CENTRAAL Het Centraal MUSEUM Museum treedt naar buiten

Bidboek over de herinrichting versie 1.0 Inleiding 5

1 Meer kwaliteit voor de bezoeker 6 2 Meer mogelijkheden voor cultureel ondernemerschap en samenwerking 16 3 Meer ruimte voor topstukken 20 4 Het museum beter zichtbaar 22 5 Het museum in zijn omgeving 28

Colofon 36

xxxx 02 03 Inhoudsopgave ‘Bezoekers zijn regelmatig verrast door de diversiteit van de collectie van het Centraal Museum, dit wil ik nog beter voor het voetlicht brengen. Het is namelijk precies de reden waarom het Centraal Museum voor een breed publiek interessant is. Daarnaast is het museum door de gunstige ligging een belangrijke monumentale plek met een topuitstraling. We trekken nu zo’n 135.000 bezoekers per jaar. Dat is een mooi aantal maar dit kunnen we aanzienlijk verhogen als het Centraal Museum een prominentere rol speelt als cultureel podium van de stad en de provincie . Directeur Edwin Jacobs ‘Het Centraal Museum treedt naar buiten’ is een ambitieus herinrichtings- project waarin de monumentale sfeer van de gebouwen de ruimte wordt gegeven. De museumentree wordt verplaatst naar de Agnietenstraat waar- door de indeling van het gebouw overzichtelijker wordt en de link met het huis duidelijker. De nadruk van het project ligt op het verbe- teren van de ondersteunende voorzieningen, zoals de museumwinkel, de entree, het café, het auditorium en het realiseren van een multifunctionele ruimte. Er komt meer oppervlakte tot onze beschikking voor het tonen van kunst. Ook wordt het makkelijker en minder kostbaar om delen van het museum buiten de reguliere openingstijden toegankelijk te maken voor evenementen.

Meer ruimte en flexibelere openingstijden betekenen meer mogelijkheden. Het Centraal Museum staat in de toekomst garant voor een complete culturele beleving. Een modern museum is tenslotte meer dan een aantal muren met kunst. Ik vind het belangrijk om cross-overs te maken tussen verschillende disciplines. Dit brengt interessante kruisbestuivingen en nieuwe inzichten, uiteraard zonder afbreuk te doen aan de authentieke uitstraling en museumbelevenis. In samenwerking met Bureau Soda zijn we tot een mooi herinrichtingsplan gekomen dat we u hierbij met plezier presenteren.’

04 De vijf pijlers van het 05 Inleiding Centraal Museum Het Centraal Museum trekt jaarlijks gemiddeld 135.000 bezoekers. Naast het programma spelen de entourage, sfeer en voorzieningen een steeds grotere rol bij de positieve ervaring van de bezoeker. Om 1 tegemoet te komen aan de vraag van het publiek en om de groeiende aantallen goed te kunnen stroomlijnen worden de bezoekersfaciliteiten en de bewegwijzering aangepast.

De bezoekersentree wordt verplaatst naar de Agnietenstraat, waardoor de Meer kwaliteit ingang van het dick bruna huis en het Centraal Museum tegenover elkaar komen te liggen. Op deze manier legt de bezoeker makkelijker verband tussen de beide locaties. De entree en winkel worden in deze opzet verplaatst naar de middeleeuwse kapel. Deze monumentale ruimte creëert een ambiance die het publiek bij een museum verwacht en door de grotere voor de oppervlakte kunnen bezoekers efficiënter bediend worden. De uitbreiding van de winkel voorziet in de behoefte om een blijvende herinnering aan museumbezoek mee te kunnen nemen of verdiepende informatie over een onderwerp aan te schaffen. bezoeker In de bovenkapel wordt het informatiecentrum ingericht. Hier vinden verschillende bezoekers meer informatie over de collectie van het Centraal Museum. Medewerkers staan er basisschoolleerlingen te woord om hen te helpen bij het vinden van informatie voor hun spreekbeurt, promovendi vinden er materiaal voor hun onderzoek, maar ook reguliere bezoekers kunnen hier voor vragen terecht. Het informatiecentrum is in de boven- kapel ook zonder entreekaartje toegankelijk. Dit werkt drempelverlagend.

Inge Kools, kassamedewerker: ‘We moeten vaak aan bezoekers uitleggen dat het dick bruna huis en het Centraal Museum bij elkaar horen. Het is heel fijn dat dit door de nieuwe plannen duidelijker wordt.’

Het verplaatsen van de entree en het aanbrengen van enkele bouwkundige ingrepen verbetert de indeling van het gebouw en de koppeling van de verschillende delen wordt inzichtelijker en logischer voor de bezoeker. Het Centraal Museum is gehuisvest in een complex gebouw, dat bestaat uit verschillende bouwdelen; het middeleeuwse klooster, de voormalige artilleriestallen uit de 19de eeuw en een in 1920 aangebouwde vleugel. Het labyrintische aspect van het gebouw zal door de aanpassing niet verdwijnen, maar het publiek vindt beter zijn weg en er zijn geen dood- lopende einden meer.

xxxx 06 07 09 Impressie van de Kapel met nieuwe entree, winkel en informatiecentrum Het toekomstige museumcafé grenst aan de grote historische tuin die in de zomer door bezoekers benut kan worden als terras. Om een breder publiek te bedienen is het museumcafé ook buiten openingstijden en zonder entreebewijs te bezoeken. Dit wordt mogelijk doordat het café geheel zelfvoorzienend is met eigen opslag, garderobe en toiletvoor- zieningen.

De huidige aula wordt een werkplaatsruimte voor de museumbezoeker. Hier kunnen bezoekers zelf aan de slag en dingen maken die gekoppeld zijn aan het thema van de actuele tentoonstelling, zoals de Rietveldmeubel- tjes gemaakt werden bij de tentoonstelling Rietvelds Universum en de jurken die genaaid werden tijdens Stof tot nadenken.

Ward Rennen, directeur Stichting Museumkwartier (SUM): ‘De huidige entree van het Centraal Museum is wat verstopt en de horeca is enkel toegankelijk voor mensen met een kaartje. De plannen van het Centraal Museum om het huidige gebouw meer naar buiten te richten en mogelijk ook openbare horeca te realiseren, bieden nieuwe kansen om voorbijgangers te verleiden om meer gebruik te maken van het museum als ontmoetingsplek. Daarbij gaat het niet om museum- bezoek alleen, maar ook om de intensievere interactie van het museum met zijn directe omgeving.’

De functie van het auditorium wordt in de multifunctionele ruimte onder- gebracht waar in theateropstelling 150 bezoekers (in het huidige audito- rium is ruimte voor 80 personen) kunstenaarsgesprekken, debatten en lezingen kunnen volgen. Doordat de ruimte ook op andere manieren is in te richten kunnen bezoekers er ook terecht voor ontvangsten, recepties of workshops. Er kan dan plek geboden worden aan 250 personen. De multifunctionele ruimte zal ook buiten de openingstijden van het museum toegankelijk zijn.

Deze ruimte biedt het Centraal Museum tevens de mogelijkheid om samenwerking met culterele partners en commerciële activiteiten uit te breiden zie hoofdstuk 2: Meer kwaliteit voor de bezoeker.

10 11 Bezoeker centraal Bestaande indeling Nieuwe indeling Bestaande indelingBestaande indeling Nieuwe indeling Nieuwe indeling Bestaande indeling Nieuwe indeling

Singel Singel Singel Singel Singel Singel 8 8 entree entree entree 8 8 terras 4 verbinding terras 4 terras 4 verbinding verbinding

terras

terras terras

warstraat d Nicolaas warstraat d Nicolaas

warstraat d Nicolaas warstraat d

Nicolaas entree

warstraat d Nicolaas warstraat d 1 entree Nicolaas verbinding 3entree entree 1 entree 1 entree verbinding 3 verbinding 3 4 3 4 9 10 4 3 3 9 9 10 10 9 9

2 2 7 Nicolaaskerkhof 7 7 7 Nicolaaskerkhof 7 7 Nicolaaskerkhof Nicolaaskerkhof Nicolaaskerkhof Nicolaaskerkhof 1 2 1 2 Agnietenstraat 2 Agnietenstraat entree Agnietenstraat Agnietenstraat entree Agnietenstraat Agnietenstraat entree entree entree entree 5 6 6 8 5 6 5 6 5 6 5 8 6 8

bezoekersfaciliteit 1 tickets / museumwinkel bezoekersfaciliteit1 tickets / museumwinkel1 tickets / museumwinkel Begane grond routing bezoekersfaciliteit 2 informatiecentrum Begane grond routing expositieruimte 2 informatiecentrum Begane grond routing expositieruimte expositieruimte2 informatiecentrum 3 museumcafé multifunctionele entree auditorium personeelsruimte 3 museumcafé multifunctionele 3 museumcafé multifunctionele entree entree personeelsruimte personeelsruimte auditorium auditorium 4 auditorium / multifunctionele ruimte ruimte

nieuwe verbindingen 4 auditorium / 4multifunctioneleauditorium /ruimte multifunctionele ruimte ruimte ruimte nieuwe verbindingennieuwe verbin5 dingendick bruna huis verbinding voor bezoekers voor 5 dick bruna huis5 dick bruna huis verbinding voor verbinding toegankelijkebezoekers bezoekers 6 dick bruna museumwinkel toegankelijketuin toegankelijke 6 dick bruna museumwinkel6 dick bruna museumwinkel tuin 7 kantoren tuin 7 kantoren 7 kantoren terras 8 werkplaats technische dienst terras terras 8 werkplaats technische8 werkplaats dienst technische dienst museum museumcafe museum 9 nicolaïkerk work- cafe shop cafe entree 9 nicolaïkerk 9 nicolaïkerk work- work- entree 10 workshopruimte shopruimte shop entree 10 workshopruimte10 workshopruimte ruimte ruimte

tickets ticketswinkel tickets informatiewinkel winkel informatie informatie entree entree entree 12 13 Bestaande indeling Nieuwe indeling

Singel Singel 8

entree 8 terras 4 verbinding

terras

warstraat d Nicolaas warstraat d Nicolaas entree 1 entree verbinding 3 4 3 9 10 9

2 7 7 Nicolaaskerkhof Nicolaaskerkhof 1 2 entree Agnietenstraat entree Agnietenstraat 5 6 5 6 8

bezoekersfaciliteit 1 tickets / museumwinkel Begane grond routing expositieruimte 2 informatiecentrum

3 museumcafé multifunctionele entree personeelsruimte auditorium

4 auditorium / multifunctionele ruimte ruimte nieuwe verbindingen 5 dick bruna huis verbinding voor bezoekers toegankelijke 6 dick bruna museumwinkel tuin 7 kantoren terras 8 werkplaats technische dienst museum cafe 9 nicolaïkerk work- shop entree 10 workshopruimte ruimte

tickets winkel informatie

entree

De museumtuin met nieuwe 14 Begane grond routing met 15 verbinding tussen Refter en nieuwe verbindingen Stallen, omloop en terras. Het Centraal Museum wil fungeren als een belangrijk cultureel platform in de stad en de provincie Utrecht door een podium te bieden aan diverse culturele partners en een langdurige samenwerking met hen aan te gaan. 2 Hierdoor ontstaan er interessante cross-overs tussen beeldende kunst en andere disciplines zoals muziek, dans, film, theater en animatie waarbij de partners gebruikmaken van elkaars expertise, naamsbekendheid onder de achterban en kennis over elkaars bezoekers. Meer De huidige werkplaats van de technische dienst wordt verplaatst naar de zaal naast het dick bruna huis, waar het meer praktische mogelijkheden heeft. De hierdoor vrijgekomen monumentale ruimte wordt zo ingericht dat deze dienst kan doen als auditorium, ontvangstruimte en atelier, waarbij de histo- rische kwaliteiten van het gebouw maximaal worden benut zodat er een mogelijkheden unieke en aantrekkelijke locatie ontstaat voor verschillende soorten evene- menten en ontvangsten. De ruimte grenst aan de historische tuin, zodat hier een terras kan worden gerealiseerd in de zomer. Doordat de ruimte een eigen toegang heeft en voorzieningen, als toilet, garderobe en horeca kan het buiten museumuren opengesteld worden zonder extra kosten voor beveili- voor cultureel ging. Door de beschikbare opslagruimte hoeft er minder materiaal inge- huurd te worden.

Marco Grob, adjunct-directeur Centraal Museum: ‘We krijgen nu regelmatig verzoeken voor evenementen en ondernemer- bijeenkomsten waar we niet op in kunnen gaan in verband met de beperkingen die de huidige inrichting met zich mee- brengt. Door de locatie van het museumcafé en de multifunc- tionele ruimte te wijzigen, wordt de toegankelijkheid op al- schap en lerlei tijdstippen verbeterd. Hiermee optimaliseren we het’ Het Centraal Museum werkt nu al samen met onder andere Impakt, Neder- lands Film Festival, Culturele Zondagen, Holland Animation Film Festival en Springdance maar wil deze relaties uitbouwen en intensiveren en andere culturele partners aan dit rijtje toevoegen. Daarnaast is het in deze opzet samenwerking mogelijk om het aantal zakelijke evenementen van gemiddeld 85 per jaar te verdubbelen en de netto opbrengst te verhogen door de extra kosten te reduceren, met als doel delen van het publieksprogramma te financieren met deze winst.

De Nicolaïkerk is een belangrijke partner in de uitwerking van de multifuncti- onele ruimte. Het Centraal Museum en de Nicolaïkerk delen de binnentuin die een belangrijke rol speelt bij de ontwikkeling van deze ruimte. Door de handen ineen te slaan ontstaat er een synergie waarbij beide partijen hun ruimte aan elkaar beschikbaar stellen. Zo kan het Centraal Museum grootse ontvangsten organiseren in de middeleeuwse kerk en kan de Nicolaikerk de multifunctionele ruimte inzetten voor haar evenementen.

17 18 Impressie van activiteiten in 19 Impressie van activiteiten in de mulitfunctionele ruimte de binnentuin Het Centraal Museum heeft belangrijke topstukken verdeeld over de vijf verschillende collecties bestaande uit oude kunst, moderne en heden- daagse kunst, mode, toegepaste kunst en stadsgeschiedenis. De ambitie 3 is deze diversiteit aan een breed publiek te tonen en echte vernieuwers uit Utrecht zoals Dick Bruna, Pyke Koch, en , vast aan bod te laten komen. In het nieuwe plan wordt ongeveer 300 m2 extra tentoonstellingsruimte gecreëerd. Bovendien wordt de Meer ruimte Edwin Jacobs, directeur Centraal Museum: ‘Licht en ruimte voor de collecties!’ voor kwaliteit van zo’n 900 m2 tentoonstellingsruimte aanzienlijk verbeterd door middel van klimaatbeheersing van de monumentale ruimtes, waardoor deze geschikt zijn om ook de meer kwetsbare stukken te tonen zoals de oude meesters, de modecollectie, tekeningen, houtwerk; eigenlijk alles wat niet van steen is. Hierdoor kunnen er meer collectieonderdelen en meer topstukken topstukken getoond worden zodat er een beter beeld ontstaat van het totaalaanbod van het Centraal Museum.

Tentoonstellingsoppervlakte in m2

huidige situatie nieuwe situatie

totaal ongeconditioneerd 733 164 totaal geconditioneerd 2216 3104 totale tentoonstellingsruimte 2949 3268

21 Ook in fysiek opzicht wil het museum beter zichtbaar worden. De bezoe- kersingang wordt verplaatst naar de oorspronkelijke entree aan de Agnie- tenstraat. Deze was tot 1999 in gebruik en wordt nu weer hersteld en 4 uitgebreid. Op deze plek is de ingang gelijk zichtbaar vanaf de doorgaande weg en daardoor beter vindbaar. Aangezien deze ingang zich recht tegen- over de ingang van het dick bruna huis bevindt, wordt de relatie in een oogopslag duidelijk. In de tentoonstellingruimte ‘de Stallen’ zaten vanouds grote poorten die open konden. Door deze poorten te reconstrueren en Museum weer open te zetten, ontstaan vanuit de Maliesingel en de Nicolaasdwars- straat boeiende doorzichten, zodat van buiten zichtbaar wordt wat zich in de binnentuin afspeelt. De toegangsweg naar de huidige entree, een verdiepte hellingbaan, wordt verhoogd naar het vroegere pleinniveau waar- door de relatie met het plein wordt hersteld en de relatie met de andere beter omliggende gebouwen (Nicolaïkerk, BAK) wordt versterkt.

Aad Veenman, voorzitter Museumcommissie Centraal Museum & voormalig president-directeur zichtbaar van de Nederlandse Spoorwegen: ‘Het gaat goed met het Centraal Museum. Bezoekers weten het te vinden en na het realiseren van de nu overeengekomen plannen wordt het museum nog transparanter en spannender. Een must voor Utrecht, stad van kennis en cultuur.’

23 De nieuwe hoofdentree van het Centraal Museum 24 tegenover het dick bruna 25 De multifunctionele ruimte huis aan de Agnietenstraat aan de Nicolaasdwarsstraat 26 Herstelde doorkijk vanuit de 27 Een doorkijk naar de tuin Maliesingel naar de museumtuin vanaf de Nicolaasdwarsstraat Het Centraal Museum staat niet op zichzelf. De komst van het station Vaart- sche Rijn en de bijbehorende stedenbouwkundige veranderingen gaan in 2015 het zuidelijk deel van de Utrechtse binnenstad een impuls geven. 5 Waar het gebied in de huidige situatie als eindpunt functioneert voor een bezoek aan de Utrechtse binnenstad, wil het Centraal Museum in de route vanaf het nieuwe station een sterke positie innemen als poort van het museumkwartier, waarmee het museum met recht het Centraal Museum Het museum wordt. Samen met de Nicolaïkerk, de ondernemers van de Twijnstraat, belang- hebbenden in de buurt en de gemeente is er de ambitie om het Nicolaas- kerkhof te transformeren tot het hart van het zuidelijk museumkwartier. Een plein dat als startpunt voor de museumroute gaat functioneren en in zijn mogelijkheden biedt voor manifestaties en als synergetisch element werkt tussen de verschillende gebouwen, instellingen en bewoners (gebruikers).

Jacques Blommendaal, eigenaar van delicatessenzaak omgeving Fiori Culinaria in de Twijnstraat en voorzitter van de ondernemersvereniging Twijnstraat: ‘Het wordt verzorgder, schoner en veel mooier. Dit plan zal de zichtbaarheid van het museum vergroten. Niet alleen maakt het, het museum aantrekkelijker, maar ook de directe omgeving zal daarvan profiteren. De belevenis van het museumbezoek, is meer dan het museum. Het is ook de Nicolaïkerk bezoeken en lekker eten en winkelen. Mensen moeten gewoon weten dat het hier gezellig is.’

29 30 Visualisatie museumplein 31 Nicolaaskerkhof met herstelde zichtlijnen en ontdaan van ‘verrommeling’. Universiteitsmuseum 14 CMU kansen kaart

Lange Nieuwstraat

C

Agnietenstraat 12 13

15 Universiteitsmuseum CM kansen kaart 14 Legenda CMU kansen kaart 01

Lange Nieuwstraat Centraal Museum 01 Museumtuin C Nikolaaskerkhof 11 Agnietenstraat Groen 12 Looplijnen, straat gerelateerd 09 07 Tolsteegsingel 13 Looplijnen, groen gerelateerd Standpunt met belangrijke zichtlijn naar het museum 06 15 Nikolaaskerkhof

Kansen: Nicolaasstraat 04 Legenda 01 01 Nieuwe hoofdentree Centraal Museum Nicolaikerk 02 Nieuwe entree multifunctionele ruimte & doorzicht Centraal Museum Twijnstraat 10 05 03 01 03 Doorzicht Museumtuin 04 Toegang en doorzicht Nikolaaskerkhof 16 11 05 Relatie Nicolaïkerk met binnentuin 04 Groen 06 Museumcafé met relaties naar plein en binnentuin Looplijnen, straat gerelateerd 09 07 02 Tolsteegsingel 07 Niveauverschil nivelleren, museum direct aan het Nicolaaskerkhof Looplijnen, groen gerelateerd 08 Belangrijke zichtlijn, komend vanuit Louis Hartlooper Complex 17 Standpunt met belangrijke zichtlijn naar het museum 06 Nikolaaskerkhof 09 Belangrijke zichtlijn, komend vanuit Twijnstraat 10 Twijnstraat uitloop; functionele relatie met Nikolaaskerkhof 08 Kansen: Nicolaasstraat 04 11 Nieuwe gebruiker BAK 01 Nieuwe hoofdentree Centraal Museum Nicolaikerk 12 Herontwikkeling Lange Nieuwstraat 02 Nieuwe entree multifunctionele ruimte & doorzicht Twijnstraat 10 05 03 13 Herbestemming gebouw met cultureelmaatschappelijke functie 03 Doorzicht 14 Plan ontwikkeling voor cultureelmaatschappelijke bestemming 04 Toegang en doorzicht 16 15 Vrouwjuttenhof in ere herstellen 05 Relatie Nicolaïkerk met binnentuin 04 16 Aanlegsteiger voor rondvaartboten 06 Museumcafé met relaties naar plein en binnentuin 02 17 Opwaardering openbare ruimte (huidige speeltuin) 07 Niveauverschil nivelleren, museum direct aan het Nicolaaskerkhof 08 Belangrijke zichtlijn, komend vanuit Louis Hartlooper Complex 17

09 Belangrijke zichtlijn, komend vanuit Twijnstraat N Louis Hartlooper 10 Twijnstraat uitloop; functionele relatie met Nikolaaskerkhof 08 Complex 0 20 40 60 80 100m 11 Nieuwe gebruiker BAK sodaBureau interieurarchitectuur Soda 12 Herontwikkeling Lange Nieuwstraat 13 Herbestemming gebouw met cultureelmaatschappelijke functie 14 Plan ontwikkeling voor cultureelmaatschappelijke bestemming 15 Vrouwjuttenhof in ere herstellen 16 Aanlegsteiger voor rondvaartboten 17 Opwaardering openbare ruimte (huidige speeltuin)

N Louis Hartlooper Complex 0 20 40 60 80 100m soda interieurarchitectuur

32 33 11 CMU in zijn huidige en toekomstige context 12

C

07

CMLegenda in zijn huidige en toekomstige context 10 11 09 CMU in zijn huidige en toekomstige context 12 Wijk C Universiteitskwartier

C C

C

C

Centraal Museum Utrecht C 07 Context, bestaande culturele inrichtingen Context in verandering Legenda Kernwinkelgebied C 06 Water 10 Centraal Station 15 09 Groen 08 Pleinen 05

C Verbindende lijnen, straat gerelateerd Museumkwartier 14 C C 13

C Centraal Museum Utrecht C Verbindende lijnen in het groen

Context, bestaande culturele inrichtingen Centraal Museum 12 Context in verandering 01 Centraal Museum

C C 01 06 C Water 02 Nicolaikerk 15 02 Groen 03 Twijnstraat 08

C

C 05 C C Pleinen 04 Louis Hartlooper Complex C Verbindende lijnen, straat gerelateerd C 03 13 14 05 Universiteitsmuseum Station Vaartse Rijn Verbindende lijnen in het groen 06 Sonnenborgh - museum & sterrenwacht 07 Spoorwegmuseum Centrum Utrecht 12 01 Centraal Museum 08 Geertekerk C 01

C 02 Nicolaikerk 09 Museum Catharijneconvent 04 02 03 Twijnstraat 10 Tivoli

C

C

C

C 04 Louis Hartlooper Complex C 16

C 11 C Utrechts Archief C 03 05 Universiteitsmuseum 12 BAK 06 Sonnenborgh - museum & sterrenwacht 13 Vrouwjuttenhof in ere herstellen

07 Spoorwegmuseum 14 Herbestemming cultureel maatschappelijke functie 18 C 17 08 Geertekerk 15 Plan ontwikkeling voor cultureel maatschappelijke bestemming C 09 04 Museum Catharijneconvent 16 Ledig Erf, 2012 10 Tivoli 17 Kade, met aanlegsteiger 2011 16

C

C 11 C Utrechts Archief C 18 Sneltram, 2015 19 12 BAK 19 Station Vaartsche Rijn, 2015 13 A Vrouwjuttenhof in ere herstellen 20 Parkeergarage, 2015

14 Herbestemming cultureel maatschappelijke functie 18 C

C

C

17 C C C

C 15 Plan ontwikkeling voor cultureel maatschappelijke bestemming N C 16 Ledig Erf, 2012 20 0 100 200 300 400 m 17 Kade, met aanlegsteiger 2011

C soda interieurarchitectuur 18 Sneltram, 2015 Bureau Soda 19 19 Station Vaartsche Rijn, 2015

A 20 Parkeergarage, 2015

C

C

C

C

C N C 20 0 100 200 300 400 m soda interieurarchitectuur

34 35 Colofon Contact

Onderzoek en planontwikkeling: Centraal Museum Bureau Soda en Centraal Museum Marco Grob, adjunct-directeur

Illustraties: Postbus 2106, 3500 GC Utrecht Bureau Soda telefoon: 030-2 362 362 [email protected] Stedenbouwkundige kaarten: www.centraalmuseum.nl Hagen Zeisberg

Foto Edwin Jacobs: Dea Rijper

Grafisch ontwerp: Lesley Moore

Druk: Resolutie

Tekst: Centraal Museum