszych cykli glacjalnych. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza gliny stadiału środkowego zlodowacenia wisły, o maksymalnej mi ąŜ szo ści 20 metrów odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu. Koło Nowych Drygał w warstwie przypowierzchniowej wyst ępuj ą równie Ŝ najmłodsze gliny zwałowe zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie). Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej glin zwałowych tworz ących naturaln ą barier ę izolacyjn ą wyst ępuj ą piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe lub peryglacjalne o mi ąŜ- szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Zmienne warunki izolacyjno ści zostały wydzielone głównie w południowej cz ęś ci arkusza (okolice Drygał), gdzie w strefie przypowierzchniowej wyst ę- puj ą gliny zwałowe starszego stadiału zlodowacenia wisły. Lokalizacja składowisk w tych rejonach b ędzie wymaga ć usuni ęcia 1–2 m nadkładu piaszczystego, zalegaj ącego w stropie osadów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych (peryglacjalnych, wodnolodowcowych, wodnomorenowych, czołowomorenowych) o mi ąŜ szości > 2,5 m okre ślono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę b ędzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych głównym wodono śnym poziomem u Ŝytkowym (GPU) jest pierwszy czwartorz ędowy poziom wodono- śny zwi ązany z piaskami zlodowacenia wisły, cz ęś ciowo równie Ŝ zlodowacenia warty, lub

30 poziom gł ębszy, w zasi ęgu osadów zlodowacenia odry i liwca (Lisicki, Rychel, 2000, 2006). W zasi ęgu POLS wskazanych w północnej cz ęś ci arkusza (Strzelniki, Ogródek), a tak Ŝe na południe od Drygał wyst ępuje on na gł ęboko ści 5–15 m p.p.t. Obszary te generalnie pozbawione s ą izolacji i okre ślono dla nich głównie wysoki stopie ń zagro Ŝenia (cz ęś ciowo średni stopie ń wynika z istnienia ognisk zanieczyszcze ń i utrudnionej dost ępno ści terenu). We wschodniej cz ęś ci arkusza GPU poło Ŝony jest gł ębiej (15–100 m p.p.t.), w śród osadów starszych zlodowace ń. S ą to tereny o zdecydowanie wy Ŝszej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodonośnego i niskim oraz bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia. Wynika to przede wszystkim z szerszego rozprzestrzenienie warstwy izolacyjnej, zbudowanej z ró Ŝnowieko- wych glin zwałowych, cz ęsto o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 50 metrów. Nieco mniejsz ą odporno ści ą charakteryzuje si ę poziom u Ŝytkowy w rejonie miejscowo ści Drygały i Pogorzel Wielka, który poło Ŝony jest na gł ęboko ści 5–15 m, gdzie z uwagi na obecno ść ognisk zanieczyszcze ń dominuje średni stopie ń zagro Ŝenia. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je głównie ze wzgl ędu na ochron ę przyrody: poło Ŝenie w granicach Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich, Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezie- rza Ełckiego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów we wskazanych rejonach mog ą nast ąpi ć dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno- ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. W strefie przypowierzchniowej, na obszarach nie wył ączonych bezwzgl ędnie z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, brak jest osadów tego typu. W okolicy Talus w profilu otworu hydrogeologicznego na gł ęboko ści 10 metrów, pod kom-

31 pleksem glin zwałowych wyst ępuje 22-m warstwa osadów zastoiskowych opisana jako iły warwowe. Podobne osady, o mi ąŜ szo ści 14,5 m znane s ą równie Ŝ z rejonu Rakowa Małego, gdzie wyst ępuj ą nieco gł ębiej (10,5 m). W obu rejonach, w pierwszej kolejno ści, mo Ŝna poszukiwa ć miejsc predysponowanych do bezpo średniego składowania odpadów komunalnych. W przypadku konieczno ści realizacji na omawianym terenie inwestycji, mog ącej zna- cz ąco oddziaływa ć na środowisko, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Mo Ŝe si ę to wi ąza ć równie Ŝ z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. W pierwszej kolejności nale Ŝałoby rozpatrywa ć rejony, gdzie kompleksy NBG dla składowania odpadów oboj ętnych maj ą najwi ększe mi ąŜ szo ści (wschodnia cz ęść obszaru arkusza), a lokalizacja inwestycji wykluczy mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. W granicach arkusza nie wyst ępuj ą składowiska odpadów.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na terenie arkusza wyznaczono rejony spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę składo- wisk odpadów oboj ętnych. Naturalna bariera geologiczna jest wyj ątkowo korzystnie wy- kształcona we wschodniej cz ęś ci arkusza. Najkorzystniejsze warunki wskaza ć nale Ŝy w miejscach, gdzie obserwuje si ę zwi ększone warto ści mi ąŜ szo ści ró Ŝnowiekowych glin zwałowych (lokalnie z seri ą iłów zastoiskowych) akumulowanych podczas zlodowacenia wisły i warty. Są to okolice Rakowa Małego i Zded. Mi ąŜ szo ść kompleksu osadów słabo przepuszczalnych dochodzi tam do 60–80 metrów. Istotne znaczenie dla skuteczno ści izolacji poziomów wodono śnych ma wi ększy stopie ń skonsolidowania osadów starszych cykli glacjalnych. Korzystne dla bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych s ą równie Ŝ okolice Ruskiej Wsi, Pogo- rzeli Wielkiej i Talusów, gdzie NBG jest dobrze wykształcona, pomimo mniejszych warto- ściach mi ąŜszo ści (20–35 m). Obszary rekomendowane jako najkorzystniejsze charakteryzuje bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia głównego poziomu u Ŝytkowego wód podziemnych. Ograniczenia warunkowe (ochrona przyrody, fragmenty udokumentowanego zło Ŝa kruszywa naturalnego) zajmuj ą niewielkie powierzchnie.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano dwa niezawodnione wyrobiska (o powierzchni >1 ha) zwi ązane z eksploatacj ą kopalin (kru-

32 szywa naturalnego), które z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu mogą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych. Wyrobisko poło Ŝone w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie miejscowo ści Ogródek jest miejscem niekoncesjonowanej eksploatacji. Drugie wyrobisko, zwi ązane jest z obszarem udokumentowanego, niezagospodarowanego zło Ŝa „Zdedy”, w miejscu którego widoczne s ą ślady niekoncesjonowanej eksploatacji. Oba wyrobiska poło Ŝone s ą na terenach pozbawionych warstwy izolacyjnej. Ograniczenia warunkowe dla wskazanych wyrobisk wynikaj ą z poło Ŝenia w granicach obszaru chronionego krajobrazu, s ąsiedztwa zabudowy wiejskiej oraz blisko ści obiektu w postaci stanowiska archeologicznego (Zdedy).

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze obj ętym arkuszem Drygały na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Drygały (Lisicki, Rychel, 2000, 2006) i mapy topograficznej w układzie 1942 w skali 1:50 000 dokonano ogólnej oceny warunków podło Ŝa budowlanego. Zgodnie z Instrukcj ą... (2005) warunków podło Ŝa budowlanego nie wyznaczono na obszarach wyst ępowania złó Ŝ kopalin, terenów le śnych i rolnych w klasie I–IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz rezerwatu przyrody Jezioro Zdedy. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 30% powierzchni arkusza. Na podstawie kryteriów przyj ętych w Instrukcji (Instrukcja …, 2005) wyró Ŝniono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Kryteriami, na podstawie których wyznaczono te obszary s ą: typ gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, stosunki wodne oraz ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Wi ększ ą cz ęść omawianego arkusza zajmuj ą tereny o korzystnych warunkach budowlanych. S ą to obszary zbudowane głównie z osadów piaszczysto-Ŝwirowych o genezie lodow- cowej i wodnolodowcowej oraz glin zwałowych, w których gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Grunty niespoiste to piaski średnie i grube, średnio zag ęsz- czone i zag ęszczone. W cz ęś ci zachodniej i środkowej omawianego terenu wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, natomiast na północ od Strzelnik, w okolicach Ro Ŝyńska, Jebra- mek i Drygał piaski i Ŝwiry czołowo morenowe. Gliny zwałowe reprezentuj ą spoiste grunty morenowe zlodowacenia wisły. S ą mało skonsolidowane i znajduj ą si ę w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. Wyst ępuj ą mi ędzy Strzelnikami a jeziorem Druglin, we wschodniej cz ęś ci arkusza od Guzek po Ro Ŝyńsk Wielki oraz w okolicach Drygał.

Zmienne warunki budowlane wyst ępuj ą w obr ębie moren czołowych na południe od jeziora Orzysz oraz w obr ębie moren wyci śni ęcia na zachód od Drygał. Ze wzgl ędu na bardzo zró Ŝnicowan ą litologi ę (gliny, piaski, Ŝwiry, mułki) i obecno ść glacitektoniki warunki gruntowe s ą skomplikowane. W przypadku projektowania obiektów budowlanych na tym terenie, konieczne b ędzie wykonywanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych takich jak torfy, gytie, namuły torfiaste i piaszczyste, piaski aluwialne oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody gruntowej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą wzdłu Ŝ Kanału Kozielskiego, w dolinie rzeki Świ ęcek oraz w dolinach innych mniejszych cieków, jak te Ŝ na obszarach bagien i torfowisk wokół licznych jezior (m.in. wokół jezior Zdedy, Lipi ńskie, Orzysz, Strzelniki i Druglin). Gruntom organicznym mog ą towarzyszy ć wody agresywne wzgl ędem betonu i stali. Na omawianym terenie obszary predysponowane do występowania ruchów masowych wyst ępuj ą wzdłu Ŝ rynny jezior Przykop i K ępno. Wysoko ść stromych brzegów jezior wynosi od 7 do 10 m, a ich nachylenie przekracza 11% Są to tereny zagro Ŝone ruchami osuwisko- wymi, na których mog ą wyst ępowa ć powierzchniowe ruchy masowe, szczególnie po pozba- wieniu ich szaty ro ślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obci ąŜ enia obiektami budowlanymi. W miejscach tych wymagane jest opracowanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskich (Grabowski red. i in. 2007). Na wymienionym obszarze nie wyznaczono warunków podło Ŝa ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenach lasów.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Drygały gleby chronione, zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa, zajmuj ą wschodni ą, północn ą oraz południow ą cz ęść obszaru. Chronione ł ąki na glebach organicznych wyst ępuj ą w obni Ŝeniach powytopiskowych w rejonie jezior Strzelniki i Dru- glin oraz w okolicach Pogorzeli Wielkiej, Ro Ŝyńska Wielkiego oraz Drygał. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 80% powierzchni omawianego terenu. Znaj- duj ą si ę tu cztery obszary chronionego krajobrazu, rezerwat przyrody, pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne. W okolicy jeziora Zdedy w 2003 roku utworzono rezerwat faunistyczny „Jezioro Zde- dy” o powierzchni 182 ha, obejmuj ący ochron ą obszar wód, lasu, bagien, z dominuj ącą ro- ślinno ści ą szuwarow ą oraz zachowanie miejsca zlotowiskowego Ŝurawia. Północno-zachodnia i środkowa cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obr ębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich, ustanowionego w 2003 roku. Całkowita po-

34 wierzchnia jego wynosi 21 153 ha. Obejmuje on obszar o urozmaiconej rze źbie terenu, po- wstałej w czasie ostatniego zlodowacenia, z licznymi wzniesieniami morenowymi, kemami oraz jeziorami Orzysz, Strzelniki, Kraksztyn, Rostki, Druglin, Lipi ńskie. W du Ŝej mierze jest on poro śni ęty lasami sosnowymi. Niewielki północno-wschodni fragment terenu poło Ŝony jest w obr ębie Obszaru Chro- nionego Krajobrazu Pojezierza Ełckiego utworzonego w 2003 roku. Powierzchnia jego wynosi 49 297 ha. Obejmuje on obszar o pagórkowatym ukształtowaniu terenu, z licznymi jeziorami. Południowo-zachodnia oraz cz ęś ciowo środkowa cz ęść omawianego terenu wchodzi w obr ęb Obszaru Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jezior Piskich ustanowionego w 2003 roku na powierzchni 43 629,8 ha. Znaczn ą cz ęść obszaru pokrywa kompleks le śny boru so- snowego z domieszk ą świerka. Cenne zbiorowiska ro ślinne wyst ępuj ą w dolinie rzeki Świ ę- cek, która prawie w cało ści jest torfowiskiem z typowymi dla tego środowiska gatunkami (m.in. rosiczki, torfowce i modrzewnice). Południowo-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich ustanowionego w 2003 roku. Obejmuje on obszar o bardzo urozmaiconej rze źbie terenu powstałej w czasie ostatniego zlodowacenia, w du Ŝej mierze poro śni ęty lasem sosnowym. Całkowita powierzchnia jego wynosi 10 608 ha. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę 24 pomniki przyrody o Ŝywionej i dwa nieo Ŝywionej. Są to pojedyncze drzewa lub grupy drzew takie jak d ąb szypułkowy i czerwony, sosna zwy- czajna, lipa drobnolistna, wi ąz polny, klon, topola biała i kasztanowce. Dwa głazy narzutowe będące pomnikami przyrody znajduj ą si ę w Ruskiej Wsi. S ą to granitoidy (tabela 7). Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Numer Miejscowo ść / Formy Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Nadle śnictwo ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie oddział le śny 1 2 3 4 5 6 Orzysz Fn – „Jezioro Zdedy” 1 R Zdedy 2003 piski (182,0) Ełk 2 P Lepaki 1980 PŜ – 4 topole ełcki Ełk Pn – G 3 P Ruska Wie ś 1998 ełcki granit Ełk 4 P Ruska Wie ś 1998 PŜ – d ąb szypułkowy ełcki Ełk Pn – G 5 P Ruska Wie ś 1962 ełcki granit Nadle śnictwo Drygały Orzysz 6 P 2008 PŜ – 7 lip drobnolistnych oddz. 223 b piski Nadle śnictwo Drygały Orzysz 7 P 2008 PŜ – 11 lip drobnolistnych oddz. 222 f piski

1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Drygały PŜ – 102 drzewa: lipy drob- Orzysz 8 P oddz. 287 f, 331 b, 332 b, 2008 nolistne, d ęby szypułkowe, piski 333 a, d dęby czerwone Nadle śnictwo Drygały Orzysz 9 P 2008 PŜ – jałowiec pospolity oddz. 364 g piski Nadle śnictwo Drygały Orzysz PŜ – d ąb, lipa, klon, buk 10 P 2008 oddz. 396 a piski zwyczajny, kasztanowiec Nadle śnictwo Drygały Biała Piska 11 P 2008 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 526 l piski Nadle śnictwo Drygały Biała Piska 12 P 2008 PŜ – brzoza brodawkowata oddz. 588 c piski Nadle śnictwo Drygały PŜ – aleja drzew pomniko- Biała Piska 13 P oddz. 611 d, g, 612 b, d, f, 2008 wych jaworowo-lipowa, piski 656 a 52 drzewa Nadle śnictwo Drygały Biała Piska 14 P 2008 PŜ – jedlica zielona oddz. 486 a piski Nadle śnictwo Drygały Biała Piska 15 P 2008 PŜ – sosna pospolita oddz. 675 c piski Nadle śnictwo Drygały Biała Piska 16 P 2008 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 675 a piski Biała Piska 17 P Drygały 1980 PŜ – grab pospolity piski Biała Piska 18 P Drygały 1980 PŜ – d ąb szypułkowy piski Biała Piska 19 P Drygały 1998 PŜ – klon zwyczajny piski Biała Piska 20 P Drygały 1998 PŜ – d ąb czerwony piski Biała Piska 21 P Drygały 1998 PŜ – d ąb czerwony piski Biała Piska 22 P Drygały 1998 PŜ – sosna wejmutka piski Biała Piska 23 P Drygały 1998 PŜ – wi ąz polny piski Biała Piska 24 P Drygały 1998 PŜ – wi ąz polny piski Biała Piska 25 P Drygały 1998 PŜ – kasztanowiec piski Biała Piska 26 P Drygały 1998 PŜ – kasztanowiec piski Biała Piska 27 P Drygały 1998 PŜ – kasztanowiec piski Orzysz „Czapliniec-Solidus”–bagno 28 U Kamie ńskie 1993 piski (0,25) „Wyspy jezior mazurskich – Ełk Wyspy na jeziorze Druglin” 29 U Jezioro Druglin 2009 ełcki (4 wyspy) (b.d.) „Ostoje ptasie nad jeziorem Biała Piska 30 U Zdedy 2008 Zdedy”–bagno piski (199,12) Obja śnienia: Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy b.d. – brak danych Cenny pod wzgl ędem przyrodniczym jest podmokły teren na południe od jeziora Zdedy obj ęty ochron ą w formie u Ŝytku ekologicznego „Ostoje ptasie nad jeziorem Zdedy”. Jest to

36 obszar o powierzchni prawie 200 ha, na który utworzono w celu zachowania naturalnych i zrenaturalizowanych oczek wodnych, bagien i torfowisk stanowi ących miejsce wyst ępowa- nia oraz ostoj ę l ęgow ą licznych ptaków wodno-błotnych. Du Ŝa cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red, 1998), która jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowa- nych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ą- cymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Zachodni i środkowy rejon omawianego arkusza nale Ŝy do mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego Puszczy Piskiej, któ- ry cechuje si ę zachowaniem zbiorowisk naturalnych, półnaturalnych i rzadkich zbiorowisk synantropijnych. Niewielki fragment w jego północno-wschodniej cz ęści wchodzi w obr ęb korytarza ekologicznego o znaczeniu krajowym 21k – Ełku (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Drygały na tle systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Poszcza Piska, 15 M – Wschodniomazurski, 2 –korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski, 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 21k – Ełku

Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą Natura 2000 stanowi sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Nazw ę obszaru, jego poło Ŝenie administracyjne, zasi ęg oraz cel i przedmiot ochrony okre śla Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. (Rozporz ądzenie …, 2011). Informacj ę na ich temat mo Ŝna zaczerpn ąć ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska http://natura2000gdos.gov.pl. Na terenie arkusza znajduje si ę obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Poligon Orzysz” (PLB280014) (tabela 8). Jest to lekko falista równina sandrowa z wyst ępuj ą- cymi gdzieniegdzie pagórkami morenowymi. Obszar poro śni ęty jest lasami, w śród których dominuj ą bory sosnowe świe Ŝe, bory mieszane oraz bory wilgotne. W dolinach rzek oraz licznych obni Ŝeniach terenu wykształciły si ę torfowiska niskie. W ostoi stwierdzono wyst ę- powanie co najmniej 11 gatunków ptaków, w tym mi ędzy innymi cietrzewia, derkacza i Ŝu- rawia.

Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia Kod Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść geo- Szeroko ść obszaru NUTS na mapie Województwo Powiat Gmina gr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja Poligon piski Orzysz, Biała Piska warmi ńsko- 1 D PLB280014 Orzysz E 23º01’07” N 53º43’41” 21 208,0 ha PL623 mazurskie (P) ełcki Ełk

Rubryka 2: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina. Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

39 39

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Drygały najstarsze ślady osadnictwa pochodz ą z neolitu. W okolicach Suczek i Talusów znaleziono pozostało ści osad lub siedlisk, b ędących świadectwem osadnictwa plemion prowadz ących gospodark ę typu zbieracko-my śliwskiego ze stopniowym przechodzeniem na typ gospodarki rolno-pasterskiej, w kierunku rolnictwa motykowego. U schyłku neolitu zacz ęły si ę pojawia ć od zachodu wpływy kultury, które charakteryzowały si ę b ądź to amforami kulistymi, b ądź to ceramik ą z ornamentem sznurowym. Epoka br ązu pojawia si ę na badanym obszarze około 500 lat pó źniej ni Ŝ na innych obszarach Polski, bo dopiero 1300–1100 lat p.n.e. Na wschód od Krainy Wielkich Jezior, czyli w okolicach mi ę- dzy Orzyszem i Ełkiem, znajdowały si ę siedziby plemion Ja ćwingów i Galindów, grzebi ą- cych prochy swoich zmarłych na cmentarzyskach kurhanowych (kurhany w okolicach wsi Talusy). Najcenniejszym na arkuszu stanowiskiem archeologicznym prawnie chronionym, jest wyra źnie zaznaczaj ące si ę w krajobrazie grodzisko zało Ŝone przez Ja ćwingów w okolicy Bajtkowa, na zachód od Jeziora Bajtkowskiego. Na mapie naniesiono tylko te stanowiska archeologiczne, które maj ą du Ŝą warto ść po- znawcz ą oraz własna form ę. Pierwsze wzmianki o Drygałach pochodz ą z XV wieku, kiedy w pobli Ŝu du Ŝych kom- pleksów le śnych została zało Ŝona osada na prawie chełmi ńskim. W tym okresie zbudowano ko ściół ewangelicki, który uległ po Ŝarowi podczas najazdu Tatarów. Odbudowano go w 1660 roku, a nast ępnie rozebrano w 1730 r. Obecny ko ściół pod wezwaniem Matki Boskiej Cz ęsto- chowskiej został wybudowany w latach 1731-32. Prawnie chronione s ą tak Ŝe cmentarz przy- ko ścielny oraz kwatera wojskowa z okresu I wojny światowej. Wszystkie obiekty zaznaczono jednym symbolem na mapie. Do zabytków sakralnych nale Ŝy zaliczy ć: ko ściół parafialny pod wezwaniem Wspomo- Ŝenia Wiernych z 1884 roku w Klusach, neogotycki ko ściół pw. św. Szczepana w Ro Ŝyńsku Wielkim z 1894 roku. W Bajtkowie znajduje si ę ko ściół rzymsko-katolicki pw. Matki Boskiej Ró Ŝańcowej, przylegaj ący do niego cmentarz, kwatera Ŝołnierska z I wojny światowej oraz plebania z 1985 r. W Kosinowie zachował si ę zabytkowy dwór z XVIII w. wraz z zespołem dworskim z XVIII-XIX w. oraz park. Park podworski znajduje si ę te Ŝ w Ruskiej Wsi. Ochron ą konserwatorsk ą zostały obj ęte cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w miejscowo ściach Talusy, Kosinowo przy szosie ełckiej, Krzywi ńskie oraz cmentarze ewangelickie z pocz ątku XX w. w Rymkach i Olszewie.

W miejscowo ści Ogródek ochron ą konserwatorsk ą został obj ęty dom (chata mazurska – obecnie muzeum), w którym mieszkał poeta mazurski Michał Kajka.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Drygały poło Ŝony jest na Pojezierzu Ełckim. Jest to tern typowo rolniczy z niewielkim udziałem przemysłu wydobywczego (kruszywo piaskowo-Ŝwirowe) oraz le śnego. Wschodni ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą gleby chronione wy Ŝszych klas bonitacyjnych (I–IVa) wykorzystywane do intensywnych upraw rolnych. Zachodnia cz ęść terenu to du Ŝy kompleksy le śne (cz ęś ciowo wykorzystywane przez poligon wojskowy). W wyniku dotychczasowych prac poszukiwawczych w granicach arkusza udokumentowano 10 złó Ŝ kopalin, z których trzy są eksploatowane. S ą to kruszywa piaskowo-Ŝwirowe, a w jednym przypadku kruszywa piaskowo-Ŝwirowe oraz kreda jeziorna. Istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ kopalin. Wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwi- rów oraz piasków i trzy obszary perspektywiczne torfów i kredy jeziornej i gytii. Wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępują w utworach czwartorz ędowych. Wody z utworów paleoge ńskich ujmowane s ą tylko w Klusach. Znaczna cz ęść (około 80% powierzchni) obszaru arkusza Drygały została bezwzgl ędnie wył ączona z mo Ŝliwo ści składowania odpadów, głównie z uwagi na uwarunkowania przy- rodnicze. W północnej, wschodniej i południowej cz ęś ci arkusza wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Wyma- gania przewidziane dla naturalnych barier geologicznych przy projektowaniu składowisk, spełniaj ą wyst ępuj ące na powierzchni gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. W kilku miejscach usytuowanych we wschodniej cz ęś ci arkusza (Raków Mały, Zdedy) kompleks izolacyjny zło Ŝony jest z ró Ŝnowiekowych osadów słabo przepuszczalnych (glin zwa- łowych i iłów zastoiskowych). Lokalnie mo Ŝe on osi ąga ć znaczn ą mi ąŜ szo ść (60–80 m). Dzi ęki korzystnie wykształconej barierze izolacyjnej główny u Ŝytkowy poziom wodono śny poło Ŝony we wschodniej cz ęś ci arkusza jest odporny na zanieczyszczenia (bardzo niski stopie ń zagro Ŝenia). Na mapie zaznaczono równie Ŝ dwa wyrobiska po eksploatacji kruszywa naturalnego, mog ące spełnia ć rolę niszy umo Ŝliwiaj ącej składowanie odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej. W granicach arkusza warunki budowlane s ą dobre z wyj ątkiem dolin rzek i obni Ŝeń te- renowych pokrytych gruntami organicznymi.

Cenne fragmenty środowiska naturalnego s ą chronione w ramach rezerwatu przyrody, uŜytków ekologicznych oraz czterech obszarów chronionego krajobrazu. Środkowa i zachodnia cz ęść terenu le Ŝy w granicach obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Poligon Orzysz. Tereny, le Ŝą ce w granicach arkusza Drygały wyró Ŝniaj ą si ę wysokimi walorami przy- rodniczymi, krajobrazowymi, kulturowymi i wypoczynkowymi. Bardzo niewielki stopie ń przeobra Ŝenia środowiska naturalnego, uroda krajobrazu, ciekawe zabytki predysponuj ą omawiany teren do rozwoju turystyki, a w szczególności agroturystyki. Czyste środowisko oraz gleby wysokich klas bonitacyjnych umo Ŝliwiaj ą rozwój rolnictwa ekologicznego, produ- kuj ącego zdrow ą Ŝywno ść .

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BENTKOWSKI A., HAKENBERG H., WI ŚNIEWSKI C., 1996 – Zasoby wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych regionu Wielkich Jezior Mazurskich. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORAWSKA M., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nitki”. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. ĆWIERTNIEWSKA Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dry- gały. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. JANUSZKIEWICZ R., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Nitki” w kat. C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARCZEWSKA J., KACZOREK M., 1964 – Sprawozdanie z prac geologicznych, zwiadowczych za iłami ceramicznymi na terenie woj. olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo – Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2004a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ro Ŝyńsk

Wielki I” w kat.C 2. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2004b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zdedy”

w kat.C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Nitki I”

w kat.C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2006b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ro Ŝyńsk

Wielki III” w kat.C 2. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2007a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Guzki”

w kat.C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZY ŃSKI A., 2007b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem „Ro Ŝyńsk

Wielki V” w kat.C 1. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIRO A. red, 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISICKI S., RYCHEL J., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Drygały. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LISICKI S., RYCHEL J., 2006 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Drygały. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. LIWSKA H., 1989a – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w regionie Ełku: gm: Stare Juchy, Świ ętajno, Wieliczki, Ełk, Kalinowo, Orzysz, Prostki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIWSKA H., 1989b – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Piszu. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

LIWSKA H., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego Ŝwiru i piasku oraz kopalin towarzyszacych: gytii wapiennej i torfu w rejonie Lipowskie. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Biała Piska. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. OLIK J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem)

„Drygały” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol., Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., Dembek W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfów w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą oraz kształtowaniem środowiska. Inst. Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PAPROCKA I., 1985 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu zlokalizowania złó Ŝ su- rowców ilastych i kruszyw naturalnych. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86.

Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, DzU nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU Nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2009 r. nr 39 poz. 320. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków. DzU nr 25, poz. 133 z dnia 4 lutego 2011 r. SADOWSKI W., 1992 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Czyprki” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania zło Ŝa dla potrzeb budownictwa gmin- nego. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. STACHY J., (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych wg stanu na 31.12.2009. Ministerstwo Środowiska. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU z 2010 r. nr 185, poz. 1243. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WALENDZIUK A., 1988a – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kru- szywem naturalnym „Ogródek”. Arch. Geol. Urz. Woj., Olsztyn. WALENDZIUK A., 1988b – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kru- szywem naturalnym „Strzelniki”. Arch. Geol. Urz. Woj., Olsztyn. WALENDZIUK A., 1988c – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kru- szywem naturalnym „Strzelniki II”. Arch. Geol. Urz. Woj., Olsztyn. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILCZAK T., HAAS T., 1966 – Sprawozdanie z I-ego etapu bada ń geologicznych złó Ŝ su- rowców ilastych ceramiki budowlanej w okolicach Białej Piskiej. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87.