Rolnictwo W Kontekście Zrównowaśonego Rozwoju Obszarów Wiejskich

ROLNICTWO W KONTEKŚCIE ZRÓWNOWAśONEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

2 Uniwersytet Szczeciński Katedra Polityki SpołecznoGospodarczej i Europejskich Studiów Regionalnych

ROLNICTWO W KONTEKŚCIE ZRÓWNOWAśONEGO ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

Redaktor naukowy Barbara Kryk, Marian Malicki

Szczecin 2010

3 Artykuły wydrukowane zostały zgodnie z materiałami dostarczonymi przez Autorów. Wydawca nie ponosi odpowiedzialności za treść, formę i styl artykułów.

Recenzenci Jan Nikołajew, Grzegorz Spychalski.

Redakcja techniczna Lidia Kłos, Izabela SzamrejBaran

Projekt okładki Paweł Matuszczyk

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 20072013

ISBN

Wydawnictwo: Economicus ul. Obrońców Stalingradu 12, 70407 Szczecin

Druk i oprawa:

4 Spis tre ści

PRZEDMOWA ...... 9

DEC DOROTA Ró żnorodno ść biologiczna chwastów na terenach rolniczych...... 11

GOŁ ĘBIOWSKA URSZULA Rzepak na cele energetyczne. Czy to si ę opłaca? ...... 28

KŁOS LIDIA Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce po wst ąpieniu do Unii Europejskiej ...... 48

KNIAZIUK PRZEMYSŁAW Polityka regionalna a rozwój obszarów wiejskich, perspektywy rozwoju polityki regionalnej oraz w Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 roku ...... 66

KOCISZEWSKI KAROL Uwarunkowania rozwoju rolnictwa ekologicznego w świetle bada ń ankietowych w śród rolników konwencjonalnych Dolnego Śląska...... 87

LOREK EL ŻBIETA, LOREK AGNIESZKA Efektywno ść wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w woj. śląskim jako warunek zrównowa żonego rozwoju rolnictwa...... 106

LULEWICZ-SAS AGATA Realizacja Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w województwie podlaskim w latach 2007-2013...... 128

ŁOBODA TADEUSZ, WOŁEJKO EL ŻBIETA Wpływ nawo żenia azotem na działanie kadmu w siewkach j ęczmienia jarego ...... 143

MIŁASZEWICZ DANUTA Rozwój obszarów wiejskich z perspektywy nowej krajowej strategii rozwoju regionalnego...... 157

PAKULSKA JOLANTA, RUTKOWSKA-PODOŁOWSKA MAŁGORZATA, GRZEGORZ PODOŁOWSKI Nowoczesne formy działalno ści gospodarczej szans ą rozwoju obszarów wiejskich ...... 175

ROKICKI TOMASZ Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich przy wykorzystaniu produkcji owczarskiej ... 195

WOŁEJKO EL ŻBIETA, ŁOBODA TADEUSZ Wpływ metali ci ęż kich na szybko ść gromadzenia biomasy u zbó ż...... 209

WIKTOROWSKI KRZYSZTOF Model dywersyfikacji struktury produkcji i dochodów gospodarstwa rolnego na przykładzie energetyki odnawialnej...... 224

5 6

7 8 PRZEDMOWA

Szybki rozwój gospodarczy w drugiej połowie XX wieku był katalizatorem nie tylko wzrostu dobrobytu w wielu krajach rozwini ętych, ale równie ż „przyspieszonego zu życia przyrody i pauperyzacji ludno ści”. Antidotum na zaistniałe problemy jest koncepcja zrównowa żonego rozwoju, któr ą powszechnie uznano za priorytetowy kierunek rozwoju społeczno-ekonomicznego. Koncepcja ta odnosi si ę równie ż do rolnictwa i obszarów wiejskich. W odniesieniu do obszarów wiejskich zrównowa żony rozwój ł ączy si ę z koncepcj ą wielofunkcyjno ści, kształtowaniem warunków dla ró żnorodnej działalno ści ekonomicznej prowadzonej z poszanowaniem aspektów środowiskowych, rozwoju funkcji społecznych i kulturalnych, dbało ści ą o zapewnienie mieszka ńcom dobrych warunków życia. Zgodnie z propozycjami wspólnej polityki rolnej UE z 2005 roku rolnictwo powinno by ć zrównowa żone i stanowi ć integraln ą cz ęść gospodarki. Powinno zatem m.in. by ć: - konkurencyjne na rynku mi ędzynarodowym bez subsydiów lub wsparcia, - nagradzane przez rynek za produkcj ę bezpiecznej i dobrej żywno ści, a tak że przez podatnika z racji wytwarzania korzy ści społecznych, które nie mog ą by ć dostarczane na rynek, - zorientowane na ochron ę środowiska, - wra żliwe na społeczne potrzeby ludno ści wiejskiej, - nastawione na produkcj ę zapewniaj ącą wysoki poziom zdrowia i dobrostanu zwierz ąt. Realizacja zrównowa żonego rozwoju na obszarach wiejskich jest wyzwaniem dla naukowców z ró żnych dziedzin, praktyków oraz decydentów wszystkich szczebli władzy i administracji pa ństwowej. W zwi ązku z tym zaistniała ogromna potrzeba zorganizowania interdyscyplinarnego spotkania osób, którym „na sercu le ży” dobro obszarów wiejskich. Katedra Polityki Społeczno-Gospodarczej i Europejskich Studiów Regionalnych Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarz ądzania Uniwersytetu Szczeci ńskiego wyszła na przeciw tym potrzebom organizuj ąc Naukowo-Wdro żeniow ą Konferencj ę „ Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich w teorii i praktyce ”. Konferencja odbyła si ę 15-16 listopada 2010 roku w Zachodniopomorskim O środku Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach, który z racji pełnionych funkcji wydawał si ę miejscem, jak najbardziej odpowiednim do zrealizowania takiej konferencji. Celem konferencji była debata nad uwarunkowaniami rozwoju zrównowa żonego obszarów wiejskich na poziomie lokalnym i regionalnym, wymiana do świadcze ń oraz doskonalenie umiej ętno ści zwi ązanych z realizacj ą polityki rolnej, wykorzystaniem

9 funduszy unijnych, ochron ą środowiska, rozwojem inicjatyw lokalnych czy produktów regionalnych. W konferencji, obok naukowców z wielu uczelni krajowych, wzi ęli udział m.in. przedstawiciele Urz ędu Marszałkowskiego (w tym Wydziału PROW, Wydziału Rolnictwa i Ochrony Środowiska), Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencji Nieruchomo ści Rolnych, Generalnej i Wojewódzkiej Dyrekcji Ochrony Środowiska, Wojewódzkiego Zwi ązku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych, Zachodniopomorskiej Izby Rolniczej, Lokalnych Grup Działania, Stowarzysze ń Agroturystycznych, Producentów Produktów Regionalnych. Pokłosiem konferencji jest przekazywana Pa ństwu publikacja „ Rolnictwo w kontek ście zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich ”. Niniejsza publikacja obejmuje nast ępuj ące obszary problemowe: - polityka rolna i regionalna w odniesieniu do obszarów wiejskich, - ró żnorodność biologiczna, - rolnictwo ekologiczne, - wpływ środków chemicznych na uprawy, - efektywno ść wykorzystania przestrzeni produkcyjnej w rolnictwie, - realizacja Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich - nowoczesne formy działalno ści gospodarczej na obszarach wiejskich, Ksi ąż ka przeznaczona jest dla szerokiego grona odbiorców, zarówno pracowników naukowych zajmuj ących si ę zagadnieniami zrównowa żonego rozwoju we wszelkich jego aspektach, jak i praktyków życia gospodarczego, czyli tych, dla których rolnictwo i działalno ść na obszarach wiejskich jest źródłem utrzymania oraz dla decydentów pracuj ących dla rolnictwa i zajmuj ących si ę realizacj ą koncepcji zrównowa żonego rozwoju. Mamy nadziej ę, że zawarte w niej tre ści b ędą cennym źródłem informacji dla wszystkich zainteresowanych tematyk ą zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich i inspiracj ą do działa ń z tym zwi ązanych.

Barbara Kryk

10 Dorota Dec Politechnika Białostocka

RÓ ŻNORODNO ŚĆ BIOLOGICZNA CHWASTÓW NA TERENACH ROLNICZYCH

Streszczenie: Otaczaj ący nas ogół zró żnicowanych zasobów przyrody jest niezb ędny do życia społecze ństw oraz stworzenia im szansy rozwoju. Powodem wszechstronnego zainteresowania si ę t ą dziedzin ą stało si ę zmniejszenie lub całkowite zniszczenie licznych elementów bioró żnorodno ści wci ąż pogarszaj ący si ę stan środowiska przyrodniczego stwarza poczucie zagro żenia. Trudno jest akceptowa ć niszczenie całych ekosystemów i rabunkow ą eksploatacj ę ograniczonych ju ż zasobów naszej planety. Mo żna stwierdzi ć, że bioró żnorodno ść wyst ępuje do ść licznie, nie tylko na polach stanowi ących przedmiot bada ń, ale równie ż w całym kraju. Świadczy o tym fakt, że ró żnorodno ść biologiczna Polski, mierzona na poziomie ró żnorodno ści gatunkowej, nale ży do najwy ższych w środkowej Europie. W niniejszej pracy przedstawiono ogóln ą charakterystyk ę bioró żnorodno ści ekosystemów, gatunków ro ślin i ró żnorodno ść genetyczn ą. Prze śledzono w jaki sposób odbywa si ę gromadzenie i przechowywanie zasobów genowych ro ślin uprawnych. Krótko zilustrowano działania na rzecz zagro żeń i ochrony bioró żnorodno ść na terenach rolniczych. Słowa kluczowe: bioró żnorodno ść , chwasty, rolnictwo.

1. Wst ęp Stan bioró żnorodno ści przyrody zale ży od wielu czynników, do których zaliczy ć mo żna zarówno warunki fizyczno-geograficzne, jak równie ż działania człowieka: urbanizacja, intensyfikacja rolnictwa, rozwój przemysłu. Człowiek ingeruj ąc coraz bardziej w środowisko sprawia, i ż wiele organizmów żywych zanika lub ich wyst ępowanie jest bardzo ograniczone. Niektóre osobniki, gatunki i ekosystemy s ą tak zró żnicowane, że maj ą cechy, dzi ęki którym s ą zdolne do przetrwania zmian i przekazania nast ępnym pokoleniom tych cech, które umo żliwiaj ą powstawanie i trwanie kolejnych osobników, gatunków i ekosystemów. W procesie ewolucji przyroda wci ąż wytwarza ró żnorodno ść biologiczn ą i j ą podtrzymuje. Ci ągle kształtuj ą si ę nowe gatunki, które na bardzo ró żne sposoby s ą przystosowane do aktualnie panuj ących warunków środowiska, a jednocze śnie wci ąż powstaj ą osobniki o nowych cechach i nowych kombinacjach cech, które zwi ększaj ą prawdopodobie ństwo przetrwania gatunku w wypadku nast ępnej zmiany w środowisku. Aby zachowa ć ró żnorodno ść biologiczn ą oraz skutecznie zabezpieczy ć dziedzictwo przyrody i dokonania naszych przodków w dziedzinie upraw ro ślin i

11 hodowli zwierz ąt Organizacja Narodów Zjednoczonych uchwaliła „Konwencj ę o ró żnorodno ści biologicznej”, któr ą ogłoszono podczas „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro w 1992 roku. Została ona dotychczas ratyfikowana przez ponad sto krajów i Uni ę Europejsk ą. Nakłada ona na pa ństwa, b ędące stronami porozumienia, obowi ązek stworzenia zasad ochrony ró żnorodno ści biologicznej i zrównowa żonego u żytkowania tych elementów środowiska, które słu żą jej zachowaniu. Polska przyj ęła Konwencj ę w 1995 roku i zobowi ązała si ę działa ć na rzecz zachowania całego bogactwa przyrodniczego kraju. Bogactwo form to zjawisko normalno ści środowiska przyrodniczego. Zaburzenie poszczególnych elementów przyrody prowadzi do zmniejszania si ę ró żnorodno ści biologicznej żywych organizmów. Celem niniejszej pracy było ogólne scharakteryzowanie gromadzenia i przechowywania zasobów genowych ro ślin oraz prze śledzenie działania na rzecz zagro żeń i ochrony bioró żnorodno ść na terenach rolniczych. Przedstawienie równie ż ilo ści gatunków ro ślin towarzysz ącym uprawom rolniczym.

2. Zachowanie zasobów genowych Według Krajowej Strategii Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Ró żnorodno ści Biologicznej (2003), sporz ądzonej przez Ministerstwo Środowiska, na podstawie „Konwencji o ró żnorodno ści biologicznej”, konieczne jest zachowanie całej przyrody Ziemi, na wszystkich poziomach jej organizacji, znajduj ących si ę w ró żnych ekosystemach, a tak że tych elementów, które do tej pory były niedoceniane, czy wr ęcz niszczone (np. jako szkodniki czy chwasty). W Konwencji zwraca si ę tak że uwag ę na bogactwo obszarów u żytkowanych gospodarczo, w tym np. na ró żnorodno ść starych, tradycyjnych ras i gatunków zwierz ąt oraz odmian ro ślin u żytkowych i potrzeb ę traktowania ich tak, by zapewni ć ich trwało ść i odtwarzalno ść 1. Idea zbierania, zachowywania i wykorzystania ro ślinnych zasobów genowych powstała ju ż na pocz ątku XX wieku. Jej twórc ą był, mi ędzy innymi, wybitny rosyjski naukowiec, Nikolay Ivanovich Vavilov. W Polsce ide ę ochrony materiału genetycznego ro ślin uprawnych zapocz ątkował K. Miczy ński. W 1907 roku opublikował on wyniki swoich bada ń nad ekotypami ro ślin uprawnych. Prace nad zachowaniem ro ślinnych zasobów genowych były nast ępnie prowadzone w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Ro ślin w Radzikowie. W roku 1979, na podstawie porozumienia mi ędzyresortowego, w

1 D. Dostatny: Historia ochrony zasobów genowych. Bank Genów. „Fragment Skarbnicy” Polskiej Wsi, 2008.

12 Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Ro ślin powstał Zakład Krajowych Zasobów Genowych (obecnie Krajowe Centrum Ro ślinnych Zasobów Genowych) oraz sie ć istniej ących wcze śniej kolekcji wiod ących, zlokalizowanych w ró żnych o środkach naukowych. Ró żne gatunki i odmiany ro ślin s ą przechowywane w bankach genów. Nowe próbki spływaj ą głównie z trzech źródeł: innych banków genów, o środków hodowlanych oraz z ekspedycji terenowych. Wytworzona w procesie hodowlanym ró żnorodno ść biologiczna stanowi dorobek kulturowy i naukowy naszego kraju. Kluczowym elementem dla zwi ększenia stopnia wykorzystania zasobów genowych jest dost ępno ść informacji o ich posiadaniu. Banki genów, ograniczaj ąc si ę coraz cz ęś ciej do ochrony rodzimych zasobów genowych i wybranych grup ro ślin, podwy ższaj ą jako ść usług dla u żytkowników poprzez rozwijanie systemu wymiany informacji. Takim systemem jest ameryka ński GRIN czy europejski ECP/GR. Europejski system tworzony jest o bazy danych grup ro ślin znajduj ących si ę w wybranych bankach genów współpracuj ących w ramach Europejskiego Programu Ochrony Zasobów Genowych (European Cooperative Programme for Crop Genetic Resources Networks ). Program ECP/GR jest podstawow ą sieci ą ochrony zasobów genowych w Europie, celem jego jest zapewnienie długoterminowego zachowania i zwi ększenia zasobów genowych ro ślin w Europie. Program zainicjowany przez FAO, obecnie koordynowany przez mi ędzynarodowy Instytut Ochrony Zasobów Genowych – IPGRI, jest finansowany przez kraje członkowskie i kierowany przez komitet składaj ący si ę z przedstawicieli poszczególnych pa ństw członkowskich. W Polsce system wymiany informacji o ró żnorodno ści biologicznej znajduje si ę w Krajowym Centrum Ro ślinnych Zasobów Genowych w Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Ro ślin (IHAR) w Radzikowie. W IHAR prowadzony jest program gromadzenia i utrzymania w stanie żywym zasobów genowych ro ślin u żytkowych i udost ępnianie ich hodowcom, pracownikom nauki i innym zainteresowanym. Główne zadania tego programu to: – gromadzenie populacji i odmian ro ślin uprawnych oraz dziko rosn ących gatunków zagro żonych erozj ą genetyczn ą, – opis i waloryzacja zebranych materiałów, – utrzymanie nasion w stanie żywym (w tym przechowywanie długoterminowe) przy zachowaniu ich czysto ści genetycznej,

13 – dokumentacja zgromadzonych materiałów oraz wymiana prób z innymi bankami genów i ogrodami botanicznymi, – udost ępnienie materiałów wyj ściowych hodowcom odmian i placówkom badawczym. Głównym źródłem pozyskiwania zasobów genowych s ą wyjazdy kolekcyjne, których celem jest zebranie wyst ępuj ących jeszcze miejscowych populacji ro ślin uprawnych oraz dzikich gatunków ro ślin u żytkowych. Dzi ęki corocznym ekspedycjom wiemy w jakich regionach Polski jeszcze mog ą wyst ępowa ć tradycyjne odmiany ro ślin użytkowych, co pozwala nam oceni ć stopie ń erozji genetycznej w kraju 2.

3. Gromadzenie i przechowywanie zasobów genowych Wśród gin ących gatunków i odmian miejscowych znajduj ą si ę zbo ża, warzywa, ro śliny str ączkowe, przyprawowe, pastewne i przemysłowe, a tak że drzewa owocowe. Wiele gatunków uprawnych mo żna ju ż odnale źć tylko w formie nasion przechowywanych w bankach genów. W grupie tej znajduje si ę kilka gatunków pszenic: pszenica samopsza (Triticum monococcum) i najstarsza z pszenic uprawnych, pszenica płaskurka (Triticum dicoccum) . W Polsce odkryto jej archeologiczne stanowiska w Olszanicy z okresu neolitu. Najstarsze stanowiska samopszy znaleziono w okolicach Pi ńczowa i w jaskiniach Ojcowa. Kolejna oplewiona pszenica – orkisz (Titicum spelta), była znaleziona w Polsce pod Pi ńczowem. W średniowieczu orkisz siany był na wi ększych obszarach na ziemiach polskich i litewskich. Ze wzgl ędu na ni ższy od innych zbó ż plon, obszar uprawy orkiszu zmniejszył si ę wielokrotnie w ko ńcu XIX wieku. Obecnie, w Polsce, lokalne odmiany orkiszu wyst ępuj ą tylko jako próbki zgromadzone w bankach genów lub w pojedynczych gospodarstwach ekologicznych. Nast ępnie rzadko wyst ępuj ący gatunek to proso (Panicum miliaceum) . Jest ono jedn ą z najdawniej uprawianych ro ślin, znane równie ż w epoce neolitu. Ziarno tej ro śliny zawiera w porównaniu z pszenic ą, żytem i j ęczmieniem wi ęcej tłuszczu, błonnika i soli mineralnych. Do bardzo starych ro ślin uprawnych nale ży tak że owies szorstki (Avena strigosa) . Był on uprawiany w Europie Środkowej jeszcze przed owsem siewnym, niemal w całej Europie, jako zbo że i ro ślina pastewna. Zanika równie ż uprawa lnu (Linum usitatissimum) wraz z typowymi gatunkami chwastów towarzysz ącymi tej uprawie, jak : Camelina alyssum czy Cuscuta epilinum . Do zagro żonych gatunków

2 D. Dostatny: Historia ochrony zasobów genowych. Bank Genów. „Fragment Skarbnicy” Polskiej Wsi, 2008.

14 wśród ro ślin oleistych nale ży lnianka siewna (Camelina sativa) . Na ziemiach polskich znaleziono j ą na Dolnym Śląsku w wykopaliskach z epoki br ązu. Lnianka jeszcze w połowie XX wieku powszechnie była uprawiana w całej Europie. Obecnie spotykana jest tylko w nielicznych ostojach. Warzywa s ą doceniane przez gospodynie domowe i hobbystów ogrodników. Jednak zagro żone wygini ęciem s ą praktycznie wszystkie lokalne populacje warzyw o dwuletnim cyklu wegetacji. Wynika to z odchodzenia współczesnych rolników od tradycyjnych sposobów rozmna żania warzyw 3. W śród ro ślin str ączkowych do zanikaj ących mo żemy zaliczy ć wszystkie lokalne populacje grochu, soczewicy, ciecierzycy, groszku i bobu 4. W Polsce gromadzenie odmian Nicotiana tabacum rozpocz ęto w latach 20-tych XX wieku, w zwi ązku z gwałtownym rozwojem uprawy tytoniu. Kolekcja tytoniu szlachetnego, zgromadzona w Zakładzie Hodowli i Uprawy Ro ślin Specjalnych IUNG PIB w Puławach, jest jedyn ą w Polsce i jedn ą z nielicznych na świecie tak du żą kolekcj ą tego gatunku. Stanowi ona materiał genetyczny o dużej ró żnorodno ści i reprezentuje wszystkie znane typy u żytkowe tytoniu, odmiany maj ące geny odporno ści na podstawowe choroby tytoniu, mutanty, formy alloplazmatyczne, odmiany wska źnikowe i wzorcowe. Kolekcja składa si ę z 784 obiektów. Charakterystyka poszczególnych obiektów zawiera dane paszportowe, morfologiczne, fenologiczne, jako ściowo-technologiczne, odporno ściowe. Obserwacje i pomiary prowadzone s ą na polach do świadczalnych IUNG-PIB w Puławach. Obiekty kolekcyjne s ą przechowywane w temperaturze pokojowej w formie próbek nasion, regenerowanych co 5–6 lat. Kolekcja ma duplikat zło żony dla bezpiecze ństwa w przechowalni Banku Genów IHAR w Radzikowie, gdzie próbki s ą przechowywane w obni żonej temperaturze 5.

4. Wzajemne oddziaływanie ro ślin na siebie Obecno ść danej grupy ro ślin naturalnych na polu dowodzi, że istniej ą tam warunki do ich rozwoju i pełnej egzystencji. Na szczególn ą uwag ę zasługuj ą ro śliny

3D.Nowosielska: Podyma W.: Ekspedycje. Centrum Ro ślinnych Zasobów Genowych, Zeszyty Problemowe Post ępów Nauk Rolniczych, 1998, z. 463, s.145-154. 4 D. Dostatny: Historia ochrony zasobów genowych. Bank Genów. „Fragment Skarbnicy” Polskiej Wsi, 2008. 5 D. Laskowska: Ró żnorodno ść biologiczna w kolekcji Nicotiana tabacum L. zgromadzonej w Instytucie Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach . Zeszyty Problemowe Post ępów Nauk Rolniczych, 2007, z. 517, s.73-74.

15 maj ące ścisłe wymagania, co do wyst ąpienia nat ęż enia okre ślonego czynnika. Ro śliny te s ą nazywane wska źnikowymi. Pojawiaj ą si ę one masowo lub w niewielkich ilo ściach. Na podstawie ich rozwoju mo żemy dokona ć oceny i charakterystyki danego siedliska. Ro śliny acidofilne lubi ące gleb ę kwa śną, reprezentowane s ą przez: szczaw polny, czerwiec roczny, palusznik krwawy, koniczyna polna, tomka o ścista, czosnek winnicowy, rzodkiew świrzepa. Do ro ślin uprawnych, które wymagaj ą gleb kwa śnych o pH 5,0-6,0 zaliczane s ą hortensje i magnolie. Do gleb bardzo kwa śnych o pH 4,0-5,5 nale żą azalie, borówki, ró żaneczniki, wrzosy. Nale ży wspomnie ć, i ż jest to nieliczna grupa ro ślin toleruj ąca taki odczyn. Wi ększo ść ro ślin uprawnych potrzebuje gleb o odczynie lekko kwa śnym lub oboj ętnym (pH 6,0-7,0). Wyst ępowanie ro ślin wska źnikowych daje sygnał, że zaistniała konieczno ść zastosowania wapniowania, aby w glebie mogły rozwija ć si ę po żyteczne mikroorganizmy a składniki mineralne stały si ę łatwo dost ępne dla korzeni ro ślin uprawnych. Ro śliny kalcyfile, czyli ro śliny wapniolubne takie jak: jaskier polny, miłek letni, ostró żeczka polna, mak polny, dzwonek jednostronny, groszek bulwiasty, blekot pospolity, lnica mała, wilczomlecz drobny, kurzy ślad bł ękitny. Na wapnowanie z ro ślin uprawnych bardzo silnie reaguj ą ro śliny motylkowe wieloletnie, buraki cukrowe, rzepak, konopie, groch, wyka, soczewica, j ęczmie ń i pszenica. Ro śliny hydrofilne, lubi ące wilgo ć jak: jaskier rozłogowy, czy ściec błotny, rzepicha le śna, rdest ziemnowodny, trzcina pospolita, rdest ostrogonki, mi ęta polna, szarota błotna, sit dwudzielny. Ro śliny nitrofilne, czyli inaczej azotolubne i do nich nale żą : starzec zwyczajny, psianka czarna, szarłat szorstki, żółtlica drobnokwiatowa, żółtlica owłosiona, mlecz zwyczajny, chwastnica jednostronna, komosa biała. Wyst ępowanie wymienionych gatunków w danym siedlisku pozwala na okre ślenie potrzeb gleby, dobrania odmian ro ślin uprawnych do siedliska w zale żno ści od ich potrzeb życiowych, a w przypadku złego doboru ustalenia przyczyny niskiej produktywno ści 6. Niektóre z ro ślin naturalnych wykazuj ą du żą zdolno ść oddziaływania na siebie. Zjawisko to nazywane jest allelopati ą. Wi ąż e si ę to głównie z ich wydzielinami, które dla jednych ro ślin s ą szkodliwe natomiast dla innych s ą wr ęcz zalecane. Uzale żnione to jest od ilo ści wyst ępowania. Jako przykład mo że nam posłu żyć chaber bławatek, który wyst ępuj ąc w znacznych ilo ściach powoduje obni żenie plonu pszenicy jarej, natomiast przy niewielkim wyst ępowaniu stymuluje jej wzrost, w rezultacie przyczyniaj ąc si ę do

6 St. Wi ąckowski: Genetycznie modyfikowane obietnice . „Nasz Dziennik”, 2007,nr.101.

16 zwy żki plonów 7. Podobn ą sytuacj ę mo żemy zaobserwowa ć w przypadku żyta i niewielkiej ilo ści perzu lub te ż obecno ści w pszenicy ozimej maku polnego 8. Posługuj ąc si ę wiedz ą z lat wcze śniejszych jak i t ą współczesn ą dowiadujemy si ę, że ro śliny uprawne i chwasty oddziaływaj ą na siebie, nie tylko konkuruj ąc o światło, wod ę czy pokarm, ale równie ż przez substancje działaj ące allelopatycznie. Oddziaływania te mog ą by ć zarówno negatywne jak i pozytywne. Negatywne oddziaływanie chwastów na inne chwasty mo żna zaobserwowa ć na przykładzie pantropikalnego chwastu (Bidens pilosa), który wydziela silny allelopatyczny inhibitor fenyloneptatrin ę działaj ący na inne chwasty jak troje ść ameryka ńska (Asclepias syriach) i komosa biała (Chenopodium album) oraz ro śliny pastewne jak tymotka ł ąkowa (Plenum pratense), czy koniczyna ł ąkowa (Trifolium pratense) . Takie wła ściwo ści maj ą równie ż ro śliny uprawne, których oddziaływanie ujemnie wpływa na rozwój ro ślin dziko rosn ących. Przykładem mog ą by ć nasiona buraka, które wytwarzaj ą substancje hamuj ące wzrost k ąkolu (Agrostemma githago). Z kolei kiełkuj ące nasiona j ęczmienia powstrzymuj ą kiełkowanie nasion gorczycy polnej (Sinapis arvensis) , a łubin i kukurydza wydzielinami swoich korzeni hamuj ą rozwój komosy białej (Chenopodium album) i szarłatu szorstkiego (Amaranthus retroflexus). Działania mi ędzygatunkowe mog ą mie ć równie ż wpływ dodatni. Jako przykład potwierdzaj ący mog ą stanowi ć kiełkuj ące nasiona prosa, owsa, wyki, kukurydzy gryki, które pobudzaj ą kiełkowanie nasion gorczycy polnej. Wła ściwo ści fitotoksycznego oddziaływania wykazuj ą równie ż resztki po żniwne 9.

5. Rola bioró żnorodno ści w rolnictwie Z rolniczego punktu widzenia mo żemy wyró żni ć dwie formy ró żnorodno ści: − ró żnorodno ść biologiczna dzikich gatunków lub odmian ro ślin i zwierz ąt żyj ących na terenach rolniczych, − ró żnorodno ść biologiczn ą gatunków uprawianych i hodowanych przez człowieka.

7 B. Świ ętochowski, W. So ńta-Łoziuk: Studia nad wzajemnym oddziaływaniem ro ślin segetalnych i ro ślin uprawnych . Cz. II. Dalsze badania nad oddziaływaniem alellopatycznym perzu na żyto i pszenice. „Zesz. Nauk. WSR”, Wrocław, 1964, 17(51), s. 247–249. 8 B. Świ ętochowski, I. Gonetowa: Studia nad wzajemnym oddziaływaniem ro ślin segetalnych i ro ślin uprawnych. Cz. I. Wpływ wyci ągów i wydzielin korzeniowych perzu na kiełkowanie nasion zbó ż chlebowych. Zesz. Nauk. WSR Wrocław, 1960, 11(32), s. 97–111. 9 St. Wi ąckowski: Genetycznie modyfikowane obietnice . „Nasz Dziennik”, 2007, nr.101.

17 Obie formy ró żnorodno ści s ą uzale żnione od siebie. Dla ró żnorodno ści gatunków dzikich du że znaczenie ma zadrzewienie śródpolne, zagajniki, k ępy krzaków, stare sady, spróchniałe drzewa, powalone pnie, miedze, małe oczka wodne, kr ęte małe strumyki, torfowiska, a nawet sterty kamieni czy gał ęzi. Aby zachowa ć tak ą form ę du że znaczenie odgrywaj ą korytarze ekologiczne. Stanowi ą one długie pasy dzikiej ro ślinno ści, nienawo żone i nieuprawiane obrze ża pól, zakrzewione i zadrzewione pasy wzdłu ż dróg i cieków wodnych. Ł ącz ą si ę one z niewielkimi k ępami drzew i zagajników tworz ąc miejsca schronienia wielu gatunkom zwierz ąt10 . Ro śliny dziko rosn ące w produkcji ro ślinnej s ą równie ż definiowane jako niepo żą dane w danej uprawie. Maj ą, bowiem negatywny wpływ na jako ść i wysoko ść plonów, zwłaszcza przy masowym wyst ępowaniu na plantacji. Istniej ą równie ż dane wskazuj ące na pejoratywne skutki dla środowiska i po średnio dla człowieka, poprzez całkowite wyeliminowanie ich z pól. Przykładem tej niekorzystnej sytuacji mo że by ć Wielka Brytania gdzie nast ąpił du ży spadek tej wła śnie grupy ro ślin. Konsekwencj ą tego była znacznie zmniejszona liczebno ść organizmów od nich zale żnych. W szczególności dotyczyło to owadów, które żywi ą si ę chwastami, znajduj ą w nich schronienie i miejsce do zło żenia jaj. Owady zazwyczaj kojarz ą si ę z przenoszeniem pyłków kwiatowych, ale cz ęść z tych gatunków zalicza si ę do organizmów drapie żnych, uwa żanych za po żyteczne dla rolnictwa, ze wzgl ędu na ich rol ę w zwalczaniu szkodników upraw. Nie mniejszy społeczny niepokój w krajach Europy Zachodniej wywołał efekt zmniejszenia si ę liczebno ści ptaków zwi ązanych ze środowiskiem rolniczym. Bezpo średni ą przyczyn ą tej redukcji stał si ę, brak po żywienia w postaci nasion uzyskiwanych z ro ślin dziko rosn ących 11 .

6. Wpływ rolnictwa na ograniczenie bioró żnorodno ści Na ograniczenie ró żnorodno ści chwastów wpływa wiele czynników. Za dominuj ący uwa ża si ę chemizacj ę upraw. Głównie stosowanie herbicydów działaj ących wybiórczo na okre ślone grupy ro ślin. Nast ępnym czynnikiem jest znaczne zmniejszanie powierzchni marginesów ekologicznych, do których zaliczamy miedze i skrawki

10 K. Golnik: Rola chwastów w agrocenozach w świetle bada ń nad wpływem uprawy odmian transgenicznych na ró żnorodno ść biologiczn ą. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, 2004, 53/2, s. 219-223. 11 K. Golnik: Rola chwastów w agrocenozach w świetle bada ń nad wpływem uprawy odmian transgenicznych na ró żnorodno ść biologiczn ą. Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, 2004, 53/2, s. 219-223.

18 gruntów wył ączonych z u żytkowania. Du że znaczenie w tej kwestii ma równie ż zaniechanie prawidłowego zmianowania upraw i nawo żenia organicznego. W miejsce tego wprowadzenie monokultur, stosowanie intensywnego nawo żenia mineralnego. Do pozostałych równie ż niesprzyjaj ących rozwojowi bioró żnorodno ści a wr ęcz towarzysz ących jej zagładzie nale żą : - środki owadobójcze, które t ępi ą nie tylko owady szkodliwe, ale równie ż po żyteczne, a to z kolei przynosi równie ż ograniczenie liczebno ści ptaków: skowronków, kuropatw, - stosowanie sztucznych nawozów, na u żytkach zielonych powoduj ących bujny rozrost niektórych traw, kosztem bardzo cennych ze wzgl ędu na warto ść lecznicz ą niektórych gatunków ziół, - wczesne koszenie ł ąk, które powoduj ą niszczenie gniazd ptasich i niemo żno ść wytworzenia nasion przez zioła, czego konsekwencj ą jest zubo żenie ł ąk i pastwisk. Nadchodzi równie ż kolejne, bardzo powa żne zagro żenie w postaci upraw ro ślin genetycznie modyfikowanych 12 . W obecnej sytuacji istotn ą rol ę odgrywa pewna świadomo ść i dojrzało ść ekologiczna społecze ństwa, od której zale ży jak długo b ędziemy mogli podziwia ć fascynuj ący świat chwastów i krajobrazy kolorowych pól i miedz, niebieskich łanów z udziałem chabra bławatka i kolorow ą czerwie ń maków 13 . Rozległe obszary powierzchni Ziemi umo żliwiaj ą nam ekspansywny rozwój rolnictwa. Obecnie prawie cała jej przestrze ń jest uprawiana. Z wyj ątkiem obszarów nienadaj ących si ę do uprawy. Wi ąż e si ę to ści śle z osi ągni ęciem jak najwi ększych plonów. W celu poprawienia produktywno ści, zwi ększyło si ę usuwanie czynników ograniczaj ących. Poprzez wprowadzanie nawadniania oraz u życie nawozów sztucznych oraz środków niszcz ących chwasty, do których nale żą m.in. pestycydy. W grupie tej mo żemy wyró żni ć środki owadobójcze insektycydy, grzybobójcze fungicydy i środki chwastobójcze herbicydy. Ci ągłe zwi ększanie środków ochrony ro ślin powoduje wypadanie gatunków towarzysz ących uprawom, dotyczy to zarówno ro ślin jak i zwierz ąt. Powi ązania przyrody wykazuj ą, że zarówno insektycydy jak i herbicydy s ą dla niej zabójcze.

12 E. Lig ęza-Sieniarska: Co to jest bioró żnorodno ść i jaki ma wpływ na rolnictwo ekologiczne . Seminarium Mi ędzynarodowej Koalicji dla Ochrony Polskiej Wsi (ICPPC), 2001. 13 H. Raty ńska: Zanim zgin ą maki i k ąkole . Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin, 2003.

19 Stosowanie herbicydów niszcz ą chwasty a jednocze śnie redukuj ą liczebno ść uzale żnionych od nich owadów, które z kolei stanowi ą pokarm dla ptaków. Pod wpływem działalno ści człowieka, a tak że warunków środowiska przyrodniczego, które ulega bardziej lub mniej dynamicznym zmianom jest flora segetalna. Najsilniej oddziaływaj ą na ni ą sposoby gospodarowania 14 . Badania przeprowadzone w krajobrazie rolniczym Lubelszczyzny, których celem była obserwacja rozwoju bioró żnorodno ści w zale żno ści od zró żnicowania rolnictwa, pocz ąwszy od intensywnego poprzez gospodarstwa stosuj ące herbicydy w ograniczonym stopniu, a ż po ekologiczne uprawy. W fitocenozach bez u życia herbicydów zarejestrowano 102 gatunki. W śród nich 10 gatunków uznano za rzadkie i zagro żone. Do tej grupy nale żą mi ędzy innymi (Sherarolia arvensis), (Agrostemma githago), (Anagallis foemina), (Ranunculus arvensis), (Camelina microcarpa), (Euphorbia exiqua), (Muscari comosum). W uprawach intensywnie odchwaszczanych znaleziono 68 gatunków. Najliczniej wyst ępowały: (Galium aparine), (Papaver rhoeas), (Apera spica-venti), (Matricaria martima ssp. inodora). Uprawy ekologiczne charakteryzowały si ę wy ższym zachwaszczeniem od upraw intensywnie odchwaszczanych, dzi ęki wi ększemu pokryciu przez takie ro śliny jak: (Avena fatua), (Papaver rhoeas), (Elymus regens), (Bromus secalinus), (Consolida regalis). W gospodarstwach o niskim stopniu chemizacji znaleziono równie ż stanowiska rzadkich gatunków ro ślin kalcyfilnych. Analizuj ąc sposoby gospodarowania i ich zmiany z intensywnego na ekologiczny, zaobserwowano przerzedzanie si ę stanowisk ro ślin zagro żonych wygini ęciem lub będących okresowo w recesji. Do nich nale żą : (Adonis aestivalis), (Anagallis foemina), (Ranunculus arvensis), (Agrostemma githago), (Muscari comosum) i inne. Wynika z tego, że gospodarstwa ekologiczne mog ą pełni ć role swoistych rezerwatów dla gin ących lub zagro żonych zagład ą osobliwo ści flory segetalnej. W badaniach własnych przeprowadzono ocen ę ró żnorodno ści chwastów na sze ściu polach w uprawach (trzech tytoniu i trzech mieszanek zbo żowych), ka żde o powierzchni 0,5 ha. Pomiaru ro ślin towarzysz ącym uprawom rolniczym, dokonano z 10 losowo wybranych miejsc przy pomocy ramki o wielko ści 1m 2..

14 N. Dobrzy ńska: Ochrona ró żnorodno ści biologicznej obszarów wiejskich w Polsce . Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Uniwersytet Warszawski, 2004.

20 Tyto ń (Nicotiana tabacum), uprawiany był od pi ęciu lat w monokulturze, natomiast mieszank ę zbo żow ą uprawiano w płodozmianie, okre ślono skład gatunkowy i ilo ść wyst ępuj ących ro ślin w badanych uprawach. Wyniki przedstawiono w tabeli.1 i 2.

Tabela 1. Gatunki chwastów wyst ępuj ące w uprawie tytoniu Liczba w szt. Lp. Gatunek ro ślin Pole I Pole II Pole III Razem 1. Bylica pospolita (Artemisia vulgaris) 23 4 7 34 2. Chaber bławatek (Centaurea cyanus) 11 7 5 23 3. Fiołek polny (Viola arvensis) 47 15 62 4. Gorczyca polna (Sinapis arvensis) 3 12 15 5. Jasnota purpurowa (Lamium purpureum) 8 8 6. Komosa biała (Chenopodium album) 155 49 204 7. Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) 25 2 14 41 8. Krzywoszyj polny (Lycopsis arvensis) 7 7 9. Maruna bezwonna (Multicaria inodora) 74 23 16 113 10. Mlecz polny (Sonchus arvensis) 2 2 11. Ostro żeń polny (Cirsium arvense) 8 2 10 12. Owies głuchy (Avena fatua) 1 1 13. Powój polny (Convolvulus arvensis) 30 30 14. Poziewnik szorstki (Galeopsis tetrahit) 9 9 15. Przytulia czepna (Galium aparine) 4 4 Pszonak drobnokwiatowy (Erysimum 16. 2 2 cheiranthoides) 17. Rdest powojowaty (Polygonum convolvulus) 1 18 11 30 18. Rdest ptasi (Polygonum aviculare) 6 7 13 19. Rogownica pospolita (Cerastium holosteoides) 9 9 20. Rumian pospolity (Anthemis arvensis) 2 2 21. Skrzyp polny (Equisetum arvense) 16 10 26 22. Sporek polny (Spergula arvensis) 4 1 5 23. Szczaw k ędzierzawy (Rumex crispus) 2 2 24. Szczaw polny (Rumex acetosella) 37 37 25. Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) 2 5 7 26. Tobołki polne (Thlaspi arvense) 6 6 27. Wyka ptasia (Vicia cracca) 5 2 7 28. Żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare) 17 17 29. Żółtlica drobnokwiatowa (Galinsoga parviflora) 6 6 Razem 436 171 126 733 Źródło: opracowanie własne.

21 Tabela 2. Gatunki chwastów wyst ępuj ące w uprawie mieszanek zbo żowych Pole Pole Pole Lp. Gatunek ro ślin Razem I II III 1. Bylica pospolita ( Artemisia vulgaris) 3 3 2. Chaber bławatek ( Centaurea cyanus) 1 1 3. Dymnica pospolita ( Fumaria officinalis) 11 3 14 4. Fiołek polny ( Viola arvensis) 2 3 5 5. Iglica pospolita ( Erodium cicutarium) 10 1 11 6. Komosa biała (Chenopodium album) 600 72 166 838 7. Koniczyna polna ( Trifolium arvense) 1 1 8. Krzywoszyj polny ( Lycopsis arvensis) 1 6 7 9. Lucerna nerkowata ( Medicago lupulina) 22 11 33 10. Ostro żeń lancetowaty ( Cirsium lanceolatum) 3 3 11. Owies głuchy ( Avena fatua) 7 7 12. Ożę dka groniasta ( Neslia paniculata) 2 18 20 13. Perz wła ściwy ( Agropyron repens) 37 20 57 14. Powój polny (Convolvulus arvensis) 9 9 15. Przytulia czepna (Galium aparine) 3 3 16. Rdest plamisty (Polygonum persicaria) 68 1 7 76 17. Rdest powojowaty (Polygonum convolvulus) 55 11 107 173 18. Rdest ptasi (Polygonum aviculare) 2 2 19. Rumian polny (Anthemis arvensis) 1 1 20. Rzodkiew świrzepa (Raphanus raphanistrum) 2 2 30 34 21. Skrzyp polny (Equisetum arvense) 5 5 22. Sporek polny (Spergula arvensis) 294 23 317 23. Szarłat szorstki (Amaranthus retroflexus) 77 77 24. Szczaw polny (Rumex acetosella) 10 8 18 25. Świerzbnica polna (Knautia arvensis) 1 1 26. Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) 3 1 12 16 27. Tobołki polne (Thlaspi arvense) 18 1 19 28. Wilczomlecz obrotny (Euphorbia heliscopia) 1 1 29. Wło śnica zielona (Setaria viridis) 66 73 93 232 30. Żółtlica drobnokwiatowa (Galinsoga parviflora) 11 11 Razem 1172 312 511 1995 Źródło: opracowanie własne.

Dominuj ącym gatunkiem w obu uprawach była komosa biała (Chenopodium album). W uprawie tytoniu oznaczono 29 gatunków chwastów a w mieszankach zbo żowych 30. Równie ż w mieszankach zbo żowych du żo wi ęcej wyst ępowało osobników poszczególnych gatunków chwastów (1995 szt.). Jak wida ć wyst ąpiła du ża ró żnica mi ędzy upraw ą w monokulturze a upraw ą z zachowaniem płodozmianu. Działalno ść rolnicza wywiera ogromny wpływ na środowisko i trudno ją pogodzi ć z ochron ą przyrody. Chc ąc uzyska ć wysoki plon rolnicy staraj ą si ę eliminowa ć gatunki zagra żaj ące uprawom, modyfikuj ą fizyczne i chemiczne wła ściwo ści gleb i tak przekształcaj ą krajobraz by ułatwi ć prac ę maszynom. Wycinaj ą lasy, eliminuj ą śródpolne oczka wodne, zakrzewione miedze po to by uzyska ć jak najwi ększ ą powierzchni ę u żytków. Poprzez te modernizacje niszczone s ą siedliska. Niedługo ten

22 sam los podzieli ć mo że kolejnych kilkana ście gatunków, zale żnych od ekstensywnej gospodarki człowieka i siedlisk, które on sam stworzył. Wszystkim nam obraz polskiej wsi kojarzy si ę z mozaik ą ró żnych upraw urozmaiconych ró żnymi gatunkami kolorowych kwiatów. Ten charakterystyczny obraz mo że jednak niedługo nale żeć do przeszło ści. Teraz ju ż nieustannie d ąż y si ę do zwi ększenia produkcyjno ści pól oraz poprawiania wydajno ści ekonomicznej, przyczyniło si ę do wygini ęcia znacznej ilo ści gatunków chwastów w Europie Zachodniej. W Polsce sytuacja przedstawia si ę o wiele lepiej, jednak ju ż teraz z naszej rodzimej flory znikły gatunki niegdy ś zwi ązane z uprawami lnu, jak: lnicznik wła ściwy, lnicznik siewny, kanianka lnowa i stokłosa polna. Ro śliny te stanowi ą pierwsze ofiary walki człowieka o coraz wi ększy zysk 15 . Rolnictwo od samego pocz ątku ma do czynienia z konkurencj ą pomi ędzy ro ślinami uprawnymi a towarzysz ącymi im chwastami. Je śli chwasty nie s ą zwalczane to wygrywaj ą z ro ślinami uprawnymi w ka żdych warunkach 16 . Badania własne wykazały, że w badanej uprawie wyst ąpiła du ża ró żnorodno ść gatunkowa (30 gatunków) w uprawach konwencjonalnych. Potwierdzaj ą to wcze śniejsze badania Kubickiej i Dec z 2006 roku 17 .

7. Nawo żenie mineralne ograniczaj ące bioró żnorodno ść Elementem intensyfikacji rolnictwa jest nawo żenie mineralne. W tej kwestii zdania, pod wzgl ędem ich wpływu na przekształcanie środowiska i zdrowie człowieka, są podzielone. Ogólnie znana jest opinia, że nawozy sztuczne s ą szkodliwe i obni żaj ą warto ść produkcji.,, Z rolniczego do świadczalnictwa nawozowego wynika, że szkodliwa jest dysproporcja i ona jest przyczyn ą ewentualnych ujemnych skutków działania nawozu, a nie sam nawóz 18 . Pewne jest natomiast to, że obfite i jednostronne nawo żenie mo że spowodowa ć zubo żenie gleby w niektóre składniki. Z tym te ż wi ąż e si ę prawidłowy rozwój człowieka, który jest uzale żniony od struktury i składu gleby, bo to ona wraz z po żywieniem ro ślinnym i zwierz ęcym dostarcza odpowiedniej ilo ści wysokokalorycznych składników od żywczych, witamin, substancji mineralnych, niezb ędnych do wła ściwego funkcjonowania organizmu. Du że dawki azotu mog ą

15 http://www.kp.org.pl 16 A. Dobrza ński, K. Adamczewski: Ró żnorodno ść biologiczna agrofitocenoz a regulowanie zachwaszczenia . Ochrona Ro ślin 9-10/2008, s. 25-30. 17 H. Kubicka, D. Dec: Ró żnorodno ść gatunkowa ro ślin w uprawach gospodarstwa ekologicznego w Sokółce i na poletkach do świadczalnych w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie. Konferencja „Zasoby Genowe Ro ślin w ochronie ró żnorodno ści biologicznej”, Streszczenia, Lublin, 2006. 18 J. Pro ńczuk: Wpływ poziomu wody gruntowej na skład botaniczny i warto ść paszow ą runi ł ąkowej. Rocz. Nauk Rol. 77(3), 1970, s. 113-328.

23 doprowadzi ć do braku fosforu, wapnia, magnezu mog ą równie ż sta ć si ę przyczyn ą wielu chorób fizjologicznych zwierz ąt i ludzi. Natomiast stosowanie tego składnika we wła ściwej proporcji z innymi pierwiastkami, mo żna uwa żać za życiodajne, poniewa ż z jego udziałem powstaje białko. Z kolei du że dawki potasu, zuba żaj ą gleb ę w magnez. Dotyczy to równie ż wapnia. Silne nawo żenie potasem doprowadza do zmniejszenia w ro ślinie ilo ści boru. Straty niektórych składników mog ą doprowadzi ć do zmian w składzie chemicznym ro ślin. Dawki nawozów sztucznych powinny by ć dopasowane do całokształtu zabiegów agrotechnicznych i wynika ć z poziomu kultury rolnej danego terenu. Wynika z tego, że tylko zrównowa żone ich stosowanie jest bezpieczne. W przeciwnym wypadku du ża ich cz ęść spływa lub też wymywana jest do wód gruntowych, powoduj ąc ich zanieczyszczenia. Wypłukiwane nawozy z pól uprawnych stanowi ą zagro żenie dla wód słodkich 19 .

8. Intensywne gospodarowanie w rolnictwie Intensyfikacja rolnictwa w poł ączeniu ze scaleniem gruntów doprowadziła do zmniejszenia mozaiki siedlisk, oraz zamian ę u żytków zielonych na grunty orne. Spowodowało to ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, zanikanie zadrzewie ń śródpolnych, oczek wodnych, miedz oraz wypadanie gatunków towarzysz ących uprawom, a tak że zwi ększenie erozji. Wraz z intensyfikacj ą pojawiła si ę specjalizacja produkcji zwierz ęcej. Stanowi to zagro żenie dla zachowania istniej ącej ró żnorodno ści zwierz ąt gospodarskich, poniewa ż nowoczesna produkcja zwierz ęca oparta jest na wysokowydajnych rasach, intensywnie wyselekcjonowanych w kierunku jednostronnej u żyteczno ści (mlecznej, mi ęsnej, nie śnej). Zwierz ęta te wymagaj ą wysokiego poziomu żywienia i ści śle kontrolowanych warunków środowiskowych. Nowe rasy stanowi ą zagro żenie dla ras lokalnych, które odznaczaj ą si ę ni ższ ą użytkowo ści ą jednostkow ą, ale za to doskonale przystosowane s ą do miejscowych, cz ęsto trudnych warunków środowiskowych ograniczonych i ubogich zasobów paszowych oraz prymitywnych systemów chowu 20 . Intensyfikacja rolnictwa to d ąż enie do osi ągni ęcia jak najwy ższych zysków za wszelk ą cen ę. Staje si ę to przyczyn ą erozji gleby, która zmniejsza produktywno ść w wyniku ubywania materii organicznej i pierwiastków biogennych, osłabia zdolno ść

19 E. Pyłka-Gutowska: Ekologia z ochron ą środowiska . Wydawnictwo O świata. Warszawa, 2001. 20 N. Dobrzy ńska: Ochrona ró żnorodno ści biologicznej obszarów wiejskich w Polsce . Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Uniwersytet Warszawski, 2004.

24 retencji wody i pogarsza warstw ę orn ą. W ka żdym roku traci si ę wskutek erozji wodnej i wietrznej 4 mld. ton wierzchniej warstwy gleb. Jej utrata jest zjawiskiem niepowetowanym, poniewa ż wytworzenie 1cm gleby wymaga 500 i wi ęcej lat a straci ć ją mo żna w ci ągu roku. Obecnie jest to problem stanowi ący zasi ęg globalny 21 . Wszyscy zdaj ą, wi ęc sobie spraw ę z potrzeby harmonii, czyli takiego zró żnicowania i ukształtowania krajobrazu, które stwarzałyby funkcjonowanie poszczególnych ekosystemów, zapewniaj ąc dalsze warunki dla życia człowieka 22 .

9. Podsumowanie Trudno jest pogodzi ć działalno ść rolnicz ą z zachowaniem ró żnorodno ści biologicznej. Rolnicy chc ąc uzyska ć jak najwy ższe plony eliminuj ą gatunki konkuruj ące z ro ślinami uprawnymi. Wi ększo ść gospodarstw rolnych jest nastawiona na uzyskiwanie szybkich zysków ekonomicznych poprzez system intensywnego gospodarowania 21 . Korzystaj ąc z wiedzy wynikaj ącej z do świadcze ń mo żemy zauwa żyć, że du że wyspecjalizowane gospodarstwa rolnicze poprzez nadmiern ą produkcje roln ą, szkodz ą środowisku a przez to te ż człowiekowi. Wynika, wi ęc z tego, że ka żdy cios wymierzony w przyrod ę odbija si ę ujemnie na ludzko ści. Niezb ędne jest, zatem pełne, ale m ądre i wybiórcze czerpanie z osi ągni ęć cywilizacji w sposób uwzgl ędniaj ący światowe i własne do świadczenia 23 . Zadaniem współczesnego rolnictwa jest produkowanie żywno ści wysokiej jako ści oraz troska o zachowanie dobrego stanu środowiska naturalne, zgodnie z zasad ą systemu zrównowa żonego gospodarowania 24 . System ten charakteryzuje si ę niewielkim dopływem zewn ętrznym, czyli dostarczaniem środków chemicznych i nawadnianiem, wydajn ą akumulacj ą i obiegiem pierwiastków biogennych, ró żnorodno ści ą upraw oraz ochron ą gleb 25 . Ró żnorodno ść biologiczna Polski, mierzona na poziomie ró żnorodno ści gatunkowej nale ży do najwy ższych w środkowej Europie, a na poziomie ró żnorodno ści ekosystemów charakteryzuje si ę szczególnym bogactwem dobrze zachowanych biocenoz le śnych i bagiennych. Mozaikowato ść środowisk i ekosystemów powoduje wyst ępowanie znanej liczby środowisk przej ściowych o charakterze ekotonów, a wiec układów generuj ących wysok ą ró żnorodno ść biologiczn ą. Na zachowanie takiego stanu

21 A. Mackenzie, A.S. Ball, S.R. Virdee: Ekologia . Warszawa PWN, 2005. 22 St. Wi ąckowski: Ekologia ogólna . Oficyna Wydawnicza Branta. Bydgoszcz, 2008. 23 W. Skalny: Mi ędzynarodowa koalicja dla ochrony polskiej wsi. Przyroda Polska, 2001, nr 10. 24 M. Korsak-Adamowicz, J. Starczewski, D. Dopka: Realizacja krajowego programu rolno- środowiskowego we wschodniej cz ęś ci województwa mazowieckiego. Pami ętnik Puławski, 2007, s. 146. 25 A. Mackenzie, A.S. Ball, S.R. Virdee: Ekologia . Warszawa PWN, 2005.

25 ró żnorodno ści biologicznej zło żyły si ę przyczyny natury historyczno-ekonomicznej takie jak: − utrzymanie wysokiej lesisto ści, − indywidualne, drobnołanowe, nieprzemysłowe rolnictwo na znacznym obszarze, − nierównomierny rozkład uprzemysłowienia i urbanizacji w ró żnych regionach kraju 26 .

Literatura: Dobrza ński A., Adamczewski K.: Ró żnorodno ść biologiczna agrofitocenoz a regulowanie zachwaszczenia . „Ochrona Ro ślin”, 2008. Dobrzy ńska N.: Ochrona ró żnorodno ści biologicznej obszarów wiejskich w Polsce . Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony środowiska. Uniwersytet Warszawski, 2004. Dostatny D. : Historia ochrony zasobów genowych . Bank Genów. „Fragment Skarbnicy Polskiej Wsi”, 2008. Golnik K.: Rola chwastów w agrocenozach w świetle bada ń nad wpływem uprawy odmian transgenicznych na ró żnorodno ść biologiczn ą. „Kosmos”, Problemy Nauk Biologicznych, 2004. http://www.kp.org.pl Korsak-Adamowicz M., Starczewski J., Dopka D.: Realizacja krajowego programu rolno środowiskowego we wschodniej cz ęś ci województwa mazowieckiego . „Pami ętnik Puławski” 146, 2007. Kubicka H., Dec D.: Ró żnorodno ść gatunkowa ro ślin w uprawach gospodarstwa ekologicznego w Sokółce i na poletkach do świadczalnych w Ogrodzie Botanicznym w Powsinie. Konferencja „Zasoby Genowe Ro ślin w ochronie ró żnorodno ści biologicznej”, Streszczenia, Lublin, 2006. Laskowska D.: Ró żnorodno ść biologiczna w kolekcji Nicotiana tabacum L. zgromadzonej w Instytucie Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach . „Zeszyty Problemowe Post ępów Nauk Rolniczych”, 2007. Lig ęza-Sieniarska E.: Co to jest bioró żnorodno ść i jaki ma wpływ na rolnictwo ekologiczne . Seminarium Mi ędzynarodowej Koalicji dla Ochrony Polskiej Wsi (ICPPC), 2001. Mackenzie, A., Ball A.S., Virdee S.R.: Ekologia. Warszawa PWN, 2005. Nowosielska D., Podyma W.: Ekspedycje Centrum Ro ślinnych Zasobów Genowych , „Zeszyty Problemowe Post ępów Nauk Rolniczych”, 1998. Pro ńczuk J.: Wpływ poziomu wody gruntowej na skład botaniczny i warto ść paszow ą runi łąkowej . „Rocz. Nauk Rol”, 1970. Pyłka-Gutowska E.: Ekologia z ochron ą środowiska . Wydawnictwo O świata. Warszawa, 2001. Raty ńska H.: Zanim zgin ą maki i k ąkole . Wydawnictwo Klubu Przyrodników. Świebodzin, 2003. Skalny W. : Mi ędzynarodowa koalicja dla ochrony polskiej wsi . „Przyroda Polska”,nr 10, 2001 . Świ ętochowski B., Gonetowa I.: Studia nad wzajemnym oddziaływaniem ro ślin segetalnych i ro ślin uprawnych. Cz. I. Wpływ wyci ągów i wydzielin korzeniowych perzu na kiełkowanie nasion zbó ż chlebowych. Zesz. Nauk. WSR Wrocław, 1960. Świ ętochowski B., So ńta-Łoziuk W.: Studia nad wzajemnym oddziaływaniem ro ślin segetalnych i ro ślin uprawnych . Cz. II. Dalsze badania nad oddziaływaniem alellopatycznym perzu na żyto i pszenice. „Zesz. Nauk. WSR”, Wrocław, 1964. Wi ąckowski St.: Genetycznie modyfikowane obietnice. „Nasz Dziennik”, nr.101, 2007. Wi ąckowski St.: Ekologia ogólna. Oficyna Wydawnicza Branta. Bydgoszcz, 2008.

26 St. Wi ąckowski: Ekologia ogólna . Oficyna Wydawnicza Branta. Bydgoszcz, 2008.

WEED BIODIVERSITY ON AGRICULTURAL AREAS

Summary: Surrounding us, generally diversified natural resources is essential to the life of societies and create the opportunity for development. The reason for the comprehensive interest in this field has become a reduction or complete destruction of many elements of biodiversity are still deteriorating natural environment creates a sense of danger. It is difficult to accept the destruction of entire ecosystems, and wasteful exploitation of scarce resources of our planet now. It can be argued that biodiversity is quite numerous, not only in fields which are the subject of research, but also throughout the country. Evidenced by the fact that biodiversity Polish, measured at the level of species diversity, is among the highest in Central Europe. In this work the general characteristics of ecosystems, biodiversity, species and genetic diversity. Traced how is the collection and storage of plant genetic resources. Briefly illustrated action threats and protect biodiversity in agricultural areas. Keywords: biodiversity, weeds, agriculture

27 Urszula E. Goł ębiowska Politechnika Koszali ńska

RZEPAK NA CELE ENERGETYCZNE. CZY TO SI Ę OPŁACA? 1

Streszczenie: Zagro żenia środowiskowe oraz wyczerpywanie si ę mineralnych źródeł energii skierowały uwag ę świata na jej odnawialne formy. Bardzo wa żnym źródłem jest biomasa, a w niej rzepak, z którego mo żna produkowa ć bioestry, zast ępuj ące mineralny olej nap ędowy stosowany w transporcie, ogrzewaniu i in. W zwi ązku z przepisami przyj ętymi w naszym kraju, okre ślaj ącymi stopie ń wykorzystania odnawialnych źródeł energii w krajowej energetyce ogółem, corocznie ro śnie popyt na rzepak, który wykorzystuje przemysł paliwowy. Sprostanie wyzwaniom rynku zale ży mi ędzy innymi od opłacalno ści produkcji tej ro śliny. Badania opłacalno ści produkcji przeprowadzone przez autork ę w 2009 roku w pi ęciu województwach (500 gospodarstw) oraz analiza ich wyników, daj ą odpowied ź na pytanie postawione w tytule. Słowa kluczowe: Rzepak, biopaliwa, struktura kosztów, cena, dopłaty obszarowe, wska źnik opłacalno ści

1. Wst ęp Zagro żenia środowiskowe oraz wyczerpywanie si ę mineralnych źródeł energii skierowały uwag ę świata na jej odnawialne formy. Bardzo wa żnym źródłem jest biomasa, a w niej rzepak, z którego mo żna produkowa ć bioestry, zast ępuj ące mineralny olej nap ędowy stosowany w transporcie, ogrzewaniu i in. W zwi ązku z przepisami przyj ętymi w naszym kraju, okre ślaj ącymi stopie ń wykorzystania odnawialnych źródeł energii w krajowej energetyce ogółem, corocznie ro śnie popyt na rzepak, który wykorzystuje przemysł paliwowy. Sprostanie wyzwaniom rynku zale ży mi ędzy innymi od opłacalno ści produkcji tej ro śliny.

2. Zapotrzebowanie na rzepak energetyczny Niekwestionowanym liderem działa ń na rzecz zmniejszania wpływu człowieka na efekt cieplarniany jest Unia Europejska, podejmuj ąca liczne działania praktyczne prowadz ące do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych 2.

1Praca naukowa finansowana ze środków na nauk ę w latach 2008-2011 jako projekt badawczy N N310 1546 35 pt.: Ekonomiczna efektywno ść produkcji rzepaku na cele energetyczne. 2J. Rzepa: Zmiany klimatu a rolnictwo na terenie województwa zachodniopomorskiego . (w:) Energetyczne wykorzystanie biomasy w działalno ści gospodarczej. Praca zbiorowa pod red. M. Jasiulewicza. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszali ńskiej, Koszalin 2009, s. 65.

28 Podstawowym aktem prawnym Unii Europejskiej jest Dyrektywa 2003/30/WE 3 Parlamentu Europejskiego i Rady UE podpisana dnia 8 maja 2003 roku dotycz ąca wsparcia u życia w transporcie biopaliw lub innych paliw odnawialnych. Ponadto Dyrektywa nakłada na pa ństwa członkowskie obowi ązek podj ęcia działa ń maj ących na celu stopniowe zwi ększenie udziału biopaliw w sektorze transportu. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z 15 czerwca 2007 roku w sprawie Narodowych Celów Wska źnikowych na lata 2008-2013 4 okre śla udział procentowy biopaliw i biokomponentów (Narodowe Cele Wska źnikowe) na kolejne lata.

Wykres 1. Narodowy Cel Wska źnikowy w Polsce

8,00 7,10 6,65 7,00 6,20 5,75 6,00 5,00 4,60

% 4,00 3,45 3,00 2,00 1,00 0,00 2008 2009 2010 2011 2012 2013 rok

Źródło: Rozporz ądzenie Rady Ministrów z 15 czerwca 2007 roku w sprawie Narodowych Celów Wska źnikowych na lata 2008-2013.

Oznacza to obowi ązek osi ągni ęcia powy ższego udziału biokomponentów w paliwach wykorzystywanych w Polsce. Wśród ró żnych czynników wpływaj ących na skal ę i efekty produkcji rzepaku, do najwa żniejszej ich grupy niew ątpliwie mo żna zaliczy ć uwarunkowania ekonomiczne. O tym, czy rolnik decyduje si ę na upraw ę rzepaku, decyduje równie ż opłacalno ść jego produkcji wzgl ędem pszenicy, gdy ż s ą to ro śliny „rywalizuj ące” o ziemi ę. W ostatnich latach obserwuje si ę coraz wi ększe znaczenie uprawy rzepaku wzgl ędem pszenicy. Wpływ na taki stan rzeczy maj ą procesy integracji gospodarek, wymiana mi ędzynarodowa, a tak że wzrost roli porozumie ń mi ędzynarodowych 5.

3 Dziennik Urz ędowy UE L 123/42. 4 Dz. U. 2007 nr 110, poz. 757.

29 Jak wynika z porównania warto ści produkcji, kosztów i nadwy żki bezpo średniej, po akcesji nast ąpiła wyra źna poprawa na korzy ść rzepaku (za wyj ątkiem 2007 roku, kiedy to odnotowano rekordowe ceny zbó ż).

Tabela 1. Zapotrzebowanie na rzepak Wyszczególnienie Jedn. miary 2008 2009 2010 2013 Zapotrzebowanie na rzepak na cele spo żywcze tys. ton 1000 1000 1100 1200 Zu życie ON tys. ton 8500 9400 10300 12000 Udział estrów w ON 6 % 3,45 4,60 5,75 7,10 Zapotrzebowanie na estry tys. ton 324 477 654 796 Zapotrzebowanie na rzepak na cele energetyczne tys. ton 809 1193 1634 1989 Całkowite zapotrzebowanie na rzepak tys. ton 1809 2193 2734 3189 Źródło: E. Rosiak, Krajowy rynek rzepaku w sezonie 2008/09 . „Kurier Magazyn Bayer CropScience dla nowoczesnego rolnika” 2/2008.

Łączne zapotrzebowanie na olej rzepakowy zu żywany na cele spo żywcze i energetyczne prognozowane do 2013 roku wymaga wzrostu produkcji rzepaku z 1,5 mln ton średnio w ostatnim pi ęcioleciu (2003-2007) do 3,2 mln ton w 2013 roku (Tabela 1).

3. Charakterystyka próby badawczej i metodologia Badaniom ankietowym (przy pomocy kwestionariusza ankietowego) poddano wiosn ą 2009 roku 500 gospodarstwach (produkuj ących rzepak) w pi ęciu województwach: kujawsko-pomorskim, lubuskim, pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim 7. W ka żdym z nich wybrano losowo po 20 gospodarstw w ka żdej z pi ęciu grup obszarowych: 10 – 50 ha, 51 – 100 ha, 101 – 300 ha, 301 – 500 ha i pow. 500 ha. Badaniem skali produkcji rzepaku obj ęto okres od 2007 do 2010 r., a danych ekonomicznych lata 2007 - 2009. Wyniki poszczególnych gospodarstw u średniono dla grup obszarowych. Do analizy dochodowo ści produkcji rzepaku zastosowano metodyk ę stosowan ą w rachunkowo ści rolniczej FADN 8 zgodnej ze standardami Unii Europejskiej 9.

5 K. Kucharski, Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rynku pszenicy i rzepaku w Polsce w latach 1997- 2007 , „Wie ś i Rolnictwo”, 2008, nr 4(141), s. 155-169. 6 Udział według warto ści energetycznej paliw, zgodny z Narodowymi Celami Wska źnikowymi. 7 W tabelach i na wykresach województwa oznaczono literami: K – kujawsko-pomorskie L – lubuskie P – pomorskie W – wielkopolskie Z – zachodniopomorskie 8 Farm Accountancy Data Network.

30 4. Struktura sprzeda ży ziarna rzepakowego Wszystkie badane gospodarstwa (500) produkuj ą rzepak na cele przemysłu spo żywczego, jednak cz ęść z nich sprzedaje go równie ż dla potrzeb przemysłu paliwowego i na eksport. Corocznie ro śnie liczba producentów sprzedaj ących rzepak na potrzeby przemysłu paliwowego. W 2007 r. stanowiła 9,8 %, w 2008 r. – 16,2 %, w 2009 r. – 17,4 % i w 2010 r. takie plany ma 19,4 % badanych gospodarstw. Polska jest istotnym eksporterem rzepaku, a jego popyt kreuj ą głównie zagraniczne koncerny paliwowe. Z du żym prawdopodobie ństwem mo żna stwierdzi ć, że sprzedawany za granic ę rzepak trafia do przemysłu paliwowego. Rzepak na eksport sprzedaje (w zale żno ści od roku) 10 – 16 % badanych gospodarstw. Analiza struktury sprzeda ży rzepaku w grupach obszarowych badanych gospodarstw prowadzi do wniosku, że gospodarstwa o najmniejszej powierzchni (10 – 50 ha) w zdecydowanej wi ększo ści sprzedaj ą rzepak do tradycyjnych odbiorców, czyli na cele spo żywcze. Kolejnym elementem oceny struktury sprzeda ży (obok liczby gospodarstw) jest udział poszczególnych kierunków sprzeda ży rzepaku w strukturze jego zbytu. Corocznie zwi ększa si ę udział sprzeda ży na cele energetyczne w ogólnej sprzeda ży rzepaku badanych gospodarstw, jest jednak ni ższy ni ż szacowany przez IERiG Ż, który podaje, że udział rzepaku przeznaczanego na cele energetyczne wynosił w Polsce w 2008 r. 44,7 % w ogólnej strukturze sprzeda ży rzepaku, a kolejnych latach (2009, 2010 i 2013) planowane jest odpowiednio na 54,4 %, 59,8 % i 62,4 %.

5. Obecne i przyszłe wykorzystanie rzepaku na własne cele O skali produkcji biopaliwa na potrzeby własne gospodarstwa w du żym stopniu decyduje rachunek ekonomiczny oraz wzgl ędy techniczne. Opłacalno ść tego kierunku użytkowania oleju rzepakowego zale ży od kilku czynników, w śród których trzeba wymieni ć cen ę rynkow ą ziarna rzepakowego (surowiec), makucha i gliceryny (produkty uboczne) oraz oleju nap ędowego (ON).

9 Metodyka liczenia nadwy żki bezpo średniej dla działalno ści rolniczej . Praca zbiorowa IERiG Ż. Wydawnictwo IERiG Ż, Warszawa 1999, s.17-19.

31 Koszt jednostkowego wyprodukowania estru metylowego z amortyzacj ą wynosił w 2007 roku 3,59 – 3,62 zł/l, w zale żno ści od sposobu zagospodarowania frakcji glicerynowej 10 . Poni żej przykładowa kalkulacja 11 kosztów produkcji biodiesla na własny u żytek. Zało żenia: 1. cena rynkowa 1000 kg nasion rzepaku 1300 zł, 2. cena rynkowa metanolu technicznego 1,6 zł/l, 3. cena rynkowa KOH 4,50 zł/kg, 4. cena rynkowa makucha rzepakowego 0,55 zł/kg, 5. cena rynkowa gliceryny surowej do dalszego przerobu 0,4 zł/kg. Z 1000 kg nasion rzepaku otrzymujemy ok. 330 litrów oleju i ok. 670 kg makuchów 12 : - 1000 kg nasion * 1,3 zł = 1300 zł, - 670 kg makuchów * 0,55 = 368,5 zł, czyli: 1300 zł – 368,5 = 931,5 zł to koszt surowca niezb ędnego do produkcji 330 l oleju. Ze 100 l oleju rzepakowego otrzymuje si ę 85,1 l metyloestru rzepakowego (330 l oleju = 280,8 l metyloestru). Zatem koszt surowca na 1 l metyloestru wynosi: 931,5 zł / 280,8 l = 3,32 zł/l . Po doliczeniu kosztów odczynników, na wytworzenie biodiesla ze 1 tony rzepaku potrzeba: - olej ro ślinny 280,1 l *3,32 zł/l = 929,9 zł, - metanol techniczny 49,15 l * 1,6 zł/l = 78,64 zł, - katalizator (KOH) 5,62 kg * 4,4 zł/kg = 25,3 zł, co razem daje kwot ę 1033,8 zł. Produktem ubocznym jest ok. 50 kg 13 fazy glicerynowej, któr ą mo żna odsprzeda ć do dalszego przerobu. Musi jednak spełnia ć warunek 60 - 80 % czysto ści 14 . Czyli w wariancie sprzeda ży gliceryny, rachunek b ędzie nast ępuj ący:

10 A. Zienkiewicz: Geograficzne uwarunkowania rozwoju rynku biopaliw w powiecie słupskim w latach 1994-2008, [w:] Energetyczne wykorzystanie biomasy w działalno ści gospodarczej. Praca zbiorowa pod red. M. Jasiulewicza. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszali ńskiej, Koszalin 2009, s. 81- 93. 11 Ma ona jedynie charakter orientacyjny, a jedynym celem jest pokazanie sposobu jej przeprowadzenia. W obliczeniach ekonomicznych mo żna zastosowa ć równie ż inny sposób kalkulacji kosztów. Przyj ęto przykładowe ceny z 2010 r. 12 Makuch uzyskany z rzepaku w procesie transestryfikacji stanowi 62-67 % masy zu żytych nasion. H. Zamojski, Biopaliwa , „AgroEnergetyka” nr 4(4)2003, s. 19-20. 13 Gliceryna powstaj ąca w procesie produkcji stanowi ok. 15 % masy zu żytych nasion. Tam że. 14 Tam że, oraz R. Kiecan, Co zrobi ć i gliceryn ą, „Aeroenergetyka”, nr 2(4)2003, s. 16,

32 1033,8 zł - (96 kg x 0,4zł/kg) = 995,4 zł. W zwi ązku z tym szacunkowy koszt produkcji 1 litra biodiesla wyniesie 3,55 zł. Je żeli nie sprzeda si ę gliceryny szacunkowy koszt produkcji 1 litra biodiesla to 3,69 zł, który trzeba jeszcze zwi ększy ć o koszt jej utylizacji. Do kosztów surowca i odczynników trzeba teraz doliczy ć pozostałe koszty zmienne (energia, siła robocza, zakup urz ądze ń, amortyzacja, naprawy i przegl ądy, adaptacja/budowa pomieszcze ń, koszty kredytów, inne koszty eksploatacyjne 15 , laboratoryjne analizy paliwa itd.) oraz koszty stałe. To jednak wymaga dokładnej analizy u ka żdego producenta indywidualnie. Ich wysoko ść jest bowiem kolejn ą wskazówk ą dotycz ącą opłacalno ści podejmowania inwestycji. Mo że si ę bowiem okaza ć, że bardziej rozs ądnym rozwi ązaniem b ędzie sprzeda ż rzepaku, a za uzyskane pieni ądze zakup paliwa (ON). W tych warunkach, zaobserwowano bardzo małe zainteresowanie wykorzystaniem rzepaku na własne cele energetyczne. Tylko wła ściciele 2 badanych gospodarstw (1 z grupy obszarowej 10 – 50 ha i 1 z grupy 51 – 100 ha), poło żonych w województwie pomorskim, w 2007 roku wykorzystywali produkowany rzepak, jako biopaliwo ciekłe do ci ągników w formie oleju 16 . Rzepak przeznaczony na ten cel stanowił niewielki udział w produkcji rzepaku ogółem w tych grupach gospodarstw i stanowił ok. 0,3 % całkowitej produkcji rzepaku. Od 2008 r. oba gospodarstwa zrezygnowały z tego kierunku wykorzystywania rzepaku. W przyszło ści (w 2010 r.), wykorzystanie rzepaku do nap ędu własnych ci ągników, planuj ą 3 gospodarstwa z województwa wielkopolskiego z grupy obszarowej 101 – 300 ha, ale ostateczn ą decyzj ę rolnicy podejm ą kiedy b ędą znane wszystkie czynniki ekonomiczne. Tylko 1 % badanych rolników my śli o wykorzystywaniu oleju rzepakowego na cele grzewcze w przyszło ści. Warto podkre śli ć, że dotyczy to producentów posiadaj ących gospodarstwa o powierzchni do 100 ha. Nie zmieni to zatem powierzchni uprawy rzepaku w zauwa żalny sposób. Okazuje si ę, że ponad 6 % badanych producentów wyra ża ch ęć zakupu tłoczni, aby wykorzystywa ć produkowany olej na własny u żytek, gdy oka że si ę to dla nich korzystne (przede wszystkim ekonomicznie).

15 Na przykład ogrzewanie, ubezpieczenie. 16 Żaden z nich nie przetwarzał oleju na metyloestry.

33 Podsumowuj ąc, obecnie w niewielkim stopniu rolnicy wykorzystują produkowany rzepak na własne potrzeby. Dotyczy to jednak grupy gospodarstw specjalizuj ących si ę w jego rynkowej produkcji. Mo żliwym jest, że w mniejszych gospodarstwach (< 10 ha) w województwach tradycyjnie nie wyspecjalizowanych w takiej produkcji, zu życie wewn ętrzne rzepaku jest wi ększe, wymaga to jednak bada ń dotycz ących skali i celów takiego wykorzystywania oleju rzepakowego z własnej produkcji.

6. Struktura kosztów produkcji rzepaku Bez wzgl ędu na kierunek zbytu (przemysł spo żywczy, przemysł paliwowy, eksport) w produkcji rzepaku badani rolnicy stosowali takie same technologie i te same odmiany. W zwi ązku z tym mo żna powiedzie ć, że koszty produkcji s ą to żsame bez wzgl ędu na rynek zbytu nasion rzepaku. Koszty s ą jednym z najwa żniejszych czynników decyduj ących o opłacalno ści danej produkcji. Ich wysoko ść zale ży od cen środków produkcji oraz ilo ści ich zu życia, czyli od stosowanej technologii produkcji. Koszty bezpo średnie produkcji rzepaku stanowi ą od 57 do 72 % ( średnio 64 %) całkowitych kosztów produkcji. W śród kosztów bezpo średnich najwi ększy udział maj ą koszty nawozów i środków ochrony ro ślin. Koszty nawozów stanowi ą od 30 do 43 %, a środków ochrony ro ślin od 15 do 19 % ogólnych kosztów produkcji rzepaku. W strukturze kosztów wida ć wyra źną tendencj ę wzrostu udziału kosztów nawozów i środków ochrony ro ślin w miar ę wzrostu powierzchni gospodarstwa (a wi ęc i powierzchni uprawy rzepaku). Oznacza to, że wi ększe gospodarstwa stosuj ą intensywniejsze technologie produkcji. Średni koszt produkcji rzepaku ro śnie corocznie, ze wzgl ędu na wzrost cen środków produkcji. W grupie gospodarstw o powierzchni 10 – 50 ha koszty rosn ą o 26,4 % w roku 2008 w stosunku do 2007 r. i o 14 % w roku 2009 w stosunku do roku 2008. W pozostałych grupach obszarowych tak że wyst ąpił wzrost kosztów w 2008r. (w stosunku do 2007 r.) i wynosił od 23,9 do 24,9 %, a w 2009 r. do 2008 r. odpowiednio od 13,05 do 7,6%. Warto zauwa żyć, że im wi ększa powierzchnia gospodarstwa (powierzchni uprawy rzepaku), tym mniejszy wzrost kosztów jednostkowych produkcji.

34 W 2007 r. ró żnice mi ędzy kosztem produkcji w grupie gospodarstw o powierzchni 10 – 50 ha i > 500 ha wyniosła blisko 14%, w 2008 i 2009 r. odpowiednio 12,4% i 11,2%. Zatem średni (ogólny) koszt produkcji rzepaku wyra źnie maleje w miar ę wzrostu skali jego produkcji.

7. Efektywno ść produkcji rzepaku na cele spo żywcze, biodiesel i na eksport O efektywno ści produkcji, obok kosztów, decyduj ą dochody, na które, w przypadku produkcji ro ślinnej, składaj ą si ę wpływy ze sprzeda ży oraz dopłaty obszarowe i dopłaty do rzepaku energetycznego (otrzymywane na wniosek rolnika). O wpływach ze sprzeda ży decyduje cena, kierunek zbytu i ilo ść rzepaku (powierzchnia uprawy, plon). Cena rynkowa rzepaku ro śnie systematycznie od kilku lat 17 . Dotyczy to zarówno rynku krajowego, jak i światowego. Badania wykazały, że ceny rzepaku s ą zró żnicowane, w zale żno ści od kierunku (celu) jego zbytu. Szczegóły ilustruj ą tabele 2 - 4.

Tabela 2. Średnia cena ziarna rzepakowego uzyskana w badanych gospodarstwach w 2007 r. 10-50 51-100 101-300 301- 500 Pow.500

PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS K 983 0 0 950 0 0 984 0 0 988 910 0 1095 0 0 L 963 0 0 946 0 0 1037 880 0 995 0 0 1038 892 0 P 971 890 0 985 880 0 968 890 0 991 886 0 989 885 0 W 1061 880 0 960 852 0 1099 0 1100 1047 880 1120 1101 0 1200 Z 924 891 0 945 890 1180 966 885 1150 1062 869 0 1021 880 0 Średnio 980 887 0 957 874 1180 1011 885 1117 1017 881 1120 1049 886 1200 PS - Przemysł spo żywczy, PP - Przemysł paliwowy, EKS – Eksport, Komórki oznaczone „0”, dotycz ą grup obszarowych, w których nie ma gospodarstw sprzedaj ących rzepak na dany cel. Źródło: Badania własne

Tabela 3. Średnia cena ziarna rzepakowego uzyskana w badanych gospodarstwach w 2008 r. 10-50 51-100 101-300 301- 500 Pow.500

PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS K 1010 0 0 1125 0 0 1090 0 0 1201 0 0 1189 0 0 L 1171 0 0 1110 0 0 1167 990 0 1187 0 0 1180 990 0 P 1099 970 0 1154 974 0 1134 995 0 1134 990 0 1157 994 0 W 1116 974 0 1179 980 0 1121 998 1133 1153 989 1230 1200 987 1250 Z 1134 0 0 1156 0 1280 1116 989 1250 1115 992 0 1162 995 1270 Średnio 1106 1072 0 1145 977 1280 1126 993 1192 1158 990 1230 1178 992 1260 PS - Przemysł spo żywczy, PP - Przemysł paliwowy, EKS – Eksport, Komórki oznaczone „0”, dotycz ą grup obszarowych, w których nie ma gospodarstw sprzedaj ących rzepak na dany cel. Źródło: Badania własne

35 Tabela 4. Średnia cena ziarna rzepakowego planowana w badanych gospodarstwach w 2009 r. 10-50 51-100 101-300 301- 500 Pow.500 PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS 0*0*K 1208 0 0 1236 0 0 1264 0 0 1282 0 0 1241 0 0 L 1220 0 0 1250 0 0 1262 0 0 1256 0 1258 1135 0 P 1221 1190 0 1252 1220 0 1214 1180 0 1247 1135 0 1240 1130 0 W 1225 1205 0 1264 1205 0 1278 1207 1175 1232 1129 1260 1248 0 1300 Z 1237 0 0 1289 0 0 1220 1165 1300 1254 1110 0 1216 1120 1360 Średnio 1222 1198 0 1258 1213 0 1248 1184 1252 1254 1125 1260 1241 1128 1330 PS - Przemysł spo żywczy, PP - Przemysł paliwowy, EKS – Eksport, Komórki oznaczone „0”, dotycz ą grup obszarowych, w których nie ma gospodarstw sprzedaj ących rzepak na dany cel. Źródło: Badania własne

Jak podano w tabelach wszystkie gospodarstwa sprzedawały cz ęść produkowanego rzepaku na cele spo żywcze. Na potrzeby przemysłu paliwowego w 2007 r. sprzedało rzepak 49 gospodarstw, a na eksport 14 gospodarstw. W 2008 odpowiednio 81 gospodarstw i 6 gospodarstw. W 2009 roku 87 gospodarstw planowało sprzeda ż na cele energetyczne i 10 na eksport. Wzrost cen o około 16-17 % w 2008 roku w stosunku do 2007 roku, spowodował, że producenci rzepaku oczekiwali wzrostu ceny w 2009 r. o kolejne 5,2% do 7,7%. Cena powy żej 1300 zł osi ągana w lipcu 2010 r. 18 , to wzrost o 9%, w stosunku do 2008 r. Dowodzi to, że trend wzrostowy cen rzepaku zostaje utrzymany. W latach 2007 i 2008 widoczny jest wzrost średniej ceny 1 t rzepaku wraz ze wzrostem areału jego uprawy w gospodarstwie. W 2007 r. ró żnica mi ędzy średni ą cen ą uzyskan ą w grupach gospodarstw o powierzchni 10 – 50 ha i > 500 ha wyniosła 7%, a w 2008 r. - 6,3%. Wniosek o istnieniu stałego trendu, musi by ć potwierdzony w badaniach cen rzeczywistych w kolejnych latach w poszczególnych grupach gospodarstw. W 2007 roku ceny uzyskane ze sprzeda ży rzepaku na cele energetyczne we wszystkich grupach obszarowych badanych gospodarstw były zbli żone. Amplituda cen wahała si ę mi ędzy 874 i 886 zł za ton ę, tj. ok. 1,4%. W 2008 r. było podobnie, za wyj ątkiem gospodarstw najmniejszych (10 – 50 ha), których wła ściciele uzyskali ceny o 8,5% wy ższe ni ż średnio w pozostałych grupach obszarowych. W planach na 2009 r., rolnicy zakładali wzrost cen o 16,4%. Kolejny rynek zbytu stanowi eksport ziarna rzepakowego. Jest to obszar, na którym funkcjonuj ą głównie najwi ęksi producenci rzepaku (> 100 ha).

18 W tym czasie autorka przygotowywała t ę publikacj ę.

36 W zwi ązku z rosn ącym zapotrzebowaniem na rzepak ze strony europejskich koncernów paliwowych, średnia cena rzepaku kierowanego na ten rynek systematycznie ro śnie. Wymagania eksportu dotycz ą wielko ści partii sprzeda ży oraz jako ści ziarna. Te warunki mog ą spełni ć wi ęksi producenci, u których skala produkcji umo żliwia przygotowanie du żych partii handlowych, a wykorzystywanie najnowocze śniejszych, precyzyjnych technologii (nowoczesny sprz ęt do uprawy i zbioru rzepaku) daje wysokiej jako ści produkt. Powoduje to, że cena rzepaku eksportowego jest wy ższa ni ż osi ągana na rynku krajowym. Porównanie cen rzepaku na spo żywczym i paliwowym rynku krajowym oraz na rynkach zagranicznych (eksport) prowadzi do jednoznacznych wniosków. Cena rzepaku sprzedanego dla przemysłu paliwowego jest ni ższa od ceny uzyskanej za rzepak sprzedawany na cele spo żywcze. I tak w 2007 r. ceny były ni ższe o około 9% w gospodarstwach do 100 ha i o około 14% ni ższe w gospodarstwach o powierzchni > 100 ha . W 2008 r. ró żnice utrzymały si ę na podobnym poziomie w grupach gospodarstw > 100 ha, a grupach o powierzchni < 100 ha wyst ąpiło du że zró żnicowanie. W gospodarstwach o powierzchni 10 – 50 ha ró żnica wyniosła tylko 3,07%, ale w grupie 51 – 100 ha ju ż 14,67%. Rolnicy (do ść optymistycznie) oczekuj ą cen rzepaku energetycznego w 2009 r., gdy ż ich zdaniem ró żnica do ceny rzepaku spo żywczego spadnie do ok. 2-4 % w grupie gospodarstw < 100 ha i do ok. 5 -10 % w gospodarstwach > 100 ha. W 2007 roku w badanych gospodarstwach uzyskano z rzepaku eksportowanego o 14,6% wy ższe ni ż ceny rzepaku przeznaczonego na cele spo żywcze. W 2008 roku ceny uległy niewielkiemu spłaszczeniu i ró żnica mi ędzy cen ą eksportow ą, a osi ągan ą na krajowym rynku rzepaku spo żywczego, wyniosła 7,7% na korzy ść tej pierwszej. W planach na 2009 r., rolnicy zakładali uzyskanie cen eksportowych o 2,7% wy ższych (od cen na krajowym rynku spo żywczym). Średnia cena uzyskiwana przez producentów rzepaku na cele energetyczne jest corocznie o kilkana ście procent ni ższa od ceny za rzepak spo żywczy. Sprzeda ż na eksport pozwalała uzyska ć ceny wy ższe od cen na krajowym rynku rzepaku dla przemysłu spo żywczego. Uzyskane ceny jednoznacznie świadcz ą o tym, że gdyby bra ć pod uwag ę tylko ich wysoko ść , to produkcja rzepaku na cele paliwowe byłaby najmniej opłacalna przy równych plonach.

37 Na dochód jednak, jak wcze śniej wspomniano, oprócz ceny składa si ę tak że dopłata obszarowa oraz w przypadku rzepaku energetycznego specjalna dopłata, któr ą zlikwidowano od 2010 r. Tabela 5 ilustruje współczynniki dochodowo ści uzyskane w 2007 i 2008 r. oraz planowane na 2009 r. przez wszystkie grupy obszarowe badanych gospodarstw.

Tabela 5. Współczynniki dochodowo ści produkcji rzepaku na ró żne cele 10-50 51-100 101-300

PS PP EKS PS PP EKS PS PP EKS 2007 48,21 0 0 45,63 0 0 46,55 0 0 K 2008 29,96 0 0 25,02 0 0 43,62 0 52,74 2009 43,06 0 0 32,05 0 0 46,66 0 47,33 2007 44,64 0 0 50,37 0 0 47,15 41,63 0 L 2008 35,71 0 0 43,42 0 0 49,04 48,58 0 2009 40,09 0 0 43,92 0 0 46,15 0 0 2007 33,14 32,07 0 41,73 39,49 0 30,69 29,5 0 P 2008 24,54 25,36 0 26,77 24,59 0 21,6 22,52 0 2009 35,71 35,71 0 42,98 42,98 0 35,97 39,11 0 2007 47,54 46,62 0 53,33 45,84 0 44,01 0 49,16 W 2008 29,75 28,78 0 48,77 46,61 0 45,5 47,2 46,08 2009 41,56 41,56 0 44,7 44,7 0 44,45 45,54 39,58 2007 39,85 42,03 0 30,64 24,79 38,98 29,85 28,02 41,08 Z 2008 30,68 0 0 20,49 28,19 29,73 31,72 37,26 2009 37,98 0 0 25,40 0 0 34,41 36,66 36,49

Tabela 5. c.d. 301-500 .500

PS PP EKS PS PP EKS 2007 54,66 49,67 0 61,87 0 0 K 2008 46,66 0 0 55,04 0 0 2009 45,78 0 0 43,97 0 0 2007 48.73 0 0 47,15 55,06 0 L 2008 42,85 0 0 49,04 46,11 0 2009 46,48 0 0 49,52 48,92 0 2007 53,62 52,18 0 56,99 55,86 0 P 2008 33,66 34,85 0 39,83 40,23 0 2009 42,95 42,2 0 51,31 51,16 0 2007 60,31 56,31 62,9 62,95 0 64,53 W 2008 51,24 50,97 54,29 53,59 52,11 55,44 2009 53,45 53,22 54,48 57,05 0 58,77 2007 64,13 59,14 0 56,61 53,79 0 Z 2008 38,38 40,14 0 55,01 55,03 58,84 2009 51,89 50,09 0 51,89 52,21 56,99

PS - Przemysł spo żywczy, PP - Przemysł paliwowy, EKS - Eksport Źródło: badania własne.

38 Produkcja rzepaku dla przemysłu spo żywczego w obecnych warunkach kosztowo-dochodowych jest wysoce opłacalna, bowiem najni ższym wska źnikiem dochodowo ści w wysoko ści 20,49 % był uzyskany w gospodarstwach w grupie obszarowej 51 – 100 ha w województwie zachodniopomorskim. Generalnie w 2007 roku wska źnik od 20% do 30% uzyskały 2 grupy obszarowe gospodarstw, od 30%-40% 4 grupy, od 40%-50% 5 grup, 50%-60% - 6 grup i powyżej 60% - 3 grupy. W 2008 roku od 20% do 30% uzyskało 5 grup, od 30% do 40% - 8 grup, od 40%-50% - 3 grupy i od 50%-60% - 4 grupy. W 2009 wska źniki od 20%-30% planowała 1 grupa, od 30%- 40 % - 7 grup, od 40%-50% - 6 grup i od 50%-60% - 6 grup obszarowych gospodarstw. Ciekaw ą jest analiza wska źników dochodowo ści w odniesieniu do powierzchni uprawy rzepaku. Jej wyniki prezentuj ą wykresy 2 - 4.

Wykres 2. Średnia dochodowo ść (%) produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego w grupach obszarowych badanych gospodarstw w 2007 r.

60 56 57

50 43 44 40 40

30 %

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Wykres 3. Średnia dochodowo ść (%) produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego w grupach obszarowych badanych gospodarstw w 2008 r.

60 51 50 43 38 40 33 30 30 %

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

39 Wykres 4. Średnia dochodowo ść (%) produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego w grupach obszarowych badanych gospodarstw w 2009 r.

60 51 48 50 42 40 38 40

30 %

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Widoczny jest wzrost dochodowo ści w odniesieniu do wzrostu powierzchni gospodarstwa (areału uprawy rzepaku). Analiza wykonana za trzy kolejne lata wyra źnie tego dowodzi. I tak ró żnica mi ędzy wska źnikiem w grupie obszarowej o najmniejszej powierzchni, a grup ą o najwi ększym areale wyniosła w 2007 r. – 13 p.p., w 2008 – 21 p.p. i planowana w 2009 r. 11 p.p.

Wykres 5. Średni wska źnik dochodowo ści produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego w grupach obszarowych badanych gospodarstw

40 2007 30 2008 % 2009 20

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Spadek dochodowo ści w 2008 r. w stosunku do 2007 r. jest efektem spadku dochodów i wzrostu kosztów produkcji w 2008 roku i wyniósł w grupie obszarowej 10 – 50 ha – 13 p.p. 19 , w grupie 51 – 100 ha 11 p.p., w grupie 101 – 300 ha – 2 p.p., w grupie 301 – 500 ha – 13 p.p. i w grupie > 500 ha – 6 p.p. W 2009 r. rolnicy planowali wzrost dochodowo ści od 10 p.p. w grupie najmniejszych obszarowo gospodarstw (10 – 50 ha), w trzech grupach od 51 – 500 ha o 4 – 5 p.p. i w gospodarstwach najwi ększych na poziomie 2008 r.

19 Punktów procentowych.

40 Wykres 6. Średnia dochodowo ść produkcji rzepaku dla przemysłu paliwowego w badanych grupach obszarowych gospodarstw w 2007 r.

60 56 55

50 40 40 37 33 30 %

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badanie własne.

Wykres 7. Średnia dochodowo ść produkcji rzepaku dla przemysłu paliwowego w badanych grupach obszarowych gospodarstw w 2008 r.

60 48 50 42 40 36 38

30 27 %

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Wykres 8. Średnia dochodowo ść produkcji rzepaku dla przemysłu paliwowego w badanych grupach obszarowych gospodarstw w 2009 r.

60 51 49 50 44 39 40 40

30 %

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

W przypadku dochodowo ści produkcji rzepaku energetycznego zachodz ą relacje podobne jak u producentów rzepaku spo żywczego. Najwy ższ ą dochodowo ść uzyskuj ą gospodarstwa o najwi ększym areale uprawy rzepaku. W 2007 roku ró żnica mi ędzy najwi ększymi i najmniejszymi gospodarstwami wyniosła 15 p.p., w 2008 r. – 21 p.p. i planowana w 2009 r. – 12 p.p.

41 Wykres 9. Średni wska źnik dochodowo ści produkcji rzepaku dla przemysłu paliwowego w grupach obszarowych badanych gospodarstw

40 2007 30 2008 % 2009 20

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

W 2008 r. wyst ąpił spadek dochodowo ści w wi ększo ści grup obszarowych, na co miał wpływ spadek plonów i wzrost cen środków produkcji.

Wykres 10. Średnia dochodowo ść produkcji rzepaku na eksport w badanych grupach obszarowych gospodarstw w 2007 r.

70 63 65 60

50 45 39 40 % 30

10 0 0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Wykres 11. Średnia dochodowo ść produkcji rzepaku na eksport w badanych grupach obszarowych gospodarstw w 2008 r.

57 60 54

50 45

40 28 30 %

10 0 0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

42 Wykres 12. Średnia dochodowo ść produkcji rzepaku na eksport w badanych grupach obszarowych gospodarstw w 2009 r.

70 58 60 54

50 41 40 % 30

10 0 0 0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Wska źniki dochodowo ści uzyskiwane w gospodarstwach producentów rzepaku eksportowego, utrzymywały te same relacje jak w produkcji rzepaku spo żywczego i energetycznego, czyli wzrost wska źnika w miar ę wzrostu powierzchni uprawy rzepaku (powierzchni gospodarstwa).

Wykres 13. Średni wska źnik dochodowo ści produkcji rzepaku na eksport w grupach obszarowych badanych gospodarstw

50 2007 40 2008 % 30 2009 20

0 10-51 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Porównanie wska źników dochodowo ści eksportu rzepaku w badanym okresie prowadzi do wniosku, że jego opłacalno ść w kolejnych latach obni żyła si ę o ok. 10 p.p. w stosunku do 2007 r. Spadek ten nie zawa żył jednak na relacji opłacalno ści w odniesieniu do trzech analizowanych kierunków zbytu (Wykresy (14- 16).

43 Wykres 14. Dochodowo ść (%) produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego (PS) i paliwowego (PP) oraz eksportu (EKS) w badanych gospodarstwach w 2007 r.

50 PS 40 PP % 30 EKS 20

0 10-50 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Wykres 15. Dochodowo ść (%) produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego (PS) i paliwowego (PP) oraz eksportu (EKS) w badanych gospodarstwach w 2008 r.

40 PS 30 PP % EKS 20

0 10-50 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Wykres 16. Dochodowo ść (%) produkcji rzepaku dla przemysłu spo żywczego (PS) i paliwowego (PP) oraz eksportu (EKS) w badanych gospodarstwach planowana w 2009 r.

50 PS 40 PP % 30 EKS 20

0 10-50 51-100 101-300 301-500 >500 ha

Źródło: badania własne.

Na powy ższych wykresach widoczna jest wyra źna przewaga opłacalno ści sprzeda ży rzepaku na eksport (poza jednym przypadkiem dot. gospodarstw grupy obszarowej 51-100 ha w 2008 r.). Porównanie wska źników opłacalno ści rzepaku spo żywczego i energetycznego wskazuje niewielk ą przewag ę tego pierwszego. Mo że dlatego w planach na 2009 r. wła ściciele gospodarstw o mniejszej powierzchni (do 100 ha) nie uwzgl ędniali zbytu

44 ziarna rzepakowego na cele energetyczne, tym bardziej, że od 2010 r. do tego kierunku produkcji nie ma ju ż dodatkowych dopłat obszarowych.

8. Zako ńczenie Zagro żenia ekologiczne oraz wyczerpywanie si ę kopalnych zasobów paliw, to przyczyny, dla których świat rozpocz ął poszukiwanie alternatywnych rozwi ąza ń energetycznych dla rosn ących potrzeb ludzko ści. Zwrócono uwag ę na takie źródła energii, które maj ą charakter odnawialny i przez to s ą niewyczerpywalne. Du żą wag ę przykłada si ę do dynamicznego zwi ększenia wykorzystania tej grupy odnawialnych źródeł energii, która mo że by ć stosowana w transporcie. Nale żą tu ro śliny oleiste, które daj ą surowiec (olej) do produkcji biodiesla. Poniewa ż rzepak jest jedn ą z najwa żniejszych ro ślin oleistych uprawianych na kontynencie europejskim, jego rola w produkcji biopaliw jest nie do podwa żenia. Sektor rolnictwa mo że znacz ąco przyczyni ć si ę do ograniczenia ryzyka ekologicznego, dostarczaj ąc surowców do produkcji bioenergii i realizuj ąc obowi ązuj ące w Unii Europejskiej ustalenia dotycz ące 20% udziału odnawialnych źródeł energii, w tym 10% udziału biopaliw wchodz ących w skład benzyny i oleju nap ędowego. Nie ulega w ątpliwo ści, że w ostateczno ści rachunek ekonomiczny decyduje o podj ęciu danej produkcji. Musi by ć ona opłacalna. Generalnie o opłacalno ści produkcji ro ślinnej decyduj ą koszty i cena, a w warunkach członkostwa w UE tak że wysoko ść dopłat obszarowych. W przypadku produkcji rzepaku koszty bezpo średnie produkcji stanowi ą średnio 64% (od 57 do 72%) całkowitych kosztów produkcji. Ich udział ro śnie w miar ę wzrostu powierzchni gospodarstwa, a wi ęc i skali produkcji. Analiza ogólnych kosztów produkcji 1 ha rzepaku dowodzi, że wraz ze zwi ększaniem si ę skali produkcji maleje koszt jednostkowy. W badanych gospodarstwach ró żnica kosztu jednostkowego w najmniejszych (o pow. 10-50 ha) i najwi ększych (>500 ha) gospodarstwach si ęgała kilkana ście procent (w latach 2007, 2008 i 2009 – odpowiednio – 14, 12,4 i 11,2%). Kolejny element rachunku ekonomicznego – cena – w przypadku rzepaku jest zró żnicowana w zale żno ści od kierunku jego zbytu. Średnia cena uzyskiwana przez producentów rzepaku na cele energetyczne jest corocznie o kilkana ście procent ni ższa od ceny za rzepak spo żywczy. Sprzeda ż na eksport pozwalała uzyska ć ceny wy ższe od

45 cen na krajowym rynku rzepaku dla przemysłu spo żywczego. Uzyskane ceny jednoznacznie świadcz ą o tym, że gdyby bra ć pod uwag ę tylko ich wysoko ść , to produkcja rzepaku na cele paliwowe byłaby najmniej opłacalna przy równych plonach. Na dochód jednak, jak wcze śniej wspomniano, oprócz ceny składa si ę tak że dopłata obszarowa oraz, w przypadku rzepaku energetycznego, specjalna dopłata, któr ą zlikwidowano od 2010 r. Dlatego w okre ślaniu dochodowo ści produkcji trzeba je uwzgl ędnia ć. Ostatecznie wi ęc, widoczna jest wyra źna przewaga opłacalno ści sprzeda ży rzepaku na eksport. Natomiast porównanie wska źników opłacalno ści rzepaku spo żywczego i energetycznego, wskazuje niewielk ą przewag ę tego pierwszego. Mo że dlatego w planach na 2009 r. wła ściciele gospodarstw o mniejszej powierzchni (do 100 ha) nie uwzgl ędniali zbytu ziarna rzepakowego na cele energetyczne, tym bardziej, że od 2010 r. do tego kierunku produkcji nie ma ju ż dodatkowych dopłat obszarowych. Rozwa żania dotycz ące wska źników opłacalno ści produkcji rzepaku pozwalaj ą na dwa zasadnicze wnioski. Po pierwsze w miar ę wzrostu powierzchni gospodarstwa (powierzchni uprawy rzepaku) ro śnie dochodowo ść tego kierunku produkcji. Po drugie, kierunek zbytu rzepaku determinuje poziom opłacalności jego produkcji, gdy ż okazuje si ę, że najkorzystniej jest sprzedawa ć rzepak na eksport, na drugim miejscu (ale z mało istotn ą przewag ą) znajduje si ę rzepak spo żywczy i na trzecim rzepak energetyczny.

Literatura: Dyrektywa 2003/30/WE, Dziennik Urz ędowy UE L 123/42. Dziennik Urz ędowy UE L 123/42. Grzybek A., Uwarunkowania surowcowe produkcji biopaliw, „Czysta energia nr 9(71)2007. Kiecan R., Co zrobi ć i gliceryn ą, „Aeroenergetyka” nr 2(4),2003. Kucharski K., Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rynku pszenicy i rzepaku w Polsce w latach 1997 – 2007 , „Wie ś i Rolnictwo”, 2008, nr 4(141). Metodyka liczenia nadwy żki bezpo średniej dla działalno ści rolniczej . Praca zbiorowa IERiG Ż. Wydawnictwo IERiG Ż, Warszawa 1999. Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2002-2005, IERiG Ż- PIB, Warszawa 2006. Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2006-2007, IERiG Ż- PIB, Warszawa 2008. Rosiak E., Krajowy rynek rzepaku w sezonie 2008/09 . „Kurier Magazyn Bayer CropScience dla nowoczesnego rolnika” 2/2008. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z 15 czerwca 2007 roku w sprawie Narodowych Celów Wska źnikowych na lata 2008-2013 Dz. U. 2007 nr 110, poz. 757. Rzepa J., Zmiany klimatu a rolnictwo na terenie województwa zachodniopomorskiego . (w:) Energetyczne wykorzystanie biomasy w działalno ści gospodarczej. Praca zbiorowa pod red. M. Jasiulewicza. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszali ńskiej, Koszalin 2009. Zamojski H., Biopaliwa , „AgroEnergetyka” nr 4(4)2003.

46 Zienkiewicz A., Geograficzne uwarunkowania rozwoju rynku biopaliw w powiecie słupskim w latach 1994 – 2008, [w:] Energetyczne wykorzystanie biomasy w działalno ści gospodarczej. Praca zbiorowa pod red. M. Jasiulewicza. Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszali ńskiej, Koszalin 2009.

THE RAPE ON ENERGETISTIC AIMS. IS THIS PROFITABLE?

Summary: Environmental hazards and depletion of mineral energy sources has focused the attention of the world on its renewable forms. A very important source is biomass, and her rape, which can produce bioesters replacing mineral diesel used in transport, heating, ect. In connection with the provisions adopted in our country, determining the degree of utilization of renewable energy sources in total national power, annual demand for canola which uses the fuel industry. Meeting the challenges of the market is depends on profitability of the plant. Studies conducted to profitability by the author in 2009 in five provinces (500 hosts) and analysis of their results, they give the answer to the question posed in the title. Keywords: Rape, biofuels, structure of costs, price, area subsidies, profitability index

47 Lidia Kłos Uniwersytet Szczeci ński

ROZWÓJ ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO W POLSCE PO WST ĄPIENIU DO UNII EUROPEJSKIEJ

Streszczenie: Nadrz ędn ą zasad ą zrównowa żonego rozwoju jest zachowanie równowagi mi ędzy systemami: społecznym, ekonomicznym i ekologicznym, dlatego nabiera ona szczególnego znaczenia w przypadku rolnictwa, działalno ści, która w bezpo średni sposób powi ązana jest z przyrod ą. Ide ę zrównowa żonego rozwoju, zarówno w wymiarze teoretycznym jak te ż praktycznym, najpełniej realizuje system rolnictwa ekologicznego. Produkty rolne pochodz ące z produkcji prowadzonej metodami ekologicznymi stanowi ą gwarancj ę bezpiecznej żywno ści, a jednocze śnie ta forma produkcji jest przyjazna środowisku naturalnemu. Dlatego, rolnictwo ekologiczne jest podstawowym elementem zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich. Zaspokaja ono potrzeby rolników, przyrody i społecze ństwa. Dostarcza zdrow ą żywno ść , a jednocze śnie nie powoduje degradacji środowiska. Zapewnia żyzn ą gleb ę i pozwala na zachowanie bogactwa przyrodniczego. W drugiej połowie XX wieku rolnictwo ekologiczne stanowiło dynamicznie rozwijaj ącą si ę dziedzin ę rolnictwa zarówno, w Europie jak i na świecie. Polska równie ż d ąż y do zwi ększenia tego kierunku produkcji tym bardziej, i ż posiada ku temu znaczne predyspozycje i dogodne warunki. Celem artykułu jest przedstawienie rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, które nabrało szczególnego znaczenia po naszym wst ąpieniu do Unii Europejskiej. Dopiero po wst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej polskie rolnictwo ekologiczne mo że korzysta ć ze wsparcia finansowego z dwóch źródeł: bud żetu krajowego i Unii Europejskiej. Od tego momentu nast ępuje bardzo dynamiczny wzrost liczby gospodarstw i powierzchni upraw ekologicznych, który nie byłby mo żliwy bez zewn ętrznego systemu wsparcia. Dzięki temu Polska zyskała powa żną pozycj ę na rynku europejskim. Słowa kluczowe: rolnictwo ekologiczne, rozwój zrównowa żony, produkcja ekologiczna.

1. Wst ęp Współczesne rolnictwo stanowi jedno z najpowa żniejszych źródeł zanieczyszcze ń środowiska, zarówno w formie obszarowej (u żytki rolne), jak równie ż punktowej (zagroda wiejska, rozproszone wysypiska odpadów, składowiska stałych czy płynnych odchodów). Skutki tych oddziaływa ń mog ą by ć ró żne, pocz ąwszy od pogorszenia jako ści wody, gleb, powietrza czy krajobrazu przyrodniczo – rolniczego, a ż po zagro żenie dla zdrowia i życia ludzi. W Polsce powierzchnia gruntów u żytkowanych rolniczo obejmuje ponad 50% powierzchni kraju, a działalno ść rolnicza stanowi nadal jedn ą z podstawowych funkcji rozwoju obszarów wiejskich. W zwi ązku z tym szczególna odpowiedzialno ść za jako ść środowiska przypada wła śnie rolnictwu. Stoj ą przed nim dwa wyzwania: po pierwsze

48 dostarczenie wystarczaj ącej ilo ści zdrowej i bezpiecznej żywno ści, po drugie zrobi ć to tak, by nie zniszczy ć środowiska i zachowa ć jego bogactwo naturalne. Dlatego, zarówno w wymiarze teoretycznym jak i praktycznym za najbardziej skuteczny i ochronny system środowiskowy w gospodarce rolnej uwa ża si ę system rolnictwa ekologicznego. Rolnictwo ekologiczne stanowi obecnie przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin nie tylko przyrodniczych i ekonomicznych, lecz tak że technicznych i społecznych. Jak zauwa ża H. Runowski „zrównowa żony rozwój rolnictwa powinien by ć uto żsamiany ze zrównowa żonym rozwojem obszarów wiejskich, gdy ż rolnictwo jest jego podstawow ą funkcj ą, a zarazem głównym dysponentem środowiska naturalnego.” 1 Gospodarowanie ekologiczne oraz udział rolników w pakiecie rolnictwa ekologicznego stanowi najwy ższ ą form ę ochrony środowiska przyrodniczego w obszarze rolnictwa.

2. Koncepcja trwałego i zrównowa żonego rolnictwa Koncepcja „trwałego i zrównowa żonego rozwoju” (ang. sustainable development ) została przeniesiona równie ż do rolnictwa, gdzie zaowocowała powstaniem koncepcji – „trwałego i zrónowa żonego rolnictwa” (ang. sustainable agriculture ). Koncepcja ta zakłada: - cało ściowo zorientowan ą prac ę na rolnictwo słu żą cą nie tylko produkcji i świadczeniom ogólnospołecznym rolnictwa i obszarów wiejskich, ale skierowanej tak że na samourzeczywistnienie si ę w procesie pracy, - oszcz ędne obchodzenie si ę z zasobami naturalnymi, - odpowiedzialno ść za gospodarowanie – etyczny i estetyczny stosunek do przyrody, - ograniczenie wielko ści produkcji przez uwzgl ędnienie pojemno ści ekosystemów, a tak że ł ączenie produkcji ro ślinnej i zwierz ęcej, - ograniczenie stosowania środków produkcji zwi ększaj ącej wydajno ść , - zachowanie wszystkich funkcji gleby jako podstawy funkcjonowania rolnictwa, - ceny produktów rolnych uwzgl ędniaj ące „prawd ę” ekonomiczn ą i ekologiczn ą.2

1 Runowski H., Rozwój zrównowa żony rolnictwa i gospodarstw rodzinnych , [w:] Wie ś i rolnictwo, perspektywy rozwoju . IERiG Ż, IRWiR PAN, Warszawa 2002, s. 139-141. 2 Juszkiewicz W., Znaczenie rolnictwa ekologicznego w kontek ście idei zrównowa żonego rozwoju , [w]: Zrównowa żony rozwój w teorii i praktyce , Wyd. Naukowe we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 3-6.

49 Integraln ą cz ęś ci ą trwałego i zrównowa żonego rolnictwa jest system rolnictwa ekologicznego, którego nadrz ędnym celem jest d ąż enie do zwi ększenia żyzno ści i biologicznej aktywno ści gleby poprzez wnoszenie nawo żenia organicznego, stosowanie płodozmianu oraz wła ściwej uprawy roli ograniczaj ącej mineralizacj ę materii organicznej. Jak zauwa ża F. Alt: „Rolnictwo ekologiczne oznacza całkiem now ą kultur ę i etyk ę roln ą; powi ązanie gospodarowania siłami i energiami przyrody, wi ęcej pracy r ęcznej, chów zwierz ąt zgodny z wymogami gatunkowymi, jak te ż sprzedaż własnych produktów.”3 Potwierdza to równie ż H. Vogtman interpretuj ąc, że „rolnictwo ekologiczne jest jedynie inn ą technik ą produkcji. Jest ono tak że emancypacj ą rolnictwa od bł ędnej i na całym świecie uprawianej strategii rozwojowej (...) Rolnictwo ekologiczne emancypuje rolnictwo od obiegowych doktryn, że tak że w rolnictwie nale ży za pomoc ą wy ższych nakładów zewn ętrznej energii, chemii i techniki wykorzystywa ć coraz bardziej „czynnik ludzki”, „czynnik zwierz ęcy” i „czynnik przyrody”. 4 Obecnie mo żna u żyć okre ślenia, że rolnictwo ekologiczne jest „przymiark ą” do rolnictwa gdzie celem jest stworzenie środowiskowo i ekonomicznie zrównowa żonego systemu rolniczego. 5 Rolnictwo ekologiczne jest zatem jednym z podstawowych elementów trwałego i zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich.

3. Rozwój rolnictwa ekologicznego na świecie W Europie rolnictwo ekologiczne rozwija si ę od lat 70. XX wieku. W 1985 r. w 15 krajach Unii Europejskiej na 100,3 tys. ha prowadziło produkcj ę zgodn ą z zasadami rolnictwa ekologicznego około 6,3 tys. gospodarstw rolnych. W 1990 roku powierzchnia upraw ekologicznych wynosiła ju ż 312,5 tys. ha, a liczba gospodarstw wzrosła do 14,8 tys. – jest to ponad dwukrotny wzrost. Przyj ęcie, w 2004 roku 10-ciu nowych pa ństw do grona krajów Unii Europejskiej spowodowało dalszy wzrost powierzchni upraw ekologicznych o 692,9 ha, tj. 13,1%. Liczba gospodarstw wzrosła o 10,4 tys., tj. o 7,2%. W 2006 r. powierzchnia upraw prowadzonych zgodnie z zasadami rolnictwa ekologicznego wynosiła 6,7 mln ha i był

3 Alt F., Agrarwende jetzt. Gesunde Lebensmittel fur alle, Munchen 2001, s.28. 4 Vogtman H., Okologische Landwirtschaft, [w]: Bundesministerium fur Umwelt, Naturschutz und Reaktorischerheit Okologie . Grundlage einer nachhaltigen Entwicklung in Deutschland, Bonn-Bad Godesberg 1997, s.16. 5 Juszkiewicz W., Znaczenie rolnictwa ekologicznego w kontek ście idei zrównowa żonego rozwoju , [w]: Zrównowa żony rozwój w teorii ekonomii i praktyce , Wrocław 2006, s.6.

50 to prawie 17 krotny wzrost w porównaniu do 1990r., a liczba gospodarstw 176 tys. - oznacza wzrost 10-krotny w stosunku do 1990r. W 2006r. najwi ększ ą liczb ę gospodarstw i najwi ększ ą powierzchnie upraw ekologicznych posiadały Włochy, gdzie powierzchnia upraw stanowiła powy żej miliona hektarów tj.: 9% ogólnej powierzchni użytków rolnych tego kraju i około 17,2% powierzchni upraw ekologicznych Unii Europejskiej. 6 Kolejnym liderem jest Austria - 361 tys. ha upraw ekologicznych, czyli 14,2 % powierzchni ogólnej u żytków rolnych UE. Równie ż na świecie ro śnie zainteresowanie prowadzeniem produkcji rolniczej metodami ekologicznymi. Jak wida ć w tabeli 1 tendencja ta, nie dotyczy tylko zamo żnych społecze ństw Unii Europejskiej czy USA ale równie ż wielu pa ństw rozwijaj ących si ę. Dla, nich produkcja ekologiczna oznacza przede wszystkim: - szans ę rozwoju ubogich gospodarstw rolnych, - zagospodarowanie nadwy żek siły roboczej, - popraw ę stanu samozaopatrzenia w żywno ść lokalnych rynków, - nowy obiecuj ący kierunek eksportu do krajów wysoko rozwini ętych. 7 Niektóre kraje rozwijaj ące cechuje do ść wysoki odsetek powierzchni upraw ekologicznych, przewy ższaj ących średni ą światow ą (0,7% według stanu na 31 grudnia 2005r.). Na koniec 2005 r. w Urugwaju powierzchnia upraw ekologicznych wyniosła 759 tys. ha, czyli 5,1% ogólnej powierzchni u żytków rolnych w tym kraju, w Bangladeszu – 177,7 tys. ha (2% ogólnej powierzchni u żytków rolnych), w Ugandzie – 182 tys. ha (1,5% ogólnej powierzchni u żytków rolnych), a na Dominikanie – 51,4 tys. ha (1,4% ogólnej powierzchni u żytków rolnych). W tym samym czasie w krajach wysoko rozwini ętych powierzchnia takich upraw wyniosła w: Australii 11,800 mln ha (2,6%), USA 1,620 mln ha (0,5%), Unii Europejskiej 6,621 mln ha (3,9%). 8

6 Willer H., Minou Y., The Word of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends. International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM). Bonn Germany&Research Institute of Organic Agriculture FiBL, Frick, Switzerland, 2008 7 Willer H., Yussefi M., The current status of organic faming in the world- focus on developing countries , Vaidya S., Partap S., Organic farming offering opportunity of income security among small farmers of India oraz El-Hage Scialabba N. Organic agriculture and food security, mi ędzynarodowa konferencja FAO, Rzym 2007. 8 Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w latach 2005-2006, Główny Inspektorat Jako ści Handlowej Artykułów Rolno – Spo żywczych, Warszawa 2007.

51 Liczb ę gospodarstw ekologicznych na świecie oraz ich powierzchni ę w podziale na kontynenty przedstawia tabela 1. Tabela 1. Powierzchnia i liczba gospodarstw ekologicznych na świecie w podziale na kontynenty, stan na 31 grudnia 2005r. Udział powierzchni w Liczba gospodarstw Kontynent Powierzchnia (ha) użytkach rolnych ekologicznych ogółem (%) Afryka 890 504 0,1 124 805 Azja 2 893 572 0,2 129 927 Europa 6 920 462 1,4 187 697 w tym UE 6 260 553 3,9 160 380 Ameryka Łaci ńska 5 809 320 0,9 176 710 Ameryka Północna 2 199 225 0,6 12 063 Australia i Oceania 11 845 100 2,6 2 689 Świat 30 558 183 0,7 633 891 Źródło: Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2005-2006 , Główny Inspektorat Jako ści Handlowej Artykułów Rolno – Spo żywczych, Warszawa 2007.

Co potwierdza fakt, i ż obecnie rolnictwo ekologiczne znalazło si ę w centrum zainteresowania całego świata.

4. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce Równie ż w Polsce rolnictwo ekologiczne ma szans ę sta ć si ę znacz ącym elementem rozwoju polskiego rolnictwa w kierunku jego rozwoju zrównowa żonego. Tradycyjny charakter polskiej wsi (polskiego rolnictwa) – przewaga gospodarstw rodzinnych o małej i średniej powierzchni, ich znaczne rozdrobnienie, odpowiednie warunki glebowo – klimatyczne, du że zasoby siły roboczej i niskie koszty pracy, a przede wszystkim niski poziom zu życia środków chemicznych – sprzyjaj ą jego ekspansji. Szczególnie w regionach, gdzie warunki przyrodnicze i niski stopie ń uprzemysłowienia, a tym samym małe zanieczyszczenie środowiska naturalnego umo żliwi ą jego rozwój. Szanse rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce D. Komorowska upatruje przede wszystkim w: - rosn ącej świadomo ści ujemnych skutków intensyfikacji rolnictwa dla jako ści życia oraz stanu środowiska, - rosn ącym udziale konsumentów o rozwini ętych preferencjach ekologicznych, - stworzeniu dla produktów ekologicznych systemu dystrybucji oraz promocji na rynkach krajów UE, - realizacji programów rolno – środowiskowych, - łączeniu produkcji ekologicznej z rozwojem agroturystyki. Wobec powy ższego, do najwa żniejszych czynników rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce nale ży zaliczy ć:

52 - polityk ę wspierania produkcji i rynku żywno ści ekologicznej, - wykorzystanie szans eksportowych, - łączenie produkcji ekologicznej z rozwojem agroturystyki, - rozwój jednostek integruj ących rozproszon ą produkcj ę, zajmuj ących si ę dystrybucj ą, w tym grup producenckich. 9 Rolnictwo Polskie ma liczne atuty z punktu widzenia mo żliwo ści rozwoju ekologicznego sposobu gospodarowania chocia ż do niedawna miało ono ograniczone mo żliwo ści. Pierwsze certyfikaty produkcji metodami ekologicznymi zostały nadane gospodarstwom w 1990 roku 10 . Rozwój rolnictwa ekologicznego w tamtym okresie był jednak bardzo trudny gdy ż nie korzystało ono z żadnego wsparcia finansowego ze strony pa ństwa, ograniczone były tak że mo żliwo ści uzyskania wy ższej ceny zbytu ze wzgl ędu na słab ą organizacj ę rynku produktów ekologicznych. Szybszy rozwój produkcji ekologicznej miał miejsce po wprowadzeniu w 1998r. dotacji do kosztów kontroli gospodarstw, a w 1999r. dopłat bezpo średnich do hektara upraw ekologicznych. Beneficjentami tego wsparcia byli rolnicy prowadz ący ekologiczne gospodarstwa rolne lub przestawiaj ący gospodarstwa konwencjonalne na ekologiczne. Przepisy prawne dotycz ące rolnictwa ekologicznego w Polsce po raz pierwszy zostały uregulowane Ustaw ą z 16 marca 2001 roku o rolnictwie ekologicznym i rozporz ądzeniami wykonawczymi do ustawy 11 . Okre ślała ona warunki prowadzenia produkcji rolniczej, przetwórstwa artykułów rolno-spo żywczych, systemu kontroli i certyfikacji produkcji i przetwórstwa oraz obrotu tymi produktami. Po przyst ąpieniu Polski do UE konieczne stało si ę dostosowanie naszego prawa do wymaga ń Wspólnoty. Wyrazem tego była Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o rolnictwie ekologicznym 12 . Zgodnie z ni ą zadania organizacyjno- kontrolne powierzono trzem organom: Ministrowi ds. Rolnictwa, Inspekcji Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych (IJHAR- S), a tak że upowa żnionym jednostkom certyfikuj ącym przeprowadzaj ącym kontrole, oraz maj ącym moc wydawania i cofania certyfikatów.

9 Komorowska D., Perspektywy rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce , SGGW, Warszawa 2006, s. 46-47. 10 Certyfikaty otrzymało wówczas 27 gospodarstw. 11 Ustawa z 16 marca 2001 r., o rolnictwie ekologicznym, Dz. U. 2001, Nr 38, poz. 452, oraz Ustawa z 18 grudnia 2003r., o zmianie ustawy o jako ści handlowej artykułów rolno-spo żywczych oraz o zmianie innych Ustaw, Dz. U. 2003., Nr 223, poz. 2220. 12 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004r., o rolnictwie ekologicznym, Dz. U. 2004, Nr 93, poz. 898.

53 W 2004 r. Rada Unii Europejskiej zobowi ązała pa ństwa członkowskie, w tym tak że i Polsk ę, do opracowania krajowych planów działa ń, na podstawie Europejskiego Planu Działa ń dla Żywno ści Ekologicznej i Rolnictwa. W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi opracowano stosowny plan działa ń, który stanowi element strategii rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego na lata 2007 – 2013. W dokumencie tym wyznaczono zadania na jakie nale ży zwróci ć uwag ę w celu sprawniejszego rozwoju polskiego rolnictwa ekologicznego: po pierwsze pomoc w organizowaniu si ę rolników w grupy producentów owoców i warzyw, nast ępnie: promocja rolnictwa ekologicznego, wzmocnienie systemu kontroli i certyfikacji oraz szerszy zakres bada ń w rolnictwie ekologicznym poprzez utworzenie efektywnego systemu gromadzenia danych i statystyki w rolnictwie ekologicznym. 13 Ponadto plan ten zakłada dalszy wzrost liczby gospodarstw ekologicznych oraz powierzchni upraw ekologicznych w Polsce w perspektywie 20 tys. do 2013 roku.

5. System wsparcia rolnictwa ekologicznego w Polsce Po uzyskaniu członkostwa w Unii Europejskiej również polscy rolnicy produkuj ący metodami ekologicznymi uzyskali mo żliwo ść korzystania z dopłat w ramach Krajowego Programu Rolno-środowiskowego. 14 Program ten obejmuje siedem pakietów rolno – środowiskowych, których celem jest wsparcie gospodarowania rolniczego ukierunkowanego na ochron ę środowiska, zachowanie siedlisk o wysokich walorach przyrodniczych oraz zachowania zasobów genetycznych zwierz ąt gospodarskich, tj.: - rolnictwa zrównowa żonego (polega ono na ograniczaniu nawo żenia, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego nast ępstwa ro ślin), - rolnictwa ekologicznego, - utrzymania ł ąk ekstensywnych, wi ąż e si ę ono z przywróceniem lub kontynuacj ą wykaszania traw w terminie do 1 lipca na ł ąkach jednoko śnych, do których zaliczono m.in. ł ąki bagienne, które przyczyniaj ą si ę do retencji wodnej,

13 Plan Działa ń dla Żywno ści Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce na lata 2007-2013, dokument przyj ęty przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w dniu 26 marca 2007 r., www.minorol.gov.pl [dost ęp 23 stycznia 2009r. 14 Na podstawie Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004r., w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsi ęwzi ęć rolno -środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt obj ętej Planem Rozwoju Obszarów Wiejskich – Dz. U. z 2004r., Nr 174, poz. 1809, z pó źn. zm.).

54 - utrzymania ekstensywnych pastwisk, które zakłada przywrócenie lub zachowanie ekstensywnych wypasów na pół naturalnych pastwiskach w sposób gwarantuj ący utrzymanie walorów florystycznych i miejsc przebywania gatunków zagro żonych wygini ęciem, - ochron ę gleb i wód (polega na stosowaniu mi ędzyplonów w celu zwi ększenia udziału gleb z okryw ą ro ślinn ą w okresie jesienno – zimowym), - tzw. strefy buforowe (polega na tworzeniu nowych 2 lub 5 metrowych pasów zadarnionych na granicy gruntów rolnych ze zbiornikami wód powierzchniowych lub terenami intensywnie u żytkowanymi rolniczo, w celu ograniczania ich negatywnego oddziaływania i ochrony siedlisk wra żliwych), - ochron ę rodzimych ras zwierz ąt gospodarskich (polega na utrzymaniu ras bydła, koni i owiec zagro żonych wygini ęciem) 15 . Wsparcie finansowe mog ą uzyska ć rolnicy, maj ący certyfikaty zgodno ści produkcji z zasadami produkcji ekologicznej oraz b ędący w trakcie przestawiania gospodarstwa na produkcj ę ekologiczn ą. Kwota dopłat do produkcji ekologicznej jest zró żnicowana w zale żno ści od rodzaju upraw. Ustawowo wydzielono cztery grupy: uprawy rolnicze, trwałe u żytki zielone, uprawy warzywnicze i uprawy specjalne – sadownicze i jagodowe. Płatno ści dla poszczególnych grup upraw w pakiecie rolnictwo ekologiczne przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Kwoty dopłat do grup upraw w pakiecie rolnictwo ekologiczne Płatno ść Kod Nazwa pakietu (zł/ha) S02 Rolnictwo ekologiczne S02a01 Uprawy rolnicze (bez certyfikatu) 680* S02a02 Uprawy rolnicze (z certyfikatem) 600 S02b01 Trwałe u żytki zielone (bez certyfikatu) 330* S02b02 Trwałe u żytki zielone (z certyfikatem) 260 S02c01 Uprawy warzywnicze (bez certyfikatu) 980* S02c02 Uprawy warzywnicze (z certyfikatem) 940 S02d01 Uprawy specjalne – sadownicze i jagodowe (bez certyfikatu) 1 800* S02d02 Uprawy specjalne – sadownicze i jagodowe (z certyfikatem) 1 540 *Stawki dopłat s ą wy ższe dla gospodarstw b ędących w trakcie przestawiania, z uwagi na straty produkcyjne ponoszone w tym okresie. Źródło: Produkcja, koszty i nadwy żka bezpo średnia wybranych produktów rolniczych w 2005 r. W: Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju Polskiej gospodarki żywno ściowej po wst ąpieniu Polski do UE , red A. Skar żyńska, Warszawa 2006 r., s.46.

Rolnik przyst ępuj ąc do pakietu na 5 lat składa wniosek na podstawie opracowanego planu i otrzymuje płatno ść rolno-środowiskow ą przez 2 lata przestawiania produkcji w

15 Plan rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004-2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2004, s.102-103.

55 gospodarstwie na produkcj ę ekologiczn ą oraz przez nast ępne 3 lata maj ąc certyfikat gospodarstwa ekologicznego. W ramach wsparcia rozwoju rolnictwa ekologicznego od 1 maja 2004 roku rolnicy produkuj ący metodami ekologicznymi mog ą te ż korzysta ć z pomocy finansowej w postaci dopłat do kosztów kontroli, wypłacanych z bud żetu krajowego przez Stacje Chemiczno-Rolnicze na podstawie Rozporz ądzenia MRiRW z dnia 15 kwietna 2004 roku. 16 Dzi ęki dotacjom do rolnictwa ekologicznego mo żliwe jest tak że utrzymanie miejsc pracy w rolnictwie, które nadal na wielu obszarach jest jedynym źródłem utrzymania. Według danych Raportu GIJHARS o stanie rolnictwa ekologicznego w ramach pakietu rolnictwa ekologicznego wypłacono dotacje w wysoko ści: 119,6 mln zł w 2006 r., najwi ęcej środków pozyskali rolnicy z województwa zachodniopomorskiego – 18% wypłaconej kwoty, najni ższe wsparcie uzyskano w województwie opolskim- 0,4% wypłaconych środków. 17

6. Rozwój rolnictwa ekologicznego po wst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej Wska źnikiem dynamicznego rozwoju sektora produkcji ekologicznej w Polsce po naszym wst ąpieniu do Unii Europejskiej jest wzrost liczby ekologicznych producentów rolnych,18 w tym przetwórni ekologicznych i ekologicznych gospodarstw rolnych. Wzrost liczby producentów ekologicznych w Polsce w latach 2004-2009 przedstawia wykres 1. Wykres 1. Liczba producentów ekologicznych w Polsce, w latach 2004-2009

20000

18000 17478 16000 15206 14000 12000 12121 10000 ilo ść 9194 8000 7182 6000 4000 3760 2000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Źródło: opracowano na podstawie danych Inspektoratu Jako ści Handlowej Artykułów Rolno – Spo żywczych, www.ijhar-s.gov.pl (dost ęp: 03.07.2010r.).

16 Ustawa z Dz. U. 2004, Nr 72, poz. 665, (z pó źn. zmianami – Rozporz ądzenie MRiRW z dnia 30 maja 2005 r. – Dz U 2005,nr 99, poz. 831). 17 GIJHARS, Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2005-2007. 18 W rozumieniu art.2 pkt.2 ustawy z dnia 25 czerwca 2009r. o rolnictwie ekologicznym (Dz. U. Nr 116, poz. 975) do producentów ekologicznych zaliczamy wszystkie podmioty, które podj ęły działalno ść w zakresie rolnictwa ekologicznego i s ą pod kontrol ą jednostki certyfikuj ącej.

56 Natomiast szczegółow ą charakterystyk ę liczby producentów rolnych w rozbiciu na województwa przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Wzrost liczby producentów rolnych w poszczególnych województwach w latach 2004- 2006. Liczba producentów Wzrost liczby Wzrost liczby rolnych ogółem producentów producentów rolnych L.p. Województwo rolnych 2005/2004 2004 2005 2006 2006/2005 [%] [%] 1. Dolno śląskie 197 393 482 99% 23% 2. Kujawsko-pomorskie 89 143 174 60% 22% 3. Lubelskie 393 773 1063 96% 38% 4. Lubuskie 66 190 266 189% 40% 5. Łódzkie 71 174 213 145% 22% 6. Małopolskie 697 1191 1354 71% 14% 7. Mazowieckie 434 849 997 96% 17% 8. Opolskie 26 36 45 38% 25% 9. Podkarpackie 430 852 1200 95% 41% 10. Podlaskie 207 482 632 132% 31% 11. Pomorskie 66 181 223 174% 23% 12. Śląskie 47 93 115 97% 24% 13. Świ ętokrzyskie 547 787 894 43% 14% 14. Warmi ńsko-mazurskie 244 432 600 77% 39% 15. Wielkopolskie 70 201 263 187% 31% 16. Zachodniopomorskie 176 405 948 130% 76% RAZEM 3760 7182 9469 91% 31% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Departament Hodowli i Ochrony Ro ślin MRiRW Wydział Rolnictwa Ekologicznego, Raport; Rolnictwo ekologiczne w 2004 roku, GIJHAR-S, Warszawa 2005.

Najwi ększ ą liczb ę zgłosze ń w zakresie ekologicznej produkcji rolnej w okresie 2004-2006 odnotowano w województwach: małopolskim (1354), podkarpackim (1200), lubelskim (1063) i mazowieckim (997). Potwierdzeniem du żego zainteresowania ekologicznymi metodami produkcji rolnej w latach 2005-2006 jest równie ż dynamiczny wzrost liczby zgłosze ń zło żonych przez wła ścicieli przetwórni ekologicznych, co przedstawiono na wykresie 2. Wykres 2. Liczba przetwórni ekologicznych w Polsce, w latach 2004-2009

300 277 250 236

200 206 170 150 ilo ść

100 99

50 55

0 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Źródło: opracowano na podstawie danych Inspektoratu Jako ści Handlowej Artykułów Rolno – Spo żywczych, www.ijhar-s.gov.pl (dost ęp: 03.07.2010r.).

57 W tabeli 4 przedstawiono dynamik ę przyrostu liczby przetwórni ekologicznych w rozbiciu na województwa. Tabela 4. Liczba przetwórni ekologicznych w podziale na województwa w latach 2005-2006 i 2007- 2008 Liczba Wzrost liczby Wzrost liczby przetwórni Liczba przetwórni przetwórni przetwórni ekologicznych ekologicznych Województwo ekologicznych ekologicznych 2006/2005 w roku w roku 2007/2008 [%] 2005 2006 2007 2008 [%] Dolno śląskie 6 11 98% 6 11 83% Kujawsko-pomorskie 7 10 43% 10 11 10% Lubelskie 15 21 40% 34 30 -11,8% Lubuskie 0 4 40% 5 6 20% Łódzkie 3 3 0% 9 12 33% Małopolskie 7 12 71% 9 17 88,9% Mazowieckie 14 26 86% 42 37 -11,9% Opolskie 1 1 0% 1 1 0% Podkarpackie 5 11 120% 15 19 26,7% Podlaskie 5 7 40% 7 5 -28,6% Pomorskie 1 5 500% 8 10 25% Śląskie 6 13 117% 15 13 -13% Świ ętokrzyskie 3 7 133% 7 10 42% Warmi ńsko-mazurskie 2 4 200% 7 9 28,6% Wielkopolskie 8 18 125% 18 33 83% Zachodniopomorskie 7 10 43% 13 12 -7,7% RAZEM 90 163 81% 206 236 14,6% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: Departament Hodowli i Ochrony Ro ślin MRiRW Wydział Rolnictwa Ekologicznego i Stanu rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2007-2008, Inspekcja Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych, Warszawa 2009.

Jak wida ć z danych w tabeli wzrost liczby przetwórni ekologicznych nast ąpił w latach 2005-2006, w ka żdym województwie utrzymała si ę tendencja wzrostowa. Najwi ększy przyrost odnotowano w województwie pomorskim, warmi ńsko-mazurskim i podkarpackim. Natomiast najwi ęcej przetwórni jest w województwie mazowieckim bo, aż 26 mimo, że tu przyrost wyniósł 86%. Natomiast w latach 2007-2008 dynamika przyrostu liczby przetwórni ekologicznych uległa niewielkiemu spowolnieniu. Odnotowano nawet spadki liczby przetwórni, najwi ększy spadek, bo a ż o 28% w województwie podlaskim, nast ępnie śląskim – o 13% oraz mazowieckim i lubelskim o prawie 12%. Stan producentów ekologicznych, w tym liczb ę gospodarstw i przetwórni ekologicznych w Polsce w 2009 roku, przedstawia tabela 5.

58 Tabela 5. Liczba producentów ekologicznych (w tym liczba gospodarstw i przetwórni ekologicznych) w Polsce, w podziale na województwa (wg stanu na 31 grudnia 2009r.) Liczba W tym liczba W tym liczba Województwo producentów ekologicznych przetwórni ekologicznych gospodarstw rolnych ekologicznych Dolno śląskie 1040 1024 11 Kujawsko-pomorskie 295 280 13 Lubelskie 1757 1710 35 Lubuskie 611 604 6 Łódzkie 377 362 14 Małopolskie 2205 2182 20 Mazowieckie 1688 1623 54 Opolskie 62 60 1 Podkarpackie 2088 2052 24 Podlaskie 1539 1534 5 Pomorskie 502 487 10 Śląskie 202 188 12 Świ ętokrzyskie 1178 1168 8 Warmi ńsko-mazurskie 1570 1559 9 Wielkopolskie 623 586 36 Zachodniopomorskie 1741 1719 19 Polska 17478 17138 277 Źródło: według danych Inspekcja Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych, Producenci ekologiczni w 2009r., www.ijhar-s.gov.pl (dost ęp 03 lipca 2010r.).

Natomiast z danych GIJHARS wynika, 19 że w latach 2002 – 2004 liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce wzrosła z 1977 w 2002 roku do 3760 w 2004r. tj. o 60%. Najwi ększy przyrost liczby gospodarstw ekologicznych odnotowano po wst ąpieniu do UE – w 2005 roku było ju ż 7 183 gospodarstwa co oznaczało wzrost prawie 91% w stosunku do 2004 roku. Najwi ększy przyrost liczby gospodarstw ekologicznych nastąpił w województwach lubuskim i wielkopolskim, bo a ż o 187%, natomiast w województwie zachodniopomorskim był to wzrost o 130%. Dynamik ę wzrostu liczby gospodarstw ekologicznych w Polsce w latach 2004-2009 przedstawiono na wykresie 3.

19 Główny Inspektorat Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych.

59 Wykres 3. Liczba ekologicznych gospodarstw rolnych w Polsce, w latach 2004-2009.

18000 17138 16000 14896 14000 12000 11896 10000 9189 8000 7183 6000 ilo ść 4000 3705 2000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Źródło: opracowano na podstawie danych Inspektoratu Jako ści Handlowej Artykułów Rolno- Spo żywczych, www.ijhar-s.gov.pl (dost ęp: 03.07.2010r.).

Do 2009 roku ogólna liczba gospodarstw ekologicznych wzrosła prawie 5-krotnie tj. z 3 705 w 2004 roku do 17 138 w 2009 roku, a powierzchnia ogółem gospodarstw z certyfikatem i b ędących w okresie przestawiania produkcji konwencjonalnej na ekologiczn ą wzrosła ze 105 tys. ha do 367 tys. ha, tj. ponad trzy - krotny wzrost. Szczegółow ą charakterystyk ę liczby gospodarstw w rozbiciu na gospodarstwa z certyfikatem i gospodarstwa w czasie przestawiania przedstawiono w tabeli 6.

Tabela 6. Liczba gospodarstw ekologicznych z certyfikatem i w okresie przestawiania oraz powierzchnia gospodarstw w latach 2002-2008 Gospodarstwa Gospodarstwa Ogółem w czasie z certyfikatem Wyszczególnienie przestawiania powierzchnia powierzchnia powierzchnia liczba liczba liczba (ha) (ha) (ha) 2002 rok Polska 1977 53 515,4 882 24 412,5 1095 29 102,9 Zachodniopomorskie 69 8 276,3 16 1 839,4 53 6 436, 9 2003 rok Polska 2286 61 236,1 1 287 35 554,3 999 25 681,8 Zachodniopomorskie 85 9 489,2 39 6 032,4 46 3 456,8 2004 rok Polska 3760 104 932,2 1 683 46 817,2 2 077 58 115,0 Zachodniopomorskie 176 15 541,2 70 7 015,3 106 8 525,9 2005 rok Polska 7 182 166 299,7 1 463 38 672,7 5 719 127 627,0 Zachodniopomorskie 404 28 118,1 56 4 841,4 348 23 276,7 2006 rok Polska 9 187 228 009,1 3 504 75 090,7 5 683 152 918,4 Zachodniopomorskie 678 42 430,9 163 11 716,5 515 30 714,4 2007 rok Polska 11870 287 528,4 6 618 137 890,8 5 252 150 380,3 Zachodniopomorskie 1 059 59 113,5 375 26 013,3 684 33 126,9 2008 rok Polska 14896 314 921,2 8 685 178 732,2 6 211 136 189,0 Zachodniopomorskie 1396 54 150,8 571 26 243,9 825 27 906,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: GIJHARS, Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2004-2006, 2007 – 2008, oraz Rolnictwo i obszary wiejskie woj. Zachodniopomorskiego 2002-2006, 2004-2006 – stan i perspektywa, Barzkowice 2006, 2007.

60 Lata 2004-2006 to czas, gdy rolnictwo ekologiczne w Polsce zacz ęło si ę dynamicznie rozwija ć zgodnie z zasadami obowi ązuj ącymi w Unii Europejskiej. Najwi ęcej było wówczas gospodarstw b ędących w okresie przestawiania na produkcj ę ekologiczną. W 2005 roku stanowiły one 79,6% wszystkich gospodarstw ekologicznych, za ś w roku kolejnym ró żnica mi ędzy liczb ą gospodarstw z certyfikatem i b ędących w okresie przestawiania zmniejszyła si ę. Gospodarstwa b ędące w okresie przestawiania stanowiły w 2006 r. a ż 61,8% ogółu gospodarstw ekologicznych w Polsce. Niew ątpliwie miało to zwi ązek z wprowadzenie dopłat do rolnictwa ekologicznego w ramach programów rolno – środowiskowych w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich. Lata 2007-2008 charakteryzuje przewaga liczebna gospodarstw z certyfikatem. W 2007r. liczba gospodarstw z certyfikatem wzrosła i wynosiła 6 618, co stanowiło 55,8% wszystkich gospodarstw ekologicznych. W 2008r. certyfikat zgodno ści posiadało 58,35% ogółu gospodarstw ekologicznych. W 2008 roku – w porównaniu do 2007r. – powierzchnia ekologicznych u żytków rolnych z certyfikatem zwi ększyła si ę, stanowi ąc 56,8% (178 732,2 ha) powierzchni całkowitej u żytków rolnych, na których prowadzono produkcj ę ekologiczn ą. Powierzchnia u żytków b ędących w okresie przestawiania zajmowała 136 189,0 ha. W 2008 roku, podobnie jak w okresie poprzednim, jednym z województw o najwi ększej powierzchni ekologicznej było województwo zachodniopomorskie 26 243,9 ha. Z danych GIJHARS 20 wynika, że przeci ętna powierzchnia gospodarstw ekologicznych w Polsce wyniosła w 2004 roku 22 ha użytki rolne (UR), przy średniej europejskiej - 38 ha. Pod wzgl ędem obszaru najwi ększe gospodarstwa wyst ępowały w województwie zachodniopomorskim (72,3 ha) i wielkopolskim (68,8 ha). Najmniejsze obszarowo były gospodarstwa w województwie świ ętokrzyskim (9,1 ha) i małopolskim (9,6 ha). Natomiast w 2005 roku średnia powierzchnia u żytków rolnych przypadaj ąca na gospodarstwo ekologiczne wynosiła ju ż 24,85 ha. Od pocz ątku rozwoju rolnictwa ekologicznych wyst ępowało znaczne zró żnicowanie terytorialne ma to bezpo średni zwi ązek ze struktur ą agrarn ą polskiego rolnictwa. Najwi ększa liczba gospodarstw wyst ępowała w województwach: małopolskim, świ ętokrzyskim, podkarpackim i lubelskim. Najmniejsza liczba gospodarstw w województwie opolskim. Najwi ększe obszarowo gospodarstwa wyst ępuj ą w

20 Główny Inspektorat Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych.

61 województwie zachodniopomorskim i wielkopolskim, najmniejsze obszarowo gospodarstwa były w województwie świ ętokrzyskim i małopolskim. W 2004 roku najwi ększe zainteresowanie zgłaszali rolnicy w zakresie zwi ększenia areału trwałych użytków zielonych. W strukturze upraw najwi ększy udział miały ł ąki i pastwiska ekologiczne 47% powierzchni u żytków rolnych ekologicznych. Ekologiczne uprawy rolnicze stanowiły 40,3% powierzchni u żytków rolnych ekologicznych, a w skali całego rolnictwa – 69,1% cało ści u żytków rolnych w kraju, tabela 7.

Tabela 7. Wybrane informacje o u żytkowaniu ziemi w gospodarstwach ekologicznych w 2005 roku. Gospodarstw ekologiczne razem Ogółem w Polsce

Wyszczególnienie (ha)* (%)+ (ha) (%)+

Powierzchnia u żytków rolnych 82 730,1 100,0 16 327 000 100,0 W tym: ł ąki i pastwiska 38 860,7 47,0 3 365 000 20,6 sady i jagodniki 3 203,6 3,9 277 000 1,7 uprawy rolnicze 33 357,7 40,3 11 285 000 69,1 uprawy warzywnicze 829,8 1,0 208 000 1,3 * Dane GIJHAR-S; Dane GUS. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych: GIJHARS i GUS – Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005r., Warszawa 2006.

Województwami, w których udział ł ąk i pastwisk przekroczył 70% były: małopolskie i podkarpackie. Wysokim udziałem upraw warzywniczych i sadowniczych w strukturze UR wyró żniły si ę województwa: lubelskie, łódzkie i kujawsko-pomorskie. Ekologiczne uprawy rolnicze były rozlokowane głównie w województwach: zachodniopomorskim, warmi ńsko-mazurskim i świ ętokrzyskim. W produkcji zwierz ęcej przewa żał chów bydła mlecznego, młodego bydła opasowego i trzody chlewnej. Chów młodego bydła opasowego i produkcja żywca wołowego prowadzono na ogół w województwach: zachodniopomorskim, małopolskim i warmi ńsko-mazurskim.

6. Podsumowanie Naczelna zasada zrównowa żonego rozwoju – zachowanie równowagi mi ędzy systemami: społecznym, ekonomicznym i przyrodniczym - szczególnego znaczenia nabiera w rolnictwie, działalno ści w sposób bezpo średni powi ązanej z przyrod ą. Dlatego, w warunkach wyst ępowania zrównowa żonego rozwoju, rolnictwo ekologiczne stanowi najbardziej optymalny system gospodarowania i w poł ączeniu z innymi

62 dziedzinami gospodarki, powinien by ć traktowany jako podstawa rozwoju zrównowa żonego obszarów wiejskich zarówno w skali regionu jak i kraju. W artykule przybli żono proces rozwoju rolnictwa ekologicznego, które obecnie znalazło si ę w centrum zainteresowania całego świata. W tym zakresie czołowe miejsce na świecie zajmuje Australia z powierzchni ą 11,8 mln ha ziemi u żytkowanej ekologicznie. Znacz ący rozwój cechuje te ż Ameryk ę Łaci ńsk ą (5,9 mln ha) i Europ ę (6,9 mln ha), a w Azji (2,9 mln ha), najwi ększ ą pozycj ę zajmuj ą Chiny. Tylko Ameryka Północna opiera si ę tendencjom światowym, gospodarstwa ekologiczne zajmuj ą tam bowiem obszar tylko 2,2 mln ha. 21 Niekwestionowanym liderem w Unii s ą Włochy (ponad milion ha upraw ekologicznych w tym kraju) czyli 17,2 % powierzchni ogólnej u żytków rolnych UE. Polska pod wzgl ędem powierzchni użytków rolnych (UR) zajmuje dalsze miejsce w Unii Europejskiej - po Francji, Hiszpanii i Niemczech, przy zbli żonym areale do Wielkiej Brytanii – cho ć ni ższej jako ści gleb. 22 Natomiast powierzchnia ekologiczna użytków rolnych w Polsce wzrosła znacznie w latach 2002 – 2008, bo ponad trzykrotnie, podobnie jak liczba samych gospodarstw - z 1 977 w 2002 roku do 17 138 w 2009 roku – jest to wzrost ponad o śmio - krotny. Szczególnie dynamiczny wzrost liczby gospodarstw ekologicznych nast ąpił po wst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej, wówczas nabrało ono wła ściwego znaczenia. W 2004 r. w Polsce w u żytkowaniu rolniczym znajdowało si ę 15,9 mln ha gruntów, tj. 50,9 % ogólnej powierzchni kraju, z tego na u żytkowanie ekologiczne przypadło 1% u żytków rolnych. Najwi ększy przyrost powierzchni ekologicznej nast ąpił po 2004 roku i wyniósł 67%. W 2006 roku pod wzgl ędem powierzchni upraw ekologicznych Polska zajmowała ju ż 10 miejsce, natomiast ze wzgl ędu na liczb ę gospodarstw ekologicznych znajdowała si ę na 7 pozycji wśród 25 krajów UE. Mimo, i ż idea rolnictwa ekologicznego znajduje coraz wi ększe zainteresowanie równie ż w naszym kraju, wydaje si ę jednak, że nadal nie wykorzystujemy w pełni korzystnych uwarunkowa ń gospodarczo-przyrodniczych wyst ępuj ących w naszym kraju dla tego typu produkcji. Poprawie tej sytuacji powinna słu żyć sprawna realizacja Planu Działa ń dla Żywno ści Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce.

21 Produkcja, koszty i nadwy żka bezpo średnia wybranych produktów rolniczych w 2005r., praca zbiorowa pod red. A. Skar żyńskiej, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywno ściowej Pa ństwowy Instytut Badawczy, Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju Polskiej gospodarki żywno ściowej po wst ąpieniu Polski do UE . Warszawa 2006r.,s. 48. 22 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2006, s.29.

63 Literatura: Agencja Nieruchomo ści Rolnych, http://www.anr.gov.pl/pl/article/13290,06.01.2006. Alt F,: Agrarwende jetzt. Gesunde Lebensmittel fur alle, Munchen 2001. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005r., dane GUS, Warszawa, 2006r. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego 2004-2005, 2005-2006, 2007-2008, Dane Głównego Inspektoratu Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych, Warszawa 2005, 206, 2007, 2008. Ustawa z 16 marca 2001 r., o rolnictwie ekologicznym, Dz. U. 2001, Nr 38, poz. 452, Ustawa z 18 grudnia 2003r., o zmianie ustawy o jakości handlowej artykułów rolno- spo żywczych oraz o zmianie innych Ustaw, Dz. U. 2003, Nr 223, poz. 2220. Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004r., o rolnictwie ekologicznym, Dz. U. 2004, Nr 93, poz. 898. Ustawa z dnia 16 marca 2001r., Nr 38, op. cit. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004r., op. cit. Rozporz ądzenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 kwietnia 2004r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla ró żnych podmiotów wykonuj ących zadania na rzecz rolnictwa, Dz. U. z 2004r., Nr 72, poz. 665. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 20 lipca 2004 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu udzielania pomocy finansowej na wspieranie przedsi ęwzi ęć rolno środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz ąt obj ętej planem rozwoju obszarów wiejskich, Dz.U. z 2004r. Nr 174, poz. 1809, z pó źn. zm. Ustawa z dnia 25 czerwca 2009r., o rolnictwie ekologicznym, Dz. U. z 2009r., Nr 116, poz. 975. Juszkiewicz W.: Znaczenie rolnictwa ekologicznego w kontek ście idei zrównowa żonego rozwoju,[w]: Zrównowa żony rozwój w teorii ekonomii i praktyce, Wrocław 2006. Komorowska D., Perspektywy rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, SGGW, Warszawa 2006. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Rolnictwo i gospodarka żywno ściowa w Polsce, Warszawa 2006r., Wyd. MRiRW, Biuro Ministra. Plan Działa ń dla Żywno ści Ekologicznej i Rolnictwa w Polsce na lata 2007-2013, dokument przyj ęty przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w dniu 26 marca 2007 r., www.minorol.gov.pl [dost ęp 23 stycznia 2009r.]. Plan rozwoju obszarów wiejskich na lata 2004-2006, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2004. Rolnictwo i obszary wiejskie woj. Zachodniopomorskie 2002-2005 – stan i perspektywa, opracowanie ZODR w Barzkowicach, Barzkowice 2006r. Rolnictwo i obszary wiejskie województwa zachodniopomorskiego 2004-2006 – stan i perspektywy, Wyd. ZODR w Barzkowicach, Barzkowice 2007r. Runowski H.: Rozwój zrównowa żony rolnictwa i gospodarstw rodzinnych, [w]: Wie ś i rolnictwo, perspektywy rozwoju. IERiG Ż, IRWiR PAN, Warszawa 2002r. Skar żyńska A . (red.):, Produkcja, koszty i nadwy żka bezpo średnia wybranych produktów rolniczych w 2005r., Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywno ściowej Pa ństwowy Instytut Badawczy, Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju Polskiej gospodarki żywno ściowej po wst ąpieniu Polski do UE. Warszawa 2006r., Nr. 33. Willer H., Minou Y., The Word of Organic Agriculture. Statistics and Emerging Trends. International Federation of Organic Agriculture Movements (IFOAM). Bonn Germany&Research Institute of Organic Agriculture FiBL, Frick, Switzerland 2008. Willer H., Yussefi M., The current status of organic faming in the world- focus on developing countries, Vaidya S., Partap S., Organic farming offering opportunity of income security among small farmers of India oraz El-Hage Scialabba N. Organic agriculture and food security, mi ędzynarodowa konferencja FAO, Rzym 2007. Vogtman H.: Okologische Landwirtschaft, W: Bundesministerium fur Umwelt, Naturschutz und Reaktorischerheit Okologie. Grundlage einer nachhaltigen Entwicklung in Deutschland, Bonn-Bad Godesberg 1997.

THE DEVELOPMENT OF ECOLOGICAL AGRICULTURE IN POLAND AFTER ACCESSION TO THE EUROPEAN UNION

Summary: The overriding principle of sustainable development is a balance between the systems: social, economic and ecologic because it is of particular importance for agriculture, activities which are directly linked to the nature. The idea of sustainable development both in theoretical as well as practical, most fully realizes the system of organic farming. Agricultural products from the production of organically grown business is a guarantee of safe food, while this form of production is environmentally friendly. Therefore, organic farming is an essential element of sustainable rural development. It meets the needs of farmers, nature and society. Provides healthy food, while not causing environmental degradation. It provides fertile soil and allow the preservation of natural wealth. In the second half of the twentieth century, farming was a rapidly growing field of agriculture, both in Europe and worldwide. Poland is also seeking to increase its direction's production the more, that it has a significant predispositions and good conditions. This article presents the development of organic farming in Poland, which took on special meaning after our accession to the European Union. Only after the Polish accession to the European Union, Polish agriculture label may receive financial support from two sources: the national budget and the European Union. From that moment on is a very dynamic growth in the number of farms and organic area, which would not be possible without an external support system. A result, Poland has gained an important position in the European market. Keywords: ecological agriculture, sustainable development, agricultural products.

65 Przemysław Kniaziuk Szkoła Główna Handlowa

POLITYKA REGIONALNA A ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH, PERSPEKTYWY ROZWOJU POLITYKI REGIONALNEJ ORAZ WSPÓLNEJ POLITYKI ROLNEJ PO 2013 ROKU

Streszczenie : artykuł opisuje rozwój polityki regionalnej na przestrzeni lat oraz mo żliwo ści rozwoju polityki regionalnej oraz Wspólnej Polityki Rolnej w przyszłej perspektywie programowania 2014 – 2020. W artykule został uj ęty aspekt wpływu polityki regionalnej na obszary wiejskie, szczególnie po roku 2013, kiedy to przed krajami Unii Europejskiej postawione zostan ą do osi ągni ęcia nowe wyzwania w zwi ązku z wdro żeniem dokumentu strategicznego Europa 2020. Słowa kluczowe : polityka regionalna, Wspólna Polityka Rolna, obszary wiejskie, Europa 2020, perspektywa finansowa 2014-2020.

1. Wst ęp Obecnie na terenie Unii Europejskiej zaobserwowa ć mo żna wiele ró żnic pomi ędzy poszczególnymi terytoriami, któr ą tworz ą jej obszar. Ró żnice w rozwoju pomi ędzy obszarami wiejskimi a obszarami miejskimi, ró żnice w rozwoju pomi ędzy regionami tego samego kraju oraz ró żnice w rozwoju pomi ędzy regionami krajów bardziej uprzemysłowionych i mniej uprzemysłowionych to główne przykłady. Zmiany geopolityczne, które wyst ąpiły w Europie po II wojnie światowej spowodowały i uwidoczniły du że zró żnicowanie w podziale dobrobytu nie tylko pomi ędzy poszczególnymi pa ństwami Europy, ale tak że ich regionami. Rozszerzenie Unii Europejskiej w 2004 roku oraz kolejne w 2007 roku pokazało, jak bardzo widoczne s ą ró żnice pomi ędzy regionami 27 pa ństw, członków Unii Europejskiej. Warto ść PKB na mieszka ńca Luksemburga w 2006 r. wyniosła 280% średniej unijnej, natomiast warto ść PKB na mieszka ńca Bułgarii wyniosła w tym samym roku zaledwie 37% tej średniej, co wskazuje na a ż siedmiokrotn ą ró żnic ę w poziomie PKB. 1 Ró żnica ta była jeszcze wi ększa w 2004 r., kiedy to warto ść PKB na mieszka ńca regionu Inner London w Wielkiej Brytanii wyniosła 303%, natomiast ta sama warto ść na mieszka ńca regionu północno-wschodniego przygotowuj ącej si ę ówcze śnie do akcesji do UE Rumunii

1 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/eurostat/home/ dost ępna w dn. 08.11.2010.

66 wyniosła zaledwie 24%2. Bior ąc pod uwag ę, i ż poziom spójno ści ekonomicznej dwóch regionów danego kraju wyst ępuje, gdy poziom PKB per capita jednego regionu nie przekracza dwukrotno ści PKB per capita drugiego regionu,3 mo żemy zauwa żyć, jak wielka niespójno ść ekonomiczna wyst ępuje pomi ędzy poszczególnymi regionami na terytorium UE. Źródło tych ró żnic zdefiniowali A. Vanhove i L.H. Klassen. Według wspomnianych autorów przyczyny wyst ępowania nierówno ści rozwojowych s ą nast ępuj ące: niska mobilno ść siły roboczej, niska mobilno ść kapitału, trudne warunki geograficzne oraz bariery instytucjonalne.4 Powy ższe dane uwidaczniaj ą równie ż, jak wielkie nadzieje s ą pokładane w polityce regionalnej oraz drugim filarze Wspólnej Polityki Rolnej, których zadaniem jest zahamowanie narastania ró żnic. Naturalnym zatem procesem wydaje si ę by ć zwi ększenie rangi polityki regionalnej oraz jej zmiany dokonane na okres programowania 2007 – 2013 obejmuj ące zwi ększenie celowo ści wydawanych środków. Naturalnymi równie ż wydaj ą si ę planowane reformy obu polityk przewidziane na okres programowania 2014 – 2020. Celem tego artykułu jest przedstawienie w jaki sposób polityka regionalna wpływa na obszary wiejskie i jak nast ępował jej rozwój. Artykuł opisuje równie ż mo żliwe zmiany jakim zostan ą poddane polityka regionalna oraz Wspólna Polityka Rolna w perspektywie programowania 2014-2020 oraz w jakim stopniu obie te polityki będą przyczyniały si ę do osi ągania celów strategii Europa 2020.

2. Ró żnice w rozwoju regionów jako podstawa polityki regionalnej w UE Zagadnienie niedopuszczania do narastania ró żnic mi ędzy regionami jest poddawane jest pod dyskusj ę od pocz ątku powstania Unii Europejskiej. Ju ż w Traktacie Rzymskim z 1957 r. mo żna znale źć zarys przyszłej polityki regionalnej, natomiast w Jednolitym Akcie Europejskim, który wszedł w życie w 1987 r. wprowadzono zapis o dąż eniu do gospodarczej i społecznej kohezji, natomiast w Traktacie z Maastricht z 1992 r. w artykułach 158 - 162 znalazły si ę zapisy o wspieraniu harmonijnego rozwoju całej Wspólnoty. Artykuł 158 został rozszerzony zapisami traktatu lizbo ńskiego, który rozszerzył katalog najmniej uprzywilejowanych regionów oraz sprecyzował i ż oprócz

2 Regionalne rozbie żno ści pod wzgl ędem PKB: od 24% do 303% średniej UE-27: Info Regio News. „Biuletyn Informacyjny” 2007 , nr 156 , Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, s. 1. 3 L. J. Jasi ński, Spójno ść ekonomiczna regionów w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej . „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 4, s. 32. 4 N. Vanhove, L. H. Klaasen, Regional Policy: A European Approach , 1987 Aldershot: Avebury, s. 2 i n.

67 kohezji społecznej i gospodarczej, d ąż y si ę równie ż do kohezji terytorialnej. Artykuł przyj ął nast ępuj ące brzmienie: W celu wspierania harmonijnego rozwoju całej Unii rozwija ona i prowadzi działania słu żą ce wzmocnieniu jej spójno ści gospodarczej, społecznej i terytorialnej. W szczególno ści Unia zmierza do zmniejszenia dysproporcji w poziomach rozwoju ró żnych regionów oraz zacofania regionów najmniej przywilejowanych. Wśród regionów, o których mowa, szczególn ą uwag ę po świ ęca si ę obszarom wiejskim, obszarom podlegaj ącym przemianom przemysłowym i regionom, które cierpi ą na skutek powa żnych i trwałych niekorzystnych warunków przyrodniczych lub demograficznych, takim jak najbardziej na północ wysuni ęte regiony o bardzo niskiej g ęsto ści zaludnienia oraz regiony wyspiarskie, transgraniczne i górskie.

Artykuł 174 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny artykuł 158 Traktatu o Unii Europejskiej )5 Zapis w traktacie jasno precyzuje, i ż jednym z głównych podmiotów polityki regionalnej s ą regiony wiejskie. Polityka regionalna zatem przyczynia si ę tak że do realizacji celów drugiego filara Wspólnej Polityki Rolnej, który skoncentrowany jest na rozwoju obszarów wiejskich. Dlatego te ż w niniejszym artykule mówi ąc o regionach i polityce regionalnej oczywi ście b ędę uwzgl ędniał obszary wiejskie, jako jeden z elementów składowych polityki regionalnej. Ze wzgl ędu na nowe wyzwania stoj ące przed rozszerzon ą Wspólnot ą w okresie programowania 2007–2013 przeznaczona została na rozwój regionów Unii Europejskiej najwi ększa jak do tej pory ilo ść środków wynosz ąca 347 mld euro (dla porównania, warto ść środków w okresie programowania 2000-2006 wyniosła 233 mld euro). Środki w znacznym stopniu (ok. 81,5%) przeznaczone zostały na wsparcie najbiedniejszych regionów, cz ęść środków (ok. 16%) przeznaczona została na wspieranie konkurencyjno ści i zatrudnienia w lepiej rozwini ętych regionach, natomiast pozostała cz ęść (ok. 2,5%) skierowana została na współprac ę terytorialn ą. Idea pomocy mniej rozwini ętym regionom jest wzniosła, jednak jej przeciwnicy twierdz ą, i ż cz ęść środków przeznaczona na konkurencyjno ść i zatrudnienie jest zbyt mała, w stosunku do zbyt du żej cz ęś ci przeznaczonej na pomoc najbiedniejszym regionom. Obecne rozwi ązanie jednak gwarantuje zachowanie stabilno ści w Europie 27 krajów. Równie ż argument, i ż

5 Wersje Skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. U. C 115 z dnia 9.5.2008.

68 UE b ędzie musiała zmierzy ć si ę z problemami, takimi jak zmiany klimatyczne, wzrastaj ące ceny energii oraz szybko starzej ące si ę społecze ństwo, przemawia za przeznaczeniem wi ększych środków dla regionów mniej rozwini ętych, które mogłyby nie poradzi ć sobie z rozwi ązaniem tych problemów przy wykorzystaniu tylko własnych środków. Warto równie ż przytoczy ć argument, i ż w bud żecie 2007–2013 potroiła si ę warto ść środków UE przeznaczonych w ramach polityki spójno ści na inwestycje w innowacyjno ść . Do 2013 roku w ramach polityki spójno ści przeznaczone zostanie na badania i rozwój oraz innowacyjno ść ok. 86 mld euro – ćwier ć wszystkich środków polityki spójno ści.6 Niemniej jednak, zwolennicy finansowania tzw. lokomotyw rozwoju krytyce poddaj ą fakt, i ż ponad 80% środków przeznaczonych zostaje do 35% populacji żyj ącej w mniej rozwini ętych regionach 7. Istnieje nowe, przyszło ściowe podej ście do wykorzystywania funduszy, które opiera si ę na inwestowaniu w silne strony i gospodark ę opart ą na kapitale intelektualnym, a nie jak do tej pory w rozwi ązywanie problemów, które zwrócone było ku przeszło ści. To nowatorskie podej ście wydaje si ę by ć jednym z czynników osi ągni ęcia innowacyjno ści i konkurencyjno ści, szczególnie, że do tej pory inwestycje cechowały si ę mał ą innowacyjno ści ą i w małej mierze decydowały o osi ągni ęciu pozycji lidera, raczej skupione były na tym, aby dana społeczno ść nie była dyskryminowana b ądź wykluczona z uwagi na jaki ś dotykaj ący j ą problem.

3. Geneza polityki regionalnej w Unii Europejskiej z uwzgl ędnieniem jej mi ędzynarodowego wymiaru Jak zostało to wspomniane na pocz ątku artykułu, powstanie Wspólnot Europejskich spowodowało, i ż zacz ęły narasta ć i stawa ć si ę coraz bardziej widoczne dysproporcje pomi ędzy poszczególnymi regionami pa ństw, które przyst ąpiły do Wspólnot. W celu zniwelowania tych ró żnic w latach 50-tych minionego wieku wdro żono wczesne zarysy systemu niedopuszczania do narastania ró żnic regionalnych. Na pocz ątku zadaniem tej polityki było koordynowanie pomocy regionalnej w poszczególnych pa ństwach członkowskich. Jej efektywno ść była jednak ograniczona ze wzgl ędu na niewielk ą całkowitą sum ę środków pomocowych i ich rozproszenie. Środki

6 Wywiad, Dirk Ahner, Director General, Euroepan Commission Directorate General for Regional Policy, „ Panorama” nr 29, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, wiosna 2009, s. 8. 7 R. Hall, Przemówienie na Konferencji o Polityce Regionalnej w Asuncion z dnia 12 lipca 2008, s. 3, http://ec.europa.eu/regional_policy/newsroom/pdf/speech_rh_assuncion2008.pdf, dost ępna w dn. 08.11.2010.

69 pochodziły z wielu źródeł: z funduszy Europejskiego Banku Inwestycyjnego; Europejskiego Funduszu Socjalnego; Europejskiego Rolniczego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Sekcja Orientacji) oraz z budżetu Europejskiej Wspólnoty W ęgla i Stali. Polityka regionalna nie była poparta środkami przeznaczonymi na jej realizacj ę, a tak że brakowało instytucji, która koordynowałaby t ę polityk ę, dodatkowo po życzki udzielane przez Europejski Bank Inwestycyjny nie były ubezpieczone od ryzyka kursowego i z powodu obaw dotycz ących niemo żno ści spłacenia kredytów były one bardzo ograniczone 8. Z tej te ż przyczyny w roku 1968 powołano Dyrekcj ę Generaln ą do spraw Polityki Regionalnej, natomiast w roku 1975 utworzono Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), który miał efektywniej niwelowa ć ró żnice pomi ędzy regionami Wspólnoty 9. Jednak on równie ż okazał si ę mało skuteczny z uwagi na niewystarczaj ące środki oraz ograniczone kompetencje Komisji do ścisłego nadzorowania przyznawanej pomocy. Wej ście w życie Jednolitego Aktu Europejskiego w dniu 1 lipca 1987 r. stworzyło podwaliny do przyst ąpienia pa ństw UE do wspólnego rynku. Ze wzgl ędu na fakt, i ż przy istnieniu znacznych ró żnic pomi ędzy regionami nie byłoby mo żliwe pełne wykorzystanie szans, jakie niosło wprowadzenie wolnego rynku, jednym z efektów wej ścia w życie tego traktatu było dokonanie reform polityki strukturalnej. W 1988 roku przeprowadzono reformy funduszy strukturalnych poprzez wyszczególnienie pi ęciu głównych celów polityki strukturalnej, zwi ększono środki przeznaczone na prowadzenie polityki regionalnej, zwi ększono procentow ą warto ść dofinansowania oraz ze wzgl ędu na brak jednolitych danych regionalnych zreformowano i skodyfikowano nomenklatur ę terytorialnych jednostek statystycznych (NUTS) 10 . Jednocze śnie, aby osi ągn ąć wi ększ ą skuteczno ść , postawiono do dyspozycji zwi ększone środki z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (Sekcja Orientacji), Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz Europejskiego Funduszu Społecznego, a tak że wprowadzono mo żliwo ść kredytowania inwestycji ze środków Europejskiego Banku Inwestycyjnego. W okresie 1988-1993 powstały inicjatywy wspólnotowe, czyli własne programy Komisji Europejskiej. Komisja dysponowała

8 M. Grewi ński, K. Gł ąbicka, Polityka spójno ści społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej , Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005, s. 41. 9 I. Pietrzyk, Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pa ństwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 76. 10 Klasyfikacja NUTS wprowadzona została przez EUROSTAT w roku 1981, jednak dopiero w roku 2003 do obiegu prawnego UE wprowadzono poj ęcie NUTS.

70 ówcze śnie ok. 8% środków strukturalnych i cz ęść ta została przeznaczona na przedsi ęwzi ęcia istotne z punktu widzenia spójno ści całej Wspólnoty. W 1990 roku uruchomione zostały wdro żone w 1988 roku inicjatywy wspólnotowe. Poza tym, wprowadzono tak że zasady komplementarno ści i partnerstwa, natomiast w celu wzmocnienia systemu kontroli i monitoringu wprowadzono obowi ązek dla ka żdego pa ństwa ustalenia z Komisj ą dokumentu o nazwie Podstawy Wsparcia Wspólnoty (Community Suport Framework ). Wcze śniejsza nazwa funduszy solidarno ściowych zmieniona została na obecn ą nazw ę fundusze strukturalne . Realizacja tych reform była przewidziana na lata 1989-1993. 11 Na okres programowania 1994 – 1999 na polityk ę strukturaln ą przeznaczone zostało prawie 200 miliardów ECU (w cenach z 1997 r.), co stanowiło 1/3 bud żetu Wspólnoty. W zwi ązku z podpisaniem Traktatu z Maastricht 7 lutego 1992 r. i planowanym w nim wdro żeniem unii monetarnej ponownie dokonano reform funduszy, zwi ększono środki na fundusze strukturalne, powołany został na czas określony Fundusz Spójno ści, którego celem jest wspieranie projektów z zakresu ochrony środowiska i infrastruktury transportowej w mniej rozwini ętych pa ństwach Unii Europejskiej. Fundusz ten został wydzielony z głównego nurtu funduszy strukturalnych, jednak jest on jednym z elementów polityki strukturalnej UE. 12 Na podstawie traktatu z Maastricht powołano tak że Komitet Regionów, instytucj ę w której zasiadaj ą przedstawiciele władz lokalnych i regionalnych i która pełni funkcj ę doradcz ą w sprawach polityki regionalnej. W 1995 r. na skutek wst ąpienia do Wspólnoty Szwecji, Finlandii i Austrii uzupełniono cele polityki regionalnej o kolejny cel – szósty, który koncentrował si ę na pomocy regionom arktycznego i subarktycznego rolnictwa, charakteryzuj ącym si ę niekorzystnymi warunkami naturalnymi jego uprawy oraz zaludnieniem nieprzekraczaj ącym 8 osób na km 2. W 1999 roku dokonano kolejnej fundamentalnej reorganizacji systemu funkcjonowania polityki regionalnej za pomoc ą Agendy 2000, dokumentu przyj ętego na spotkaniu Rady Europejskiej w Berlinie w 1999 roku. Dokument ten w odniesieniu do polityki regionalnej przewidywał m.in. zmniejszenie z siedmiu do trzech liczby priorytetów, na których koncentrowała si ę polityka rozwoju regionalnego, zmniejszona równie ż została liczba inicjatyw wspólnotowych z 13 do czterech, a dla pa ństw

11 K. Michałowska-Gorywoda et al., Unia Europejska , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 131. 12 http://ec.europa.eu/regional_policy/policy/history/index_en.htm, dost ępna w dn. 08.11.2010.

71 ówcze śnie kandyduj ących do UE wprowadził dwa nowe mechanizmy finansowe ISPA oraz SAPARD, które uzupełniały dotychczas funkcjonuj ący PHARE. PHARE jeszcze w roku 1997 po szczycie Rady w Luksemburgu zmienił swój charakter i skupił si ę na przygotowaniu do akcesji pa ństw staraj ących si ę o członkowstwo. Nast ąpiło nadanie tzw. nowej jako ści programowi PHARE, który od tego momentu całkowicie skoncentrowany był na przygotowanie krajów przedakcesyjnych do członkowstwa w UE. Kraje te musiały ustanowi ć priorytety, na które zostały przeznaczone środki finansowe. Priorytety te zostały zdefiniowane i zapisane w dokumentach Partnerstwo dla członkowstwa oraz tzw. Road Maps . Kraje przedakcesyjne same musiały zaplanowa ć i wynegocjowa ć, na co zostan ą przeznaczone środki i jakie s ą ich priorytety, stanowiło to nowe podej ście do zarz ądzania funduszami przedakcesyjnymi. Trzy główne cele programu PHARE zostały okre ślone nast ępuj ąco: 1. Poprawa administracji publicznej i instytucji, aby funkcjonowały efektywnie wewn ątrz Unii Europejskiej. 2. Promowanie konwergencji z obszernym prawodawstwem Unii Europejskiej (acquis communautaire) i zredukowanie potrzeb okresów przej ściowych. 3. Promowanie spójno ści ekonomicznej i społecznej. Po szczycie Rady w Kopenhadze dla pa ństw członkowskich udost ępnione zostały środki z nast ępuj ących funduszy: 13 Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) – Sekcja Orientacji, Finansowego Instrumentu Sterowania Rybołówstwem (FIFG) oraz Funduszu Spójno ści (FS). Zmniejszenie liczby priorytetów wi ązało si ę równie ż ze skoncentrowaniem środków na najmniej rozwini ętych regionach. Wydzielono trzy nast ępuj ące cele: Cel 1. Obszary najmniej rozwini ęte. Na ten cel przeznaczono 69,7% alokacji z EFRR, EFS, EAGGF, FIFG. Korzysta ć z niego mogły regiony, których PKB na mieszka ńca, mierzony parytetem siły nabywczej i obliczony na podstawie danych Wspólnoty za ostatnie trzy lata, dost ępnych z dnia 26 marca 1999 r., jest ni ższy od 75% średniej wspólnotowej, a tak że regiony peryferyjne z PKB ni ższym ni ż 75% średniej oraz obszary kwalifikuj ące si ę do Celu 6 na okres 1995-1999 r.

13 Agenda 2000, For a stronger and wider Union , Bulletin of the European Union , „Supplement” 5/97, European Commission, Bruksela – Luksemburg, 1997.

72 Cel 2. Regiony obj ęte problemami strukturalnymi. Na ten cel przeznaczono 18% alokacji z ERDF i EFS. Mogły z niego korzysta ć regiony okre ślone przez Komisj ę Europejsk ą; Cel 3. Regiony potrzebuj ące wsparcia edukacji, szkole ń i miejsc pracy. Na ten cel przeznaczono 12,3% środków z EFS. Korzysta ć z niego mogły wszystkie regiony, które nie były obj ęte pomoc ą w ramach celu 1. 14 Dokonano tak że zmian Inicjatywy Wspólnotowej Interreg III, w której wyszczególniono, podobnie jak w poprzednim okresie programowania, trzy komponenty, jednak zmieniono ich zakres tematyczny. Komponent A ukierunkowany był na wspieranie współpracy transgranicznej, komponent B zast ąpił dotychczasowy komponent C skoncentrowany na współpracy transnarodowej w ramach Europejskiej Perspektywy Rozwoju Przestrzennego, natomiast nowo wyodr ębniony komponent C po świ ęcony został współpracy mi ędzyregionalnej.

4. Obecny kształt polityki rozwoju regionalnego UE Polityka spójno ści w okresie programowania 2007-2013 musiała zosta ć poddana zmianom, aby mogła spełni ć oczekiwania 27 pa ństw nowej, poszerzonej Unii Europejskiej. Zmiany przewidywał Trzeci Raport nt. spójno ści społecznej i gospodarczej , który opublikowany został w lutym 2004 roku 15 . Reformy nakierowane były na dostosowanie polityki spójno ści do strategii zdefiniowanych na szczytach Rady Europejskiej w Lizbonie oraz Göteborgu. Strategie te, koncentruj ąc wi ększo ść środków finansowych na mniej rozwini ętych regionach, jednak w poszanowaniu zasad zrównowa żonego rozwoju oraz w zgodzie ze środowiskiem naturalnym, miały za cel uczynienie gospodarki Unii Europejskiej bardziej konkurencyjn ą i opart ą na wiedzy. Optowano za bardziej strategicznym podej ściem do polityki spójno ści, które przejawiałoby si ę zmienionej formule procesu przygotowania programów. Obecne priorytety polityki spójno ści ustalone zostały na szczeblu Unii Europejskiej w dokumencie zatytułowanym Strategiczne Wytyczne Wspólnoty i s ą one odzwierciedlone w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia przygotowywanych przez ka żde pa ństwo członkowskie.

14 Rozporz ądzenie Rady (WE) Nr 1260/1999 z dnia 21 czerwca 1999 r. ustanawiaj ące przepisy ogólne w sprawie funduszy strukturalnych, Dz. U. L 213 z dnia 13.08.1999. 15 Zbiór aktów prawnych WE w zakresie funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno ści na lata 2007- 2013, Wprowadzenie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2006 r., s. 6.

73 Strategiczne Wytyczne Wspólnoty , opublikowane przez Komisj ę Europejsk ą, stanowi ą podstaw ę do planowania strategicznego rozwoju poszczególnych pa ństw członkowskich, a tak że wykorzystania funduszy przez poszczególne pa ństwa. Na podstawie Strategicznych Wytycznych Wspólnoty pa ństwa członkowskie przygotowały Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia , natomiast na bazie Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia pa ństwa członkowskie sporz ądziły i ustaliły z Komisj ą Europejsk ą tre ść poszczególnych Programów Operacyjnych oraz Regionalnych Programów Operacyjnych, które równie ż musz ą wykazywa ć zwi ązek z Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia (rys 1).

Rys. 1. Schemat strategicznych dokumentów dotycz ących planowania regionalnego w UE

SWW

Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia

Programy Operacyjne

Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentu Strategiczne Wytyczne Wspólnoty.

Ponadto w zmodyfikowanej polityce regionalnej wi ększy ni ż do tej pory nacisk kładzie si ę na wspieranie konkurencyjno ści, bada ń, rozwoju i innowacji (B + R + I), wzmocnienie potencjału gospodarczego małych przedsiębiorstw oraz zwi ększenie nakładów na edukacj ę i szkolenia 16 . Powy ższe priorytety były odzwierciedleniem zało żeń strategii lizbo ńskiej i goeteborskiej. Zdecydowan ą wi ększo ść środków bud żetu funduszy strukturalnych przeznaczono na rozwój mniej rozwini ętych regionów głównie z nowych pa ństw członkowskich, przy tym zmniejszona została do trzech liczba instrumentów

16 Przemówienie Komisarz ds. Polityki Regionalnej Danuty Hübner podczas wizyty na Uniwersytecie w Leeds w dniu 17 listopada 2006 r., SPEECH/06/701. http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=SPEECH/06/701, dost ępna w dn. 08.11.2010.

74 finansowych, z których finansowana jest polityka spójno ści. Instrumenty te słu żą realizacji nast ępuj ących celów: Cel 1. Konwergencja . Na ten cel przeznaczono 81, 54% środków z EFRR, EFS oraz FS. Korzysta ć z niego mog ą regiony, których produkt krajowy brutto (PKB) na mieszka ńca, mierzony parytetem siły nabywczej i obliczony na podstawie danych Wspólnoty za okres 2000–2002 wynosi mniej ni ż 75% średniego PKB UE w składzie 25 pa ństw członkowskich (UE-25) w tym samym okresie odniesienia. Cel 2. Konkurencyjno ść regionalna i zatrudnienie. Na ten cel przeznaczono 15,95% środków z EFRR oraz EFS. Korzysta ć z niego mog ą wszystkie regiony nieobj ęte celem pierwszym oraz pomoc ą przej ściow ą; Cel 3. Europejska współpraca terytorialna. Na ten cel przeznaczono 2,52% z EFRR. W ramach tego celu do dofinansowania kwalifikuj ą si ę regiony Wspólnoty poziomu NUTS 3 położone wzdłu ż jej wszystkich wewn ętrznych i niektórych zewn ętrznych granic l ądowych oraz wszystkie regiony Wspólnoty poziomu NUTS 3 poło żone wzdłu ż granic morskich, które dzieli, co do zasady, odległo ść do 150 kilometrów, z uwzgl ędnieniem mo żliwych dostosowań niezb ędnych dla zapewnienia spójno ści i ci ągło ści współpracy. 17

5. Debata nad przyszło ści ą polityki regionalnej oraz Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej Debat ę nad przyszło ści ą polityki regionalnej otworzyło opublikowanie Czwartego Sprawozdania na temat Spójno ści Gospodarczej i Społecznej w 2007 roku oraz Czwarte Forum Spójno ści w 2008 roku. Debata trwa do chwili obecnej i w niniejszym artykule przywołane zostały jedynie wa żniejsze jej w ątki. W trakcie trwania debaty opublikowany został szereg dokumentów, który tworzy podstawy debaty nad polityk ą regionaln ą w latach 2014-2020. Podobna debata prowadzona jest nad Wspóln ą Polityk ą Roln ą, debat ę podsumowało opublikowanie dokumentu WPR do 2020 r.: sprosta ć wyzwaniom przyszło ści zwi ązanym z żywno ści ą, zasobami naturalnymi oraz aspektami terytorialnymi . Powy ższe dokumenty zostały szerzej opisane w dalszej cz ęś ci artykułu.

17 Rozporz ądzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiaj ące przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójno ści i uchylaj ące rozporz ądzenie (WE) nr 1260/1999, Dz. U. L210 z dnia 31.07.2006.

75 Komisja Europejska opublikowała tak że dwa dokumenty strategiczne Regiony 2020 oraz UE 2020 , o kluczowym znaczeniu dla kształtu przyszłej polityki regionalnej oraz Wspólnej Polityki Rolnej. Dokumenty te, a szczególnie strategia Europa 2020 , które wyznaczaj ą ście żki rozwoju, wyzwania oraz priorytety dla pa ństw członkowskich UE i ich regionów, nie tylko w odniesieniu do polityk UE, ale tak że w stosunku do celów politycznych poszczególnych pa ństw. Regiony 2020 Problematyk ę spójno ści terytorialnej oraz główne wyzwania, które stoj ą przed regionami zidentyfikował dokument opracowany przez Komisj ę Europejsk ą Regiony 2020 18 i opublikowany w listopadzie 2008 roku. Regiony 2020 to odpowied ź na obserwacje zawarte w Czwartym Raporcie nt. spójno ści gospodarczej i społecznej . Dokument ten zwraca uwag ę na cztery wyzwania, którym regiony b ędą musiały stawi ć czoła w najbli ższym okresie. S ą to globalizacja, która wymusza zamiany strukturalne w regionach, a mianowicie przej ście do gospodarki opartej na wiedzy i usługach. Kolejnym elementem, z którym regiony b ędą musiały si ę zmierzy ć s ą niekorzystne zmiany demograficzne oraz struktura zatrudnienia. Według raportu wyzwanie stanowi ć będą równie ż zmiany klimatyczne, a tak że zagwarantowanie bezpiecznych, zrównowa żonych i konkurencyjnych zasobów energii. Raport podsumowuje, i ż polityka regionalna powinna zosta ć zmodyfikowana w celu pomocy regionom w poprawie sposobów radzenia sobie z tymi wyzwaniami.

Rys. 2. Cztery główne wyzwania stoj ące przed regionami

Globalizacja Zmiany demograficzne

Zmiany klimatyczne Wykorzystanie energii i jej zasoby

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu Regiony 2020 .

18 Comission Staff Working Document, REGIONS 2020, An assessment of future challenges for EU Regions , SEC(2008), Brussels, 2008. http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/working/regions2020/pdf/regions2020_en.pdf, dost ępna w dn. 17.04.2010.

76 Europa 2020 W listopadzie 2009 r. Komisja Europejska opublikowała dokument roboczy pt. Konsultacje nt. przyszło ści Strategia EUROPA 2020 19 . Po konsultacjach Komisja opublikowała w dniu 3 marca 2010 r. komunikat pod nazw ą EUROPA 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowa żonego rozwoju sprzyjaj ącego wł ączeniu społecznemu 20 .Dokument ten jest nast ępc ą Strategii Lizbo ńskiej i identyfikuje 3 główne priorytety do osi ągni ęcia przez pa ństwa członkowskie Unii Europejskiej do 2020 roku. 1) Tworzenie warto ści poprzez bazowanie rozwoju na wiedzy Wdra żanie innowacji do produktów i procesów oraz wykorzystanie potencjału edukacji, bada ń i gospodarki cyfrowej. 2) Zwi ększanie roli członków społecze ństw Zdobywanie nowych umiej ętno ści, koncentracja na kreatywno ści i innowacyjno ści, rozwijanie przedsi ębiorczo ści i płynna zmiana pracy 3) Stworzenie konkurencyjnej, poł ączonej i bardziej zielonej gospodarki. Ni ższa i bardziej efektywna konsumpcja energii z nieodnawialnych źródeł, która powinna przyczyni ć si ę do zwi ększenia konkurencyjno ści i produktywno ści UE.

Rys. 3. Trzy priorytety UE do osi ągni ęcia do roku 2020.

Rozwój inteligentny

Rozwój sprzyjaj ący Rozwój wł ączeniu zrównowa żony społecznemu

Źródło: opracowanie własne na podstawie raportu EU 2020.

19 http://ec.europa.eu/dgs/secretariat_general/eu2020/docs/com_2009_647_en.pdf, dost ępna w dn. 08.11.2010. 20 EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowa żonego rozwoju sprzyjaj ącego wł ączeniu społecznemu, Komunikat Komisji , KOM(2010) 2020, Bruksela, 3.3.2010.

77 Na podstawie powy ższego dokumentu Rada Europejska na posiedzeniach w dniach 26 marca 2010 oraz 17 czerwca 2010 w Brukseli zatwierdziła i wdro żyła pi ęć wymiernych celów, które b ędą podstaw ą do okre ślenia celów poszczególnych pa ństw członkowskich: 1) osi ągni ęcie stopy zatrudnienia na poziomie 75% w śród populacji pracuj ącej (kobiet i m ęż czyzn w wieku 20-64 lat); 2) zwi ększenie wydatków na badania i rozwój do 3% PKB, w trakcie opracowywania jest wska źnik intensywno ści działalno ści zwi ązanej z badaniami i rozwojem; 3) zmniejszenie o 20% emisji gazów cieplarnianych w stosunku do roku 1990; zwi ększenie udziału energii odnawialnej w ogólnycm zu życiu energii do 20%; zwi ększenie efektywno ści energetycznej o 20% 4) podniesienie poziomu wykształcenia; 5) obni żenie poziomu ubóstwa. Warto wspomnie ć, i ż prawie wszystkie cele znajduj ą odniesienie do obszarów wiejskich i w szerokim stopniu od realizacji tych celów na obszarach wiejskich zale żało będzie, czy planowane cele zostan ą osi ągni ęte. Fakt, i ż zrównowa żony, wydajny i konkurencyjny sektor rolniczy mo że znacznie przyczyni ć si ę do osi ągni ęcia celów strategii Europa 2020 podkre ślony został przez czerwcow ą Rad ę, która przyj ęła dokument strategiczny. Pierwsze dwa cele s ą bardzo podobne do celów zdefiniowanych w strategii lizbo ńskiej, która zakładała osi ągni ęcie wska źnika zatrudnienia na poziomie 70% w roku 2010 oraz osi ągni ęcia poziomu wydatków wynosz ącego 3% PKB na B+R. Cele te nie zostały osi ągni ęte za pomoc ą tej strategii. W 2008 r. stopa zatrudnienia w UE osi ągn ęła 66% (co oznacza wzrost z poziomu 62% w 2000 r.), zanim ponownie spadła w wyniku post ępuj ącego kryzysu (…). całkowite wydatki na badania i rozwój w UE wyra żone jako procent PKB wykazały wzrost jedynie marginalny (z 1,82% w 2000 r. do 1,9% w 2008 r.) 21 .

6. Zarysy przyszłej polityki regionalnej Czwarte sprawozdanie w sprawie spójno ści gospodarczej i społecznej stanowi podstaw ę do dyskusji dotycz ącej szerokich zmian w bud żecie Unii Europejskiej i

21 Ocena strategii lizbo ńskiej, Dokument Roboczy Słu żb Komisji, SEK(2010) 114, Bruksela, 2.2.2010, s. 4.

78 polityce spójno ści 22 . Twórcy tego raportu podkre ślaj ą, i ż na t ę polityk ę zostały przeznaczone zbyt skromne środki w celu osi ągni ęcia bardzo ambitnych celów. Postawione cele obejmuj ą m.in. zredukowanie ró żnic w wynagrodzeniach pracowników, czy te ż niedopuszczanie do narastania różnic w stopniu rozwoju regionów. Niemniej jednak wyra źnie został podkre ślony sukces dotychczasowej polityki regionalnej wyra żony poprzez wzrost stopy rozwoju głównych pa ństw – beneficjentów w latach 1994–2006 (Grecja, Hiszpania, Irlandia oraz Portugalia), a tak że wysok ą stop ę wzrostu w nowych pa ństwach członkowskich w latach 2000–2006. Twórcy raportu maj ą jednak świadomo ść potrzeb dalszych zmian polityki spójno ści, zakładaj ą tak że, i ż zmiany w zasadach dotycz ących zarz ądzania funduszami strukturalnymi w okresie programowania 2007-2013 b ędą odczuwane dopiero w połowie okresu programowania. W raporcie autorzy zidentyfikowali nowe wyzwania polityki spójno ści, a mianowicie: globalizacja, zmiany klimatyczne, rosn ące ceny energii, brak równowagi demograficznej oraz trudno ści poszczególnych pa ństw w reagowaniu na te wyzwania. Poza tym, autorzy twierdz ą i ż widoczne jest zmniejszenie ilo ści inwestycji publicznych oraz tendencja do koncentracji środków w strefach rozwoju, co przyczynia si ę do wywoływania jeszcze wi ększych ró żnic mi ędzy regionami. Raport promuje polityk ę spójno ści skierowan ą do wszystkich pa ństw członkowskich, a nie tylko do nowych pa ństw członkowskich, jak zostało to zaproponowane ju ż w Trzecim Sprawozdaniu kohezyjnym z 2003 r. przez belgijskiego ekonomist ę André Sapira. W trakcie dyskusji pomi ędzy pa ństwami członkowskimi a reprezentantami polityki regionalnej na szczeblu narodowym i europejskim padały ju ż ró żnorodne propozycje reform, poczynaj ąc od renacjonalizacji tej polityki, poprzez wył ączenie obecnego celu 2. (konkurencyjno ść regionalna i zatrudnienie), do wspomnianej ju ż koncepcji przeznaczenia środków dla wszystkich obszarów UE, nie tylko tych biedniejszych, z ni ższ ą stop ą rozwoju 23 . Trudno wi ęc przewidzie ć finalny kształt, jaki przyjmie ta polityka w kolejnym okresie programowania. Niemniej jednak ministrowie odpowiedzialni za polityk ę regionaln ą na nieformalnym spotkaniu zorganizowanym przez francusk ą prezydencj ę w pa ździerniku 2008 r. w Marsylii oraz przez czesk ą

22 Czwarte sprawozdanie w sprawie spójno ści gospodarczej i społecznej , KOM(2007) 273, Bruksela, 30.5.2007. http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/cohesion4/pdf/4cr_pl.pdf, dost ępna w dn. 08.11.2010. 23 I. Begg , The Future of Cohesion Policy in Richer Regions, „Working Papers”, A series of short papers on regional research and indicators produced by the Directorate-General for Regional Policy, nr 3, European Institute, London School of Economics & Political Science, 2009, s. 4.

79 prezydencj ę w kwietniu 2009 roku w Maria ńskich Laznech opowiedzieli si ę za kontynuacj ą i umocnieniem polityki spójno ści w przyszłym okresie programowania, zgodnie z zapisami traktatowymi. Uznali, i ż rola Polityki Spójno ści musi by ć zachowana w przyszło ści, szczególnie bior ąc pod uwag ę ostatnie poszerzenia UE, które przyczyniły si ę do pogł ębienia ró żnic regionalnych. Ministrowie pokre ślili równie ż, że głównym przedmiotem tej że polityki powinna by ć konwergencja, a podmiotem powinny by ć mniej rozwini ęte regiony, jednak sama polityka powinna by ć obecna na całym terytorium UE, ministrowie podkre ślili równie ż warto ść dodan ą tworzon ą przez współprac ę terytorialn ą. Polityka spójno ści powinna uzupełnia ć polityki regionalne, narodowe i unijne w zakresie sprostania wyzwaniom stoj ącym przed europejskimi regionami; globalizacji, zmianom w strukturze zasobów energetycznych oraz zmianom klimatycznym 24 . Tak że Parlament Europejski siódmej kadencji zgodził si ę z faktem, że polityka spójno ści powinna by ć kontynuowana, a środki przeznaczone na ni ą powinny by ć wystarczaj ące, aby regiony mogły skutecznie stawi ć czoła wyzwaniom dotycz ącym wzrostu gospodarczego, tworzenia miejsc pracy i ochrony środowiska. Parlament odrzucił tak że wszelkie próby renacjonalizacji polityki, twierdząc, i ż mogłyby one podwa żyć solidarno ść pomi ędzy pa ństwami członkowskimi oraz zagrozi ć procesowi integracji europejskiej 25 . Do debaty na temat przyszło ści przyczynili si ę funkcjonuj ący do tej pory komisarze ds. polityki regionalnej, Danuta Hübner oraz Paweł Samecki publikuj ąc swoje przemy ślenia, jak mo żna t ę polityk ę ulepszy ć. Ponadto opublikowany został równie ż raport Barcy dokonuj ący analizy polityki regionalnej UE oraz przedstawiaj ący propozycj ę zmian w tej że polityce. W niniejszym rozdziale przedstawione zostały pokrótce główne idee, które wyznaczaj ą podstawy debaty nad przyszło ści ą. W kwietniu 2009 opublikowany został raport sporz ądzony przez niezale żnego eksperta, doktor Fabrizia Barc ę i nazwany od jego nazwiska Raportem doktora Fabrizia Barcy . Raport ten stanowi podwaliny debaty o przyszłości polityki regionalnej w okresie programowania 2014-2020. Barca zwraca uwag ę w raporcie, i ż dowody empiryczne oddziaływania polityki spójno ści s ą niewystarczaj ące, a badania ekonometryczne nie przynosz ą ostatecznych odpowiedzi odno śnie oddziaływania

24 Communiqué of Ministers for Regional Policy , Mariánské Lázné, Czech Republic, 23 April 2009, EU2009.CZ, Czech Presidency of the Council of the EU, 2009. 25 Vademecum on Cohesion Policy and the Committee on Regional Development, European Parlament, Directorate General for Internal Policies, Committee on Regional Development, the Secretariat , Brussels, 15 June 2009, s. 30.

80 polityki. Autor raportu twierdzi równie ż, że nie s ą prowadzone systematyczne ewaluacje wpływu interwencji, a system wska źników produktów i celów charakteryzuje niska jako ść . Autor przedstawił rekomendacje w celu przeprowadzenia reform opartych na dziesi ęciu filarach: 1.Koncentracja na głównych priorytetach Przeznaczenie 2/3 środków na 3 – 4 główne priorytety. 2. Nowe strategiczne wytyczne Autor postuluje, by w pierwszym kwartale roku 2012 przedstawione zostały Europejskie Strategiczne Wytyczne Rozwoju ( European Strategic Development Framework ) wskazuj ące innowacje wprowadzone do tej polityki, główne priorytety i wska źniki, oraz cele ułatwiaj ące ocen ę wyników; wytyczne powinny by ć spójne z nowym szkicem rozporz ądzenia. 3. Nowe partnerstwo, wdra żanie i raportowanie na bazie umowy Kraje Członkowskie (regiony) powinny zawiera ć umowy z Komisj ą Europejsk ą wyznaczaj ące cele, środki przeznaczone na realizowanie głównych celów, kryteria wyboru miejsc, które b ędą wspierane, ustalenia dotycz ące wielko ści administracji. 4. Umocnienie zarz ądzania głównymi priorytetami Kraje członkowskie powinny zobowi ąza ć si ę do przestrzegania reguł europejskich wytycznych. 5.Promowanie dodatkowego, innowacyjnego, elastycznego wydatkowania Pa ństwa członkowskie (regiony) powinny tworzy ć wartość dodan ą, która uzasadniała będzie sens polityki. 6. Promowanie eksperymentowania i mobilizacja aktorów lokalnych Niewielka cz ęść funduszy powinna by ć pozostawiona w r ękach Komisji Europejskiej w celu finansowania innowacyjnych działa ń lokalnych. 7. Promowanie procesu uczenia: krok w kierunku ewaluacji oddziaływa ń Promowanie bada ń, które pokazuj ą, co działa, dla kogo i jak. 8. Umocnienie roli Komisji jako centrum kompetencji Zwi ększenie zaanga żowania i rozszerzenie kompetencji Komisji. 9. Zwi ększenie wydajno ści zarz ądzania finansowego i kontroli Zwi ększenie wydajno ści zarz ądzania funduszami poprzez proces stałego upraszczania zasad. 10. Wzmacnianie systemu politycznej kontroli wysokiego szczebla

81 Powołanie Rady Polityki Spójno ści, która koordynowa ć b ędzie system nadzorowania przez Komisj ę, Parlament Europejski oraz Rad ę. Prowadzenie stałej debaty na temat przedmiotu, rezultatów i oddziaływań polityki spójno ści. Zało żenia raportu Barcy stanowi ą jedn ą z podstaw w dyskusji na temat reform polityki spójno ści. Zostały one wzi ęte pod uwag ę przy opracowaniu Pi ątego sprawozdania w sprawie spójno ści gospodarczej, społecznej i terytorialnej: przyszło ść polityki spójno ści . Sprawozdanie te, opublikowane w listopadzie 2010 r. zawiera szereg propozycji reform polityki spójno ści, które stanowi ą wynik debaty nad przyszło ści ą. Przede wszystkim jednak jasno precyzuje, że przyszła polityka spójno ści b ędzie ści śle powi ązana z realizacj ą strategii Europa 2020 oraz, że jeszcze wi ększy nacisk zostanie poło żony na wyniki 26 . Raport proponuje wdro żenie nowej strategii programowania polityki spójno ści, która obejmowałaby wspólne ramy strategiczne (WRS) dla wszystkich funduszy polityki spójno ści, umow ę o partnerstwie w dziedzinie rozwoju i inwestycji zawieran ą pomi ędzy krajami członkowskimi oraz Komisj ą Europejsk ą oraz podobnie jak w obecnym okresie programowania, programy operacyjne, podstawowe narz ędzie zarz ądzania, które jednak w przyszło ści skoncentrowane byłoby na niewielkiej liczbie priorytetów. Ponadto uzyskanie środków przez pa ństwa członkowskie uzale żnione byłoby od spełnienia okre ślonych warunków, na przykład wdro żenia wymaganych reform. Proponowany jest tak że system kar finansowych za nieprzestrzeganie warunków. W ramach wzmocnienia spójno ści terytorialnej sprawozdanie rekomenduje przygotowanie programu rozwoju miast oraz uwzgl ędnienie specyficznych cech geograficznych i demograficznych, które pot ęguj ą problemy rozwojowe. Komisja zaproponowała równie ż wspieranie tworzenia powi ąza ń mi ędzy obszarami miejskimi i wiejskimi w kontek ście dost ępu do niedrogich, ale wysokiej jako ści usług i infrastruktury. Dokument ten przedstawia równie ż bardziej szczegółowe propozycje dotycz ące zarz ądzania finansowego programami. Kolejnym krokiem w debacie nad przyszło ści ą polityki regionalnej b ędzie opublikowanie wst ępnych wersji rozporz ądze ń planowane w połowie 2011 roku.

7. Zarysy przyszłej Wspólnej Polityki Rolnej W pa ździerniku 2010 roku, w trakcie debaty nad przyszłym bud żetem UE, która ma kluczowe znaczenie szczególnie dla Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz polityki

26 Wnioski z pi ątego sprawozdania w sprawie spójno ści gospodarczej, społecznej i terytorialnej: przyszło ść polityki spójno ści , COM(2010) 642/3, Bruksela, 11.2010., s. 2 i n.

82 regionalnej Komisja Europejska opublikowała komunikat Przegl ąd Bud żetu Unii Europejskiej, który przedstawia stanowisko komisji odno śnie pierwszego filaru WPR. Dokument proponuje rewizj ę warto ści odniesienia dla dopłat bezpo średnich. Po pierwsze warto ści te nie były zmieniane od ponad dziesi ęciolecia, a po drugie stawki dopłat bezpo średnich s ą bardzo zró żnicowane w zale żno ści od kraju. Proponuje si ę, aby stawki dopłat zostały w miar ę mo żliwo ści ujednolicone, oczywi ście przy zachowaniu naturalnych ró żnic mi ędzy poszczególnymi krajami UE. Jednocze śnie odniesienie do historycznych danych referencyjnych powinno równie ż zosta ć poddane reformie, aby nie hamowa ć bod źców, które decyduj ą o wytwarzaniu rezultatów 27 . W listopadzie 2010 roku Komisja Europejska opublikowała komunikat nt. przyszło ści Wspólnej Polityki Rolnej (WPR). Komunikat WPR do 2020 r . opiera si ę na zało żeniach strategii Europa 2020 oraz na zaleceniach Dyrektoriatu Generalnego ds. Bud żetu, który przygotował wy żej wymieniony Przegl ąd Bud żetu Unii Europejskiej. Komunikat WPR do 2020 r. podsumowuje debat ę nt. Wspólnej Polityki Rolnej oraz proponuje trzy warianty dalszych reform wynikaj ących z debaty. Debata uwidoczniła, iż polityka rolna jest wa żną i siln ą polityk ą i powinna taka pozosta ć, bazuj ąc jak dotychczas, na dwóch filarach. Niemniej jednak potrzebne s ą ukierunkowane reformy obu filarów. Filar pierwszy powinien by ć bardziej ekologiczny, a środki na jego realizacj ę powinny by ć bardziej sprawiedliwie dzielone. Drugi filar powinien by ć skoncentrowany na konkurencyjno ści i innowacyjno ści, zmianach klimatycznych oraz środowisku naturalnym 28 . Zało żenia te s ą wpisuj ą si ę w priorytety strategii Europa 2020 i przyczyni ą si ę do realizacji projektów przewodnich „Niskoemisyjna energooszcz ędna Europa”, „Unia Innowacji” oraz „Europejski program walki z ubóstwem”. Komisja w komunikacie WPR 2020 wyszczególniła trzy główne cele zreformowanej WPR: 1) Opłacalna produkcja żywno ści 2) Zrównowa żone gospodarowanie zasobami naturalnymi oraz działania na rzecz klimatu 3) Zrównowa żony rozwój terytorialny.29 Komisja zaproponowała równie ż w jaki sposób mo żna te cele osi ągn ąć przybieraj ąc bardziej prorynkowe i ekologiczne podej ście polityki rolnej. Jak zostało to wspomniano

27 The EU Budget Review , COM(2010) 700, Bruksela, 19.10.2010., s. 11. 28 WPR do 2020 r.: sprosta ć wyzwaniom przyszło ści zwi ązanym z żywno ści ą, zasobami naturalnymi oraz aspektami terytorialnymi, COM(2010) 672/5, Bruksela, 11.2010., s. 3. 29 Ibidem , s. 8.

83 powy żej, w dokumencie przedstawiono tak że trzy warianty mo żliwych kierunków rozwoju WPR: Wariant 1 – drobne modyfikacje w systemie płatno ści bezpo średnich, usprawnienie i uproszczenie istniej ących instrumentów rynkowych oraz kontynuowanie wspieranie rozwoju obszarów wiejskich z akcentem na ekologiczne podej ście. Wariant 2 – wprowadzenie znacz ących zmian w systemie płatno ści bezpo średnich, usprawnienie i uproszczenie istniej ących instrumentów rynkowych oraz modyfikacja polityki wspierania obszarów wiejskich w oparciu o nowe wyzwania. Wariant 3 – wycofanie si ę z płatno ści bezpo średnich i wprowadzenie ograniczonego systemu płatno ści tylko na niektóre cele, zniesienie wszystkich środków rynkowych, z jedynym wyj ątkiem mo żliwo ści ingerencji w trakcie zakłóce ń rynku oraz wspieranie rozwoju obszarów wiejskich głównie w zakresie ochrony środowiska oraz zmian klimatycznych 30 . Te trzy warianty stanowi ą podstaw ę do dalszej debaty nad WPR w przyszło ści. Najbardziej prawdopodobnym wydaje si ę przyj ęcie wariantu drugiego lub pierwszego, cho ć oczywi ście wyniki debaty nad WPR jest uzale żniony od ustale ń nad przyszłym bud żetem UE, które w czasie obecnych kryzysowych redukcji bud żetów narodowych mog ą okaza ć si ę bardzo trudne. Niemniej jednak b ędzie to okazja do ponownego przyjrzenia si ę systemowi, szczególnie dopłat bezpo średnich w poszczególnych pa ństwach UE. Warto ści tych dopłat s ą, jak zostało to wy żej wspomniane, po pierwsze bardzo zró żnicowane w ró żnych krajach UE licz ąc warto ść wsparcia w euro na hektar użytków rolnych. Po drugie, w niektórych pa ństwach płatno ści te zdominowały prowadzon ą polityk ę roln ą i prawie nie wyst ępuje tam wsparcie w ramach drugiego filara. Po trzecie, system wyliczania opłat bezpo średnich oparty na danych historycznych, w wielu wypadkach nie ma odniesienia do rzeczywisto ści. Dlatego te ż rozs ądne wydaj ą si ę postulaty reform WPR, szczególnie w odniesieniu do filara drugiego. Warto te ż wspomnie ć, i ż postulaty wysuwane na arenie Światowej Organizacji Handlu przez wiele pa ństw mówi ą o całkowitym zaniechaniu subsydiowania rolnictwa i oparciu produkcji rolnej na sygnałach rynkowych z drobnymi wyj ątkami. Filar drugi równie ż b ędzie musiał zosta ć poddany pewnym reformom dotycz ącym zwi ększania innowacyjno ści w rolnictwie oraz wi ększym ukierunkowaniu go na ochron ę środowiska i zapobieganie zmianom klimatycznym.

30 Ibidem , s. 14 i n.

84 8. Podsumowanie Polityka regionalna, oraz Wspólna Polityki Rolna, to jedne z głównych polityk UE, na kontynencie europejskim prowadzone od ponad pi ęć dziesi ęciu lat. Wielko ść ich bud żetów to najwi ększe pozycje na li ście wydatków Unii Europejskiej. Obie te polityki maj ą wpływ na rozwój obszarów wiejskich. Polityka regionalna bezpo średnio wspiera rozwój tych obszarów, przyczyniaj ąc si ę do realizacji zało żeń filaru pierwszego WPR. Zwróci ć jednak nale ży uwag ę, i ż po roku 2013 wyostrzone zostan ą priorytety na których koncentruj ą si ę obie polityki, ich realizacja zostanie wpisana w ramy strategii Europa 2020 i b ędą musiały one wykazywa ć zgodno ść z priorytetami strategii, a szczególna uwaga zwracana b ędzie na osi ągni ęte rezultaty działa ń. Nieunikniona wydaje si ę równie ż reforma filaru pierwszego WPR, której trudno przewidzie ć ostateczny kształt w obecnym momencie. Dlatego, te ż obszary wiejskie b ędą musiały równie ż dostosowa ć si ę do nowych wyzwa ń: zwi ększenia stopnia innowacyjno ści i wydajno ści, wdra żania innowacyjnych rozwi ąza ń, przyj ęcia bardziej ekologicznych postaw w celu realizacji nowych wyzwa ń stoj ących przed Uni ą Europejsk ą.

Literatura: Agenda 2000, For a stronger and wider Union, Bulletin of the European Union , „Supplement” 5/97, European Commission, Bruksela – Luksemburg, 1997. Begg I.,, The Future of Cohesion Policy in Richer Regions, „Working Papers”, A series of short papers on regional research and indicators produced by the Directorate-General for Regional Policy, nr 3, European Institute, London School of Economics & Political Science, 2009. Comission Staff Working Document, REGIONS 2020, An assessment of future challenges for EU Regions, SEC(2008), Brussels, 2008. Communiqué of Ministers for Regional Policy, Mariánské Lázné, Czech Republic, 23 April 2009, EU2009.CZ, Czech Presidency of the Council of the EU, 2009. Czwarte sprawozdanie w sprawie spójno ści gospodarczej i społecznej, KOM(2007) 273, Bruksela, 30.5.2007. http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docoffic/official/reports/cohesion4/pdf/4cr_pl.p df dost ępna w dn. 17.04. 2010. EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowa żonego rozwoju sprzyjaj ącego wł ączeniu społecznemu, Komunikat Komisji, KOM(2010) 2020, Bruksela, 3.3.2010. Grewi ński M., Gł ąbicka K., Polityka spójno ści społeczno-gospodarczej Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2005. Hall R., Przemówienie na Konferencji o Polityce Regionalnej w Asuncion z dnia 12 lipca 2008, s. 3, http://ec.europa.eu/regional_policy/newsroom/pdf/speech_rh_assuncion2008.pdf, dost ępna w dn. 02.02.2010. Hübner D., Przemówienie Komisarz ds. Polityki Regionalnej podczas wizyty na Uniwersytecie w Leeds w dniu 17 listopada 2006r. ,SPEECH/06/701. http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=SPEECH/06/701, dost ępna w dn. 02.02.2010.

85 Jasi ński L. J., Spójno ść ekonomiczna regionów w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej. „Gospodarka Narodowa” 2002, nr 4. Michałowska-Gorywoda K.. et al., Unia Europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Ocena strategii lizbo ńskiej, Dokument Roboczy Słu żb Komisji, SEK(2010) 114, Bruksela, 2.2.2010. Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w pa ństwach członkowskich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Regionalne rozbie żno ści pod wzgl ędem PKB: od 24% do 303% średniej UE-27: Info Regio News.„Biuletyn Informacyjny” 2007, nr 156, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej. Rozporz ądzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiaj ące przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójno ści i uchylaj ące rozporz ądzenie (WE) nr 1260/1999, Dz. U. L210 z dnia 31.07.2006. Rozporz ądzenie Rady (WE) Nr 1260/1999 z dnia 21 czerwca 1999 r. ustanawiaj ące przepisy ogólne w sprawie funduszy strukturalnych, Dz. U. L 213 z dnia 13.08.1999. Samecki P., Orientation Paper on Future Cohesion Policy, grudzie ń 2009. The EU Budget Review, COM(2010) 700, Bruksela, 19.10.2010. Vademecum on Cohesion Policy and the Committee on Regional Development, European Parlament, Directorate General for Internal Policies, Committee on Regional Development, the Secretariat, Brussels, 15 June 2009. Vanhove N., Klaasen L. H., Regional Policy: A European Approach, 1987 Aldershot: Avebury Wersje Skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dz. U. C 115 z dnia 9.5.2008. Wnioski z pi ątego sprawozdania w sprawie spójno ści gospodarczej, społecznej i terytorialnej: przyszło ść polityki spójno ści, COM(2010) 642/3, Bruksela, 11.2010. WPR do 2020 r.: sprosta ć wyzwaniom przyszło ści zwi ązanym z żywno ści ą, zasobami naturalnymi oraz aspektami terytorialnymi, COM(2010) 672/5, Bruksela, 11.2010. Wywiad, Dirk Ahner, Director General, Euroepan Commission Directorate General for Regional Policy, „Panorama” nr 29, Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, wiosna 2009. Zbiór aktów prawnych WE w zakresie funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno ści na lata 2007-2013, Wprowadzenie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2006 r.

REGIONAL POLICY AND THE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS, POST 2013 PERSPECTIVES FOR REGIONAL AND COMMON AGRICULTURAL POLICY

Summary: The article describes the development of regional policy over the years and further possibilities for regional policy and Common Agricultural Policy in the next programming period 2014 – 2020. The aspect of the influence of the regional policy on rural areas was taken into account, especially in relation to post 2013 period when the EU Member States will have to achieve new objectives due to the implementation of EU 2020 strategic document. Keywords : regional policy, Common Agricultural Policy, rural areas, EU 2020, financial perspective 2014-2020.

86 Karol Kociszewski Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO W ŚWIETLE BADA Ń ANKIETOWYCH WŚRÓD ROLNIKÓW KONWENCJONALNYCH DOLNEGO ŚLĄSKA

Streszczenie: Celem artykułu jest okre ślenie czynników sprzyjaj ących i ograniczaj ących rozwój rolnictwa ekologicznego w świetle bada ń ankietowych, przeprowadzonych w śród gospodarstw rolnych na Dolnym Śląsku. Prezentowane wyniki zostały uzyskane w 2009 r. i w cz ęś ci zostały porównane z efektami poprzedniego etapu bada ń – z 2008 r. Wykazano, że w 2008 r. 16%, a w 2009 r. 19% rolników wyra żało ch ęć podj ęcia produkcji ekologicznej. Wpływaj ą na to głównie czynniki ekonomiczne, a szczególnie dotacje w ramach programów rolno-środowiskowych. Oprócz nich, jako czynniki sprzyjaj ące rozwojowi rolnictwa ekologicznego zidentyfikowano przewidywany przez rolników wzrost dochodów zwi ązanych z produkcj ą ekologiczn ą i ich optymistyczne oczekiwania zmian zapotrzebowania na produkty ekologiczne. Po stronie barier nale ży wymieni ć oczekiwany przez rolników wzrost kosztów (głównie pracy), słaby system dystrybucji i mo żliwo ści sprzeda ży, a tak że utrudnienia zawi ązane z procedurami biurokratycznymi. Poza tym, rolnicy uznaj ą obecny poziom cen i dotacji, jako zbyt niski. Mo żna stwierdzi ć, że istnieje znacz ący potencjał rozwoju rolniczej produkcji ekologicznej, jednak proces ten powinien by ć bardziej aktywnie wspierany w wymiarze instytucjonalnym i finansowym (podniesienie stawek dotacji).

1. Wst ęp Specyfika polskiego rolnictwa ekologicznego (zwi ązana z du żą liczb ą niewielkich powierzchniowo gospodarstw stosuj ących ekstensywne metody produkcji i ich rodzinnym charakterem), a tak że problemy nadwy żek zasobów pracy na obszarach wiejskich skłaniaj ą do zadania pytania na temat kierunków dalszej ewolucji tego działu gospodarki – szczególnie w warunkach członkostwa w UE. Zakładaj ąc potrzeb ę zrównowa żonego rozwoju rolnictwa mo żna uzna ć, że jednym z istotnych kierunków mo że by ć zwi ększenie mo żliwo ści produkcyjnych i wolumenu produkcji rolnictwa ekologicznego. Wydaje si ę, że stosowane w nim ekstensywne, pracochłonne metody produkcji, restrykcyjne ograniczenia ochrony środowiska i powi ązania z lokalnymi tradycjami obszarów wiejskich w du żej mierze przystaj ą do polskich uwarunkowa ń. Jednocze śnie mo żna uzna ć, że rolnictwo ekologiczne w swojej istocie jest szeroko rozumianym sposobem produkcji najbli ższym koncepcji zrównowa żonego rozwoju - ekstensywne gospodarstwa w stosunkowo łatwy sposób mogłyby si ę przestawi ć na

87 produkcj ę ekologiczn ą, co zapewniłoby zarówno korzy ści ekonomiczne, ekologiczne i społeczne. Mało prawdopodobny jest scenariusz, w którym rolnictwo ekologiczne będzie stanowi ć wi ększo ściowy udział w polskim rolnictwie, jednak ze wzgl ędu na zarysowane powy żej uwarunkowania warto znale źć odpowied ź na pytanie czy ten typ produkcji rolniczej mo że uzyska ć kilkunastoprocentowy udział w ogólnej liczbie polskich gospodarstw rolnych – tak jak ma to miejsce w niektórych krajach Unii Europejskiej. St ąd te ż, autor podj ął badania nad ocen ą uwarunkowa ń rozwoju produkcji żywno ści ekologicznej w Polsce. Celem niniejszego artykułu jest okre ślenie czynników sprzyjaj ących i ograniczaj ących ten proces w świetle bada ń ankietowych, przeprowadzonych w śród gospodarstw rolnych na Dolnym Śląsku.

2. Aspekty metodologiczne W opracowaniu zaprezentowano wyniki drugiego etapu bada ń, których głównym celem jest okre ślenie stanu i perspektyw rozwoju rynku rolniczych produktów ekologicznych w warunkach polskich. 1 Badania prowadzone przez autora s ą skoncentrowane na w ąsko rozumianej stronie poda ży, czyli na gospodarstwach rolnych. Dla osi ągni ęcia wymienionego celu głównego ich wyniki zostan ą skonfrontowane z równolegle prowadzonymi badaniami popytu na produkty rolnictwa ekologicznego, a tak że nad systemem ich dystrybucji. Czynniki poda ży uwzgl ędnione w przedstawionej cz ęś ci bada ń maj ą głównie charakter ekonomiczny: po żą dane zmiany poziomu cen, ocena poziomu kosztów i przychodów, wysoko ści dotacji, która zapewniłaby opłacalno ść produkcji, ocena mo żliwo ści sprzeda ży. Charakterystyka tych czynników jest istotna z kontek ście korzystnych dla rolnictwa ekologicznego zmian zachodz ących po akcesji do UE. W tym świetle, cele szczegółowe bada ń obejmuj ą równie ż miedzy innymi okre ślenie rekomendacji w dziedzinie polityki finansowego i instytucjonalnego wsparcia produkcji ekologicznej. Badania poda ży podzielono na trzy etapy. Dwa pierwsze etapy, zrealizowane w 2008 i 2009 roku maj ą charakter wst ępny, w zwi ązku z czym zakres terytorialny bada ń został w nich ograniczony do województwa dolno śląskiego. Trzeci etap – realizowany w 2010 r. obejmuje obszar całego kraju. Tre ść niniejszego opracowania bazuje na wynikach drugiego etapu z 2009 r. W przypadku niektórych wyników, zaprezentowano

1 Projekt bada ń jest szczegółowo przedstawiony w: K. Kociszewski, Zało żenia badania poda ży rynku rolniczych produktów ekologicznych, w: Rozwój rynków produktów ekologicznych. Pod red. A. Graczyka i K. Mazurek-Łopaci ńskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 61-86.

88 porównanie do danych uzyskanych w poprzednim etapie. Odnosi si ę to do bardziej istotnych zagadnie ń oraz odpowiedzi na wybrane pytania, które powtarzały si ę w obu badaniach 2. Wybór regionu poddanego badaniu we wst ępnych etapach uwzgl ędniał kryteria reprezentatywno ści, czyli uwarunkowania istotne zarówno dla rolnictwa ekologicznego, jak i charakterystyczne dla polskich obszarów wiejskich w skali makro: rozdrobniona struktura agrarna, zró żnicowane warunki geograficzne, niski stopie ń zanieczyszczenia środowiska, uwarunkowania społeczne np. du ży stopie ń niewykorzystania zasobów siły roboczej. Przy uwzględnieniu pewnych ró żnic – zdaniem autora – w tym regionie przewa żaj ą cechy charakterystyczne równie ż dla reszty kraju, a co za tym idzie do świadczenia i wyniki etapów wst ępnych były cennym materiałem do zmodyfikowania finalnego, trzeciego etapu. Badaniom poddano dwie grupy rolników – posiadaj ących certyfikat rolnictwa ekologicznego i rolników konwencjonalnych niestosujących metod rolnictwa ekologicznego. W pierwszej grupie skoncentrowano się na uwarunkowaniach obecnie oddziałuj ących na funkcjonowanie gospodarstw ekologicznych. 3 W przypadku drugiej grupy badano opinie rolników odno śnie ich skłonno ści do przestawienia si ę na produkcj ę ekologiczn ą, czynników warunkuj ących t ę decyzj ę oraz ich przewidywa ń dotycz ących opłacalno ści tej produkcji. Tym samym jest to próba okre ślenia potencjału jej rozwoju. Badania pozwoliły oceni ć, w jakim zakresie rolnicy s ą zainteresowani produkcj ą ekologiczn ą, okre śli ć mo żliwo ści dalszego rozwoju rolnictwa organicznego oraz sformułowa ć wnioski dotycz ące zmian wysoko ści potrzebnego wsparcia finansowego. Badania tej grupy były przeprowadzane metod ą wywiadu bezpo średniego (rolnicy wypełniali kwestionariusze ankiet przy udziale ankietera, b ądź był to wywiad telefoniczny).

3. Charakterystyka próby badawczej Badaniom poddano gospodarstwa konwencjonalne, czyli nieposiadaj ące certyfikatu rolnictwa ekologicznego. Wi ększo ść z nich (92% w 2009 r.) zatrudnia od 1 do 5 osób. W 2008 roku liczebno ść próby wyniosła 962, a w 2009 977 podmioty. Wybrane losowo gospodarstwa charakteryzowały si ę powierzchni ą od 1 do kilkuset

2 Bazuj ąc na do świadczeniach z bada ń w 2008 dokonano pewnych modyfikacji tre ści i formy kwestionariusza wykorzystanego w 2009 r. 3 Wyniki tej cz ęś ci bada ń opublikowano w: K. Kociszewski, Poda żowe uwarunkowania funkcjonowania rolnictwa ekologicznego na Dolnym Śląsku w świetle bada ń ankietowych w: Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie, seria Problemy Rolnictwa Światowego, Tom. 10 (XXV), Zeszyt 1, Warszawa 2010, s. 79-90.

89 hektarów i zajmowały si ę wszelkimi rodzajami produkcji rolniczej – zarówno chowem zwierz ąt (bydło, trzoda, drób, owce), jak i upraw ą ro ślin (zbo ża, buraki, sadownictwo, warzywa). W obu latach rozkład w podziale na powierzchni ę uprawną i profil produkcji był podobny. Dane na ten temat z 2009 r. zawarto w tabelach 1 i 2. Wprowadzono w nim podział respondentów na trzy grupy - w zale żno ści od odpowiedzi na pytanie odno śnie ch ęci przestawienia gospodarstwa na produkcje ekologiczn ą.

Tabela 1. Udział poszczególnych rodzajów produkcji, upraw, czy hodowli prowadzonych w badanych gospodarstwach w 2009 r. (w proc.) Warzywa, Liczba Rodzaj produkcji Trzoda Bydło Drób Zbo ża Inne owoce gospodarstw Próba całkowita 23,4%21,6% 26,0%74,7% 31,6% 12,9% 977 Zainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 19,3%24,7% 26,3%62,4% 40,9% 12,9% 186 Niezainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 25,2%21,2% 25,4%81,5% 26,0% 13,7% 547 Niemaj ący zdania 22,5%20,1% 27,0%68,8% 37,3% 11,1% 244 Źródło: opracowanie własne.

Warto zwróci ć uwag ę na to, że o ile we wszystkich grupach respondentów dominuje produkcja zbó ż, to jednak najmniejszy udział znajduje ona w śród rolników wyra żaj ących ch ęć podj ęcia produkcji ekologicznej. Mo że to świadczy ć o tym, że producenci zbó ż w mniejszym stopniu postrzegaj ą mo żliwo ści zbytu produkcji ekologicznej, co z kolei mo że by ć pochodn ą znikomej poda ży pieczywa ekologicznego na polskim rynku. Podobne wnioski mo żna wyci ągn ąć w relacji do producentów trzody, którzy stanowi ą mniejszy odsetek w śród zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą ni ż w pozostałych wyszczególnionych grupach producentów. Ogólnie produkty przemiału zbó ż w Polsce stanowi ą jedynie 13%, a produktów mi ęsnych 5% udziału w warto ści produkcji polskich przetwórni żywno ści ekologicznej. 4 Tej informacji nie nale ży jednak interpretowa ć jako bod źca w istotny sposób wpływaj ącego na decyzje rolników, poniewa ż system przetwórstwa jest na tyle słabo rozwini ęty, że nie stanowi jeszcze odpowiedniego źródła informacji dla rolników niezaanga żowanych bezpo średnio w produkcj ę ekologiczn ą. W grupie zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą mo żna zauwa żyć tak że przewa żaj ący w stosunku do innych rolników udział producentów owoców, co świadczy ć o tym, jaki profil produkcji b ędzie miał w przyszło ści dominuj ące znaczenie w produkcji ekologicznej. Wzrost ich produkcji jest istotny z

4 Rolnictwo ekologiczne w Polsce , Raport 2007-2008. IJHARS, Warszawa 2009.

90 punktu widzenia rozwoju rolnictwa ekologicznego, poniewa ż nale żą one do najbardziej poszukiwanych dóbr żywno ściowych w Polsce. 5

Tabela 2. Badane gospodarstwa w podziale na grupy obszarowe (w proc.) 100- Powy żej Powierzchnia UR 0-5 5-10 10-15 15-30 30-100 300 300 Próba całkowita 26,6% 21,6%14,6%15,7% 15,7% 4,3% 1,5% Zainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 26,3% 26,5%17,8%13,1% 14,2% 1,3% 0,8% Niezainter esowani podj ęciem produkcji 25,0% 19,0%13,0%16,5% 19,5% 5,0% 2,0% ekologicznej Niemaj ący zdania 31,3% 21,4%15,7%15,5% 9,8% 4,8% 1,5% źródło: opracowanie własne.

Kolejn ą cech ą przydatn ą do charakterystyki badanych gospodarstw jest ich struktura powierzchniowa. W śród gospodarstw, których wła ściciele wyrazili ch ęć przestawienia na metody rolnictwa ekologicznego, ponad 26% posiada areał u żytków rolnych do 5 ha. Jest to odsetek nieco ni ższy ni ż dla próby całkowitej (26,6%) i nieco wy ższy ni ż w grupie rolników niezainteresowanych przestawieniem na produkcj ę ekologiczn ą (25%). Warto porówna ć te wyniki do stanu faktycznego w skali całego kraju. Według danych Inspekcji Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych (IJHARS) z 2008 r. - powierzchni ą poni żej 5 ha charakteryzowało si ę najwi ęcej gospodarstw ekologicznych w Polsce – 36.5% ogółu. Mo żna wyci ągn ąć wniosek, że zarówno według wyników bada ń, jak i według danych dotycz ących stanu faktycznego w skali całego kraju, w rolnictwie ekologicznym dominuj ą niewielkie powierzchniowo gospodarstwa rodzinne. Wyst ępuje przy tym znacz ący wzrost omawianego wska źnika w stosunku do 2007 r., gdy wynosił on nieco ponad 25% ogółu. 6 Mo że to świadczy ć o tym, że udział niewielkich obszarowo gospodarstw w ich całkowitej liczbie b ędzie w dalszym ci ągu wzrasta ć, co byłoby tendencj ą sprzyjaj ącą wykorzystaniu potencjału rozwoju rolnictwa ekologicznego. Warto zauwa żyć, że w śród niezainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą jest wi ększy udział du żych gospodarstw (powy żej 15 ha), ni ż w pozostałych grupach respondentów. By ć mo że jest to zwi ązane z mniejsz ą skłonno ści ą do stosowania metod rolnictwa ekologicznego w gospodarstwach o charakterze intensywnym. Interesuj ący jest tak że wynik w śród rolników niemaj ących zdania na temat przestawienia si ę na produkcj ę ekologiczn ą. W ich przypadku odsetek małych gospodarstw (ponad 31%) jest wy ższy ni ż w pozostałych grupach. Mo że to wynika ć z

5 J. Tyburski, S. Żakowska-Biemans, Wprowadzenia do rolnictwa ekologicznego. Wydawnictwo SGGW Warszawa 2007, s. 257. 6 Rolnictwo ekologiczne … op. cit. str. 21.

91 tego, że znacz ąca cz ęść tych rolników nie produkuje w celu sprzeda ży na rynku, a co za tym idzie nie zastanawia si ę nad produkcj ą ekologiczn ą i jej uwarunkowaniami. Rozkład wyników dotycz ących powierzchni gospodarstw wydaje si ę zbie żny z odpowiedziami odno śnie przeznaczenia produkcji. W śród wszystkich respondentów 15,2% zajmuje si ę produkcj ą tylko na własne potrzeby, a kolejne 9,8% zaopatruje swoj ą produkcj ą rodzin ę, s ąsiadów czy znajomych. Oznacza to, że 75% gospodarstw wytwarza dobra w celu sprzeda ży na rynku. Podobny rozkład odpowiedzi zanotowano wśród zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą, co mo że oznacza ć, że ich cz ęść jest zbyt mała by produkcja na potrzeby rynku była rentowna. Otrzymanie certyfikatu i dotacji byłoby dla nich dodatkowym źródłem dochodów. W śród niezainteresowanych znajduje si ę wi ęcej du żych gospodarstw, a wi ęc równie ż wi ęcej podmiotów - 80% - produkuje na rynek.

4. Skłonno ść do podj ęcia produkcji ekologicznej w śród rolników konwencjonalnych Z punktu widzenia celu głównego bada ń, najwa żniejsze pytanie dotyczyło zainteresowania podj ęciem produkcji ekologicznej. Wyniki odpowiedzi na to pytanie zawarto w tabeli 3. Co prawda wi ększo ść ankietowanych nie jest zainteresowana podj ęciem produkcji ekologicznej, jednak w obu etapach bada ń od 16% do 19% rolników konwencjonalnych wyraziło ch ęć przestawienia si ę na ten typ produkcji. Na podstawie prezentowanych wyników bada ń mo żna stwierdzi ć, że spora cz ęść rolników jest zainteresowana podj ęciem produkcji ekologicznej i tym samym istnieje istotny potencjał jej dalszego rozwoju w Polsce. W tym kontek ście korzystny jest tak że 18- procentowy wzrost odsetka zainteresowanych w 2009 r., w stosunku do wyników bada ń z 2008 r. Jednocze śnie o 15% spadł udział rolników niezainteresowanych i o 25% wzrósł odsetek rolników niemaj ących zdania.

Tabela 3. Deklarowana skłonno ść do podj ęcia produkcji ekologicznej w gospodarstwie (w proc. odpowiedzi). Odpowied ź Tak, jestem zainteresowany Nie jestem zainteresowany Nie Rok podj ęciem produkcji ekologicznej podj ęciem produkcji mam ekologicznej zdania 2008 16% 64% 20% 2009 19% 56% 25% Źródło: opracowanie własne.

92 Warto zwróci ć uwag ę, że faktyczna liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce wzrosła w 2008 roku o 17% w stosunku do roku poprzedniego, 7 a wi ęc w podobnym tempie jak wykazany wynikami bada ń wzrost zainteresowania rolnictwem ekologicznym w śród rolników konwencjonalnych na Dolnym Śląsku. Mo że to oznacza ć, że notowany w oficjalnych statystykach rozwój rolnictwa ekologicznego idzie w parze z rozpowszechnieniem świadomo ści na jego temat w śród rolników i ich ch ęci ą przestawienia si ę na ten typ produkcji. By ć mo że, dzi ęki temu w przyszło ści będą nast ępowa ć zmiany o charakterze kumulatywnym – im wi ększy b ędzie udział gospodarstw ekologicznych w polskim rolnictwie tym wi ększe b ędzie zainteresowanie przestawianiem na metody ekologiczne. Gdy wyniki bada ń zestawi si ę ze stanem rolnictwa ekologicznego w Polsce i w innych krajach UE, mo żna potwierdzi ć wniosek o istnieniu du żego potencjału jego rozwoju. Na koniec 2008 r., gospodarstwa ekologiczne stanowiły w Polsce około 0.8% ogólnej liczby gospodarstw. W innych krajach członkowskich, a szczególnie w UE-15, gdzie ten typ rolnictwa jest od niemal dwudziestu lat silnie wspierany w ramach drugiego filaru Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), odsetek ten jest znacznie wy ższy. 8 Co prawda, średnia dla UE-15 wynosi obecnie 2,3%, ale w niektórych krajach osi ągn ęła udział kilkunastoprocentowy, b ądź niemal 10-cioprocentowy: Austria 15%, Szwecja 11%, Włochy 8%. Wysoki jest równie ż odsetek w niewielkich powierzchniowo, nowych pa ństwach członkowskich: w Estonii 9,6%, na Łotwie 9,1%, w Czechach 8%. 9 Jak wida ć, polskie rolnictwo ekologiczne znajduje si ę w pocz ątkowej fazie rozwoju, jednak bior ąc pod uwag ę prezentowane wyniki bada ń oraz obserwowany od czasu akcesji d o UE dynamiczny wzrost ilo ści gospodarstw i powierzchni uprawnej mo żna uzna ć, że istnieje w Polsce znaczący potencjał w tym zakresie. Zakładaj ąc, że uwarunkowania dla podj ęcia produkcji ekologicznej na Dolnym Śląsku nie odbiegaj ą znacz ąco w stosunku do reszty kraju, mo żna stwierdzi ć, że potencjalnie liczba gospodarstw ekologicznych mo że stanowi ć kilkana ście procent ogółu. Dla podj ęcia decyzji o przestawieniu produkcji na metody organiczne, istotny wpływ powinna mie ć ocena tego, czy na terenie gospodarstwa panuj ą dogodne ku temu warunki (tabela 4).

7 Obliczenia własne na podstawie danych IJHARS: Producenci ekologiczni w 2009 roku , IJHARS, 2010, Warszawa, s.1-3. 8 Szerzej: W. Łuczka-Bakuła, Rynek Żywno ści ekologicznej, PWE, Warszawa 2007. 9 FIBL, IFOAM, The world of organic agriculture 2010 , statistics and emerging trends. FIBL, IFOAM, 2010

93 Tabela 4. Ocena warunków do produkcji ekologicznej na terenie gospodarstwa w opiniach rolników w 2009 (w proc. odpowiedzi) Odpowied ź Warunki dogodne Brak dogodnych warunków Nie mam zdania Brak danych Próba całkowita 37,0% 27,7% 34,3% 1,0% Zainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 74,0% 11,5% 14,0% 0,5% Ni ezainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 33,5% 36,5% 29,0% 0,5% Niemaj ący zdania 19,3% 17,0% 63,2% 0,5% Źródło: opracowanie własne.

Wyniki bada ń z 2009 r. s ą bardzo zbli żone do tych z 2008 r. Nale ży zwróci ć uwag ę na to, że znacz ąca wi ększo ść wyrażaj ących ch ęć podj ęcia produkcji ekologicznej (74%) korzystnie - w tym kontek ście - ocenia warunki panuj ące na terenie swojego gospodarstwa. Zdecydowana wi ększo ść rolników, niemaj ących zdania na temat ch ęci przestawienia si ę na produkcj ę ekologiczn ą jednocze śnie, nie ma wyrobionej opinii na temat warunków do tego typu działalno ści. Mo że to świadczy ć o braku wiedzy o uwarunkowaniach jej podj ęcia. By ć mo że w przypadku podniesienia poziomu świadomo ści w tym zakresie cz ęść rolników z tej grupy równie ż byłaby zainteresowana przestawieniem gospodarstwa.

5. Czynniki determinuj ące podj ęcie produkcji ekologicznej W 2009 r. rolnicy uczestnicz ący w badaniu, w odniesieniu do czynników determinuj ących ich decyzje, wybierali okre ślone opcje odpowiedzi w zale żno ści od tego, czy byli b ądź nie byli zainteresowani produkcj ą ekologiczn ą. Uzyskane w ten sposób dane znajduj ą si ę w tabeli 5.

Tabela 5. Czynniki wpływaj ące na decyzje o podj ęciu produkcji ekologicznej (w proc. odpowiedzi) Grupa respondentów Czynniki wpływaj ące na decyzje Zainteresowani Rosn ące Ch ęć dbało ści Niezanieczyszczone Opłacalno ść Brak produkcj ą ekologiczn ą mo żliwo ści środowisko, środowisko na produkcji danych – czynnik oddziałuje sprzeda ży przyrod ę terenie gospodarstwa pozytywnie 31,2% 45,2% 45,2% 24,2% 0,5% Niezainteresowani Brak produkcj ą ekologiczn ą Niska Małe zainteresowania Zanieczyszczone Zbyt du że - – czynnik oddziałuje opłacalno ść mo żliwo ści stanem środowisko na nakłady negatywnie produkcji sprzeda ży środowiska terenie gospodarstwa pracy 44,4% 31,4% 2,4% 7,9% 55,2% Źródło: opracowanie własne.

W grupie rolników zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą, w śród czynników decyduj ących o ch ęci jej podj ęcia dominuj ą dwa powi ązane z sob ą aspekty

94 ekonomiczne: opłacalno ść produkcji (31,2% odpowiedzi) i przewidywane rosn ące mo żliwo ści sprzeda ży (45,2% odpowiedzi). Istotnym czynnikiem jest te ż dbało ść o środowisko (45,2% respondentów), a nieco mniejsze znaczenie dla tych rolników ma czyste środowisko na terenie gospodarstwa. Prawdopodobnie respondenci ch ętnie deklarowali postaw ę proekologiczn ą, ale nie traktowali jako ści środowiska, jako bod źca czy atutu do podj ęcia metod ekologicznych. W grupie niezainteresowanych rolnictwem ekologicznym dominuj ącymi czynnikami zniech ęcaj ącymi okazały si ę równie ż czynniki ekonomiczne: wysoka pracochłonno ść oraz niska opłacalno ść produkcji i małe mo żliwo ści sprzeda ży. Bior ąc pod uwag ę odpowiedzi zarówno osób zainteresowanych, jak i niezainteresowanych rolnictwem ekologicznym mo żna przyj ąć , że obie grupy kieruj ą si ę głównie aspektami gospodarczymi, jednak odmiennie je interpretuj ą. Podobne bod źce jednych zniech ęcaj ą, a innych zach ęcaj ą do produkcji ekologicznej, przy czym odmienny jest rozkład odpowiedzi. Opłacalno ść produkcji w wi ększym stopniu zniech ęca rolników ni ż zach ęca, a odwrotnie jest w przypadku mo żliwo ści sprzeda ży. Prawdopodobnie du ża cz ęść zainteresowanych przewiduje wzrost popytu na produkty ekologiczne, jednak bardziej sceptycznie podchodzi do opłacalno ści i wpływaj ących na ni ą wysoko ści dotacji 10 . Mo żna si ę równie ż pokusi ć o wyja śnienie tego zagadnienia na podstawie poprzednio prezentowanych wyników z tabeli 2. W śród podmiotów zainteresowanych rolnictwem ekologicznym, wi ększy udział stanowi ą mniejsze gospodarstwa i dla nich rolnictwo ekologiczne mo że wydawa ć si ę bardziej opłacalne, a przeciwnie dla gospodarstw wi ększych, gdzie przewa żaj ą metody intensywne i mog ą nast ąpi ć wi ększe trudno ści w przestawieniu si ę na metody ekologiczne. Istotnym zagadnieniem jest wpływ instrumentów wsparcia finansowego na ch ęć podj ęcia produkcji ekologicznej. W ramach WPR takim instrumentem s ą programy rolno środowiskowe, dzi ęki którym od przyst ąpienia do UE, nast ąpiło znacz ące zwi ększenie stawek i wielko ści dotacji dla rolników ekologicznych. Wyniki bada ń, dotycz ących ch ęci uczestnictwa w tych programach, w podziale na wyodr ębnione grupy respondentów zawarto w tabeli 6. Dotychczas, w Polsce programem rolno środowiskowym obj ęto 70 tys. gospodarstw, czyli około 4% w skali kraju. Uczestniczy w nim równie ż 6.5% rolników poddanych badaniu. Dalsze 26.5% próby całkowitej jest zainteresowanych przyst ąpieniem do programu, co nale ży

10 Dotacje do produkcji ekologicznej zostały uwzgl ędnione jako czynnik wpływaj ący na opłacalno ść produkcji.

95 zinterpretowa ć, jako korzystny wynik w kontek ście ekologizacji polskiego rolnictwa. Mo że świadczy ć o tym, że w Polsce udział gospodarstw realizuj ących programy rolno środowiskowe w ogólnej liczbie podmiotów b ędzie zbli żony, a nawet wy ższy ni ż w innych pa ństwach UE.

Tabela 6. Deklarowana skłonno ść rolników do uczestnictwa w programie rolno środowiskowym 2009 (w proc. odpowiedzi) Odsetek wśród Odsetek wśród Odsetek zainteresowanych niezainteresowanych Odsetek próby przestawieniem na przestawieniem na wśród całkowitej produkcj ę produkcj ę ekologiczn ą niemaj ącyc Odpowied ź ekologiczn ą h zdania Ju ż w nim uczestnicz ę 8,1% 6,4% 5,7% 6,5% Jestem zainteresowany uczestnictwem 43,5% 23,4% 20,5% 26,5% Nie jestem zainteresowany uczestnictwem 17,7% 45,7% 39,7% 38,9% Nie wiem, poniewa ż nie posiadam wystarczaj ącej wiedzy 30,6% 24,5% 34,0% 28,0% Źródło: opracowanie własne Wśród zainteresowanych przestawieniem na metody rolnictwa ekologicznego wi ększo ść jest jednocze śnie zainteresowana uczestnictwem w programie rolno środowiskowym i liczy na dotacje z tym zwi ązane. Oznacza to istotny wpływ wsparcia finansowego na decyzje rolników. W tej grupie 8% ju ż uczestniczy w jednym z pakietów programu i wyra ża ch ęć uczestnictwa w nast ępnym – zwi ązanym z rolnictwem ekologicznym. Zastanawiaj ące jest, że 17% zainteresowanych rolnictwem ekologicznym nie chce otrzymywa ć z tego tytułu dotacji w ramach programu. Mo że to oznacza ć, że zniech ęca ich perspektywa konieczno ści spełniania przez pi ęć lat zobowi ąza ń zwi ązanej z nim umowy. Wyniki te mo żna zestawi ć z analogicznymi odpowiedziami w grupie niezainteresowanych przestawieniem na produkcj ę ekologiczn ą oraz w grupie niemaj ących zdania na temat. Większo ść respondentów w tych grupach jednocze śnie nie zamierza uczestniczy ć w programach rolno środowiskowych. Stanowi ą oni w sumie 35% próby całkowitej, co oznacza to, że ponad jedna trzecia rolników na Dolnym Śląsku nie wyra ża ch ęci realizacji działa ń ekologizacji rolnictwa. Mo żna to uzna ć za zjawisko normalne, bior ąc pod uwag ę do świadczenia innych krajów i fakt, że w Europie dominuje rolnictwo intensywne. Jest jednak grupa – 24% niezainteresowanych rolnictwem ekologicznym – którzy chcieliby otrzymywa ć inne dopłaty rolno- środowiskowe. Mo że to oznacza ć, że nie widz ą zysków w produkcji ekologicznej oraz

96 jednocze śnie chc ą otrzymywa ć dotacje za usługi na rzecz środowiska w ramach innych pakietów programu.

6. Ocena ekonomicznych czynników produkcji ekologicznej Z punktu widzenia rozwoju rolnictwa ekologicznego szczególnie istotne s ą czynniki decyduj ące o opłacalno ści produkcji. Dlatego te ż ocenie rolników poddano: dochody z produkcji ekologicznej, jej koszty produkcji, mo żliwo ści sprzeda ży, poziom cen i dotacji. Wyniki odpowiedzi na pytania w tym zakresie przedstawiono w tabelach 7, 8 i 9. Wyniki z tabeli 7, uzyskane w 2009 r. świadcz ą o korzystnych przewidywaniach odno śnie dochodowo ści rolnictwa ekologicznego, według opinii wi ększo ści rolników konwencjonalnych zainteresowanych przestawieniem gospodarstwa na jego metody. Odsetek przewiduj ących wzrost dochodów jest w śród nich wy ższy ni ż w pozostałych grupach i wynosi prawie 60% ankietowanych. Potwierdza to wyniki bada ń dotycz ących czynników determinuj ących decyzje rolników (tabela 5).

Tabela 7. Przewidywania zmian dochodów po przestawieniu na produkcj ę ekologiczn ą (w proc. odpowiedzi). Wzrost Spadek Odpowied ź dochodów dochodów Brak zmiany Brak danych Próba całkowita 32,7% 36,1% 16,6% 14,5% Zainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 59,1% 17,7% 16,1% 6,7% Niezainteresowani podj ęciem produkcji ekologicznej 24,3% 43,7% 14,3% 17,7% Niemaj ący zdania 31,6% 33,2% 22,1% 13,1% Źródło: opracowanie własne. Wśród niezainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą, przewa żaj ąca wi ększo ść przewiduje potencjalny spadek dochodów. Znaczna cz ęść tych respondentów nie udzieliła odpowiedzi (brak danych) lub uznała, że dochody si ę nie zmieni ą, co mo że świadczy ć o braku wiedzy na temat rolnictwa ekologicznego. Kolejnym czynnikiem ekonomicznym istotnym dla opłacalno ści produkcji s ą jej koszty. Rolnikom zadano pytanie, jakiego rodzaju nakłady mogłyby wzrosn ąć w zwi ązku z przestawieniem na metody rolnictwa ekologicznego (tabela 8). Zdecydowana wi ększo ść rolników uczestnicz ących w badaniu wyra ża opinię, że po przestawieniu na produkcj ę ekologiczn ą nast ąpiłby wzrost nakładów pracy, a najwi ększy odsetek takich odpowiedzi zanotowano w śród zainteresowanych podj ęciem produkcji ekologicznej. Bardzo niewielki odsetek osób we wszystkich wyodr ębnionych grupach przewiduje

97 spadek nakładów pracy. Potwierdza to wysok ą pracochłonno ść rolnictwa ekologicznego, ale jednocze śnie mo że by ć przesłank ą do stwierdzenia, że rozwój rolnictwa ekologicznego przyczynia si ę do wykorzystania nadwy żek pracy na obszarach wiejskich i mo że ogranicza ć migracj ę ze wsi do miast.

Tabela 8 Oczekiwania rolników odno śnie zmian poszczególnych rodzajów kosztów po przestawieniu na produkcje ekologiczn ą według wyników bada ń z 2009 r. (w proc. odpowiedzi). Wydatków na środki Zakupu i eksploatacji Nakład pracy Wydatków na nawozy Odpowied ź Rok ochrony ro ślin maszyn rolniczych, paliwa P.C Z. NZ. N.M. P.C Z. NZ. N.M. P.C Z. NZ. N.M. P.C Z. NZ. N.M. 2008 69,5 74,5 68,5 68,5 25,5 28,0 28,0 14,5 22,5 22,5 24,0 16,5 47,0 57,0 46,0 41,5 Wzrost 2009 75,6 77,4 76,0 73,3 25,1 18,8 23,9 32,3 27,7 26,3 25,9 32,8 59,7 56,9 60,9 59,0 2008 2,0 0,0 2,0 2,5 37,0 39,5 37,0 34,5 42,5 53,0 42,5 34,0 7,0 6,5 7,0 9,0 Spadek 2009 2,3 2,1 2,4 2,4 47,3 59,7 46,6 39,3 45,5 55,9 45,2 38,5 9,3 14,5 7,3 9,8 Brak 2008 2,5 1,0 2,5 2,5 8,0 2,0 6,0 19,0 6,0 1,0 4,0 16,0 9,0 2,0 10,0 11,0 zmiany 2009 9,7 15,0 7,3 11,1 11,3 12,9 11,0 11,1 10,7 10,7 10,2 11,9 16,5 21,5 14,4 17,2 Brak 2008 26,5 24,0 27,0 26,0 29,5 29,0 29,0 32,0 29,0 22,0 30,0 33,0 36,5 33,5 36,5 38,5 danych 2009 12,2 5,4 14,3 13,1 16,3 8,6 18,5 17,1 16,0 7,0 18,6 16,8 14,5 7,0 17,4 13,9 P.C. – próba całkowita Z – zainteresowani przestawieniem gospodarstwa na metody ekologiczne NZ. – niezainteresowani przestawieniem gospodarstwa na metody ekologiczne N.M. – niemaj ący zdania na temat przestawienia gospodarstwa na produkcj ę ekologiczn ą źródło: opracowanie własne

W rolnictwie ekologicznym nie stosuje si ę nawozów sztucznych, a jedynie naturalne, st ąd wydatki na nawozy s ą ni ższe ni ż w rolnictwie konwencjonalnym. Wi ększo ść odpowiedzi w ka żdej grupie dotyczy przewidywa ń spadku kosztów zakupu nawozów, jednak około jedna czwarta rolników przewiduje wzrost tych wydatków, co mo że wynika ć z tego, że ograniczenie do nawozów naturalnych mo że generowa ć wy ższe koszty ich zakupu lub zakupu wapna. Podobnie przedstawia si ę rozkład odpowiedzi w kontek ście wydatków na środki ochrony ro ślin. U życie tych środków jest dozwolone, ale ograniczenie do trudno dost ępnych i kosztownych preparatów. Wi ększo ść respondentów spodziewa si ę spadku nakładów na ich zakup, czyli prawdopodobnie zakłada zmniejszenie lub wykluczenia ich u życia. W śród mniejszo ści oczekuj ącej wzrostu tych nakładów zapewne znajduj ą si ę tacy, którzy nie maj ą odpowiedniej wiedzy oraz tacy, którzy maj ą świadomo ść , że stosowanie środków ochrony ro ślin mogłoby ich dro żej kosztowa ć. W rozkładzie odpowiedzi odno śnie przewidywa ń wzrostu kosztów zakupu i eksploatacji maszyn rolniczych, paliwa, zdecydowana wi ększo ść respondentów oczekuje wzrostu nakładów, co mo że oznacza ć świadomo ść potrzeby zwi ększenia ich u życia, by zrekompensowa ć ograniczenia zastosowania środków ochrony ro ślin. Dotyczy to na przykład odchwaszczania bez

98 użycia herbicydów, co wraz ze wzrostem nakładów pracy spowoduje te ż zwi ększenie zakresu eksploatacji sprz ętu rolniczego. Oprócz uwarunkowa ń bezpo średnio zwi ązanych z produkcj ą, na rynek żywno ści ekologicznej oddziałuj ą tak że czynniki zewn ętrzne. Dotyczy to poziomu dotacji do produkcji ekologicznej, systemu dystrybucji (mo żliwo ści sprzeda ży) i poziomu cen, do którego rolnik musi si ę dostosowa ć i który musi by ć akceptowany przez konsumenta. Wyniki bada ń ocen tych czynników w śród rolników konwencjonalnych z lat 2008 i 2009 zawarto w tabeli 9.

Tabela 9. Ocena wybranych czynników ekonomicznych istotnych dla produkcji ekologicznej w opinii rolników w latach 2008-2009 (w proc. odpowiedzi) Zbyt wysoki*, korzystne Na Grupy Zbyt niski, mo żliwo ści w Brak Pytanie Rok odpowiednim respondentów nieodpowiedni porównaniu z odpowiedzi poziomie żywno ści ą konwencjonaln ą Ocena poziomu 2008 40,5 12,5 14,0 33,0 ceny produktów ekologicznych 2009 63,2 16,3 13,3 7,2 Ocena poziomu 2008 67,5 2,5 10,0 20,0 Próba całkowita dotacji 2009 74,0 5,3 8,7 12,0 Ocena 2008 63,0 15,0 15,0 7,0 mo żliwo ści sprzeda ży 2009 63,7 14,5 17,6 4,2 Ocena poziomu 2008 46,0 12,0 20,0 22,0 ceny produktów ekologicznych 2009 64,5 16,7 16,6 3,2 Zainteresowani Ocena poziomu 2008 74,0 1,0 12,0 13,0 rolnictwem dotacji ekologicznym 2009 79,6 6,4 9,7 4,3 Ocena 2008 52,0 22,0 16,0 10,0 mo żliwo ści sprzeda ży 2009 39,8 26,9 33,3 0,0 Ocena poziomu 2008 42,0 11,0 12,0 35,0 ceny produktów ekologicznych 2009 63,2 17,5 11,9 7,3 Niezainteresowani Ocena poziomu 2008 66,0 2,5 9,5 22,0 rolnictwem dotacji ekologicznym 2009 74,0 4,6 7,9 13,5 Ocena 2008 69,5 11,5 14,0 5,0 mo żliwo ści sprzeda ży 2009 69,8 12,2 11,3 6,6 Ocena poziomu 2008 30,5 14,5 18,0 37,0 ceny produktów ekologicznych 2009 62,3 13,11 14,7 9,8 Ocena poziomu 2008 67,0 4,0 10,0 19,0 Niemaj ący zdania dotacji 2009 58,2 13,5 15,2 13,1 Ocena 2008 53,0 19,0 16,5 11,5 mo żliwo ści sprzeda ży 2009 68,0 10,2 19,7 2,0 *Opcja odpowiedzi „poziom zbyt wysoki” dotyczy poziomu ceny i oznacza, że w przypadku ni ższej ceny byłby wi ększe zapotrzebowanie na produkty ekologiczne Źródło: opracowanie własne.

99 W przypadku oceny poziomu cen, najwi ększy udział we wszystkich grupach maj ą odpowiedzi wskazuj ące, że ten poziom jest zbyt niski, co mo żna uzna ć za jedn ą z barier wzrostu produkcji. Co wi ęcej, w 2009 ocena si ę pogorszyła - wska źniki te znacz ąco wzrosły w porównaniu do wyników bada ń z 2008. Oszacowanie wy ższego poziomu ceny rynkowej, który byłby akceptowany zarówno przez rolników, jak i konsumentów, wymaga bada ń strony popytowej. Dla rozwoju produkcji wskazany byłby wy ższy poziom cen, jednak niewątpliwie mo że to niekorzystnie wpłyn ąć na wzrost popytu, st ąd mo żna uzna ć, że aby zniwelowa ć b ądź zredukowa ć t ę barier ę rozwoju rynku nale ży stosowa ć dotacje do produkcji ekologicznej, a by ć mo że zwi ększy ć ich stawki. Świadcz ą o tym równie ż odpowiedzi dotycz ące oceny wysoko ści dotacji do produkcji ekologicznej. Zdecydowana wi ększo ść respondentów we wszystkich grupach wysoko ść stawek dopłat ocenia jako za nisk ą. Najwi ększy odsetek takich odpowiedzi zanotowano wśród zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą, czyli pomimo zbyt niskich w ich opinii dopłat wyra żaj ą oni ch ęć przestawienia si ę na metody ekologiczne. Mo żna wyci ągn ąć wniosek, że nawet dotacje przy obecnie stosowanych stawkach są wystarczaj ącym bod źcem podj ęcia produkcji ekologicznej lub, że inne omówione powy żej czynniki równie ż maj ą tutaj istotne znaczenie. Według przedstawionych uprzednio wyników bada ń s ą to: przewidywania wzrostu opłacalno ści produkcji, sprzeda ży i ch ęć dbało ści o środowisko. Mo żna równie ż stwierdzi ć, że skoro rolnicy wyra żaj ą ch ęć przestawienia na metody ekologiczne i chc ą otrzymywa ć z tego tytułu dotacje to zale ży im, aby ich stawki były jak najwy ższe. Dlatego te ż obecny poziom oceniaj ą jako zbyt niski. W przypadku niezainteresowanych rolnictwem ekologicznym, wysoki odsetek ocen negatywnych w stosunku do poziomu dotacji, mo żna zinterpretowa ć jako przesłank ę stwierdzenia, że poziom ten jest niewystarczaj ący by skutecznie pełni ć funkcj ę bod źcow ą dla szerokiej grupy rolników. Zwa żywszy, że wi ększo ść rolników przewiduje wzrost kosztów produkcji, a poziom ceny i dotacji ocenia jako zbyt niski, mo żna uzna ć, że z punktu widzenia dalszego rozwoju produkcji ekologicznej wskazane byłoby podniesienie stawek dotacji do produkcji dla rolnictwa ekologicznego w ramach programów rolno środowiskowych. By ć mo że w długim okresie, wraz ze wzrostem zamo żno ści społecze ństwa nast ąpi zwi ększenie popytu na żywno ść ekologiczn ą i poci ągnie za sob ą wzrost jej cen. Mogłoby to stymulowa ć rozwój produkcji poprzez mechanizmy rynkowe. W krótkim i średnim okresie nie nast ąpi to bez wsparcia publicznego.

100 System dystrybucji został w badaniu oceniony na podstawie pytania, czy łatwo jest sprzeda ć na rynku żywno ść ekologiczn ą w porównaniu z tzw. żywno ści ą konwencjonaln ą. Jak pokazuj ą dane z tabeli 9, najwi ększy odsetek, zarówno w próbie całkowitej, jak i odr ębnie w ka żdej wyodr ębnionej grupie rolników ocenia system dystrybucji jako niezadowalaj ący. Najwi ększy udział takiej odpowiedzi zanotowano w grupie niewyra żaj ących ch ęci podj ęcia produkcji ekologicznej, a najmniejszy w grupie zainteresowanych t ą produkcj ą, czyli ci ostatni znacznie lepiej oceniaj ą te mo żliwo ści ni ż rolnicy niezainteresowani produkcj ą ekologiczn ą. Wynik ten potwierdza, że mo żliwo ści sprzeda ży s ą istotnym czynnikiem rozwoju rolnictwa ekologicznego (por. tabela 5). W tym kontek ście, słabo rozwini ęty system dystrybucji nale ży uzna ć za kolejn ą barier ę rozwoju rynku rolniczych produktów ekologicznych w Polsce 11 . Niekorzystna rola systemu dystrybucji została uwzględniona równie ż w ko ńcowej cz ęś ci bada ń, która dotyczyła okre ślenia szans i barier rozwoju produkcji ekologicznej w opiniach rolników (tabele 10 i 11). Według prezentowanych wyników, jedynie niewielka cz ęść respondentów wskazuje mo żliwo ści poprawy tego systemu w kontek ście szans. Jednocze śnie prawie jedna trzecia wskazuje go po stronie barier – szczególnie rolnicy zainteresowani produkcj ą ekologiczn ą (tabela 11). Nierozwini ęty system dystrybucji nie jest w stanie skutecznie promowa ć żywno ści ekologicznej, mo żna wi ęc uzna ć, że po żą dane jest uruchomienie pewnych działa ń ze strony pa ństwa. Odpowiednie organy – od Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiWR), poprzez Agencj ę Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) – powinny wykorzysta ć dost ępne instrumenty WPR i zastosowa ć działania zgodne z unijn ą strategi ą rozwoju rynku żywno ści organicznej (Europejski Plan działa ń dla Żywno ści i Rolnictwa Ekologicznego). Strategia ta, koncentruje si ę mi ędzy innymi na poprawie efektywno ści publicznego wsparcia dla produkcji ekologicznej, rozwoju rynku poprzez kampanie informacyjne skierowane do konsumentów oraz popraw ę i wzmocnienie unijnych standardów. 12 Zagadnienia te zostały uwzgl ędnione równie ż w przeprowadzonym przez Komisj ę Europejsk ą ostatnim przegl ądem WPR, okre ślanym mianem „Health Check” 13 . Oprócz nasilenia szkole ń dla rolników oraz kampanii

11 Na temat rozwoju system dystrybucji żywno ści ekologicznej patrz szerzej: K. Kociszewski, M Śliczna, Uwarunkowania rozwoju systemu dystrybucji żywno ści ekologicznej w Polsce na tle sytuacji w Unii Europejskiej , w: Roczniki naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom XII, Zeszyt 4, Warszawa-Pozna ń-Szczecin 2010, s. 183-190. 12 European Action Plan for Organic Food and Farming. Communication from the Commision to the Council and European Parliament. Brussels 10.06.2004 (COM2004) 415 final. 13 Health check of the CAP – Guide http://ec.europa.eu/agriculture/analysis/perspec/index_en.htm4.

101 informacyjnych, organizowanych przez wymienione wy żej instytucje, działania wspieraj ące system dystrybucji mog ą zosta ć zainicjowane w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, w działaniu „Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej, które wchodzi w skład Osi 3 – Jakość życia na obszarach wiejskich i ró żnicowanie gospodarki wiejskiej. W tym przypadku mo żliwe jest wsparcie finansowe mi ędzy innymi dla rozwoju działalno ści w zakresie sprzeda ży detalicznej i hurtowej. Podobne wsparcie mo żna te ż wdra żać w ramach innego działania tej osi – Tworzenie i rozwój mikroprzedsi ębiorstw. 14 Wykorzystanie dost ępnych środków na rozwój firm zwi ązanych obrotem żywno ści ekologicznej wymaga podj ęcia inicjatywy ze strony podmiotów zainteresowanych tego typu działalno ści ą, jednak instytucje pa ństwa powinny ku temu zach ęca ć na przykład poprzez kampanie promocyjne, czy szkolenia.

Tabela 10. Szanse rozwoju produkcji ekologicznej według opinii rolników w 2009 (w proc. odpowiedzi) Zainteresowani Niezainteresowani Niemaj ący Próba produkcj ą produkcj ą zdania Czynnik upatrywany po stronie szans całkowita ekologiczn ą ekologiczn ą Rosn ący popyt 25,0 38,7 22,7 19,7 Lepszy system dystrybucji 13,7 18,3 13,2 11,5 Rosn ąca świadomo ść ekologiczna 43,4 47,3 42,2 43,0 Dotacje unijne 34,7 48,4 29,2 36,5 Przyjazna polityka polskiego pa ństwa 9,4 10,2 9,3 9,0 Żaden z tych czynników 13,8 4,8 15,9 15,0 Źródło: opracowanie własne.

Jak wynika z danych w tabeli 10, najwi ęcej rolników we wszystkich wyodr ębnionych grupach, upatruje szans ę rozwoju rolnictwa ekologicznego w dotacjach unijnych. Potwierdza to, że s ą one decyduj ącym bod źcem podj ęcia decyzji o przestawieniu na produkcj ę ekologiczn ą. Oprócz wsparcia finansowego rolnicy przewiduj ą korzystny wpływ rosn ącej świadomo ści ekologicznej społecze ństwa i tzw. „mody na ekologi ę” i „zdrow ą żywno ść ”, co powinno si ę przeło żyć na wzrost popytu, a wi ęc trzeci, co do kolejno ści wyboru czynnik rozwoju. Prawie 40% rolników zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą, upatruje szansy jej rozwoju we wzro ście popytu. Przewidywania te s ą jednak mniej optymistyczne ni ż w świetle bada ń z 2008, według których wzrostu popytu na żywno ść ekologiczn ą spodziewało si ę ponad 60 %

14 Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007, s. 283.

102 omawianej grupy rolników. Ogólnie mo żna zauwa żyć przewag ę pozytywnych ocen tych uwarunkowa ń w śród rolników zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą w stosunku do pozostałych grup respondentów.

Tabela 11. Bariery rozwoju produkcji ekologicznej według opinii rolników w 2009 (w proc. odpowiedzi) Zainteresowani Niezainteresowani Niemaj ący Czynnik upatrywany po stronie Próba produkcj ą produkcj ą zdania barier całkowita ekologiczn ą ekologiczn ą Słaby system dystrybucji i promocji 29,9 32,8 29,4 28,7 Zbyt mały popyt 28,0 24,2 28,9 29,1 Zbyt du żo biurokracji 37,1 37,6 35,1 41,4 Zbyt trudne procedury 33,5 38,2 31,3 34,8 Zbyt wysokie koszty produkcji 43,1 26,9 47,3 45,9 Źródło: opracowanie własne.

Niewielka cz ęść rolników upatruje szans w polityce realizowanej przez polskie instytucje, co mo że wskazywa ć na potrzeb ę ich aktywizacji w tym zakresie oraz ograniczenia barier demokratycznych. Wskazuj ą na to miedzy innymi dane z tabeli 11. Oprócz systemu dystrybucji, w śród barier rozwoju rolnicy podkre ślaj ą znaczenie wymogów biurokratycznych i procedur koniecznych do spełnienia by uzyska ć certyfikat rolnictwa ekologicznego. O ile trudno kwestionowa ć zasadno ść wymogów zwi ązanych z kryteriami rolnictwa ekologicznego, to w kwestii biurokracji mo żna byłoby wprowadzi ć korzystne zmiany w polskim systemie instytucjonalnym. Potrzebna byłaby równie ż poprawa w zakresie szkole ń na temat omawianego typu produkcji i mo żliwo ści uzyskiwania z tego tytułu wsparcia finansowego. Inn ą istotn ą barier ę stanowi ą opisane wcze śniej koszty produkcji, przy czym warto zwróci ć uwag ę na to, że znacznie mniejsze znaczenie od pozostałych grup przypisuj ą im rolnicy zainteresowani rolnictwem ekologicznym. By ć mo że dla nich koszty nie maj ą a ż tak istotnego wpływu, bądź te ż w ich mniemaniu s ą cz ęś ciowo rekompensowane dotacjami i wspomnianymi przewidywaniami, co do wzrostu popytu.

7. Zako ńczenie Według zaprezentowanych w opracowaniu wyników bada ń, na Dolnym Śląsku wyst ępuje znacz ący potencjał rozwoju produkcji ekologicznej, szczególnie w obr ębie niewielkich obszarowo gospodarstw rodzinnych. Ch ęć podj ęcia produkcji ekologicznej deklarowała znacz ąca cz ęść ogólnej liczby badanych gospodarstw - 16% w 2008 r. i 19% w 2009 r. S ą to głównie gospodarstwa niewielkie – do 5 hektarów powierzchni

103 użytków rolnych, co jest zbie żne z obecnym stanem i tendencjami obserwowanymi w procesie rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce i mo żna to uzna ć za czynnik korzystny dla tego procesu. Odpowiedzi udzielone przez rolników świadcz ą o ich du żym zainteresowaniu programami rolno środowiskowymi i o tym, że s ą one instrumentem WPR o kluczowym znaczeniu dla ekologizacji rolnictwa. Wykazano, że bodziec ekonomiczny w postaci dotacji do produkcji jest bardzo istotnym, cz ęsto decyduj ącym czynnikiem stymuluj ącym rozwój rolnictwa ekologicznego oraz zach ęcaj ącym rolników do działa ń na rzecz środowiska przyrodniczego. W opinii wi ększo ści rolników wysoko ść dotacji do produkcji powinna by ć jednak wy ższa. Według wyników bada ń, na ch ęć przestawienia na rolnictwo ekologiczne wpływaj ą równie ż inne czynniki ekonomiczne, takie jak opłacalno ść produkcji, czy mo żliwo ści sprzeda ży. Rolnicy we wszystkich wyodr ębnionych grupach przewiduj ą wzrost kosztów po ewentualnym przestawieniu na produkcj ę ekologiczn ą. Dotyczy to przede wszystkim wi ększych nakładów pracy i wydatków na maszyny rolnicze. Znamiennie jest to, że wyra żaj ący ch ęć podj ęcia produkcji ekologicznej oczekuj ą wzrostu dochodów, a niewyra żaj ący tej ch ęci spodziewaj ą si ę ich spadku. Jednocze śnie, rolnicy uznaj ą, że poziom cen produktów ekologicznych jest zbyt niski, co w powi ązaniu z podobn ą ocen ą wysoko ści dotacji mo że stanowi ć istotny argument za podniesieniem ich stawek. W ocenie szans i zagro żeń, optymistyczne s ą wyniki dotycz ące oczekiwa ń zmian zapotrzebowania na produkty ekologiczne. Wi ększo ść rolników, zainteresowanych produkcj ą ekologiczn ą, przewiduje wzrost popytu na te dobra. Ponadto, rolnicy w wi ększo ści niekorzystnie oceniaj ą obecne mo żliwo ści sprzeda ży i system dystrybucji produktów ekologicznych. Obok uci ąż liwych procedur administracyjnych mo żna to uzna ć za najwa żniejsze bariery rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce, w zwi ązku z czym potrzebne wydaje si ę zainicjowanie b ądź nasilenie działa ń instytucji pa ństwa w zakresie niwelowania tych barier. Z jednej strony powinny to by ć szkolenia dla rolników oraz kampanie informacyjne i promocyjne, a z drugiej inicjowanie wi ększego zakresu wykorzystania dost ępnego wsparcia UE dla przedsi ębiorstw w systemie dystrybucji. Podsumowuj ąc, mo żna stwierdzi ć, że istnieje w Polsce istotny potencjał dalszego rozwoju rolnictwa ekologicznego i jest on mo żliwy do wykorzystania w warunkach członkostwa w UE. W celu stymulowania tego procesu nale żałoby zintensyfikowa ć i usprawni ć polityk ę w zakresie wsparcia instytucjonalnego i finansowego.

104 Literatura: Kociszewski K., Zało żenia badania poda ży rynku rolniczych produktów ekologicznych , w: Rozwój rynków produktów ekologicznych, pod. red. A. Graczyka i K. Mazurek- Łopaci ńskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009. Kociszewski K., Poda żowe uwarunkowania funkcjonowania rolnictwa ekologicznego na Dolnym Śląsku w świetle bada ń ankietowych w: Zeszyty Naukowe SGGW, seria Problemy Rolnictwa Światowego, , Tom. 10 (XXV), Zeszyt 1 Warszawa 2010. Kociszewski K., Śliczna M., Uwarunkowania rozwoju systemu dystrybucji żywno ści ekologicznej w Polsce na tle sytuacji w Unii Europejskiej , Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Tom XII, Zeszyt 4, Warszawa- Pozna ń-Szczecin 2010. European Action Plan for Organic Food and Farming. Communication from the Commision to the Council and European Parliament. Brussels 10.06.2004 (COM2004) 415 final. FIBL, IFOAM, The world of organic agriculture 2010, statistics and emerging trends. FIBL, IFOAM, 2010 Health check of the CAP – Guide http://ec.europa.eu/agriculture/analysis/perspec/index_en.htm4. Łuczka-Bakuła W., Rynek Żywno ści ekologicznej , PWE, Warszawa 2007. Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007. Porównanie liczby zgłosze ń działalno ści w rolnictwie ekologicznym zgłoszonych w pierwszym półroczu 2005, 2006 i 2007 roku. IJHARS. Warszawa 2007; www.ijhar-s.gov.pl. Producenci ekologiczni w 2009 roku , IJHARS, 2010, Warszawa 2010. Rolnictwo ekologiczne w Polsce , Raport 2007-2008 Inspekcja Jako ści Handlowej Artykułów Rolno-Spo żywczych. Warszawa 2008. Tyburski J., Żakowska-Biemans S., Wprowadzenia do rolnictwa ekologicznego , Wydawnictwo SGGW Warszawa 2007.

THE CONDITIONS OF ORGANIC FARMING DEVELOPMENT IN THE LIGHT OF QUESTIONNAIRE SURVEY AMONG LOWER SILESIAN CONVENTIONAL FARMERS Summary: The Paper’ purpose is the identification of factors which could stimulate or reduce possibilities of organic farming development in the light of questionnaire survey carried out in Lower Silesia. The presented results were gathered in 2009 and were partly compared with the data from the previous stage of the research – in 2008. It was revealed that in 2008 - 16% and in 2009 – 19% of farmers had willingness to start organic production. It was mainly influenced by economic factors – especially payments within agri-environmental programs. Despite of them, among the factors which are favourable for organic agriculture development are: the increase of income from organic production (predicted by farmers) and optimistic expectations of demand for organic products. The most important barriers are: foreseen increase of production cost (mainly in relation to labour), weak distribution system combined with low sale possibilities as well as the difficulties connected with bureaucratic procedures. Besides, the majority of farmers perceive present price and subsidies level as too low. According to the research score there is a meaningful potential for further organic farming development but the process should be more actively supported in institutional and financial dimension (increase of subsidies level).

105 El żbieta Lorek, Agnieszka Lorek Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

EFEKTYWNO ŚĆ WYKORZYSTANIA ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ W WOJ. ŚLĄSKIM JAKO WARUNEK ZRÓWNOWA ŻONEGO ROZWOJU ROLNICTWA

Streszczenie : Zrównowa żone rolnictwo zakłada ochron ę gleb i atmosfery przed zanieczyszczeniami, produkcj ę surowców o po żą danych przez konsumentów i przemysł parametrach jako ściowych oraz wytwarzanie bezpiecznej żywno ści. Zrównowa żone systemy rolnicze zakładaj ą symbioz ę celów produkcyjnych i ekologicznych, co oznacza wielofunkcyjno ść rolnictwa i rozwój ró żnych obszarów działalno ści rolniczej i nierolniczej na wsi. W planach rozwojowych dotycz ących rolnictwa woj. śląskiego nale żałoby przede wszystkim zwróci ć uwag ę na to, że rolnictwo powinno realizowa ć odpowiednie grupy celów: ekonomiczne, społeczne i ekologiczne przy efektywnym wykorzystaniu warunków i zasobów regionu oraz osi ągania maksymalnej wydajno ści czynników produkcji zaanga żowanych w procesie gospodarczym. W artykule podj ęto prób ę oceny efektywno ści wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w woj. śląskim, przy uwzgl ędnieniu nie tylko warunków przyrodniczych ale równie ż ekologicznych, obejmuj ących wyst ępuj ące na tym obszarze zanieczyszczenia. W opracowaniu zaprezentowano metodologi ę obliczania syntetycznych wska źników rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej woj. śląskiego, jako podstawowego instrumentu do wdra żania zrównowa żonego rozwoju rolnictwa w regionach uprzemysłowionych. Zaproponowana metoda oceny efektywno ści gospodarowania rolnicz ą przestrzeni ą produkcyjn ą pozwoliła na wytypowanie gmin, które nale żałoby podda ć ró żnym kierunkom restrukturyzacyjnym. Słowa kluczowe: efektywno ść wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej, zrównowa żony rozwój rolnictwa, obszary wiejskie woj. Śląskiego.

1. Wst ęp Rozwój sektora rolnego ma bezpo średni wpływ na stan środowiska naturalnego. Zrównowa żone rolnictwo to przede wszystkim ochrona gleb i atmosfery przed zanieczyszczeniami i produkcja surowców o po żą danych przez konsumentów i przemysł parametrach jako ściowych jak równie ż produkcja bezpiecznej żywno ści. Zrównowa żone systemy rolnicze zakładaj ą bowiem symbioz ę celów produkcyjnych i ekologicznych. Nale ży zatem stwierdzi ć, że zasada zrównowa żonego i trwałego rozwoju powinna si ę realizowa ć poprzez wielofunkcyjno ść rolnictwa, czyli poprzez ró żne wymiary: środowiskowy, ekonomiczny, społeczny, jak te ż przez ró żne obszary działalno ści rolniczej i nierolniczej na wsi. W planach rozwojowych dotycz ących rolnictwa woj. śląskiego nale żałoby przede wszystkim zwróci ć uwag ę na to, że

106 rolnictwo (zaliczane do bran ż preferowanych w tym regionie) winno realizowa ć odpowiednie grupy celów: ekonomiczne, społeczne i ekologiczne przy wykorzystaniu w danym czasie warunków i zasobów umiejscowionych w regionach oraz osi ąganiu maksymalnej wydajno ści czynników produkcji zaanga żowanych w procesie gospodarczym. Nale ży podkre śli ć, że dotychczas, pomimo licznych zapisów w dokumentach rz ądowych i samorz ądowych, problem przeprofilowania rolnictwa nie został w sposób zadawalaj ący rozwi ązany. Nie wyeliminowano produkcji żywno ści na glebach ska żonych oraz nie stworzono mechanizmów prawno - ekonomicznych pomocnych w efektywnym rozwi ązaniu tego problemu. Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na problematyk ę efektywno ści wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. W opracowaniu zaprezentowano metodologi ę obliczania syntetycznych wska źników rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej woj. Śląskiego, jako podstawowego instrumentu do wdra żania zrównowa żonego rozwoju rolnictwa w regionach uprzemysłowionych.

2. Przestrze ń rolnicza województwa śląskiego Województwo śląskie zajmuje powierzchni ę 12334 km 2, tj. 3,9% powierzchni kraju. Zamieszkuje je 12,6% ludno ści kraju. Pod wzgl ędem liczby mieszka ńców województwo śląskie zajmuje drugie miejsce, a pod wzgl ędem powierzchni pi ętnaste miejsce w kraju. Województwo śląskie posiada najwy ższ ą w kraju g ęsto ść zaludnienia, która wynosi 397 osób/km 2 ( średnia dla kraju wynosi 124 osoby/km 2) oraz posiada najwy ższy w Polsce wska źnik urbanizacji (79,6%). Chocia ż woj. śląskie uto żsamiane jest głównie z działalno ści ą przemysłow ą to u żytki rolne w województwie śląskim stanowi ą około 40% powierzchni ogólnej województwa, w tym grunty orne stanowi ą ponad 69% . Działalno ść przemysłowa uwarunkowana jest wyst ępowaniem du żych zasobów w ęgla kamiennego, rud cynku i ołowiu oraz rozwini ętego hutnictwa zarówno stali, jak i metali nie żelaznych. Na obszarach dawnego woj. katowickiego wyst ępuje du ży odsetek terenów zdegradowanych działalno ści ą przemysłow ą. Obszary atrakcyjne turystycznie głównie znajduj ą si ę na obr ębie dawnych województw: cz ęstochowskiego i bialsko – bialskiego (Beskid Śląski, Jura Krakowsko-Cz ęstochowska). Analiza i ocena regionalnych strategii gospodarowania środowiskiem, w tym rolnicz ą przestrzeni ą produkcyjn ą, przedstawionych w programach restrukturyzacyjnych opracowanych dla województwa śląskiego wykazała, że skala i zasi ęg przekształce ń strukturalnych wiod ących sektorów gospodarczych wskazuje, że w

107 tym regionie wyst ępuje wci ąż skumulowanie si ę du żej ilo ści problemów zwi ązanych z degradacj ą wszystkich składowych środowiska. Są to obszary bezpo średnio zwi ązane z funkcjonowaniem uci ąż liwych dla środowiska zakładów przemysłowych oraz z dynamicznym rozwojem transportu. Województwo śląskie nale ży do regionów Polski o najwi ększej emisji zanieczyszcze ń pyłowych i gazowych (około 20% emisji krajowych oraz 35% emisji zanieczyszcze ń gazowych bez dwutlenku w ęgla). Inwentaryzacja gazów cieplarnianych wykazuje, że udział województwa śląskiego w emisji metanu i dwutlenku w ęgla ze źródeł przemysłowych wynosi odpowiednio 83% i 19%. 1 Pa ństwowy Monitoring Środowiska prowadzi monitoring chemizmu gleb ornych na terenie Polski. Ma on na celu śledzenie stanu wła ściwo ści fizycznych, fizykochemicznych i chemicznych gleb gruntów ornych oraz zanieczyszczenia pierwiastkami śladowymi, wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi i siark ą siarczanow ą. Z uzyskanych danych wynika, że gleby u żytkowane rolniczo w wi ększo ści badanych punktów w województwie śląskim s ą niezanieczyszczone b ądź słabo zanieczyszczone metalami ci ęż kimi. Bardzo silnie zanieczyszczone s ą gleby w gminie Piekary, gdzie działaj ą Zakład Górniczy „Brzeziny" i Zakład Górniczy „Piekary”. Silne zanieczyszczenie wykazuj ą gleby w miejscowo ści Sulików w powiecie będzi ńskim. W obszarach o nadmiernej koncentracji metali ci ęż kich w glebie nie nale ży uprawia ć ro ślin przeznaczonych do spo życia. W celu zmniejszenia poziomu st ęż eń badanych metali ci ęż kich na przebadanych u żytkach rolnych mo żna uprawia ć ro śliny pobieraj ące du że ilo ści metali ci ęż kich, jak równie ż poprawiaj ące struktur ę gleby. Plony tych ro ślin nie mog ą by ć przeznaczone do bezpo średniego spo życia przez ludzi czy te ż zwierz ęta, lecz do wykorzystania przemysłowego. Bezpieczna z punktu widzenia jako ści plonów uprawa ro ślin w rejonach ska żenia metalami ci ęż kimi obejmowa ć powinna m.in.: • rzepak, którego nasiona nale ży przeznaczy ć na produkcj ę oleju słu żą cego jako komponent paliw do pojazdów mechanicznych, • ziemniaki do produkcji spirytusu jako dodatku do paliw, • wierzb ę z przeznaczeniem na opał, • zboża i trawy z przeznaczeniem nasion na materiał siewny 2.

1Raport o stanie środowiska w woj. śląskim w 2006 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony środowiska w Katowicach. Katowice 2006 r. 2 Raport o stanie środowiska w woj. śląskim w 2005 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. Katowice 2005 r. 108

Gleby w województwie śląskim w wi ększo ści charakteryzuj ą sie nisk ą zawarto ści ą siarki (poziomem naturalnym). Mniej korzystnie jedynie przedstawia si ę obszar Myszkowa, gdzie działa Fabryka Papieru Myszków i stwierdzono średni ą zawarto ść siarki siarczanowej. Zawarto ść wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) w glebie w badanych punktach województwa śląskiego w 2005 r. było niepokoj ąco wysokie i w trzech z nich (miejscowo ści Zawi ść , Komołów, Żywiec) osi ągało poziom 3 – gleb zanieczyszczonych. Pozostałe punkty pomiarowe ocenione zostały jako gleby o zawarto ści podwy ższonej WWA oraz mało zanieczyszczone. W porównaniu z rokiem 2000 w roku 2005 dla 6 badanych obszarów odnotowano wzrost zanieczyszczenia przez WWA. Według danych zawartych w Planie Zagospodarowania Przestrzennego najwy ższe st ęż enia zanieczyszcze ń gleb) wyst ępuj ą w: - Aglomeracji Górno śląskiej, - Zawierciu, - Ogrodzie ńcu, - Łazach, - Jastrz ębiu-Zdroju, - powiecie b ędzi ńskim, - w wi ększo ści miast i gmin powiatu tarnogórskiego, mikołowskiego, bieru ńsko- lędzi ńskiego, - punktowo w Cz ęstochowie. Stan tych gleb pod wzgl ędem zanieczyszczenia stwarza ograniczenia dla gospodarki rolnej, która w tych obszarach ma charakter raczej marginalny. Gospodarstwa cz ęsto s ą rozdrobnione, opuszczane i coraz wi ększa ilo ść ziem le ży odłogiem i staje si ę ugorami. Przykładem mo że by ć pas gmin od Wr ęczycy Wielkiej do Koziegłów, gdzie przez eksploatacj ę kopalin zostały zdegradowane tereny rolnicze i zachwiane stosunki wodne. Kolejnym z parametrów branych pod uwag ę przy okre ślaniu stopnia zanieczyszczenia gleb jest warto ść odczynu (pH) . Badania tego wska źnika, prowadzone przez Okr ęgow ą Stacj ę Chemiczno-Rolnicz ą w Gliwicach wykazały, że na terenie województwa śląskiego przewa żaj ą gleby bardzo kwa śne i kwa śne, obejmuj ące ponad połow ę powierzchni obj ętych badaniami. Pozostałe cz ęś ci obszaru charakteryzuje si ę optymalnymi warunkami dla wi ększo ści ro ślin uprawnych. Nadmierne zakwaszenie gleb powoduje niekorzystne skutki dla rolnictwa oraz ochrony środowiska przyczyniaj ąc si ę m.in. do obni żenia plonów, pogorszenia ich jako ści i wi ększego ich

109 zanieczyszczenia. W glebach kwa śnych wyst ępuje wi ększe wypłukiwanie pierwiastków i zwi ązków chemicznych, które trafiaj ą do wód gruntowych, a dalej wgł ębnych, a tak że powierzchniowych powoduj ąc ich zanieczyszczenie. Aktywacja metali ci ęż kich wzrasta wi ęc wraz ze wzrostem zakwaszenia. Według Okr ęgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej w Gliwicach tak du ży udział gleb o pH poni żej 5,5 w województwie śląskim jednoznacznie wskazuje na wysokie potrzeby ich wapnowania. W skali województwa aż 64% gleb wymaga wapnowania. Udział tych gleb przekracza 80% w powiatach: kłobuckim i żywieckim i miastach: Bielsko-Białej i Rudzie Śląskiej. Coraz cz ęstszym zjawiskiem powoduj ącym degradacj ę i utrat ę walorów przyrodniczych staje si ę wył ączanie gruntów rolnych z produkcji rolnej poprzez zmian ę przeznaczenia gruntu. Wył ączenia te zwi ązane były przede wszystkim z budow ą nowych osiedli mieszkaniowych. W 2002 roku znacz ący udział w cało ści wył ącze ń gruntów miało zajmowanie gruntów na potrzeby komunikacyjne, które w kolejnych latach straciło na sile 3.

3. Zalecane kierunki zrównowa żonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w woj. śląskim Poj ęcie zrównowa żonego rolnictwa nie jest precyzyjne. W 1987 roku Organizacja ds. Wy żywienia i Rolnictwa FAO przyj ęła definicj ę zrównowa żonego rozwoju rolnictwa w brzmieniu: „Rozwój zrównowa żony polega na takim wykorzystaniu i konserwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji aby osi ągn ąć i utrzyma ć zaspokajanie ludzkich potrzeb obecnego i przyszłych pokole ń. Taki rodzaj rozwoju (w rolnictwie, le śnictwie i rybołówstwie), konserwuj ąc gleb ę, zasoby wodne, ro śliny oraz genetyczne zasoby zwierz ąt nie degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie technologie, jest żywotny ekologicznie i akceptowany społecznie”. Inna definicja okre śla rolnictwo zrównowa żone jako nowoczesn ą koncepcj ą takiego programowania rozwoju, który kojarzy cele produkcyjne z wymaganiami środowiskowymi. A. Wo ś definiuje poj ęcie rolnictwa zrównowa żonego za pomoc ą pi ęciu nast ępuj ących cech 4:

3Program Ochrony Środowiska dla Województwa Śląskiego do roku 2013 z uwzgl ędnieniem perspektywy do roku 2018 , s.113-117. 4 Wo ś J.: Rolnictwo zrównowa żone . [w:] Encyklopedia agrobiznesu. Fundacja Innowacja . Warszawa 1998. 110

• zasoby naturalne powinny by ć wykorzystywane w taki sposób aby nie została zdławiona ich zdolno ść do samoodnawiania si ę, • przyrost produkcji żywno ści mo że nast ępowa ć tylko drog ą wzrostu produkcyjno ści zasobów, a wi ęc poprzez wprowadzenie technologii, które jednocze śnie chroni ą zasoby i zachowuj ą ich wysok ą jako ść dla przyszłych pokole ń, • rolnictwo takie wykazuje małą podatno ść na wahania i wstrz ąsy, • zrównowa żone systemy rolnicze zakładaj ą pełn ą symbioz ę celów produkcyjnych i ekologicznych, • zarz ądzanie zasobami naturalnymi, umo żliwia zaspokajanie zmieniaj ących si ę potrzeb zachowuj ąc jednocze śnie wysok ą jako ść środowiska naturalnego i chroni ąc jego zasoby. Ogólnie zatem mo żna stwierdzi ć, że rolnictwo zrównowa żone jest poj ęciem znacznie wykraczaj ącym poza tradycyjne traktowanie tego działu gospodarki. To rozszerzenie przekracza tak że ramy samego rolnictwa i odnoszone jest do obszarów wiejskich, a wi ęc do dziedzin pozarolniczych na wsi. Poj ęcie zrównowa żonego rozwoju odnosi si ę w ogóle do działalno ści ludzkiej w ka żdej dziedzinie. J. Wo ś i S. Zegar w koncepcji zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich wyró żniaj ą cztery kierunki takiego rozwoju wsi 5 : • ochrona wód, gleby i atmosfery przed zanieczyszczeniami pochodz ącymi z rolnictwa, trwały i zrównowa żony rozwój samego rolnictwa, • ochrona obszarów wiejskich, w tym ró żnorodno ści biologicznej, ochrona warto ści krajobrazowych i przeciwdziałanie erozji gleb, • zachowanie niezb ędnej ostro żno ści przy rozwoju biotechnologii i in żynierii genetycznej. 6 Według Instytutu Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa głównymi cechami charakteryzuj ącymi rolnictwo zrównowa żone na poziomie kraju s ą: 1) racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb;

5 J. Wo ś, S. Zegar: Rolnictwo społecznie zrównowa żone. Warszawa 2002 oraz J. Wilkin: Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce . „Wie ś i Rolnictwo”, 2004, Nr2 (123). 6 M. Adamowicz: Koncepcja trwałego i zrównowa żonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa , [w:] Zrównowa żony i trwały rozwój wsi i rolnictwa , pod red. M. Adamowicza, Prace naukowe nr 38 , SGGW Warszawa 2006, s. 18-19. 111

2) zapewnienie samowystarczalno ści żywno ściowej kraju (netto); 3) produkcja bezpiecznej żywno ści; 4) produkcja surowców o po żą danych, oczekiwanych przez konsumentów i przemysł, parametrach jako ściowych; 5) ograniczenie lub eliminacja zagro żeń dla środowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioró żnorodno ści; 6) uzyskiwanie w rolnictwie dochodów pozwalaj ących na porównywaln ą z innymi działami 7) gospodarki opłat ę pracy i zapewnienie środków finansowych na modernizacj ę i rozwój. Wymienione cechy s ą odzwierciedleniem ró żnych aspektów równowagi rolnictwa w skali kraju, na tle uwarunkowa ń przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych. 7 Kierunkiem rozwoju i zagospodarowywania obszarów wiejskich województwa powinien by ć rozwój wielofunkcyjny i zintegrowany. Rozumiany jest on jako realizacja ró żnorodnych funkcji i potrzeb poprzez ich dopasowanie do uwarunkowa ń poszczególnych terenów. 8 Obszary o najlepszych warunkach glebowych tj. zwłaszcza subregion raciborski najlepiej spełnia kryteria intensywnej produkcji rolniczej. Z kolei subregion bielski, ze wzgl ędu na swój górski charakter i czyste środowisko, jest najlepszym terenem w województwie do hodowli zwierząt gospodarskich. Wiele gmin z terenu województwa, ze wzgl ędu na uwarunkowania środowiskowe i krajobrazowe, kwalifikuje si ę do rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki. Ponadto obszary wiejskie o niekorzystnych warunkach glebowych, w tym zwłaszcza subregion centralny i cz ęstochowski, mog ą zosta ć przeznaczone na upraw ę mało wymagaj ących ro ślin energetycznych. Zalecane kierunki rozwojowe wpisuj ą si ę w ide ę zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich. Zakłada ona bowiem wspieranie na tych obszarach zró żnicowanej działalno ści gospodarczej oraz zapewnienie zachowania walorów środowiskowych i kulturowych. 9

7 S. Kukuła , S. Krasowicz: Problemy zrównowa żonego rozwoju rolnictwa w Polsce, www.iung.plawy.pl. 8M. Adamowicz: Koncepcja trwałego i zrównowa żonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa , [w:] Zrównowa żony i trwały rozwój wsi i rolnictwa, pod red. M. Adamowicza, Prace naukowe nr 38 , SGGW Warszawa 2006 oraz J. Wilkin: Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. „Wie ś i Rolnictwo” Nr2, 2004. 9Program zrównowa żonego rozwoju i ochrony środowiska województwa śląskiego na lata 2001 – 2015. Katowice 2001. 112

3.1. Rolnictwo ekologiczne Województwo śląskie, posiadaj ące obszary nie zanieczyszczone zwłaszcza w północnej i południowej cz ęś ci województwa i wieloletnie do świadczenia w stosowaniu tradycyjnych metod gospodarowania, ma dobre warunki do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Rolnictwo ekologiczne dzi ęki uprawie bez agrochemii i kontrolowanym metodom produkcji przyczynia si ę do zachowania bioró żnorodno ści i ochrony zasobów naturalnych, a tak że produkcji żywno ści o wysokiej jako ści. Rozwój rolnictwa i przetwórstwa ekologicznego pozwala osi ągn ąć wiele korzy ści o charakterze środowiskowym, społecznym, ekonomicznym. Rozwój rolnictwa ekologicznego w województwie śląskim jest w fazie pocz ątkowej. Nale ży ono do jednego z czterech województw w Polsce, obok kujawsko-pomorskiego, łódzkiego i opolskiego, gdzie udział powierzchni gospodarstw ekologicznych nie przekracza 0,5% ogólnej powierzchni u żytków rolnych w regionie. Średnia dla Polski wynosi 1,4%, a najwi ększy udział – 4,4% odnotowany został w województwie zachodniopomorskim. Jednym z podstawowych czynników, motywuj ących rolników do przekwalifikowania gospodarstw konwencjonalnych na gospodarstwa ekologiczne, jest mo żliwo ść wsparcia finansowego z funduszy unijnych. Kolejnym istotnym czynnikiem, szczególnie wa żnym w przypadku żywno ści o krótkim terminie do spo życia, jest du ży rynek zbytu. Region śląski posiada w tym aspekcie bardzo korzystne warunki, tak z uwagi na wielko ść popytu, jak i struktur ę rynku handlowego, który silnie zagospodarowany jest przez sklepy wielkopowierzchniowe. Sklepy te w ostatnim czasie systematycznie wprowadzaj ą produkty ekologiczne i mog ą zapewni ć rolnikom współprac ę opart ą o gwarancj ę zbytu i stało ść cen. Powi ązanie i trwało ść wi ęzi rynkowych z du żymi kanałami dystrybucji wymaga jednak od rolników zapewnienia odpowiedniej skali produkcji. Znaczenie rynkowe b ędą miały zatem jedynie średnie i du że gospodarstw ekologiczne. By ta forma rolnictwa zacz ęła si ę dynamicznie rozwija ć nale ży koniecznie wprowadzi ć uregulowania prawne statusu rolnictwa ekologicznego i systemu certyfikacji. Nale ży równie ż zorganizowa ć sie ć dystrybucji i atestacji żywno ści ekologicznej. Zharmonizowanie rolnictwa ekologicznego z przyjaznym dla środowiska przetwórstwem ekologicznym (nowe przyjazne środowisku technologie energio – i wodooszcz ędne) to wa żny czynnik podnoszenia efektywno ści samego rolnictwa, poprzez pełniejsze wykorzystanie walorów ziemi, tworzenie miejsc pracy i aktywizacj ę

113 zawodow ą osób zamieszkałych na terenach wiejskich. 10 Poni żej zaprezentowano trzy mo żliwe kierunki rozwoju rolnictwa w woj. śląskim.

3.2. Agroturystyka Drog ę rozwoju obszarów wiejskich stanowi tak że turystyka, a wła ściwie agroturystyka. Podstawowe czynniki przyrodnicze, decyduj ące o atrakcyjno ści terenu to: klimat, rze źba terenu, woda, świat ro ślin i zwierz ąt. Agroturystyka ogranicza szkodliwe oddziaływanie turystyki na środowisko oraz przyczynia si ę do ochrony krajobrazowo-kulturowych warto ści terenów wiejskich 11 . Turystycznemu wykorzystaniu terenów rolniczych sprzyja wiele czynników. Najcz ęś ciej wymienia si ę: niski stopie ń uprzemysłowienia, rozdrobnienie gospodarstw, naturalny krajobraz, rzeki, jeziora, stosunkowo du żą lesisto ść terenu. Zarówno rolnictwo ekologiczne jak i agroturystyka podporz ądkowane s ą zasadom zgodnym ze zrównowa żonym rozwojem. Podstawowymi kryteriami wyodr ębnienia regionów agroturystycznych s ą walory przyrodnicze, klimatyczne, krajobrazowe, zagospodarowanie turystyczno-rekreacyjne, atrakcje historyczno-kulturowe, tradycja oraz folklor. Na obszarze województwa śląskiego znajduje si ę ponad 350 gospodarstw agroturystycznych. W dokumencie pt. Program Odnowy Wsi Województwa Śląskiego na lata 2006- 2010 wskazano, i ż agroturystyka oraz rozwój usług zwi ązanych z obsług ą produkcji rolnej stanowi ą szans ę dla rozwoju obszarów wiejskich na terenie województwa. Niezb ędnym warunkiem takich zmian jest jednak że podniesienie poziomu infrastruktury technicznej i społecznej wsi. Kolejny strategiczny dokument regionalny tj. Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Śląskim na lata 2004-2013 tak że wskazuje, i ż jednym z celów rozwoju województwa jest rozwój agroturystyki. Do obszarów predestynowanych do rozwoju agroturystyki zaliczono w szczególno ści 12 : • Obszar Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Małego - powiat bielski - Buczkowice, Jaworze, Kozy, Por ąbka, Wilkowice, powiat cieszy ński - Brenna, Goleszów, Istebna, powiat żywiecki wszystkie gminy wiejskie;

10 Plan działa ń dla żywno ści ekologicznej i rolnictwa w Unii Europejskiej i w Polsce , Biuletyn informacyjny MRiRW, nr 4 (45), 2005 oraz J.Tyburski, S. Żakowska-Biemans S: Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego, Wyd. SGGW, Warszawa, 2007. 11 M. Wo źniak, Agroturystyka a zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich , Rocz. Nauk. Stow. Ekonom. Roln. i Agrobiznesu, 2000, s. 21-24. 12 Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004-2013, Urz ąd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice, 2004. 114

• Obszar Wy żyny Krakowsko-Cz ęstochowskiej - powiat cz ęstochowski - Janów, Lelów, Mstów, Olsztyn, Przyrów, powiat myszkowski - wszystkie gminy wiejskie, powiat zawiercia ński - wszystkie gminy wiejskie; • Obszar Lasów Lublinieckich i terenów przyległych - powiat cz ęstochowski - Dąbrowa Zielona, Kamienica Polska, Kłomnice, Konopiska, Kruszyna, Mykanów, Poczesna, R ędziny, Starcza, powiat gliwicki -Rudziniec, Wielowie ś, powiat kłobucki - wszystkie gminy wiejskie, powiat lubliniecki -wszystkie gminy wiejskie, powiat tarnogórski - wszystkie gminy wiejskie; • Obszar Ziemi Rybnickiej - powiat gliwicki - Pilchowice, powiat raciborski - wszystkie gminy wiejskie, powiat rybnicki - wszystkie gminy wiejskie, powiat wodzisławski - wszystkie gminy wiejskie; • Obszar Lasów Pszczy ńskich - powiat bielski - Bestwina, Jasienica, powiat cieszy ński -Chybie, D ębowiec, Ha żlach, powiat gliwicki - Gierałtowice, powiat mikołowski - wszystkie gminy wiejskie, powiat pszczy ński - wszystkie gminy wiejskie, powiat bieru ńsko-lędzi ński - wszystkie gminy wiejskie; • Obszar - powiat b ędzi ński - Bobrowniki, Mierz ęcice, Psary.

Rozwój agroturystyki w regionie wymaga promocji tej dziedziny działalno ści w rolnictwie. Szczególn ą rol ę upatruje si ę tu w samorz ądach wszystkich szczebli, a ponadto w o środkach doradztwa rolniczego (ODR), czy organizacjach i stowarzyszeniach rolniczych. Funkcjonowaniu gospodarstw agroturystycznych sprzyja wdro żenie lokalnych systemów informacji agroturystycznej, skierowanych do indywidualnych i zbiorowych konsumentów. Dla rozwoju agroturystyki niezb ędne jest ponadto prowadzenie kompleksowych rozwi ąza ń w zakresie rozwoju turystycznego zaplecza obszarów wiejskich. Ze strony samorz ądów konieczne s ą w tym zakresie nast ępuj ące działania: wspieranie procesów zagospodarowania atrakcji turystycznych na terenach wiejskich, poprawa jako ści infrastruktury technicznej obszarów wiejskich, wspieranie inicjatyw lokalnych w zakresie pielęgnowania dziedzictwa kulturowego, tworzenie i utrzymanie urz ądze ń turystycznych np. parkingi le śne, miejsca postoju pojazdów, miejsca odpoczynku. Ponadto poza wsparciem finansowym, które jest dost ępne dla rolników na ten obszar działa ń do prowadzenia gospodarstw agroturystycznych niezb ędna jest fachowa wiedza nie tylko z bran ży rolniczej, lecz tak że turystycznej. Wymaga to zatem podnoszenia przez rolników odpowiednich

115 kwalifikacji, czemu słu żyć powinny organizowane przez samorz ądy oraz ODR-y szkolenia z bran ży agroturystycznej.

3.3. Rolnictwo energetyczne Kolejnym kierunkiem rozwoju obszarów wiejskich województwa śląskiego stanowi rolnictwo energetyczne. Rolnictwo energetyczne to uprawy ro ślin w celu pozyskania biomasy z przeznaczeniem jej na cele energetyczne czyli do produkcji energii cieplnej, energii energetycznej, paliwa gazowego oraz paliwa ciekłego. Ro śliny energetyczne zmniejszaj ą zanieczyszczenie środowiska, s ą alternatyw ą dla nadprodukcji żywno ści i pasz. Mo żna je uprawia ć na terenach zdegradowanych ekologicznie. Uprawy energetyczne pozwalaj ą zatem na wykorzystanie gruntów, które b ędą musiały zosta ć wył ączone z powodu limitów produkcji, a tak że ziemie ju ż dzi ś odłogowe i ugorowane. Według Urz ędu Regulacji Energetyki najwi ększe areały upraw energetycznych zlokalizowane s ą w województwach: śląskim, lubuskim i pomorskim. W Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2020 do szans rozwojowych w polu „rozwój obszarów wiejskich, rolnictwo” zaliczono wykorzystanie obszarów rolnych jako obszaru upraw ro ślin energetycznych. Perspektywy dla rozwoju rolnictwa energetycznego na Śląsku s ą dobre. Projekt Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 oraz Projekt Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na lata 2007-2013 przewiduj ą wspieranie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i wzmacnianie efektywnego i przyjaznego środowisku sektora rolniczego. Oznacza to wsparcie inwestycji, wykorzystuj ących odnawialne źródła energii (OZE) oraz prowadz ących do zmniejszenia uci ąż liwo ści dla środowiska produkcji rolnej. Kolejnym dokumentem krajowym, wspieraj ącym rozwój rolnictwa energetycznego, jest Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich i Rolnictwa na lata 2007- 2013. Przewiduje ona przekwalifikowanie wielu gospodarstw rolnych, zwłaszcza tych o niekorzystnych uwarunkowaniach środowiskowo-glebowych, na uprawy energetyczne. Poza wsparciem administracyjno-formalnym kolejnym z warunków rozwoju rolnictwa energetycznego jest popyt rynkowy na biomas ę. W tym przypadku sytuacja w województwie śląskim równie ż ma korzystne perspektywy. Współspalanie w ęgla wraz z biomas ą rozpocz ął Katowicki Holding W ęglowy, b ędący najwi ększym dostawc ą węgla dla polskiej elektroenergetyki. Według prognoz Holdingu po roku 2005 zapotrzebowanie wszystkich odbiorców KHW S.A. na rośliny energetyczne, z zastosowaniem ich do produkcji mieszanek w ęglowo-biomasowych, osi ągnie poziom

116 do około 2 mln ton rocznie. Holding jest wła ścicielem ok. 60 ha zdegradowanych terenów przykopalnianych, które według projektów nadaj ą si ę do wykorzystania w produkcji ro ślin energetycznych. Uprawa ro ślin energetycznych mo żliwa jest nawet na terenach silnie zdegradowanych i hałdach przemysłowych. Daje ona zatem mo żliwo ść wykorzystania terenów dot ąd bezu żytecznych. Szacuje si ę, że w skali całego kraju rozwój rolnictwa energetycznego zapewni ekonomiczne wykorzystanie 2-3 mln ha wył ączonych dotychczas z upraw gruntów odłogowanych oraz ugorów i nieu żytków 13 . Poza przedstawion ą korzy ści ą zagospodarowania przestrzeni uprawa ro ślin energetycznych wi ąż e si ę tak że z korzy ściami środowiskowymi. Ro śliny w trakcie swojego wzrostu i zachodz ących procesów fotosyntezy redukuj ą wi ększ ą ilo ść dwutlenku w ęgla od tej, jak ą wyemituj ą pó źniej podczas procesu spalania. Na podstawie bada ń stwierdzono, że w trakcie spalania biomasy w mieszance z w ęglem nast ępuje mniejsza emisja substancji toksycznych do powietrza ni ż w przypadku spalania samego w ęgla. Zastosowanie mieszanek biomasowo-węglowych ogranicza głównie emisj ę SO 2 oraz pyłu.

4. Ocena efektywno ści wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej na wybranych obszarach woj. śląskiego W poni ższym opracowaniu podj ęto prób ę oceny efektywno ści wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej na wybranych obszarach woj. śląskiego (podregion centralny śląski i rybnicko – jastrz ębski) przy uwzgl ędnieniu nie tylko warunków przyrodniczych ale równie ż ekologicznych, obejmuj ących wyst ępuj ące na tym obszarze zanieczyszczenia. Przesłank ą wyboru tych najbardziej zanieczyszczonych regionów województwa śląskiego był fakt, że ¼ powierzchni podregionu centralnego śląskiego i jastrz ębsko-rybnickiego jest u żytkowana rolniczo, dostarczaj ąc żywno ść na głównie na rynek województwa śląskiego. Ponadto według bada ń przeprowadzonych przez Instytut Upraw Nawo żenia i Gleboznawstwa (IUNG PIB) przeprowadzonych w ramach realizowania strategii kształtowania środowiska rolniczego Polski oraz zrównowa żonego rozwoju produkcji rolniczej mo żliwo ści dostosowania produkcji ro ślinnej do wymogów i standardów UE nale ży oceniać w mniejszych jednostkach administracyjnych ni ż województwo. Badania IUNG wskazuj ą na celowo ść prowadzenia prac rejonizacyjnych ukierunkowanych na przedstawienie najbardziej

13 J. Popczyk, Rola biomasy i polskiego rolnictwa w realizacji Pakietu energetycznego, „Czysta Energia”, 2008. 117 przydatnych i efektywnych kierunków produkcji 14 Rolnictwo w województwie śląskim jest elementem podzbioru celów ekonomicznych i społecznych, wynikaj ących z własnego rozwoju (restrukturyzacji) tego regionu, to jest z potrzeb wewn ątrzregionalnych. Badanie efektywno ści ekonomicznej rolnictwa województwa śląskiego wykracza daleko poza samo rolnictwo. Efektywno ść ta posiada ró żne uwarunkowania, które narosły w postaci tzw. barier, ale w niniejszej pracy ograniczono si ę tylko do uwarunkowa ń przyrodniczo - ekologicznych i ich wpływu na efektywno ść ekonomiczn ą rolnictwa w woj. śląskim. W opracowaniu podj ęto prób ę odpowiedzi na pytanie jakie gminy woj. śląskiego (podregionu centralnego śląskiego i rybnicko – jastrz ębskiego) efektywnie gospodaruj ą rolnicz ą przestrzeni ą produkcyjn ą, przy istniej ących uwarunkowaniach zewn ętrznych (przyrodniczych i ekologicznych), bez uwzgl ędnienia jednak uwarunkowa ń technicznych. Powy ższe zało żenia zostały przyj ęte ze wzgl ędu na fakt, i ż uwarunkowania techniczne mog ą by ć stosunkowo łatwo zmienione, chocia żby przez zabiegi restrukturyzacyjne, natomiast uwarunkowa ń ekologicznych tak łatwo zmieni ć si ę nie da. Zaznaczy ć tak że nale ży, że analizie poddano tylko gminy woj. śląskiego bez uwzgl ędnienia miast, ze wzgl ędu na marginalne znaczenie w nich rolnictwa. Nale żałoby doda ć, że efektywno ść jest poj ęciem współcze śnie cz ęsto u żywanym, przy tym nie definiowanym jednoznacznie. W popularnym sensie tego słowa, pod poj ęciem efektywno ści rozumie si ę skuteczno ść , produktywno ść , a wi ęc cechy działania, które daj ą dobre wyniki. Je śli mówienie o efektywno ści, rozumianej jako skuteczno ść działania, znajduje uzasadnienie w odniesieniu do działa ń niegospodarczych to w odniesieniu do działa ń gospodarczych jest ono źródłem wielorakich nieporozumie ń i negatywnych zjawisk, np. produkcji za wszelk ą cen ę bez wzgl ędu na jej opłacalno ść i degradacj ę środowiska. Dlatego te ż ocen ę efektywno ści gospodarowania nale żałoby przedstawia ć w wymiarze nie tylko ekonomicznym ale tak że zdrowotnym i ekologicznym 15 . Doda ć tak że nale ży, że uzyskiwana efektywno ść jest czym ś wzgl ędnym gdy ż efektywne jest co ś tylko z punktu widzenia okre ślonego kryterium. To co z punktu widzenia jednego kryterium jest efektywne, mo że okaza ć si ę nieefektywne z punktu

14 S.Kukuła, S. Krasowicz: Regionalne zró żnicowanie polskiego rolnictwa w świetle bada ń IUNG –PIB, Puławy 2006. 15 E. Lorek E: Restrukturyzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Górnego Śląska w aspekcie uwarunkowa ń ekorozwoju . W: Sterowanie ekorozwojem. Tom III. Regionalne i gospodarcze aspekty ekorozwoju. Praca zb. pod red. B. Poskrobko. Wyd. Politechnika Białostocka. Białystok 1998, s. 247. 118 widzenia innych kryteriów. Kryteria te nadawane s ą jednostkom gospodaruj ącym w szeroko rozumianym systemie norm prawnych okre ślaj ącym sposób ich funkcjonowania, a ponadto mog ą one wynika ć z przyj ętych programów rozwoju. Do oceny efektywno ści gospodarowania rolnicz ą przestrzeni ą produkcyjn ą w gminach woj. śląskiego u żyto tzw. taksonomicznych mierników rozwoju jako zmiennych syntetycznych obrazuj ących rolnicze uwarunkowania przyrodniczo - ekologiczne oraz wyniki produkcyjne 16 . W celu obliczenia syntetycznych wska źników rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej w poszczególnych gminach śląskich posłu żono si ę nast ępuj ącymi wska źnikami: 1. wska źnikiem jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej, uwzgl ędniaj ącym warunki środowiska tj. oprócz wska źników bonitacji gleb równie ż przyrodnicze warunki pozaglebowe (klimat, rze źbę, warunki wodne terenu). Zmienna ta jest stymulant ą; 2. obszarowym wska źnikiem zanieczyszcze ń powietrza W'15, obliczonym dla gmin α śląskich jako dla: pyłu (st ęż enie i opad), SO 2, NO x, CO, benzo- -pirenu, Pb (st ęż enie i opad), Cd (st ęż enie i opad), fenolu, formaldehydu, fluoru, amoniaku i manganu. Zmienna ta jest destymulantą; w obliczeniach zamieniono j ą na stymulant ę przez

1 przekształcenie W ' 15 . 3. struktur ą u żytków rolnych w poszczególnych gminach.

Syntetyczne wska źniki rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej w gminach woj. śląskiego obliczono jako: 1 K = z i∑ z i k k=1,2 i=1,2,..,45 K k = 1 Ka żda z cech diagnostycznych została znormalizowana wg wzoru: x = i k z i k x 0 k Podstaw ą normalizacji jest: 1 N = × x 0 k∑ P i x ik P i = 1 gdzie: P - całkowity obszar u żytków rolnych,

16 E. Nowak: Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych. PWE, Warszawa 1990.

119

Pi - obszar u żytków rolnych w i-tej gminie, xik - wska źnik jako ści lub zanieczyszcze ń w i-tej gminie. Dokonano nast ępnie podziału gmin na 3 grupy według nast ępuj ących zasad: -grupa 1 (wysoki syntetyczny wska źnik rozwoju)

_ ≥ + zi z s z -grupa 2 ( średni syntetyczny wska źnik rozwoju)

__ + > ≥ − z sz z i z s z -grupa 3 (niski syntetyczny wska źnik rozwoju)

_ < − zi z s z gdzie:

_ z - średnia arytmetyczna,

sz - odchylenie standardowe.

Z obliczonych w tabeli 2 syntetycznych wska źników rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej w gminach śląskich wynika, że najlepsze warunki przyrodniczo- ekologiczne (najwy ższe wska źniki powy żej 1.15) maj ą gminy nale żą ce do grupy pierwszej tj.: Pszczyna, Czechowice-Dziedzice, Pietrowice Wielkie, Rudnik, Brzeszcze, Nędza, Krzanowice i Wielowie ś. Z przedstawionych oblicze ń wynika równie ż, że takie gminy jak: Krzy żanowice, Pawłowice i Lubomia, pomimo posiadania wysokiego wska źnika jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej, nie znajduj ą si ę na czołowych pozycjach listy rangowej ze wzgl ędu na istniej ące tam znacz ące zanieczyszczenie środowiska. Najni ższe wska źniki w tej ocenie (wska źniki poni żej 0.8248) uzyskały gminy grupy trzeciej: T ąpkowice, Bolesław, Klucze, Olkusz, Ogrodzieniec, Łazy, Świerklaniec, które posiadaj ą gorsze warunki przyrodniczo-ekologiczne (wysoki obszarowy wska źnik zanieczyszczenia i niski wska źnik jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej).

Ocen ę efektywno ści ekonomicznego wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w gminach województwa śląskiego przeprowadzono wykorzystuj ąc analizy regresyjne, w których uwzgl ędniono średnie plony z hektara zbó ż i ziemniaków (wyra żone w jednostkach zbo żowych) oraz syntetyczne wska źniki rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej (tabela 1, rys.1,2). 120

Rysunek 1 Efektywno ść u żytkowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w gminach podregionu centralnego śląskiego i jastrz ębsko-rybnickiego woj. śląskiego.

110 83 1,285 94,1 Pszczyna 55 1,275 98 Czechowice-Dziedzice 79 1,275 95,3 Pietrowice Wielkie 84 1,25 81,7 Rudnik 53 1,245 76,9 Brzeszcze 74 1,175 55,75 Nędza 100 63 1,16 91,25 Krzanowice 95 1,16 77,9 WielowieS 69 1,135 65,7 Łyski 65 1,12 68,3 Ku źnia Raciborska Pszczyna 64 1,115 74,1 Krzy żanowice Krzanowice Pawłowice 90 78 1,105 96 68 1,105 83,05 Lubomia 92 1,085 70,9 Toszek 57 1,08 64,7 Gierałtowice 80 1,065 67,3 Pilchowice 99 1,06 84,8 Zebrzydowice 80 85 1,035 91,7 Rudziniec 98 1,03 71,85 Zbrosławice 96 1,02 58,25 Wolbrom 59 1,005 80,55 Gorzyce 73 0,995 80,05 Mszana Krzy żanowice 90 0,975 68,5 Świerklany 70 87 0,97 66,6 So śnicowice

Plon przeliczeniowy Plon 94 0,955Bolesław 56 Tworóg 100 0,95 53,95 Żarnowiec 72 0,92 58,9 Mierz ęcice 48 0,91 70,55 Babice 58 0,905 74,9 Godów 60 66T 0,89ąpkowice 63,95 Leszczyny 54 0,89 68,35 Chrzanów 56 0,89 63,75 Gaszowice Nędza 86 0,875 55,4 Siewierz 50 0,87 43 Bobrowniki 81 0,86 54,05 Pilica 50 93 0,855 64,95 Trzebinia 82 0,85 42,9 Psary Psary 67 0,81 64,5 Libi ąż 89 0,805 61,7 Olkusz Świerklaniec 70 0,8 49,2 Łazy Bobrowniki 75 0,785 59,4 Ogrodzieniec 40 76 0,78 44,5 Olkusz 600,6 0,735 0,7 49,6 0,8 0,9Klucze 1 1,1 1,2 1,3 1,4 52 0,72 68,4 Wska źnik rozwojuBolesław rolniczej przestrzeni produkcyjnej 91 0,65 60,55 Tąpkowice

Źródło: obliczenia własne

121

Tabela 1. Efektywno ść u żytkowania rolniczej przestrzeni w gminach woj. śląskiego

Efektywno ść u żytkowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w gminach woj. śląskiego

Wska żnik Synt. wska źnik Nr Wska źnik jako ści rol. Synt. wska źnik Synt. wska źnik Plon Gmina zanieczyszczenia jako ści rol. gminy przestrz. prod. zanieczyszczenia rozwoju przeliczeniowy 1/W'15 przestrz. prod. 83 Pszczyna 80,7 6,94 1,16 1,41 1,285 94,1 79 Pietrowice Wielkie 101,8 5,35 1,47 1,08 1,275 95,3 84 Rudnik 100 5,26 1,44 1,06 1,25 81,7 53 Brzeszcze 74,5 7,04 1,07 1,42 1,245 76,9 74 Nędza 65,7 6,9 0,95 1,4 1,175 55,75 63 Krzanowice 103 4,13 1,48 0,84 1,16 91,25 95 Wielowie ś 61,4 7,09 0,88 1,44 1,16 77,9 69 Łyski 68,2 6,37 0,98 1,29 1,135 65,7 65 Ku źnia Raciborska 58,5 6,9 0,84 1,4 1,12 68,3 64 Krzy żanowice 100 3,91 1,44 0,79 1,115 74,1 78 Pawłowice 85,6 4,85 1,23 0,98 1,105 96 68 Lubomia 81 5,15 1,17 1,04 1,105 83,05 92 Toszek 69,4 5,78 1 1,17 1,085 70,9 57 Gierałtowice 74,8 5,35 1,08 1,08 1,08 64,7 80 Pilchowice 70,2 5,56 1,01 1,12 1,065 67,3 99 Zebrzydowice 77,5 4,93 1,12 1 1,06 84,8 85 Rudziniec 68,1 5,38 0,98 1,09 1,035 91,7 98 Zbrosławice 73,8 4,93 1,06 1 1,03 71,85 59 Gorzyce 73,4 4,72 1,06 0,95 1,005 80,55 73 Mszana 75,6 4,44 1,09 0,9 0,995 80,05 90 Świerklany 72,4 4,5 1,04 0,91 0,975 68,5 87 So śnicowice 61,7 5,18 0,89 1,05 0,97 66,6 94 Tworóg 54,8 5,56 0,79 1,12 0,955 56 100 Żarnowiec 63,7 4,85 0,92 0,98 0,95 53,95 72 Mierz ęcice 57,5 5 0,83 1,01 0,92 58,9 48 Babice 65,5 4,37 0,94 0,88 0,91 70,55 58 Godów 64,2 4,41 0,92 0,89 0,905 74,9 66 Leszczyny 62,8 4,33 0,9 0,88 0,89 63,95 54 Chrzanów 62,2 4,37 0,9 0,88 0,89 68,35 56 Gaszowice 61,3 4,42 0,88 0,9 0,89 63,75 86 Siewierz 60,7 4,35 0,87 0,88 0,875 55,4 50 Bobrowniki 63,4 4,1 0,91 0,83 0,87 43 81 Pilica 58,4 4,37 0,84 0,88 0,86 54,05 93 Trzebinia 56,2 4,46 0,81 0,9 0,855 64,95 82 Psary 62,4 3,95 0,9 0,8 0,85 42,9 89 Świerklaniec 65,7 3,25 0,95 0,66 0,805 61,7 70 Łazy 54,7 4,02 0,79 0,81 0,8 49,2 75 Ogrodzieniec 50,9 4,17 0,73 0,84 0,785 59,4 76 Olkusz 50,5 4,08 0,73 0,83 0,78 44,5 60 Klucze 44,1 4,1 0,64 0,83 0,735 49,6 52 Bolesław 54,2 3,26 0,78 0,66 0,72 68,4 91 Tąpkowice 50,2 2,86 0,72 0,58 0,65 60,55

Źródło: obliczenia własne

122

Rysunek 2. Efektywno ść gospodarowania rolnicz ą przestrzeni ą produkcyjn ą w gminach woj. śląskiego.

Źródło: obliczenia własne.

Z przeprowadzonych analiz wynika, że wszystkie gminy znajduj ące si ę poni żej prostej regresji w sposób mało efektywny wykorzystuj ą mo żliwo ści produkcyjne zlokalizowanych tam u żytków rolnych, wynikaj ące z ich uwarunkowa ń naturalnych i ekologicznych. Ponadto analizy wykazały jednoznacznie, że zdecydowana wi ększo ść badanych gmin województwa śląskiego w sposób efektywny ekonomicznie wykorzystuje rolnicz ą przestrze ń produkcyjn ą. Istniej ą jednak gminy takie jak N ędza, Psary i Bobrowniki, które posiadaj ą dobre warunki przyrodniczo-ekologiczne a mało efektywnie wykorzystuj ą u żytki rolne. Z kolei inne gminy takie jak: T ąpkowice i Bolesław przy istnieniu niskiej jako ści u żytków rolnych i najwy ższego obszarowego wska źnika zanieczyszczenia powietrza uzyskuj ą stosunkowo wysokie plony. Z powy ższych analiz wynika zatem konieczno ść zwrócenia uwagi w procesie restrukturyzacji w pierwszej kolejno ści na te gminy, które przy wysokiej kulturze rolnej i jednocze śnie słabej jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz niekorzystnych

123 uwarunkowaniach ekologicznych uzyskuj ą wysokie plony - pozostaje pytanie jakiej jako ści? Z przeprowadzanych od wielu lat prac badawczych związanych z restrukturyzacj ą rolnictwa na terenie województwa śląskiego wynika m.in. że: • na terenach zanieczyszczonych nale ży wyodr ębni ć rejony o ró żnym stopniu ska żenia, co pozwoli na dokładne wskazanie obszarów, na których nale żałoby zaproponowa ć ograniczenia w uprawach ro ślin konsumpcyjnych lub całkowite zaniechanie prowadzenie produkcji rolniczej, • dostosowanie profilu produkcji rolnej (upraw ro ślin i kierunku hodowli zwierz ąt) do stanu środowiska, • działania dostosowawcze musz ą by ć poprzedzone działaniami legislacyjnymi i pomoc ą finansow ą pa ństwa (niezb ędne akty prawne ograniczaj ące dobór ro ślin uprawnych, system odszkodowa ń i rekompensat za pogorszenie efektów ekonomicznych, prawo żywno ściowe), • nale ży przeprowadzi ć ocen ę mo żliwo ści i opłacalno ści produkcji ro ślin przemysłowych w rejonach najbardziej zanieczyszczonych. Analizy gmin pod k ątem syntetycznego wska źnika rozwoju rolniczej przestrzeni produkcyjnej wykazały, że: • dobre warunki do rozwoju rolnictwa istniej ą w zasadzie w zachodniej cz ęś ci analizowanego obszaru województwa śląskiego; dotyczy to głównie okolic Raciborza i Ku źni Raciborskiej. Drugi obszar o korzystnych warunkach rozwoju tego sektora gospodarki to okolice Pszczyny, • zdecydowanie niekorzystne warunki rozwoju rolnictwa koncentruj ą si ę w okolicach Olkusza i Miasteczka Śląskiego. Zaproponowana metoda oceny efektywno ści gospodarowania rolnicz ą przestrzeni ą produkcyjn ą pozwoliła na wytypowanie gmin, które nale żałoby podda ć ró żnym kierunkom restrukturyzacyjnym, a wi ęc: • w gminach Bolesław, Świerklaniec i Tąpkowice nale ży przeprowadzi ć restrukturyzacj ę rolnictwa w kierunku zmiany produkcji rolnej (przej ście na produkcj ę ro ślin przemysłowych, rolnictwo energetyczne) ze wzgl ędu na niekorzystne uwarunkowania przyrodniczo - ekologiczne, a zwłaszcza wysoki stopie ń zanieczyszczenia powietrza, przy istnieniu stosunkowo wysokiej kultury rolnej w tych gminach,

124

• w gminach Krzanowice i Krzy żanowice, charakteryzuj ących si ę bardzo dobrymi wska źnikami rolniczej przestrzeni produkcyjnej oraz stosunkowo wysokimi wska źnikami zanieczyszczenia, nale żałoby zwróci ć uwag ę na podj ęcie działa ń proekologicznych, zmierzaj ących do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza w tym rejonie, • w gminach N ędza, Psary, Bobrowniki nale żałoby zwróci ć szczególn ą uwag ę na nie wykorzystywane w pełni mo żliwo ści produkcyjne rolnictwa przy istniej ących tam dobrych uwarunkowaniach przyrodniczo-ekologicznych. Ograniczenia lub zakazy upraw niektórych gatunków ro ślin spowoduj ą spadek dochodowo ści gospodarstw rolnych. Dlatego te ż niezb ędne byłyby preferencje i dotacje do produkcji rolnej na terenach zdegradowanych. Jednym ze sposobów zmniejszaj ących spadek dochodowo ści gospodarstw rolnych, wprowadzaj ących restrukturyzacj ę upraw, mo że by ć zmiana podstaw naliczania podatku rolniczego. Nie naruszaj ąc systemu bonitacji gruntów obowi ązuj ącego w całym kraju, dla tych gospodarstw mo żna dla celów podatkowych obni żyć wcze śniej ustalone klasy gruntów. Proponowane zmiany klas bonitacyjnych na obszarach o okre ślonym stopniu zanieczyszczenia gleb i wielko ści imisji pyłów mog ą by ć dokonane bez bada ń terenowych. Podj ęcie tego typu działa ń poza uzasadnieniem merytorycznym posiada równie ż swój wymiar psychologiczny i stanowi ć b ędzie zach ętę do wprowadzenia restrukturyzacji rolnictwa na tych terenach.

5. Podsumowanie Proces restrukturyzacji potrzebny jest tak że po to, aby region śląski mógł wej ść na drog ę nowoczesnego rozwoju. Do wyzwa ń strategicznych polityki rozwoju regionalnego województwa zaliczy ć nale ży m.in. wdro żenie zasady zrównowa żonego rozwoju, polegaj ącej na ł ączeniu społecznych, ekonomicznych i środowiskowych aspektów rozwoju regionalnego. Województwo śląskie, które uto żsamiano głównie z przemysłem ci ęż kim w okresie transformacji dokonało daleko id ącą restrukturyzacj ę przemysłu i równie ż rolnictwa. Wyzwaniem dla władz województwa śląskiego jest dostosowanie strefy produkcyjnej i infrastruktury rolnictwa do potrzeb du żego i chłonnego rynku zbytu oraz rozwój innych, poza produkcj ą roln ą, funkcji obszarów wiejskich (turystyka, agroturystyka). Konieczna jest poprawa infrastruktury rolnej, co zniwelowałoby ró żnice dziel ące województwo na obszary zurbanizowane i tereny wiejskie. Z przeprowadzonych analiz i ocen dotycz ących monitoringu zanieczyszcze ń

125 gleb a tak że i powietrza w województwie śląskim wynika, że najwi ększe zanieczyszczenia tych elementów środowiska dotycz ą głównie obszaru byłego województwa katowickiego czyli obecnie podregionów centralnego śląskiego i rybnicko – jastrz ębskiego. Nale żałoby zatem prowadzi ć systematyczny monitoring zanieczyszczenia gleb ze wskazaniem na te gminy, gdzie ze wzgl ędu na istniej ące ska żenie gleb i powietrza nale ży ograniczy ć produkcj ę ro ślinn ą przeznaczon ą do konsumpcji. Kierunkiem rozwoju i zagospodarowywania obszarów wiejskich województwa powinien by ć rozwój wielofunkcyjny i zintegrowany. Rozumiany jest on jako realizacja ró żnorodnych funkcji i potrzeb poprzez ich dopasowanie do uwarunkowa ń poszczególnych terenów. Obszary o najlepszych warunkach glebowych tj. zwłaszcza subregion raciborski najlepiej spełnia kryteria intensywnej produkcji rolniczej. Z kolei subregion bielski ze wzgl ędu na swój górski charakter i czyste środowisko jest najlepszym terenem w województwie do hodowli zwierz ąt gospodarskich. Wiele gmin z terenu województwa, ze wzgl ędu na uwarunkowania środowiskowe i krajobrazowe, kwalifikuje si ę do rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki. Ponadto obszary wiejskie o niekorzystnych warunkach glebowych, w tym zwłaszcza subregion centralny i cz ęstochowski mog ą zosta ć przeznaczone na upraw ę mało wymagaj ących ro ślin energetycznych. Zalecane kierunki rozwojowe wpisuj ą si ę w ide ę zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich. Zakłada ona bowiem wspieranie na tych obszarach zróżnicowanej działalno ści gospodarczej oraz zapewnienie zachowania walorów środowiskowych i kulturowych.

Literatura: Adamowicz M.: Koncepcja trwałego i zrównowa żonego rozwoju wobec wsi i rolnictwa, [w:] Zrównowa żony i trwały rozwój wsi i rolnictwa, pod red. Mieczysława Adamowicza, Prace naukowe nr 38 , SGGW Warszawa 2006. Kukuła S., Krasowicz S.: Problemy zrównowa żonego rozwoju rolnictwa w Polsce , www.iung.plawy.pl. Kukuła S., Krasowicz S.: Regionalne zró żnicowanie polskiego rolnictwa w świetle bada ń IUNG –PIB, Puławy 2006. Lorek E.: Restrukturyzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Górnego Śląska w aspekcie uwarunkowa ń ekorozwoju. W: Sterowanie ekorozwojem. Tom III. Regionalne i gospodarcze aspekty ekorozwoju. Praca zb. pod red. B. Poskrobko. Wyd. Politechnika Białostocka. Białystok 1998. Nowak E.: Metody taksonomiczne w klasyfikacji obiektów społeczno-gospodarczych. PWE, Warszawa 1990. Plan działa ń dla żywno ści ekologicznej i rolnictwa w Unii Europejskiej i w Polsce, Biuletyn informacyjny MRiRW, nr 4 (45), 2005. Popczyk J.: Rola biomasy i polskiego rolnictwa w realizacji Pakietu energetycznego, „Czysta Energia”, 2008.

126

Program Ochrony Środowiska dla Województwa Śląskiego do roku 2013 z uwzgl ędnieniem perspektywy do roku 2018. Program zrównowa żonego rozwoju i ochrony środowiska województwa śląskiego na lata 2001 – 2015. Katowice 2001. Raport o stanie środowiska w woj. śląskim w 2005 r ., Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. Katowice 2005 r. Raport o stanie środowiska w woj. śląskim w 2006 r., Wojewódzki Inspektorat Ochrony środowiska w Katowicach. Katowice 2006 r. Strategia rozwoju turystyki w województwie śląskim na lata 2004-2013, Urz ąd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice, 2004. Tyburski J., Żakowska-Biemans S.: Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego, Wyd. SGGW, Warszawa, 2007. Wilkin J.: Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. „Wie ś i Rolnictwo”, 2004,Nr 2. Wo ś J.: Rolnictwo zrównowa żone. [w:] Encyklopedia agrobiznesu. Fundacja Innowacja. Warszawa 1998. Wo ś J., Zegar S: Rolnictwo społecznie zrównowa żone, IERiG Ż, Warszawa 2002. Wo źniak M.: Agroturystyka a zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich , Rocz. Nauk. Stow. Ekonom. Roln. i Agrobiznesu, 2000.

EFFICIENCY OF AGRICULTURAL PRODUCTION IN THE SILESIAN VOIVODESHIP AS A CONDITION FOR SUSTAINABLE AGRICULTURAL DEVELOPMENT

Summary: Sustainable agriculture involves the protection of soils and the atmosphere from pollution, production of materials with desired by consumers and industry quality parameters and the production of safe food. Sustainable farming systems involve symbiosis of ecological and production targets which means multi-functionality of agriculture, and the development of various areas of agricultural and non-agricultural activities in rural areas. The development plans for agriculture in the Silesian Voivodeship would be primarily to draw attention to the fact that agriculture should implement the relevant groups of objectives: economic, social and eco-efficient use of conditions and resources of the region, and achieving maximum efficiency of production factors involved in the economic process. The article attempts to assess the efficiency of agricultural production area in the in the Silesian Voivodeship, taking into account not only natural conditions but also include ecological occurring in this area of contamination. The paper presents the methodology for calculating the synthetic rates of agricultural production development in the Silesian Voivodeship as a basic instrument to implement the sustainable development of agriculture in industrialized regions. The proposed method of the agricultural production space management effectiveness assessing, allowed for the municipalities selection, which should be subjected to various trends of restructuring. Keywords: efficiency of agricultural production space, sustainable development of agriculture, rural areas in Silesian Voivodeship.

127

Agata Lulewicz-Sas Politechnika Białostocka

REALIZACJA PROGRAMU ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM W LATACH 2007-2013

Streszczenie: W artykule przedstawiono rezultaty wdra żania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w Polsce na przykładzie województwa podlaskiego. Od 2007 roku sektor rolniczy krajów Unii Europejskiej, w tym także Polska, korzysta z pomocy w ramach tego programu. W śród krajów członkowskich, Polska dysponuje najwi ększ ą alokacj ą z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) na realizacj ę zada ń z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007- 2013. Na realizacj ę działa ń w latach 2007-2013 przeznaczono 17,4 mld euro. Województwo podlaskie jest znacz ącym beneficjentem pomocy finansowej Programu. Według stanu na dzie ń 30.09.2010 r. województwo podlaskie otrzymało ponad 1,5 mld zł. Celem artykułu jest ocena wykorzystania środków z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 w województwie podlaskim. Słowa kluczowe : Program rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, rolnictwo, województwo podlaskie

1. Wst ęp Polska jest krajem bogatym w ziemi ę rolnicz ą. U żytki rolne to a ż 59% jej powierzchni. Jeszcze wy ższy odsetek terytorium stanowi ą tereny wiejskie – 93,4%. Istotny, bo si ęgaj ący 20%, jest równie ż udział krajowej ziemi rolniczej w u żytkach rolnych Unii Europejskiej. 1 Według bada ń IUNG, w Polsce warunki przyrodnicze, z punktu widzenia produkcji rolniczej, s ą o 30-40% gorsze ni ż w krajach Europy Zachodniej. 2 Mankamentem polskiego rolnictwa jest jego rozdrobnienie. Polska zajmuje pierwsze miejsce w śród krajów Unii Europejskiej pod wzgl ędem ilo ści gospodarstw rolnych według grup obszarowych u żytków rolnych (w 2007 roku było 2380 tys. gospodarstw rolnych). Ponadto wyró żnia si ę spo śród innych krajów unijnych wysokim odsetkiem ludno ści mieszkaj ącej i pracuj ącej na terenach wiejskich. W 2007 roku odsetek ludno ści rolniczej w Polsce wyniósł 15,9% ogółu ludno ści w kraju ( średnia dla UE 27 – 4,9%).

1 K. Wi ęznowska, W. Szydło, Rozwój zrównowa żony w rolnictwie i na obszarach wiejskich w Polsce, w: Ekologiczne aspekty zrównowa żonego rozwoju regionalnego i lokalnego , red. K. Michałowski, Wydawnictwo Wy ższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007. 2 S. Kukuła, S. Krasowicz, Regionalne zró żnicowanie polskiego rolnictwa w świetle bada ń IUNG-PIB , Instytut Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa, Pa ństwowy Instytut Badawczy, Puławy 2006.

128 Znacz ący jest tak że udział ludno ści aktywnej zawodowo w rolnictwie – 8,3% ( średnia dla UE 27 – 2,4%), co plasuje nasz kraj na najmniej korzystnym miejscu. Polskie rolnictwo jest sektorem wymagaj ącym podj ęcia wielokierunkowych i kapitałochłonnych działa ń, maj ących na celu popraw ę sytuacji społecznej i ekonomicznej na obszarach wiejskich. Od wielu lat sektor ten otrzymywał ró żnorodn ą pomoc ze źródeł zagranicznych. Pocz ątkowo pomoc miała charakter bezpłatnych dostaw środków do produkcji rolniczej, a w pó źniejszym czasie udzielana była pomoc techniczna w ró żnym zakresie gospodarki rolnej. Ponadto realizowane były programy przygotowuj ące polskie rolnictwo do integracji z Uni ą Europejsk ą (Program Phare, Sapard). Programy te przygotowywały tak że do korzystania z funduszy strukturalnych po akcesji. Od 2004 roku w Polsce realizowany był Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywno ściowego oraz rozwój obszarów wiejskich” oraz Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. Od 2007 sektor rolniczy krajów Unii Europejskiej, w tym tak że Polski, korzysta z pomocy w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW 2007-2013). Jest on najwi ększym programem pomocowym dla sektora rolno-spo żywczego w historii Polski. Celem artykułu jest ocena wykorzystania środków z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 przez beneficjentów z województwa podlaskiego. Podstawow ą metod ą badawcz ą zastosowan ą w pracy jest metoda analizy porównawczej. W artykule dokonano porównania stanu realizacji PROW 2007-2013 w województwie podlaskim w odniesieniu do całego kraju. Podstawowym źródłem informacji zawartych w artykule s ą dane i informacje uzyskane z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

2. Charakterystyka rolnictwa województwa podlaskiego 3 Województwo podlaskie jest regionem o charakterze rolniczym. Powierzchnia użytków rolnych w 2008 roku stanowiła 60,6% ogólnej powierzchni województwa. Cech ą charakterystyczn ą województwa podlaskiego jest najwi ększa w kraju powierzchnia u żytków zielonych 34,4% ( średnia dla kraju 19,7%). W strukturze użytków rolnych bardzo mały jest udział sadów, które stanowi ą tylko 0,40% ogólnej powierzchni województwa ( średnia dla kraju 2,0%). Stosunkowo mało jest tak że

3 Dane liczbowe opracowano na podstawie: Rolnictwo w 2008 r., Główny Urz ąd Statystyczny, Departament Rolnictwa i Gospodarki Żywno ściowej, Warszawa 2009.

129 gruntów ornych. Zajmuj ą one 63,5% powierzchni u żytków rolnych ( średnia dla kraju 74,9%). W województwie podlaskim w 2008 roku liczba ludno ści zamieszkuj ącej wie ś wynosiła 481397, co stanowiło 40,4% ogółu ludno ści województwa. W 2008 roku w rolnictwie pracowało 6,5% ludno ści zatrudnionej w sektorze „rolnictwo”. Na 100 ha użytków rolnych przypadało 12 osób ( średnia w kraju – 13). Ludno ść w wieku produkcyjnym w województwie stanowiła 58% ogółu ludno ści na wsi ( średnia dla kraju 62%). W analizowanym województwie obserwuje si ę najwy ższy wska źnik ludno ści w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym – w 2008 roku wynosił on 71 ( średnia dla kraju 60). Bezrobotni z obszarów wiejskich w 2008 roku stanowili 35,4% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych w analizowanym regionie. Rolnictwo podlaskie prawie w cało ści znajduje si ę w u żytkowaniu prywatnym. W 2007 roku 97,7% u żytków rolnych stanowiła własno ść prywatna ( średnia dla kraju – 81,1%). Średnia wielko ść powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w województwie podlaskim w 2010 roku wynosiła 12,11 ha ( średnia wielko ść w kraju wynosi 10,23 ha). 4 Rolnicza przestrze ń produkcyjna w województwie podlaskim, spo śród wszystkich polskich województw, jest najbardziej wykorzystana. Relacja rzeczywistej produkcji ro ślinnej w stosunku do mo żliwej do uzyskania w województwie podlaskim wynosi 85% ( średnia dla kraju 71,7%). Województwo podlaskie charakteryzuje si ę wysok ą intensywno ści ą organizacji produkcji rolnej (wska źnik dla województwa podlaskiego wynosi 247,0, za ś średnia dla kraju 220,9). Rolnicza przestrze ń produkcyjna województwa podlaskiego charakteryzuje si ę nisk ą jako ści ą gleb (mała zawarto ść próchnicy i du że zakwaszenie), niekorzystnymi warunkami wodnymi i klimatycznymi. Wska źnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej 5 wynosi 55,0 i plasuje województwo na ostatnim miejscu w kraju ( średnia dla Polski 66,6). 6

4 Ogłoszenie Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z dnia 29 wrze śnia 2010 r. w sprawie wielko ści średniej powierzchni gruntów rolnych w poszczególnych województwach oraz średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w 2010 roku. 5 Wska źnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej uwzgl ędnia jako ść gleb, warunki klimatyczne (temperatura, opady), długo ść okresu wegetacyjnego, ukształtowanie powierzchni. 6 S. Kukuła, S. Krasowicz, Regionalne zró żnicowanie polskiego rolnictwa w świetle bada ń IUNG-PIB , Instytut Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa, Pa ństwowy Instytut Badawczy, Puławy 2006.

130 3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 W Polsce ramy prawne Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 7 tworzy ustawa z dnia 7 marca 2007 roku o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. 8 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) 9 pełni rol ę organu udzielaj ącego finansowego wsparcia dla obszarów wiejskich. W okresie od 2007 do 2013 roku dla krajów UE-27 dost ępne b ędzie 94,4 mld euro. 10 W śród krajów członkowskich, Polska dysponuje najwi ększ ą alokacj ą z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich na realizacj ę zada ń z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. W latach 2007- 2013 Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Agencja pełni funkcj ę płatnicz ą) ma do rozdysponowania 13,4 mld euro na realizacj ę działa ń z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (14,2% całkowitej alokacji wszystkich pa ństwach członkowskich Unii Europejskiej). Współfinansowanie rozwoju obszarów wiejskich, obok środków UE, wymaga zaanga żowania środków krajowych. Z bud żetu pa ństwa na realizacj ę działa ń PROW 2007-2013 przeznaczonych b ędzie 4 mld euro. Działania w ramach PROW 2007-2013 realizowane s ą w ramach czterech strategicznych osi priorytetowych: poprawa konkurencyjno ści sektora rolnego i le śnego (tzw. o ś gospodarcza); poprawa stanu środowiska i terenów wiejskich (tzw. o ś środowiskowa); poprawa jako ści życia na obszarach wiejskich oraz wspieranie dywersyfikacji gospodarki wiejskiej (tzw. oś społeczna); Leader (celem jest wł ączenie społeczno ści lokalnej w proces planowania i zarz ądzania rozwojem obszarów wiejskich). PROW 2007-2013 jeszcze do niedawna obejmował 22 działania pomocowe oraz pomoc techniczn ą. We wrze śniu 2010 roku uruchomiono 23 działanie skierowane do rolników poszkodowanych przez powodzie i inne klęski żywiołowe – „Przywracanie

7 Szczegółowe informacje na temat Programu znajduj ą si ę w dokumencie: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (PROW 2007-2013) , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, marzec 2010. 8 Ustawa z dnia 7 marca 2007 roku o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427 z pó źn. zm.). 9 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich utworzony został na mocy Rozporz ądzenia Rady (WE) nr 1290/2005 z dnia 21 czerwca 2005 roku w sprawie finansowania wspólnej polityki rolnej (DZ.U.UE z dnia 11.08.2005). 10 Sprawozdanie z działalno ści Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za 2009 roku , Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa 2010.

131 potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku kl ęsk żywiołowych”. 11 Z 23 działa ń, 15 oraz pomoc techniczn ą wdra ża Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 6 samorz ądy wojewódzkie, po jednym działaniu Agencja Rynku Rolnego i Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA). W ramach działa ń delegowanych (realizowanych przez samorz ądy wojewódzkie, ARR, FAPA) mo żliwe jest sfinansowanie działa ń do 3,5 mld euro. Bud żet PROW 2007-2013 w Polsce w podziale na osie przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1. Bud żet PROW 2007-2013 w Polsce w podziale na osie [w mld euro] Osie priorytetowe PROW EFRROW Bud żet pa ństwa Razem % Oś 1. Poprawa konkurencyjno ści sektora 5,6 1,8 7,5 43,0 rolnego i le śnego Oś 2. Poprawa środowiska naturalnego i 4,3 1,1 5,4 30,9 obszarów wiejskich Oś 3. Jako ść życia na obszarach wiejskich i 2,6 0,9 3,5 20,1 ró żnicowanie gospodarki wiejskiej Oś 4. LEADER 0,6 0,2 0,8 4,5 Pomoc techniczna 0,2 0,1 0,3 1,5 Razem 13,4 4,0 17,4 100 Źródło: Decyzja Komisji z 18.01.2010 r. w sprawie zatwierdzenia zmian do programu rozwoju obszarów wiejskich dla Polski na lata 2007-2013.

Najwi ęcej środków z EFRROW w latach 2007-2013 przeznaczonych zostanie na realizacj ę działa ń osi środowiskowej i osi gospodarczej, natomiast najmniej na realizacj ę osi społecznej i Leader. Na pomoc techniczn ą, czyli instrument ułatwiaj ący prawidłowe wdrażanie i zarz ądzanie programami rozwoju obszarów wiejskich, przeznaczonych zostanie 1,5% środków z EFRROW. PROW jest jedynym programem akredytowanym przez Komisj ę Europejsk ą pod wzgl ędem bezpiecze ństwa wydatkowania środków. Jest on bardziej restrykcyjny i sformalizowany ni ż na przykład regionalne programy operacyjne. W Polsce tempo przekazywania środków finansowych z PROW 2007-2013 z roku na rok wzrasta (wykres 1). Według informacji Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Polska znajduje si ę na pozycji europejskiego lidera w realizacji PROW 2007-2013. Do 10 listopada 2010 roku Agencja przekazała na konta beneficjentów 18,2 mld zł wsparcia w ramach PROW 2007-2013. W Niemczech, w

11 Warunki i tryb przyznawania pomocy okre śla rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 wrze śnia 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wyst ąpienia kl ęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działa ń zapobiegawczych” obj ętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz. U. 2010, Nr 169, poz.1141).

132 przeliczeniu na złotówki, wypłacono o 2,8 mld zł wsparcia mniej, a we Francji o 3,6 mld zł

Wykres 1. Kwota pomocy udzielonej w Polsce w poszczególnych latach realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 [w mld zł]

6,8 7 6,5

6 4,7 5

1 0,2

0 2007 r. 2008 r. 2009 r. stan na 10.11.2010 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sprawozdanie z działalno ści Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za 2009 roku , Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa 2010 oraz informacji ARiMR.

Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa przewiduje, że 2010 rok będzie rekordowy w zakresie płatno ści w ramach PROW 2007-1013. Oszacowano, że beneficjenci w bie żą cym roku otrzymają ł ącznie wypłaty w wysoko ści około 10 mld zł. Struktur ę płatno ści w zakresie poszczególnych działa ń PROW 2007-2013 przedstawiono na wykresie 2

133 Wykres 2. Struktura płatno ści (w %) zrealizowanych w ramach PROW 2007-2013 (narastaj ąco)

Tworzenie i rozwój mikroprzedsi ębiorstw 0,01

Odnowa i rozwój wsi 0,02

Pomoc techniczna 0,02

Funkcjonowanie LGD 0,1

Grupy producentów rolnych 0,7

Zwi ększenie warto ści dodanej 0,72

Ró żnicowanie w kierunku działalno ści nierolniczej 0,84

Zalesienie 1,91

Ułatwianie startu młodym rolnikom 2,25

WGN (PROW 2004-2006) 11,49

Modernizacja gospodarstw rolnych 13

Program rolno środowiskowy 13,56

Renty strukturalne 22,41

ONW 32,99

0 5 10 15 20 25 30 35

Źródło: Informacja miesi ęczna z realizacji zada ń Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa , ARiMR, grudzie ń 2009.

Do ko ńca grudnia 2009 r. w Polsce najwi ększe kwoty pomocy udzielanej przez Agencj ę Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w ramach PROW 2007-2013 zrealizowane zostały na wspieranie działalno ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) – 32,99% oraz na renty strukturalne – 22,41%. Na te dwa działania ł ącznie wydano ponad 55% środków wypłaconych przez Agencj ę Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w ramach PROW 2007-2013.

4. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 w województwie podlaskim Województwo podlaskie w du żym zakresie korzysta z pomocy w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013. Od początku realizacji programu do ko ńca 2009 roku województwo otrzymało 9,3% środków (najwi ęcej środków finansowych otrzymały województwa: mazowieckie (15,6%), wielkopolskie (11,3%), lubelskie (9,6%)). Regionalne zró żnicowanie pomocy finansowej udzielanej poszczególnym województwom w ramach PROW 2007-2013 przedstawiono na wykresie 3.

134 Wykres 3. Regionalne zró żnicowanie płatno ści w ramach PROW 2007-2013, narastaj ąco do 31.12.2009 r. [w mln zł]

śląskie 225,8 opolskie 233 lubuskie 331,1 podkarpackie 463,7 małopolskie 475,3 pomorskie 509,7 dolno śląskie 510,2 świ ętokrzyskie 571,4 zachodniopomorskie 602,3 warmi ńsko-mazurskie 664,3 kujawsko-pomorskie 714,5 łódzkie 863,9 podlaskie 1059,2 lubelskie 1093,9 wielkopolskie 1279,8 mazowieckie 1776,1

Źródło: Sprawozdanie z działalno ści Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za 2009 roku , Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa 2010.

Według dost ępnych, najbardziej aktualnych danych (stan na dzie ń 30.09.2010 r.), województwo podlaskie otrzymało ponad 1,5 mld zł. W tabeli 2 przedstawiono zestawienie zrealizowanych płatno ści w ramach poszczególnych działa ń w województwie podlaskim oraz w kraju. Na wykresie 4 przedstawiono struktur ę płatno ści (w %) zrealizowanych w ramach PROW 2007-2013 w województwie podlaskim.

135 Tabela 2. Zrealizowane płatno ści w ramach poszczególnych działa ń w województwie podlaskim (dane na dzie ń 30.09.2010 r.) Działania Zrealizowane płatno ści z tytułu zobowi ąza ń Procentowy Zrealizowane płatno ści z tytułu Procentowy udział w okresie 2007-2013 udział płatno ści z zobowi ąza ń w okresie 2004-2006 płatno ści z tytułu Polska [PLN] województwo tytułu Polska [PLN] województwo zobowi ąza ń w podlaskie [PLN] zobowi ąza ń w podlaskie [PLN] odniesieniu do odniesieniu do terenu kraju terenu kraju Działania realizowane przez Agencj ę Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Działanie 113 - Renty strukturalne 421 796 159,41 26 529 614,53 6,3 3 116 859 635,52 264 878 026,10 8,5 Działanie 211, 212 - Wspieranie 4 062 273 079,37 542 990 214,61 13,4 działalno ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania Działanie 221, 223 - Zalesianie 146 742 432,13 6 727 392,90 4,6 179 361 295,23 10 535 853,85 5,9 gruntów rolnych oraz gruntów innych ni ż rolne Działalnie 142 - Grupy 81 504 118,78 1 890 809,44 2,3 40 061 413,37 1 284 620,25 3,2

136 producentów rolnych Działanie 121 - Modernizacja 3 008 730 531,41 356 657 385,82 11,9 gospodarstw rolnych Działanie 214 - Program 514 957 359,62 40 156 615,15 7,8 1 977 540 305,91 80 919 163,88 4,1 rolno środowiskowy Działanie 123 - Zwi ększanie 474 820 364,18 25 876 303,70 5,5 warto ści dodanej podstawowej produkcji rolnej i le śnej Działanie 112 - Ułatwianie startu 282 100 000,00 26 700 000,00 9,5 młodym rolnikom Działanie 311- Ró żnicowanie w 212 708 663,75 15 904 912,50 7,5 kierunku działalno ści nierolniczej Działanie 141 - Wspieranie 1 910 293 251,14 92 357 536,65 4,8 gospodarstw niskotowarowych Działanie 114 - Korzystanie z 24 395 650,00 598 350,00 2,5 usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów Działanie 226 - Odtwarzanie 231 055 668,00 3 539 587,00 1,5 potencjału produkcji le śnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów

zapobiegawczych**** Działanie 132 - Uczestnictwo 527 303,29 93 085,27 17,7 rolników w systemach jako ści żywności Działanie 312 - Tworzenie i rozwój 69 644 876,25 4 482 173,50 6,4 mikroprzedsi ębiorstw Pomoc techniczna 20 870 383,51 * Działania realizowane przez samorz ądy wojewódzkie Działanie 4.31 - Funkcjonowanie 64 002 780,12 3 042 626,57 4,8 lokalnych grup działania Działanie 313, 323 - Odnowa i 154 624 578,70 16 864 319,00 10,9 rozwój wsi** Działanie 321 - Podstawowe usługi 39 137 776,12 1 858 833,00 4,8 dla gospodarki i ludno ści wiejskiej*** Działanie 4.1/413 - Wdra żanie 1 451 281,92 125 492,22 8,7 lokalnych strategii rozwoju 203 891 646,67**** 9 954 041,99**** 4,9

137 Działanie 4.21 - Wdra żanie 9 852,00 0,0 projektów współpracy

Działanie 125 - Poprawianie i 16 783 279,62 0,0 rozwijanie infrastruktury zwi ązanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i le śnictwa Działania realizowane przez Agencj ę Rynku Rolnego Działanie 133 - Działania 63 526,00 * informacyjne i promocyjne Działania realizowane przez Fundacj ę Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA) Szkolenia zawodowe dla osób 46 818 025,00**** 1 211 253,00**** 2,6 zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie Razem 9 828 199 664,18 1 074 037 715,21 10,93 7 224 115 901,17 449 975 200,73 6,2 250 709 671,67**** 11165294,99**** * brak podziału kwoty na województwa ** kwota zrealizowanych płatno ści przez Agencj ę obejmuje wył ącznie środki unijne, wymagany wkład środków publicznych pochodzi ze środków własnych beneficjenta. *** działanie jest finansowane jedynie ze środków unijnych. ****podano kwoty zawartych umów. Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa http://www.arimr.gov.pl/

Wykres 4. Struktura płatno ści (w %) zrealizowanych w ramach PROW 2007-2013 w województwie podlaskim (narastaj ąco)

Szkolenia zawodowe 0,008 Podstawowe usługi d la gospodarki i ludno ści… 0,04 Funkcjonowanie lokalnych grup działania 0,2 Grup y producentów rolnych 0,21 Odtwarzanie potencjału produkcji le śnej 0,23 Tworzenie i rozwój mikroprzedsi ębiorstw 0,29 Wdra żanie lokalnych strategii rozwoju 0,66 Ró żnicowanie w kierunku działalno ści… 1,04 Odnowa i rozwój wsi 1,1 Zalesienie 1,12 Zwi ększenie warto ści dodanej 1,69 Ułatwianie startu młodym rolnikom 1,74 Wspieranie gospodarstw niskotowarowych 6,02 Program rolno środowiskowy 7,89 Ren ty strukturalne 18,98 Modernizacja gospodarstw rolnych 23,23 ONW 35,37

0 10 20 30 40

Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Najwi ęcej środków w województwie podlaskim, podobnie jak w całej Polsce, wypłacono beneficjentom w ramach działania „Wspieranie działalno ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania”. Procentowy udział zobowi ąza ń do ko ńca wrze śnia 2010 roku wyniósł ponad 35% ogółu środków wykorzystanych w województwie podlaskim. Środki wydatkowane w województwie stanowiły 13,4% wydatków krajowych przeznaczonych na to działanie (wydatki krajowe na analizowane działanie wynosz ą ponad 4 mld zł). W województwie podlaskim zło żono 284388 wniosków (w kraju 2999942), co stanowi 9,48% wszystkich zło żonych wniosków w kraju. Bardzo du że zainteresowanie podlaskich beneficjentów działaniem „Modernizacja gospodarstw rolnych”, jest konsekwencj ą nie tylko olbrzymich potrzeb gospodarstw rolnych, ale tak że pozytywnych do świadcze ń zwi ązanych z wdra żaniem działa ń z Programu Sapard oraz Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywno ściowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich 2004-2006”. W

138 ramach tego działania mo żna uzyska ć wsparcie na przekształcenie gospodarstw, w celu poprawienia ich konkurencyjno ści. Na inwestycje zwi ązane z modernizacj ą gospodarstw rolnych w województwie podlaskim wykorzystano ponad 23% wszystkich środków rozdysponowanych przez województwo w ramach PROW 2007-2013. Wi ększo ść środków beneficjenci przeznaczyli na zakup maszyn i urz ądze ń rolniczych. Beneficjenci z województwa podlaskiego wykorzystali 11,9% ogółu wydatków krajowych na to działanie (wydatki krajowe na działanie „Modernizacja gospodarstw rolnych” wynosz ą ponad 3 mld zł). Działanie „Renty strukturalne” tak że cieszy si ę w województwie podlaskim du żą popularno ści ą. Celem tego działania jest poprawa struktury agrarnej kraju oraz przyspieszenie procesu wymiany pokoleniowej w śród osób prowadz ących gospodarstwa rolne. Renty otrzymuj ą rolnicy, którzy po uko ńczeniu 55 lat zdecydowali si ę na przekazanie gospodarstw nast ępcom. Procentowy udział płatno ści z tytułu wypłat rent wyniósł blisko 19% wszystkich środków wykorzystanych do ko ńca wrze śnia 2010 roku przez województwo podlaskie (wydano 857 decyzji w sprawie rent strukturalnych, zło żono 892 wnioski w ramach kampanii 2010). W ramach zrealizowanych płatno ści z tytułu zobowi ąza ń w okresie 2004-2006 oraz 2007-2013 w województwie podlaskim wykorzystano ponad 8,2% ogółu wydatków krajowych na to działanie (wydatki krajowe wynosz ą ponad 3,5 mld zł). Gospodarstwa rolne wdra żaj ące ekologiczne metody produkcji, stosuj ące technologie zapobiegaj ące erozji gleb lub zajmuj ące si ę hodowl ą rodzimych ras zwierz ąt i upraw ą cennych genetycznie gatunków ro ślin otrzymuj ą z tego tytułu dofinansowanie przez 5 lat („Program rolno środowiskowy”). Dofinansowanie to ma by ć rekompensat ą za utrat ę dochodów, które mogliby osi ągn ąć stosuj ąc intensywn ą gospodark ę roln ą. Województwo podlaskie na realizacj ę programu rolno środowiskowego otrzymało dofinansowanie stanowi ące 4,9% wydatków krajowych na to działanie (wydatki krajowe na działanie „Program rolno środowisowy” wynosz ą blisko 2,5 mld zł). Bior ąc pod uwag ę ogóln ą sum ę środków wykorzystanych przez województwo w ramach PROW 2007-2013, beneficjenci z województwa wykorzystali na działanie „Program rolno środowiskowy” ju ż blisko 8% ogółu środków.

139 Beneficjenci z województwa podlaskiego na realizację czterech działa ń: „Wspieranie działalno ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania”, „Modernizacja gospodarstw rolnych”, „Renty strukturalne”, „Program rolno środowiskowy” wykorzystali ponad 85% ogółu środków wojewódzkich na wszystkie działania w ramach PROW 2007-2013. Wykorzystanie środków z pozostałych działa ń w województwie podlaskim, podobnie jak i w całym kraju, jest znacznie mniejsze.

5. Wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy wykorzystania środków finansowych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 mo żna sformułowa ć nast ępuj ące wnioski: 1. Zainteresowanie otrzymywaniem wsparcia finansowego z PROW 2007-2013 jest wśród rolników, przetwórców sektora rolno-spo żywczego i innych beneficjentów bardzo du że. Świadczy o tym liczba składanych wniosków oraz suma zrealizowanych płatno ści i zawartych umów. Znacz ące przyspieszenie procesu ubiegania si ę o pomoc finansow ą z PROW 2007-2013 obserwuje si ę od 2009 roku (w 2009 roku wykorzystano 6,5 mld zł, za ś do 10.11.2010 r. – 6,8 mld zł). Rok 2010 według informacji Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ma by ć rekordowy pod wzgl ędem wykorzystania środków z PROW (około 10 mld zł). 2. Wśród krajów członkowskich, Polska dysponuje najwi ększ ą alokacj ą z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) na realizacj ę zada ń z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. W latach 2007-2013 na realizacj ę działa ń PROW przeznaczonych b ędzie 17,4 mld euro. 3. Do ko ńca grudnia 2009 r. w Polsce najwi ększe kwoty pomocy udzielanej w ramach PROW 2007-2013 wykorzystane zostały na wspieranie działalno ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) – 32,99% oraz na renty strukturalne – 22,41%. 4. Województwo podlaskie jest znacz ącym beneficjentem pomocy unijnej w zakresie PROW 2007-2013 (czwarte miejsce, po województwie mazowieckim, wielkopolskim i lubelskim, pod wzgl ędem ilo ści wykorzystanych środków). Do

140 ko ńca wrze śnia 2010 r. beneficjenci z województwa podlaskiego otrzymali z tego programu ponad 1,5 mld zł, co stanowi 8,7% ogółu wydatków krajowych z PROW. 5. W województwie podlaskim najwi ęcej środków finansowych wypłacono beneficjentom w ramach działa ń: wspieranie działalno ści rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (35,37%), modernizacja gospodarstw rolnych (23,23%), renty strukturalne (18,98%), program rolno środowiskowy (7,89%). Realizacja tych czterech działa ń pochłon ęła 85,5% środków wykorzystanych do ko ńca wrze śnia 2010 roku przez województwo podlaskie. Pozostałe działania z PROW 2007-2013 były tak że w województwie realizowane, aczkolwiek w niewielkim zakresie. 6. Efektywne wykorzystanie środków z PROW 2007-2013 stanowi szans ę na przyspieszenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich województwa podlaskiego. Aktualnie rozwój obszarów wiejskich województwa podlaskiego ograniczaj ą niskie dochody ludno ści zamieszkuj ącej gminy wiejskie. Przykładowo, dochody mieszka ńców województw „Polski Wschodniej”, w tym tak że województwa podlaskiego, s ą o 10-20% ni ższe ni ż średnia krajowa. 12 7. Dotychczasowy przebieg wdra żania PROW 2007-2013 pozwala z du żym prawdopodobie ństwem przypuszcza ć, że środki finansowe z tego programu zostan ą w cało ści wykorzystane.

Literatura: Przegl ąd unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013 , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010. K. Wi ęznowska, W. Szydło, Rozwój zrównowa żony w rolnictwie i na obszarach wiejskich w Polsce , w: Ekologiczne aspekty zrównowa żonego rozwoju regionalnego i lokalnego , red. K. Michałowski, Wydawnictwo Wy ższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2007. Rolnictwo w 2008 r ., Główny Urz ąd Statystyczny, Departament Rolnictwa i Gospodarki Żywno ściowej, Warszawa 2009. Ogłoszenie Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z dnia 29 wrze śnia 2010 r. w sprawie wielko ści średniej powierzchni gruntów rolnych w poszczególnych województwach oraz średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w 2010 roku. S. Kukuła, S. Krasowicz, Regionalne zró żnicowanie polskiego rolnictwa w świetle bada ń IUNG- PIB, Instytut Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa, Pa ństwowy Instytut Badawczy, Puławy 2006.

12 Por. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009.

141 Ustawa z dnia 7 marca 2007 roku o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427 z pó źn. zm.). Sprawozdanie z działalno ści Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za 2009 roku , Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Warszawa 2010. Decyzja Komisji z 18.01.2010 r. w sprawie zatwierdzenia zmian do programu rozwoju obszarów wiejskich dla Polski na lata 2007-2013. Informacja miesi ęczna z realizacji zada ń Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, ARiMR, grudzie ń 2009. Rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 wrze śnia 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wyst ąpienia kl ęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działa ń zapobiegawczych” obj ętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (Dz. U. Nr 169, poz.1141). Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 (PROW 2007-2013) , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, marzec 2010. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009.

REALIZATION OF THE PROGRAM OF RURAL AREAS DEVELOPMENT IN PODLASKIE PROVINCE IN YEARS 2007-2013

Summary: The article presents the results of the Rural Development Area in Poland based on the example of the podlaskie province. Since the 2007 the rural sector of the European Union including Poland benefits from the Program. Among the UE members Poland has at its disposal the utmost allocation from the European Fund (EFRROW) to accomplish objectives of the Program of Rural Development Areas in the 2007 - 2013. The 17.4 mld Euro has been allocated for the period between 2007 to 2013. Podlaskie province is significant beneficiary of the financial help of the program. According to the evidence to date 30.09.2010 podlaskie province has obtained 1.5 mld zl. The aim of the article is to estimate the usage of means from the Program of the Rural Areas Development in 2007 - 2013 in the podlaskie province. Keywords: Program of Rural Development policy, agriculture, podlaskie province

142 Tadeusz Łoboda, El żbieta Wołejko Politechnika Białostocka

WPŁYW NAWO ŻENIA AZOTEM NA DZIAŁANIE KADMU W SIEWKACH J ĘCZMIENIA JAREGO

Streszczenie: Kadm jest pierwiastkiem bardzo łatwo pobieranym przez ro śliny. Wi ększo ść pobranych jonów kadmu jest zatrzymywana w systemie korzeniowym, a znaczn ą cze ść tego wi ążą składniki ściany komórkowej, głównie białka i pektyny, co w rezultacie mo że prowadzi ć do zaburzenia w funkcjonowaniu błon, inaktywacji wielu enzymów zaanga żowanych w regulacj ę metabolizmu podstawowego komórek oraz redukcji wzrostu. Badania zostały przeprowadzone na dwóch odmianach j ęczmienia jarego (Madonna oraz Philadelphia) w warunkach laboratoryjnych na po żywkach płynnych Hoaglanda, które rosły przy trzech st ęż eniach azotu (0 mM, 6 mM i 12 mM) i czterech st ęż eniach kadmu (0; 0,05; 0,5 oraz 5 M). Stwierdzono istotny wpływ st ęż enia kadmu na korzenie i cz ęść nadziemn ą. Wraz ze wzrostem st ęż enia kadmu w po żywce ilo ść oraz długo ść korzeni istotnie si ę zmniejszała, co wskazywało na zahamowanie wzrostu spowodowane stresem. Z kolei cz ęść nadziemna wykazywała tendencj ę odwrotn ą, gdy ż przy najwy ższych zastosowanych st ęż eniach kadmu i przy st ęż eniu azotu 12 mM sucha masa cz ęś ci nadziemnej istotnie wzrosła w ostatnim pomiarze w stosunku do kontroli o 20% u obydwu odmian. Natomiast ro śliny rosn ące przy najni ższym st ęż eniu azotu 0 mM wraz ze wzrostem kadmu w po żywce wykazywały tendencj ę spadkow ą suchej masy od 0,12 do 0,08 g u odmiany Madonny oraz od 0,13 do 0,09 g u odmiany Philadelphia. Słowa kluczowe: azot, kadm, jęczmie ń jary, sucha masa, chlorofil.

1. Wst ęp Naturalnym źródłem metali ci ęż kich dla ludzi i zwierz ąt s ą spo żywane ro śliny. Metale ci ęż kie stanowi ą wi ęc zagro żenie dla jako ści zdrowotnej płodów rolnych. Wykonuj ąc szacunkow ą ocen ę ilo ści spo żywanych zwi ązków metali ci ęż kich, autorzy wielu prac stwierdzili, że najwi ększe ilo ści toksycznych zwi ązków metali dostarczaj ą ro śliny 1. Jak podaje McLaughlin i in. 2 pobieranie jonów metali ci ęż kich jest uzale żnione od wielu czynników środowiskowych, a w śród nich głównie od pH, temperatury, dost ępno ści tlenu, całkowitej zawarto ści danego metalu oraz obecno ści innych pierwiastków w glebie. Nagromadzenie niektórych pierwiastków śladowych w tkankach zwierz ąt czy ludzi mo że by ć przyczyn ą wielu powa żnych chorób 3 tj. deformacja

1J. Lipi ńska: Wpływ wybranych wła ściwo ści gleby na zawarto ść metali ci ęż kich w warzywach . Zesz. Nauk. Akad. Podlas. w Siedlcach, Seria: Rolnictwo, (57). 2000. s.151-157. 2 M. J. Mclaughlin, D. R. Parker, J. M. Clarke: Metals and micronutrients — food safety issues. Field Crop Res. 60. 1999. s. 143–163. 3 Z. Starck: Role of conducting systems in the transduction of long-distance stress signals . Acta Physiol. Plant. 28. 2006, s. 289–301.

143 szkieletu, zaburzenia czynno ści nerek, zmiany nowotworowe 4, wpływa ć niekorzystnie na płodno ść i prowadzi ć do upo śledzenia odporno ści 5. Dlatego nale ży kontrolowa ć zawarto ść tych pierwiastków, szczególnie w cz ęś ciach u żytkowych ro ślin (ziarno, bulwy, nasiona, korzenie), po to, aby poprzez odpowiednie zabiegi agrotechniczne, np. wapnowanie czy stosowanie nawozów naturalnych i organicznych, zapobiec ich przedostawaniu si ę do kolejnych ogniw ła ńcucha troficznego. Długotrwałe stresy wymuszaj ą zmiany w przebiegu procesów życiowych ro śliny, a szczególnie fotosyntezy i transportu w tkankach przewodz ących. St ąd wynika konieczno ść ustawicznej regulacji i koordynacji procesów: produkcji zwi ązków organicznych, pobierania wody i jonów oraz ich dystrybucji w całym organizmie 3. Warunki stresowe dla ro śliny zwi ązane z metalami s ą sygnałem indukuj ącym w jej komórkach szereg ró żnych procesów biochemicznych (np. zmiany pH cytoplazmy, potencjału elektrostatycznego błon komórkowych, przepływu jonów) w wyniku czego ulegają zmianom, procesy metaboliczne i transportowe, co prowadzi do utraty homeostazy komórkowej, a nawet do obumierania ro śliny 6. Kadm jest pierwiastkiem rozpowszechnionym w skorupie ziemskiej a przeci ętna jego zawarto ść mie ści si ę w granicach 0,15 - 0,20 ppm. Występuje on jedynie w postaci dwuwarto ściowej. Nale ży do nich głównie siarczek kadmu towarzysz ący zło żom cynku i miedzi 4. Kadm uznawany jest za jeden z najbardziej toksycznych pierwiastków zarówno dla ro ślin, jak i dla organizmu człowieka i jest on stosunkowo łatwo i intensywnie pobierany przez ro śliny, na ogół proporcjonalnie do st ęż enia w środowiska 7. Jak podaje Kabata-Pendias i Pendias 4 większo ść pobranych jonów kadmu jest zatrzymywana w systemie korzeniowym, a znaczn ą cze ść tego wi ążą składniki ściany komórkowej co mo że powodowa ć zaburzenie procesów fotosyntezy, transpiracji i przemian zwi ązków azotowych oraz wpływa ć na zmiany przepuszczalno ści błon komórkowych i struktury DNA. Metale ci ęż kie, w tym kadm niekorzystnie wpływaj ą

4A. Kabata-Pendias, H. Pendias: Biogeochemia pierwiastków śladowych . WN PWN, Warszawa. 1999. 5 P. Mendola, L.C. Messer: Science linking environmental contaminant exposures with fertility and reproductive health impacts in the adult female. Fertil. Steril. 89(2 Suppl): 2008. s. 81–94. 3 Z. Starck: Role of conducting systems in the transduction of long-distance stress signals . Acta Physiol. Plant. 28. 2006, s.289–301. 6 A. Szatanik-Kloc, Z. Sokołowska, N. Hrebelna: Wpływ pH w warunkach stresu kadmowego na ładunek powierzchniowy korzeni j ęczmienia (Hordeum vulgare L.). Acta Agrophysica. 10(2). 2007, s. 473-482. 4 A. Kabata-Pendias, H. Pendias: Biogeochemia pierwiastków śladowych . WN PWN, Warszawa, s. 1999. 7 J. Skoło żdrzy, J. Perła, J. Smól, T. Twardowski: Metale ci ęż kie: żelazo, ołów i kadm - czy tylko zagro żenie dla ro ślin? Ochr. Ro śl. 5(6), s. 2001, s. 2-6.

144 równie ż na oddychanie komórkowe, w tym zwłaszcza na procesy kataboliczne przebiegaj ące intensywnie w mitochondriach 8. W obron ę ro ślin przed toksycznym działaniem metali ci ęż kich zaanga żowane jest wiele mechanizmów mog ących decydowa ć o poziomie tolerancji danej ro śliny w stosunku do okre ślonego metalu. Z dotychczasowych bada ń wynika, że głównym mechanizmem obronnym ro ślin w stosunku do kadmu, jest detoksykacja przy udziale fitochelatyn i akumulacja w ścianie komórkowej 9. Jak podaje równie ż Kabała-Pendias i Pendias 4 niektóre ro śliny wykazuj ące odporno ść na wysokie st ęż enia kadmu tworz ą polipeptydy, tzw. fitochelatyny, które wi ążą c ten metal neutralizuj ą jego fitotoksyczno ść . Nawo żenie azotem zbó ż jest przedmiotem licznych prac eksperymentalnych zmierzaj ących do ustalenia wielko ści optymalnej dawki pozwalaj ącej na otrzymanie wysokiego plonu ziarna bez pogorszenia jego jako ści 10 . Azot nale ży do pierwiastków plonotwórczych, stan od żywienia ro ślin azotem ma kluczowe znaczenie we wzro ście, rozwoju i produktywno ści ro ślin uprawnych. Spo śród wszystkich organów ro ślin li ście w najwi ększym stopniu bior ą udział w asymilacji i decyduj ą o plonie ko ńcowym 11 . Według Chapin i in. 12 około 20%-50% całego azotu w li ściach wchodzi w skład RUBISCO - kluczowego enzymu fotosyntezy. Aparat fotosyntetyczny ro ślin C3 mo że zawiera ć do 75% całego N li ścia. Zwi ększenie zaopatrzenia w azot wpływa istotnie na długotrwało ść utrzymywania si ę li ści, co decyduje w du żej mierze o przyro ście biomasy i plonowaniu. Niedobór azotu spowalnia wzrost ro ślin, skraca okres ich rozwoju wegetatywnego, przyspiesza starzenie i w znacznym stopniu obni ża wydajno ść fotosyntetyczn ą chloroplastów 13 . Według Horubały 14 chlorofile s ą najbardziej rozpowszechnionymi barwnikami ro ślinnymi. Wyst ępuje on w li ściach i innych eksponowanych na światło, zielonych

8 B. Leszczy ński: Wybrane zagadnienia z biochemii i toksykologii środowiska. Wyd. Akademii Podlaskiej. Siedlce. 2001, s. 87–155. 9 A. Baranowska-Morek: Ro ślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ci ęż kich . Probl. Nauk Biol., 52(2-3). 2003, s. 283-298. 4 A. Kabata-Pendias, H. Pendias: Biogeochemia pierwiastków śladowych . WN PWN, Warszawa, 1999. 10 E. Wołejko: Produktywno ść j ęczmienia browarnego przy ró żnym nawo żeniu azotem. Praca doktorska. SGGW Warszawa, s. 2003. 11 A. Nieróbca: Rozdysponowanie suchej masy w okresie rozwoju pszenicy ozimej . Fragm. Agron. 2. 1998, s. 33-44. 12 F.S.Chapin, A.F. Bloom, C.B. Field, S.H. Waring: Plant responses to multiple environmental factors. BioSci. 37. 1987, s. 49-57. 13 J. Kutik, A. Cincerova, M. Dvorak: Chloroplast ultrastructural development during the ontogeny of the second leaf of wheat under nitrogen deficiency. Photosynthetica. 28, 1993. s. 447-453. 14 A. Horubała: Podstawy przechowalnictwa żywno ści . PWN. Warszawa. 1975, s.184-219.

145 cz ęś ciach ro ślin. Chlorofil jest zlokalizowany w chloroplastach, gdzie wyst ępuje, obok karotenoidów, w postaci kompleksu ze specyficznym białkiem - chloroplastyn ą. Li ście zawieraj ą średnio około 0,25% barwników chlorofilowych, 0,03% ksantofili i 0,015% karotenów. Chlorofile odgrywaj ą bardzo wa żną rol ę w procesach biosyntezy zachodz ących w zielonych cz ęś ciach ro ślin. Razem z karotenoidami bior ą udział w procesie absorpcji energii świetlnej i jej zamianie na energi ę chemiczn ą, wykorzystywan ą w endoergicznym procesie syntezy zwi ązków organicznych z 15 substancji prostych: CO 2 i H 2O . Celem wykonanych bada ń było okre ślenie wpływu wzrastaj ących st ęż eń kadmu na rozwój ro ślin i zawarto ść barwników asymilacyjnych przy wzrastaj ących st ęż eniach azoty w po żywce.

2. Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone na dwóch odmianach jęczmienia jarego (Madonna oraz Philadelphia) w warunkach laboratoryjnych. W ka żdej kombinacji 60 czterodniowych siewek było umieszczane na powierzchni plastikowych siatek pływaj ących po powierzchni po żywek z pomoc ą styropianowych pływaków w dwóch kuwetach. Korzenie ro ślin w około jednej trzeciej wystawały ponad po żywk ę, a w około dwóch trzecich były zanurzone w roztworze i po żywk ę zmieniano, co dwa dni. W skład po żywki, na której rosły siewki wchodziły nast ępuj ące sole: 0,4 mM

CaCl 2, 0,65 mM KNO 3, 0,25 mM MgCl 2x 6 H 2O, 0,01 mM (NH 4)2SO 4, 0,04 mM

NH 4NO 3 oraz cztery st ęż enia kadmu 0; 0,05; 0,5 i 5 M Cd i trzy st ęż enia azotu (0 mM, 6 mM i 12 mM). Ro śliny rosły w temperaturze 25°C. Po 7, 14 i 21 dniach 6 ro ślin z ka żdej kombinacji było zbierane wkładane do opisanych kopert i suszone, a nast ępnie okre ślano ich such ą mas ę. Pomiary chlorofilu Chlorofil ekstrahowano 80 % acetonem z 21 dniowych 9 ro ślin z ka żdej kombinacji i zawarto ść chlorofilu była oznaczana za pomoc ą nast ępuj ącego wzoru:

chl. a=(12,7D 663 -2,7D 645 )V/1000W

chl. b=(22,9D 645 -4,7D 663 )V/1000W gdzie:

D645 i D 663 optyczna g ęsto ść przy 645 i 663 nm,

15 Z. E. Sikorski: Chemiczne i funkcjonalne właściwo ści składników Żywno ści . WNT Warszawa. 1994, s. 399-424.

146 V - obj ęto ść roztworu w cm 3, W - świe ża masa próbki li ścia w g. Optyczna g ęsto ść przy 645 i 663 nm była mierzona przy pomocy spektrofotometru Lambda 11. Otrzymane wyniki zostały poddane analizie statystycznej za pomoc ą trójczynnikowej wariancji przy poziomie istotno ści α = 0,05 w te ście Tukeya.

3. Wyniki i dyskusja Kadm działaj ąc bezpo średnio na ro śliny powoduje zaburzenia fotosyntezy, obni ża zdolno ści pobierania CO 2, zmiany przepuszczalno ści błon komórkowych i struktury DNA 16 . Jak podaje Kabata-Pendias i Pendias 4 objawami tych zakłóce ń mog ą by ć plamy chlorotyczne i brunatne na blaszkach li ściowych, zaczerwienie żyłek, li ście ulegaj ą skr ęceniu, a korzenie zgrubieniu i skróceniu, co mo żna było równie ż zaobserwowa ć w badaniach własnych na j ęczmieniu jarym, Wraz ze wzrostem st ęż enia kadmu w po żywce obserwowano pogarszaj ącą si ę kondycje ro ślin oraz mo żna było zaobserwowa ć wizualne symptomy redukcji zawarto ści chlorofilu. Jak podaje Sikorski 15 chlorofile s ą uwa żane za najmniej trwałe barwniki ro ślinne. Charakterystyczn ą zielon ą barw ę zachowuj ą tylko w żywych nieuszkodzonych tkankach. W chloroplastach s ą one powi ązane ze specyficznymi białkami, fosfolipidami i sulfolipidami oraz z innymi składnikami i w tej formie s ą stabilne. Naruszenie tych natywnych struktur przez ogrzewanie, odwadnianie lub działanie rozpuszczalnikami, przyspiesza przemiany chlorofili i powoduje zmiany barwy. Do czynników przyspieszaj ących przemiany chlorofili zalicza si ę: wysok ą temperatur ę, kwa śne środowisko, metale, enzymy (chlorofilaz ę, lipooksygenaz ę i lipaz ę) oraz tlen i światło17 . Najwy ższa zawarto ść chlorofilu około 1,3 mg g św.m. -1 została zaobserwowana u odmiany Philadelphia rosn ącej przy 6 mM N i 0,5 µM Cd. Zwi ększona zawarto ść azotu i kadmu w po żywce istotnie wpływała na st ęż enie chlorofilu w li ściach jęczmienia jarego. Przy zastosowanych st ęż eniach kadmu (0,05; 0,5 i 5 M Cd) przy zerowym st ęż eniu azotu ilo ść chlorofilu zmniejszała si ę do 0,39 u odmian Madonna i do 0,2 mg g św.m. -1 u odmiany Philadelphia przy 5 M Cd, objawiało si ę to chloroz ą na

16 W. Wolak, R. Leboda, Z. Hubicki: Metale ci ęż kie w środowisku i ich analiza. PIO Ś. Chełm. 1995. 4 A. Kabata-Pendias, H. Pendias: Biogeochemia pierwiastków śladowych . WN PWN, Warszawa, 1999. 15 Z. E. Sikorski: Chemiczne i funkcjonalne właściwo ści składników Żywno ści . WNT Warszawa. 1994, s. 399-424. 17 M. Stankiewicz, M. Wawrzyniak-Kulczyk: Poznaj-Zbadaj-Chro ń środowisko w którym żyjesz . WSiP. Warszawa. 1997, s. 16-26.

147 li ściach (rys. 1). Potwierdzaj ą to równie ż wyniki bada ń przeprowadzonych przez Patorczyk – Pytlik 18 na kukurydzy i łubinie. Według Leszczy ńskiego 8 kadm hamuje syntez ę barwników fotosyntetycznych i obni ża ich poziom w komórkach fotosyntetyzuj ących, dotyczy to zwłaszcza chlorofilu, ponadto obniża o 40% aktywno ść zarówno fotosystemu I, jak i fotosystemu II. Podobne wyniki uzyskał Shcolnick i in. 19 na ry żu gdzie wpływ metali na aparat fotosyntetyczny ro ślin wskazywał, że miejscem szczególnie wra żliwym na działanie metali ci ęż kich jest fotoukład II (PS II). Postulowane działanie kadmu i cynku polega na zahamowaniu transportu elektronów na etapie oderwania elektronu od cz ąsteczki wody. Mallick i in. 20 wykazał równie ż bezpo średni ą inaktywacj ę centrum reakcji fotoukładu II pod wpływem rt ęci, niklu i chromu a tak że wpływ miedzi na wiele etapów ła ńcucha transportu elektronów w procesie fotosyntezy. Żurawski i in. 21 w badaniach swoich za pomoc ą mikroskopu elektronowego, konfokalnego i cytometru przepływowego co mo że stanowi ć reakcja ła ńcuchowej polimerazy w czasie rzeczywistym. Badania te uwidoczniły ró żnice w koncentracji chlorofilu w fotoukładzie I i II pod wpływem działania jonów metalu. Kadm nie wpłyn ął znacz ąco na kompleks cytochromu b(6)f i ATP-syntazy. Odnotowano znaczne obni żenie poziomu białek w fotoukładzie I. Jak twierdzi Fagioni i in. 22 żadne nowe białko nie zostało zsyntetyzowane i żadne nie uległo całkowitemu zniszczeniu przez kadm w chloroplastach. Wnioskuj ą, że niski poziom kadmu w chlorofilu wpływa na szybsz ą jego syntez ę, gdzie jony kadmu s ą zast ępowane prawdopodobnie przez inne metale wewn ątrz białek fotoukładu. Mo żliwe, że podobne działanie wykazuj ą tak że jony ołowiu. Niektórzy autorzy podaj ą, że wra żliwo ść na kadm zwi ększa si ę z wiekiem ro ślin Skórzy ńska-Polit i Baszy ński 23 zaobserwowali, że młode ro śliny fasoli skuteczniej chroniły swój aparat fotosyntezy i łatwiej adaptowały si ę do warunków stresu kadmowego ni ż ro śliny starsze.

18 B. Patorczyk–Pytlik: Pobieranie kadmu przez ro śliny w warunkach zró żnicowanego nawo żenia fosforem . Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., z. 448a. 1997, s. 285 – 290. 8 B. Leszczy ński Wybrane zagadnienia z biochemii i toksykologii środowiska. Wyd. Akademii Podlaskiej. Siedlce. 2001, s. 87–155. 19 S. Shcolnick, N. Keren: Metal homeostasis in cyanobacteria and chloroplasts. Balancing benefits and risks to the photosynthetic apparatus. Plant Physiol. 141(3). 2006, s. 805–810. 20 N. Mallick, F.H. Mohn: Use of chlorophyll fluorescence in metal-stress research: a case study with the green microalga Scenedesmus . Ecotoxicol. Environ. Saf. 55(1). 2003, s. 64–69. 21 J. Żurawski, J. Sikora, B. Poniedziałek, K. Piwecka, M. Kaszkowiak, K. Wiktorowicz, S. Samardakiewicz: Wpływ metali ci ęż kich na fluorescencj ę izolowanych chloroplastów lemna minor. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. 41. 2009, s. 197-202. 22 M. Fagioni, G. D’amici, A. Timperio: Proteomic analysis of multiprotein complexes in the thylakoid membrane upon cadmium treatment . J. Proteome Res. 8. 2009, s. 310–326. 23 E. Skórzy ńska-Polit, T. Baszy ński: Differences in sensitivity of photosynthetic apparatus in Cd-stresed runner bean plants in relation to their age . Plant Sci. 128. 1997, s. 11-21.

148 Rysunek 1. Wpływ kadmu na zawarto ść chlorofilu u dwóch odmian j ęczmienia jarego (Madonna i Philadelphia) przy ró żnym st ęż eniu azotu w podło żu (0 mM, 6 mM i 12 mM).

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń.

St ęż enia azoty 6 i 12 mM w po żywce zwi ększały istotnie zawarto ść barwników fotosyntetycznych u obu badanych odmian w porównaniu z dawk ą 0 mM i nawet zwi ększaj ące st ęż enia kadmu w po żywce nie wpływały destrukcyjnie na struktury chloroplastów i przy 6 mM N i 5 M Cd zawarto ść chlorofilu wynosiła średnio ok. 1,05 mg g św.m. -1, natomiast przy 12 mM N i 5 M Cd dla obydwu odmian jego zawarto ść wynosiła 0,95 mg g św.m. -1 (rys. 1). Sw ędrzy ńska i in. 24 badaj ąc kukurydz ę i owies stwierdzili, że w warunkach zwi ększonego nawo żenia azotowego poziom chlorofilu w ro ślinach jest wi ększy. Carrier i in. 25 sugeruj ą, że szkodliwy dla ro ślin kadm jest odkładany w pierwszej kolejno ści w wakuolach i ścianach komórkowych korzeni i łodyg. Mechanizm ten zabezpiecza chloroplasty obecne w li ściach przed toksycznym działaniem tego pierwiastka. Sheng i in. 26 uwa żaj ą, że obraz widm absorpcyjnych chlorofilu jest zwi ązany z obecno ści ą tlenku azotu, który łagodzi toksyczne działanie kadmu w chloroplastach. Tlenek azotu wpływa na aktywno ść elektronów zwi ązanych z fotosyntez ą. Nie zbadano dotychczas na ile tlenek azotu mo że wpływa ć na ró żnice w wielko ści chloroplastów.

24 D. Sw ędrzy ńska, A. Niewiadomska, J. Klama: Koncentracja chlorofilu w blaszkach li ściowych kukurydzy i owsa jako wska źnik żywotno ści ro ślin inokulowanych bakteriami z rodzaju Azospirillum. Ekol. Tech. 4. 2008, s. 165–170. 25 P.Carrier, A. Baryla, M. Havaux: Cadmium distribution and microlocalization in oilseed rape (Brassica napus) after long-term growth on cadmium-contaminated soil . Planta 216. 2003, s. 939–950. 26 J. Sheng, K. Liu, L. Shen: Effects of exogenous nitric oxide on chlorophyll in cadmium-induced tomato seedlings . Guang Pu Xue Yu Guang Pu Fen Xi. 29. 2009, s. 762–764.

149 Wykonana trójczynnikowa analiza wariancji wykazała istotne ró żnice gromadzeniu si ę barwników fotosyntetycznych u dwóch odmian j ęczmienia jarego w zale żno ści od odmiany i st ęż enia Cd oraz azotu w po żywce (tab. 1).

Tabela 1. Analiza wariancji dla chlorofilu a i b Źródło zmienno ści Stopie ń swobody Średni kwadrat Chlorofil a Chlorofil b A - st ęż enia Cd 4 0,005** 0,016** B - odmiana 6 0,001 0,002 C – dawka azotu 4 0,006** 0,018** Bł ąd 24 0,170 0,117 **warto ści istotne przy α = 0,05 Źródło: opracowanie własne.

Wzrastaj ąca zawarto ść kadmu i azotu w po żywce wywarła wyra źny wpływ na wielko ść gromadzenia suchej masy w j ęczmieniu jarym (rys. 2). Naruszenie wzrostu i rozwoju systemu korzeniowego i ograniczenie pobierania składników pokarmowych prowadzi do zmian morfologicznych w ro ślinach, a to z kolei do znacznego spadku ich plonowania 27 . Podobne wyniki uzyskali Cie ćko i in. 28 na plonie korzeni i li ści marchwi uprawianej w glebie zanieczyszczonej 25 mg·kg-1 Cd, gdzie zaobserwowano stopniowe zmniejszenie si ę plonu w obecno ści kadmu. Jak podaje Dr ąż kiewicz i in. 29 wska źnik bioakumulacji ró żnych metali ci ęż kich, szczególnie kadmu, charakteryzuje si ę du żym zró żnicowaniem gatunkowym, a nawet odmianowym. W do świadczeniu przeprowadzonym przez Wu i in. 30 na dwóch ró żnych genotypach j ęczmienia widoczne były ró żnice we wra żliwo ści ro ślin na kadm w zale żno ści od genotypu. Oprócz tego wzrastaj ące st ęż enia kadmu powodowały obni żenie zawarto ści w ro ślinach kwasu askorbinowego. Według Siedleckiej i in. 31 potencjalnymi ligandami jonów metali mog ą

27 N.E. Smeck, J.M. Novak: Weathering of soil clays with dilute sulfuric acid as influenced by sorbed humic substances. Geoderma 63. 1994, s. 63-76. 28 Z. Cie ćko, R. Rzoska, E. Rolka, M. Harnisz: Wpływ zanieczyszczenia gleby kadmem na plonowanie i skład chemiczny marchwi . Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471. 2000, s. 889-894. 29 M. Dr ąż kiewicz, A. Tukendorf, T. Baszy ński: Age-dependent response of maize leaf segments to cadmium treatment: Effect on chlorophyll fluorescence and phytochelatin accumulation . J. Plant Physiol. 160. 2003, s. 247-254. 30 F. Wu, F. Chen, K. Wei, G. Zhang: Effect of cadmium on free amino acid, glutathione and ascorbic acid concentrations in two barley genotypes (Hordeum vulgare L.) differing in cadmium tolerance . Chemosphere. 57. 2004, s. 447 – 454. 31 Siedlecka A., Tukiendorf A., Skórzy ńska-Polit E., Maksymiec W., Wójcik M., Baszy ński T., Krupa Z. Angiosperms .[W:] Metals in the environment. Analysis by biodiversity. Prasad M. N. V. (red). Marcel Dekker, Inc. New York, Hyderabad. India. 200, s. 171-217. 6 Szatanik-Kloc A., Sokołowska Z., Hrebelna N. Wpływ pH w warunkach stresu kadmowego na ładunek powierzchniowy korzeni j ęczmienia (Hordeum vulgare L.). Acta Agrophysica. 10(2). 2007. 473-482.

150 by ć kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy szczawiowy). Przypuszcza si ę, że w przypadku kadmu ro śliny reaguj ą zwi ększonym wydzielaniem kwasu cytrynowego. Ro śliny rosn ące bez azotu przy wzrastaj ących dawkach kadmu wykazywały wi ększ ą wra żliwo ść na działanie tego pierwiastku i wraz z kolejnym pomiarem obserwowano istotny spadek gromadzenia biomasy u odmiany Philadelphia średnio w poszczególnych pomiarach od 0,09 przy 0,05 M Cd do 0,06 g przy 5 M Cd (rys. 2), natomiast u odmiany Madonna nast ępował wzrost od 0,07 g przy 0,05 M Cd do 0,09 g przy 5 M Cd. Co potwierdzaj ą badania przeprowadzone na j ęczmieniu przez Szatanik- Kloc i in. (2007) 6 gdzie sama obecno ść fitotoksycznych st ęż eń kadmu w po żywce w istotny sposób wpłyn ęła na badane wła ściwo ści jonowymienne korzeni j ęczmienia. Pod wpływem jonów Cd +2 całkowity zmienny ładunek powierzchniowy badanych korzeni zmniejszył si ę u jęczmienia. Jak podaje Kabata-Pendias i Pendias 32 niektóre ro śliny odznaczaj ą si ę tolerancj ą na du żą zawarto ść kadmu i nie wykazuj ą wyra źnych objawów toksyczno ści. Nie ulegaj ą tak że wyra źnemu uszkodzeniu (np. pomidor, kapusta), gdy koncentracja kadmu jest stosunkowo du ża, rz ędu 170 mg·kg-1 s.m., podczas gdy u innych (np. szpinak, sałata) obserwuje si ę objawy toksyczno ści i spadek plonu, gdy st ęż enie pierwiastka wynosi 4-13 mg·kg-1 s.m. Badania prowadzone na j ęczmieniu przez Sharma i in 33 pokazały, że w unieszkodliwieniu kadmu w ro ślinie bior ą udział fitochelatyny (PC), które po postranslacyjnej aktywacji syntazy fitochelatynowej kompleksy PC – Cd mog ą by ć formowane i umieszczane w wakuoli. Badania przeprowadzone przez Evansa i Malmberga 34 na li ściach owsa pozbawionego epidermy i traktowanego kadmem, w st ęż eniach podobnych jakie mog ą wyst ępowa ć w środowisku, spowodowało ponad 10- cio krotny wzrost w odpowiedzi na stres kadmowy zawarto ści putrescyny odpowiedzialnej za rozpad białek, co sugeruje udział dekarboksylazy argininy która ujawnia si ę pod wpływem działania stresu wodnego. Od strony fizykochemicznej za procesy pobierania przez korze ń i dalej transportu jonów odpowiada przede wszystkim zmienny ładunek powierzchniowy korzenia. Zmiany anatomiczne i biochemiczne wywołane czynnikami stresowymi prowadz ą do zmian charakterystyk fizykochemicznych korzenia, które mog ą przejawia ć

32 A. Kabata-Pendias, H. Pendias: Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa, 1979. 33 S.S. Sharma, S. Kaul, A. Metwally, K. C. Goyal, I. Finkemeier, K. J. Dietz: Cadmium toxity to barley (Hordeum vulgare) as affected by varying Fe nutritional status . Plant Science. 166. 2004, s. 1287 – 1295. 34 P. T. Evans, R. L. Malmberg: Do plyamines have roles in plants development ? Ann. Rev. Plant Physiol. Plant Mol. Biol. 40. 1989, s. 235–269.

151 si ę równie ż, zmianami charakterystyk ładunku powierzchniowego 6. Wykonana trójczynnikowa analiza wariancji wykazała istotne ró żnice w suchej masie korzeni i cz ęś ci nadziemnej, w zale żno ści odmiany i st ęż enia Cd oraz azotu w po żywce (tab. 2).

Tabela 2. Analiza wariancji dla suchej masy cz ęś ci nadziemnej i korzeni. Średnie kwadraty Źródło zmienno ści Stopnie swobody Korzenie Cze ść nadziemna A - st ęż enia Cd 4 0,0049** 0,0150** B – odmiana 6 0,0016** 0,0038** C – dawka azotu 4 0,0004* 0,0008 Bł ąd 24 0,0001 0,0003* ** warto ści istotne przy α = 0,05 Źródło: opracowanie własne.

Akumulacja kadmu w li ściach i korzeniach ro ślin j ęczmienia jest zwykle proporcjonalna do czasu działania pierwiastka i jego st ęż enia w podło żu. Główn ą cz ęś ci ą kumuluj ącą kadm w ro ślinie s ą korzenie. Ilo ść kadmu transportowanego do li ści prawdopodobnie był ą mniejsza co mo żna było zaobserwowa ć w badaniach własnych gdzie dodatek azoty do podło ża wpłyn ął dodatnie na wielko ść ro ślin natomiast nie wpłyn ął na długo ść korzeni (tab. 3). Podobne wyniki uzyskała Hrebelna i in. 35 gdzie analiza zawarto ści jonów kadmu w korzeniach wykazała, że wzrost st ęż enia w podło żu tego metalu ci ęż kiego, spowodował równie ż zwi ększenie jego zawarto ści w korzeniach jęczmienia, natomiast, w miar ę przedłu żania si ę stresu kadmowego, zawarto ść kadmu w korzeniach zmniejszył si ę. Bergman i in. 36 zauwa żyli, że po czterech dniach od podziałania na ro śliny kadmem ilo ść tego pierwiastka w korzeniach była ekstremalnie wysoka, co mogło wskazywa ć na utrat ę zdolno ści do aktywnego transportu jonów. Kadm jak uwa ża Chaney 37 jest jednym z tych pierwiastków, które nie podlegaj ą działaniu tzw. barier gleba – ro ślina, co oznacza że ro śliny toleruj ą w swym organizmie (nie wykazuj ąc objawów typowej toksyczno ści) takie ilo ści kadmu, które mog ą by ć szkodliwe dla zwierz ąt skarmianych takimi ro ślinami.

6 A. Szatanik-Kloc, Z. Sokołowska, N. Hrebelna: Wpływ pH w warunkach stresu kadmowego na ładunek powierzchniowy korzeni j ęczmienia (Hordeum vulgare L.). Acta Agrophysica. 10(2). 2007, s. 473-482. 35 N. Hrebelna, A. Szatanik-Kloc, Z. Sokołowska: Wpływ jonów kadmu na pozorn ą powierzchni ę wła ściw ą korzeni j ęczmienia (Hordeum Vulgare. L). 2008, s. 337-345. 36 H. Bergmann, B. Machelett, B. Lipmann, Y. Friedrich: Influence of heavy metals on the accumulation of trimethylglycine, putrescine and spermine in food plants. Amino Acids. 20. 2001, s. 325 – 329. 37 R. L. Chaney: Fate of toxic substance in sludge applied to cropland . Proc. Intern. Symp. on Land Application of Sewage Sludge. Association for Utilization of Sewage Sludge, Tokio, Japan. 1982, s. 259- 324.

152 Tabela 3. Wpływ kadmu na długo ść cz ęś ci nadziemnej i korzeni u dwóch odmian j ęczmienia jarego (Madonna i Philadelphia) przy ró żnym st ęż eniu azotu w podło żu (0 mM, 6 mM i 12 mM). Odmiana Madonna Philadelphia dł. li ści w cm dł. korzeni w cm dł. li ści w cm dł. korzeni w cm 0 mM N 0 M Cd 14,42 5,88 14,78 5,13 0 mM N 0,05 M Cd 7,19 5,03 16,45 6,55 0 mM N 0,5 M Cd 14,02 5,05 6,48 5,23 0 mM N 5 M Cd 13,30 4,33 16,63 4,73 6 mM N 0,05 M Cd 16,80 6,67 16,50 6,32 6 mM N 0,5 M Cd 19,41 6,31 17,05 6,16 6 mM N 5 M Cd 15,48 6,09 19,10 5,13 12 mM N 0,05 M Cd 16,21 6,12 16,09 5,82 12 mM N 0,5 M Cd 13,09 5,40 13,73 4,82 12 mM N 5 M Cd 16,22 4,21 15,29 4,46 Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń.

Rysunek 2. Wpływ kadmu na gromadzenie si ę plonu suchej masy u dwóch odmian j ęczmienia jarego (Madonna i Philadelphia) przy ró żnym st ęż eniu azotu w podło żu (0 mM, 6 mM i 12 mM).

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń.

U obydwu odmian zaobserwowano istotny wzrost suchej masy w ostatnim pomiarze (o 20%) w stosunku do kontroli. Najwy ższ ą such ą mas ę zaobserwowano po 21 dniach u odmiany Philadelphia ok. 0,143 g przy najwy ższym zastosowanym st ęż eniu kadmu i azotu w podło żu, natomiast najmniejsz ą ok. 0,08 g s. m. zanotowano u ro ślin rosn ących przy 0 mM N i 0,05 M Cd u odmiany Madonna oraz przy 0 mM N i 5 M

153 Cd u odmiany Philadelphia (rys.2). Brej 38 w swoich badaniach obserwował, zdolno ść korzeni ro ślin do zatrzymywania nadmiernej ilo ści kadmu, co chroni ro śliny przed fitotoksycznymi st ęż eniami tego pierwiastka. Jednak pod wpływek nadmiernej koncentracji tego metalu mechanizmy obronne staj ą si ę mniej skuteczne, w wyniku czego dochodzi do spadku plonu cz ęś ci nadziemnych. Według Baranowskiej-Morek, 39 efektem tych zjawisk mo że by ć słabszy wzrost i rozwój ro śliny, a nawet jej obumarcie. Na podstawie bada ń przeprowadzonych przez Kacpersk ą40 stwierdzono równie ż, że pod wpływem działania kadmu nast ępowała wzmo żona peroksydacja lipidów, obserwowano wzmo żon ą syntez ę etylenu, który m. in. przyspiesza starzenie si ę tkanek i w konsekwencji prowadzi do śmierci ro ślin.

4. Wnioski 1. Najwy ższe zastosowane st ęż enie azotu w po żywce wywierało stymuluj ące działanie na gromadzenie si ę biomasy cz ęś ci nadziemnej j ęczmienia jarego. 2. Zastosowany kadm w po żywce wpływał negatywnie zarówno na wzrost i rozwój badanych ro ślin jak i na gromadzenie si ę barwników asymilacyjnych w li ściach, co mo żna było zaobserwowa ć szczególnie na odmianie Madonna. 3. Stopie ń toksycznego oddziaływania kadmu zale żał od czasu działania i od st ęż enia pierwiastka w po żywce. Najwi ększ ą wra żliwo ść na kadm wykazywały korzenie za ś cz ęść nadziemna była mniej nara żona na jego destrukcyjne działanie. 4. Ro śliny rosn ące w st ęż eniu 0,5 µM Cd przy 0 mM, a szczególnie w st ęż eniu 5 µM Cd s ą znacznie mniejsze od pozostałych ro ślin rosn ących w obecno ści azotu przy wy ższych st ęż eniach kadmu.

Literatura: Baranowska-Morek A.: Ro ślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ci ęż kich . „Probl. Nauk Biol”. 52(2-3),2003. Bergmann H., Machelett B., Lipmann B., Friedrich Y.: Influence of heavy metals on the accumulation of trimethylglycine, putrescine and spermine in food plants. “Amino Acids”. 20, 2001.

38 T. Brej: Heavy metals tolerance In Agropyron regens (L.) P. Bauv. Population from the Legnica copper smelter area . Lower Silesia. Acta Soc. Bot. Pol. 67, 1998, s. 332-333. 39 A. Baranowska-Morek: Ro ślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ci ęż kich . Probl. Nauk Biol., 52(2-3). 2003, s. 283-298. 40 A. Kacperska: Reakcje ro ślin na abiotyczne czynniki stresowe . W: Fizjologia ro ślin, pod red. Jana Kopcewicza i Stanisława Lewaka, PWN Warszawa. 2002. 654 – 678.

154 Brej T. Heavy metals tolerance In Agropyron regens (L.) P. Bauv.: Population from the Legnica copper smelter area . Lower Silesia. “Acta Soc. Bot. Pol”. 67,1998. Carrier P., Baryla A., Havaux M.: Cadmium distribution and microlocalization in oilseed rape (Brassica napus) after long-term growth on cadmium-contaminated soil . “Planta” 216, 2003. Chaney R. L.: Fate of toxic substance in sludge applied to cropland . Proc. Intern. Symp. on Land Application of Sewage Sludge. Association for Utilization of Sewage Sludge, Tokio, Japan, 1982. Chapin F.S., Bloom A.F., Field C.B., Waring S.H.: Plant responses to multiple environmental factors. “BioSci”. 37,1987. Cie ćko Z., Rzoska R., Rolka E., Harnisz M.: Wpływ zanieczyszczenia gleby kadmem na plonowanie i skład chemiczny marchwi . „Zesz. Probl. Post. Nauk Roln”. 471, 2000. Dr ąż kiewicz M., Tukendorf A., Baszy ński T.: Age-dependent response of maize leaf segments to cadmium treatment: Effect on chlorophyll fluorescence and phytochelatin accumulation . “J. Plant Physiol”. 160,2003. Evans P. T., Malmberg R. L. Do plyamines have roles in plants development ? Ann. Rev. “Plant Physiol”. Plant Mol. Biol. 40, 1989. Fagioni M., D’amici G., Timperio A.: Proteomic analysis of multiprotein complexes in the thylakoid membrane upon cadmium treatment . “J. Proteome Res”. 8, 2009. Hrebelna N., Szatanik-Kloc A., Sokołowska Z.: Wpływ jonów kadmu na pozorn ą powierzchni ę wła ściw ą korzeni j ęczmienia (Hordeum Vulgare. L), 2008. Horubała A.: Podstawy przechowalnictwa żywno ści . PWN. Warszawa, 1975. Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków śladowych . WN PWN, Warszawa,1999. Kabata-Pendias A., Pendias H.: Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym . Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa, 1979. Kacperska A.: Reakcje ro ślin na abiotyczne czynniki stresowe . W: Fizjologia ro ślin, pod red. Jana Kopcewicza i Stanisława Lewaka, PWN Warszawa, 2002. Kutik J., Cincerova A., Dvorak M.: Chloroplast ultrastructural development during the ontogeny of the second leaf of wheat under nitrogen deficiency. “Photosynthetica”. 28, 1993. Leszczy ński B.: Wybrane zagadnienia z biochemii i toksykologii środowiska. Wyd. Akademii Podlaskiej. Siedlce, 2001. Lipi ńska J.: Wpływ wybranych wła ściwo ści gleby na zawarto ść metali ci ęż kich w warzywach. „Zesz. Nauk. Akad. Podlas”. w Siedlcach, Seria: Rolnictwo. (57), 2000. Lipi ński W.: Oddziaływanie niektórych wła ściwo ści glebowych na zawarto ść metali ci ęż kich w ziarnie pszenicy, żyta oraz bulwach ziemniaków. Rozp. Nauk. AR w Lublinie. 249,2001. Mallick N., Mohn F.H.: Use of chlorophyll fluorescence in metal-stress research: a case study with the green microalga Scenedesmus . “Ecotoxicol. Environ”. Saf. 55(1), 2003. Mclaughlin M. J., Parker D. R., Clarke J. M.: Metals and micronutrients — food safety issues. “Field Crop Res”. 60,1999. Mendola P., Messer L.C.: Science linking environmental contaminant exposures with fertility and reproductive health impacts in the adult female. “Fertil. Steril”. 89(2 Suppl). 2008. Nieróbca A.: Rozdysponowanie suchej masy w okresie rozwoju pszenicy ozimej. „Fragm. Agron”. 2,1998. Patorczyk–Pytlik B.: Pobieranie kadmu przez ro śliny w warunkach zró żnicowanego nawo żenia fosforem . „Zesz. Probl. Post. Nauk Roln”. z. 448a,1997. Sharma S.S., Kaul S., Metwally A., Goyal K. C., Finkemeier I., Dietz K. J.: Cadmium toxity to barley (Hordeum vulgare) as affected by varying Fe nutritional status . “Plant Science”. 166, 2004. Shcolnick S., Keren N.: Metal homeostasis in cyanobacteria and chloroplasts. Balancing benefits and risks to the photosynthetic apparatus. “Plant Physiol”. 141(3), 2006. Sheng J., Liu K., Shen L.: Effects of exogenous nitric oxide on chlorophyll in cadmium-induced tomato seedlings. Guang Pu Xue Yu Guang Pu Fen Xi. 29,2009.

155 Siedlecka A., Tukiendorf A., Skórzy ńska-Polit E., Maksymiec W., Wójcik M., Baszy ński T., Krupa Z.: Angiosperms.[W:] Metals in the environment. Analysis by biodiversity. Prasad M. N. V. (red). Marcel Dekker, Inc. New York, Hyderabad, India, 2001. Sikorski Z.E.: Chemiczne i funkcjonalne właściwo ści składników Żywno ści . WNT Warszawa, 1994. Skoło żdrzy J., Perła J., Smól J. i Twardowski T.: Metale ci ęż kie: żelazo, ołów i kadm - czy tylko zagro żenie dla ro ślin? „Ochr. Ro ślin”, 5(6), 2001. Skórzy ńska-Polit E., Baszy ński T.: Differences in sensitivity of photosynthetic apparatus in Cd- stresed runner bean plants in relation to their age. “Plant Sci”. 128, 1997. Smeck N.E., Novak J.M.: Weathering of soil clays with dilute sulfuric acid as influenced by sorbed humic substances. “Geoderma” 63, 1994. Stankiewicz M., Wawrzyniak-Kulczyk M.: Poznaj-Zbadaj-Chro ń środowisko w którym żyjesz . WSiP. Warszawa, 1997. Starck Z.: Role of conducting systems in the transduction of long-distance stress signals . “Acta Physiol. Plant”. 28, 2006. Sw ędrzy ńska D., Niewiadomska A, Klama J.: Koncentracja chlorofilu w blaszkach li ściowych kukurydzy i owsa jako wska źnik żywotno ści ro ślin inokulowanych bakteriami z rodzaju Azospirillum. „ Ekol. Tech”. 4,2008. Szatanik-Kloc A., Sokołowska Z., Hrebelna N.: Wpływ pH w warunkach stresu kadmowego na ładunek powierzchniowy korzeni j ęczmienia (Hordeum vulgare L.). „Acta Agrophysica”. 10(2), 2007. Wolak W., Leboda R. i Hubicki Z.: Metale ci ęż kie w środowisku i ich analiza . PIO Ś. Chełm, 1995. Wołejko E.: Produktywno ść j ęczmienia browarnego przy ró żnym nawo żeniu azotem. Praca doktorska. SGGW Warszawa, 2003. Wu F., Chen F., Wei K., Zhang G.: Effect of cadmium on free amino acid, glutathione and ascorbic acid concentrations in two barley genotypes (Hordeum vulgare L.) differing in cadmium tolerance . “Chemosphere”. 57,2004. Żurawski J., Sikora J., Poniedziałek B., Piwecka K., Kaszkowiak M., Wiktorowicz K., Samardakiewicz S.: Wpływ metali ci ęż kich na fluorescencj ę izolowanych chloroplastów lemna minor. „Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych”. 41, 2009.

INFLUENCE OF NITROGEN FERTILIZATION ON THE EFFECTS OF CADMIUM IN SPRING BARLEY SEEDLINGS Summary: Cadmium is very easily absorbed by plants. Majority of absorbed ions is retained in the root system. Conciderable amounts are bound by cell walls components, mainly proteins and pectins, what can lead to disturbance in membrane functioning, to inactivation of many enzymes involved in regulation of basic metabolism and reduction of plant growth. Experiment has been carried out under laboratory conditions on liquid Hoagland solution. Two cultivars of spring barley (Madonna and Philadelphia) were grown under 3 nitrogen concentrations (0, 6 and 12 mM) and 4 cadmium concentrations (0, 0,05; 0,5 and 5 M). Significant influence of cadmium concentration on roots and above ground part of plants was observed. With increasing of cadmium concentration in the medium number and length of roots significantly decreased, what indicated growth inhibition causes by stress. The above ground part showed reverse trend, because at the highest cadmium concentration and under 12 mM of nitrogen shoot dry mass was significantly higher (about 20%) relatively to the control in both studied cultivars in the last measurement. However, plants grown without nitrogen (0 mM N) decreased their dry matter from 0,12 for 0,08 g for cv. Madonna and from 0,13 for 0,09 g for cv. Philadelphia with increasing cadmium dose. Słowa kluczowe: azot, kadm, j ęczmie ń jary, sucha masa, chlorofil. Keywords: nitrogen, cadmium, spring barley, dry matter, chlorophyll.

156 Danuta Miłaszewicz Uniwersytet Szczeci ński

ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH Z PERSPEKTYWY NOWEJ KRAJOWEJ STRATEGII ROZWOJU REGIONALNEGO

Streszczenie: Obszary wiejskie w Polsce charakteryzuj ą si ę ró żnym poziomem rozwoju, ale ju ż same definicje tych obszarów sugeruj ą, że s ą one miejscami gdzie notowany jest, zarówno na płaszczy źnie ekonomicznej, jak i społecznej ni ższy poziom rozwoju ni ż na terenach miejskich. W nowoprzyj ętej „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010- 2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie” (KSRR) zaliczone one zostały do tak zwanych obszarów problemowych wyodr ębnionych terytorialnie i dziedzinowo, które niedostatecznie wykorzystuj ą swoje zasoby istotne z perspektywy rozwoju kraju i napotykaj ą istotne bariery rozwojowe. Obszary te, w celu uzyskania optymalnej ście żki rozwoju, wymagaj ą adresowanej, ze wzgl ędu na swoj ą specyfik ę, strategicznej interwencji polityki pa ństwa z poszanowaniem zasady subsydiarno ści. W artykule przedstawiono przyszłe mo żliwo ści rozwoju obszarów wiejskich, w stosunku do których zało żono w KSRR przekrojowe podej ście. Podej ście to ukierunkowane jest na jak najlepsze wykorzystanie potencjałów rozwojowych najbardziej rozwini ętych obszarów wiejskich i zwi ększanie ich potencjału do absorpcji procesów rozwojowych oraz odnosi si ę do specjalnego traktowania tych terenów wiejskich, które odznaczaj ą si ę najgorszym dost ępem do usług publicznych, warunkuj ących mo żliwo ści rozwojowe. Słowa kluczowe: rozwój regionalny, obszary wiejskie.

1. Wst ęp W ostatnich latach w wielu krajach europejskich nast ąpiła zmiana paradygmatu polityki regionalnej. W ramach dotychczas obowi ązuj ącego paradygmatu postrzegano polityk ę regionaln ą jako narz ędzie zmniejszanie dystansu rozwojowego dziel ącego obszary najsłabsze od regionów najlepiej prosperuj ących. Obecnie akcent został przesuni ęty w kierunku podnoszenia konkurencyjno ści regionów poprzez anga żowanie ich wewn ętrznych, niewykorzystanych dotychczas zasobów (przedsi ębiorczo ści, innowacyjno ści, kapitału ludzkiego). Tak że w Polsce w nowej „Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie” 1 (KSRR) przedstawiono nowy paradygmat polityki regionalnej i przyj ęto polaryzacyjno- dyfuzyjny model rozwoju kraju. Model ten został wskazany przez Zespół Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów „(…) za najwła ściwszy, aby wykorzysta ć szanse jakie pojawi ą si ę przed Polsk ą w perspektywie nast ępnych 20 lat oraz aby

1 Dokument przyj ęty przez Rad ę Ministrów dnia 13 lipca 2010 r. 157 przygotowa ć nasz kraj na zagro żenia, jakie wynikaj ą z długookresowych trendów światowych” 2. Model ten oznacza, że polityka gospodarcza musi jednocze śnie sprosta ć wyzwaniom w zakresie wspierania kreacji nowych przewag konkurencyjnych oraz likwidacji zapó źnie ń na niektórych obszarach. Obok zapewnienia procesów polaryzacyjnych (wspierania biegunów wzrostów) należy stworzy ć warunki do dyfuzji (procesów przenikania si ę, uzupełniania zasobów, dzi ęki któremu nast ępuje poprawa poziomi życia) tego, co b ędzie stwarzało wyrównywaniu szans edukacyjnych, zwi ększało dost ępno ść transportow ą ka żdego miejsca w kraju, likwidowało gro źbę wykluczenia cyfrowego, poprawiało poziom integracji społecznej, budowało solidarno ść pokole ń, dawało poczucie mo żliwo ści urzeczywistnienia własnych aspiracji 3. Nowa strategia rozwoju regionalnego opiera si ę na zało żeniu, że szansa relatywnie biednych obszarów polega przede wszystkim na wzmacnianiu ich skuteczno ści w budowaniu własnego potencjału rozwojowego oraz tworzeniu warunków ich uczestnictwa w sukcesie najsilniejszych regionów. Dopuszczenie do krótkookresowej polaryzacji dochodów w Polsce stworzy ć ma jednocześnie podstawy do podnoszenia dochodu i jako ści życia na obszarach, które dzisiaj znajduj ą si ę w relatywnie trudnej sytuacji. Takimi obszarami w Polsce s ą obszary wiejskie, poniewa ż jedna z osi zró żnicowania poziomów życia w Polsce przebiega mi ędzy miastami a obszarami wiejskimi 4. Ró żnice mi ędzy tymi obszarami a miastami nadal pozostaj ą widoczne, pomimo że na obszarach wiejskich w ostatnich latach zaszły do ść znaczne pozytywne zmiany. Szczególne ró żnice w warunkach życia dostrzegane s ą nie tylko w poziomie dochodów, ale tak że na płaszczy źnie odst ępno ści społeczno ści wiejskich do ró żnych usług publicznych, stwarzaj ących mo żliwo ści polepszenia kapitału ludzkiego i społecznego 5. Celem artykułu jest przedstawienie KSRR jako obecnie najwa żniejszego dokumentu dotycz ącego przyszłych kierunków działa ń w zakresie rozwoju

2 Zob. Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe , M. Boni (red.), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009, s. 3. 3 Ibidem, s. 3. 4 Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Bada ń Strukturalnych, Warszawa 2009, s. 63. 5 Por. P. Wójcik, Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów, „ Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 2(32)/2008, s. 41-59; Identyfikacja i delimitacja ..., op. cit., s. 63 oraz J. Rakowska, A. Wojewódzka-Wiewiórska, Zró żnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce. Stan i perspektywy rozwoju w kontek ście powiaza ń funkcjonalnych. Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego , SGGW, Warszawa 2010, s. 6-17. 158 regionalnego Polski na najbli ższ ą dekad ę i zwrócenie szczególnej uwagi na te działania, które w ramach realizacji tej strategii doprowadzi ć powinny do poprawy poziomu życia i konkurencyjno ści ró żnych rodzajów obszarów wielskich.

2. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie

KSRR jest dokumentem okre ślaj ącym cele i sposób działania podmiotów publicznych (szczególnie rz ądu i samorz ądów województw) w odniesieniu do polskiej przestrzeni dla osi ągni ęcia strategicznych celów rozwoju kraju. KSRR wyznacza cele polityki rozwoju regionalnego, w tym wobec obszarów wiejskich i miejskich, oraz definiuje ich relacje w odniesieniu do innych polityk publicznych o wyra źnym terytorialnym ukierunkowaniu. Dokument ten zawiera istot ę nowej polityki regionalnej, najwa żniejsze (strategiczne) jej wyzwania do 2020 roku, podstawowe zasady, wizj ę rozwoju regionalnego i cel strategiczny, cele szczegółowe polityki regionalnej oraz wska źniki monitorowania tych celów. Przedstawia równie ż system realizacji (w tym podmioty zaanga żowane w realizacj ę i instrumenty realizacji jej celów) oraz ramy finansowania strategii rozwoju regionalnego. Jej zawarto ść okre śla uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju regionalnego, polityk ę pa ństwa wobec województw, zasady i mechanizmy współpracy oraz koordynacji działa ń podejmowanych na poziomie krajowym z działaniami podejmowanymi przez samorz ąd terytorialny na poziomie województwa oraz przez pozostałych uczestników polityki regionalnej.

159 Rys. 1. Strategiczne wyzwania polityki regionalnej w Polsce do 2020 roku

Wyzwania polityki regionalnej

Wymiar przestrzenny Wymiar tematyczny ze wsk azaniem wymiaru terytorialnego

1. Lepsze wykorzystanie 3. Zwiększenie potencjału do tworzenia, dyfuzji i absorpcji potencjałów najwaŜniejszych innowacji. obszarów miejskich do kreowania 4. Przeciwdziałanie negatywnym trendom demograficznym oraz wzrostu i zatrudnienia oraz pełniejsze wykorzystanie zasobów pracy. stymulowania rozwoju pozostałych 5. Poprawa jakości zasobów pracy. obszarów. 6. Odpowiedź na zmiany klimatyczne i zapewnienie 2. Zapewnienie spójności bezpieczeństwa energetycznego. wewnętrznej kraju. Niedopuszczenie 7. Ochrona i racjonalne wykorzystanie zasobów przyrodniczych. do nadmiernych zróŜnicowań 8. Wykorzystanie potencjału kulturowego i turystycznego dla przestrzennych. rozwoju regionalnego. 9. Wspieranie rozwoju kapitału społecznego. 10. Zapewnienie odpowiedniej infrastruktury transportowej i teleinformatycznej do wspierania konkurencyjności i zapewniającej spójność terytorialną kraju. 11. PodwyŜszenie zdolności instytucjonalnej do zarządzania rozwojem na poziomie krajowym i regionalnym.

Źródło: opracowano na podstawie: Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 13 lipiec 2010, s. 18-72.

Wśród 11 strategicznych wyzwa ń, przedstawionych na rys. 1, na które musi odpowiedzie ć polityka regionalna poprzez przyj ęcie rozwi ąza ń szczegółowych, znajduje si ę konieczno ść zapewnienia spójno ści wewn ętrznej kraju i niedopuszczenie do nadmiernych zró żnicowa ń przestrzennych. Przeprowadzone dla Polski badania wskazuj ą na silne zró żnicowanie poziomu PKB per capita na poziomie podregionów i powiatów (NTS 3 i NTS 4), a istniej ące dysproporcje maj ą tendencje do powi ększania si ę w miar ę upływu czasu. To zró żnicowanie przebiega wzdłu ż ró żnych osi, a jak ju ż podkre ślono, jedn ą z nich jest o ś miasto -wie ś. Celem strategicznym polityki regionalnej, okre ślonym w KSRR na najbli ższe 10 lat, jest efektywne wykorzystywanie specyficznych regionalnych oraz terytorialnych potencjałów rozwojowych dla osi ągania celów rozwoju kraju – wzrostu, zatrudnienia i spójno ści w horyzoncie długookresowym 6. Za miernik realizacji tak okre ślonego celu

6 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego , Warszawa, 13 lipiec 2010, s. 5. Szczegółowy opis celu strategicznego KSRR znajduje si ę: ibidem, s. 85-88. 160 strategicznego przyj ęto wpływ poszczególnych regionów i terytoriów na kreowanie wzrostu i zatrudnienia na poziomie ogólnopolskim. W KSRR podkre ślono tak że obowi ązuj ące w całej UE zasady zrównowa żonego rozwoju poprzez zapisanie, że osi ąganie celu strategicznego odbywa ć si ę b ędzie z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska, przy racjonalnym wykorzystywaniu jego zasobów oraz utrzymaniu wysokiego poziomu ró żnorodno ści biologicznej. Jednocze śnie, zachowuj ąc prawo ka żdego obywatela do życia w przyjaznym i bezpiecznym dla zdrowia i życia otoczeniu o wysokiej jako ści środowiska oraz zasad ę równego dost ępu do jego zasobów. W KSRR ustalono tak że, b ędące rozwini ęciem celu strategicznego, trzy cele szczegółowe, które powinny by ć osi ągni ęte do 2020 roku. Nale żą do nich 7: 1) wspomaganie wzrostu konkurencyjno ści regionów (konkurencyjno ść ), 2) budowanie spójno ści terytorialnej i przeciwdziałanie procesom marginalizacji na obszarach problemowych (spójno ść ), 3) tworzenie warunków dla skutecznej, efektywnej i partnerskiej realizacji działa ń rozwojowych ukierunkowanych terytorialnie (sprawno ść ). Pierwszy cel szczegółowy dotyczy całego obszaru Polski. Dla pełniejszego wykorzystania przewag konkurencyjnych oraz zmaksymalizowania efektywno ści interwencji w ramach KSRR, kierunki działa ń polityki regionalnej maja by ć adresowane do tych obszarów strategicznej interwencji polityki regionalnej 5, które daj ą najwi ększe szanse poprawy konkurencyjno ści kraju w skali mi ędzynarodowej. Oznacza to, że b ędą one adresowane w pierwszej kolejno ści do najwa żniejszych obszarów miejskich. KSRR wspomaga ć ma tak że rozprzestrzenianie procesów rozwojowych z najszybciej rozwijaj ących si ę o środków do słabiej rozwijaj ących si ę i pozostałych obszarów kraju oraz budowanie na tych terenach potencjału absorpcyjnego, który warunkuje powodzenie działa ń na rzecz rozprzestrzeniania procesów rozwojowych. KSRR zakłada zatem wsparcie dla budowy przewag konkurencyjnych równie ż na tych terenach, które wcze śniej w niewielkim stopniu uczestniczyły w procesach rozwojowych. Drugi cel szczegółowy ukierunkowany jest na promowanie spójno ści w ró żnych wymiarach przestrzennych. W ramach wsparcia spójno ści zakłada si ę skierowanie dodatkowego wsparcia na przeciwdziałanie marginalizacji najsłabiej rozwijaj ących si ę

7 Dokładny opis celów szczegółowych znajduje si ę w: ibidem, s. 89-148. 161 obszarów, które same nie s ą w stanie przezwyci ęż yć zapó źnie ń rozwojowych, a do zbioru tych obszarów nale ży znaczna cz ęść obszarów wiejskich. W zwi ązku z siln ą koncentracj ą na tych obszarach problemów stwarzaj ących bariery rozwojowe działania podejmowane w ramach KSRR zapewni ć maj ą zmniejszanie dysproporcji w dost ępie do dóbr i usług publicznych oraz procesy restrukturyzacji, warunkuj ące uruchomienie i wykorzystanie wewn ętrznych zasobów tych regionów oraz uruchomienie lub wspomaganie istniej ących procesów rozwojowych. Cel trzeci KSRR nakierowany jest na kreowanie warunków instytucjonalno- prawnych dla realizacji działa ń prorozwojowych i odnosi si ę do wszystkich wymiarów przestrzennych KSRR – regionów, miast, obszarów wiejskich. Dzi ęki realizacji tego celu nast ąpi ć powinno wzmacnianie wymiaru strategicznego polityki regionalnej, zapewnienie sprawno ści i przeprowadzenie procesu modernizacji systemu zarz ądzania polityk ą rozwoju w Polsce, w kierunku usprawnienia koordynacji działa ń rozwojowych, zwi ększenia współpracy mi ędzy ro żnymi poziomami władz publicznych, a tak że zwi ększenia aktywno ści społecznej w sferze polityki regionalnej (budowanie kapitału społecznego). Zaproponowane działania maj ą w rezultacie zwi ększy ć efektywno ść inwestycji publicznych i ułatwi synergi ę działa ń rozwojowych prowadzonych na okre ślonym terytorium. Dzi ęki wprowadzeniu zmian jako ściowych w wy żej wymienionych obszarach, tak że prawnych i organizacyjnych, mo żliwa ma by ć pełna realizacja celu 1 i 2. Zgodnie z zasad ą subsydiarno ści i wieloszczeblowego zarz ądzania procesami rozwoju regionalnego powy ższe cele, prezentowane na rys. 2, maj ą by ć realizowane przez wszystkie podmioty publiczne w zgodzie z własnymi kompetencjami i miejscem w systemie zarz ądzania rozwojem w Polsce. Dobór celów cz ąstkowych oraz instrumentów osi ągania celów wyznaczonych w KSRR, w odniesieniu do poszczególnych terytoriów, został wskazany jako domena odpowiednich władz publicznych.

162 Rys. 2. Działania przewidziane w KSRR w ramach realizacji celów szczegółowych.

1.1. Wzmacnianie funkcji metropolitalnych o środków wojewódzkich i integracja ich obszarów funkcjonalnych: 1.1.1. Warszawy – stolicy kraju. 1.1.2. Pozostałych o środków wojewódzkich.

1.2. Tworzenie warunków dla rozprzestrzeniania procesów rozwojowych i zwi ększania ich absorbcji poza miastami wojewódzkimi: 1.2.1. Zwi ększenie dost ępno ści komunikacyjnej wewn ątrz regionów. 1.2.2. Wspieranie rozwoju i znaczenia miast subregionalnych. 1.2.3. Rozwijanie potencjału rozwojowego i absorpcyjnego obszarów wiejskich. 1.2.4. Efektywne wykorzystanie w procesach rozwojowych 1.Konkurencyjność potencjału regionalnej specjalizacji.

1.3. Budowa podstaw konkurencyjno ści województw – działania tematyczne: 1.3.1 . Rozwój kapitału intelektualnego, w tym ludzkiego i społecznego. 1.3.2. Wsparcie dla lokalizacji inwestycji zewn ętrznych, w tym szczególnie zagranicznych. 1.3.3. Zwi ększenie mo żliwo ści wprowadzenia rozwi ąza ń innowacyjnych przez przedsi ębiorstwa i instytucje regionalne. 1.3.4 .Wspieranie rozwoju instytucji otoczenia biznesu. 1.3.5. Dywersyfikacja źródeł i efektywne wykorzystanie energii oraz reagowanie na zagro żenia naturalne. 1.3.6. Wykorzystanie walorów środowiska naturalnego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego. 1.3.7. Współpraca mi ędzynarodowa.

2.1 . Wzmocnienie spójno ści w układzie krajowym.

2.2. Wspieranie obszarów wiejskich o najni ższym dost ępie mieszka ńców do dóbr i usług warunkuj ących mo żliwo ści rozwojowe: 2.2.1. Usługi edukacyjne i szkoleniowe. 2.2.2. Usługi medyczne. 2.2.3. Usługi komunikacyjne. 2.2.4. Usługi komunalne i zwi ązane z ochrona środowiska. 2.2.5. Usługi kulturalne.

2.Spójność 2.3. Restrukturyzacja i rewitalizacja miast i innych obszarów trac ących dotychczasowe funkcje społeczno-gospodarcze.

2.4. Przezwyci ęż enie niedogodno ści zwi ązanych z poło żenie, obszarów przygranicznych., szczególnie wzdłu ż zewn ętrznych granic UE.

2.5. Zwi ększenie dost ępno ści transportowej do o środków wojewódzkich na obszarach o najni ższej dost ępno ści.

3.1. Wzmocnienie strategicznego wymiaru polityki regionalnej.

3.2. Poprawa jako ści zarz ądzania politykami publicznymi, w tym ich wła ściwe ukierunkowanie terytorialne.

3.3. Przebudowa i wzmacnianie koordynacji w systemie wieloszczeblowego 3.Sprawność zarz ądzania.

3.4. Wspomaganie budowy kapitału społecznego dla rozwoju regionalnego w oparciu o sieci współpracy mi ędzy ró żnymi aktorami polityki regionalnej.

Źródło: opracowano na podstawie: Krajowa Strategia Rozwoju… , op. cit., s. 91. Szczegółowy opis tych działa ń znajduje si ę: ibidem, s. 92-148.

163 Prezentowana w nowej strategii rozwoju regionalnego triada celów (konkurencyjno ść – spójno ść – sprawno ść ) wynika z wyzwa ń rozwojowych oraz

8 modernizacyjnych kraju, wskazanych w Raporcie Polska 2030 oraz uwzgl ędnia kierunki my ślenia o rozwoju UE, przyj ętej przez Komisj ę Europejsk ą w czerwcu 2010 roku, w strategii „Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowa żonego rozwoju sprzyjaj ącego wł ączeniu społecznemu”9, maj ącej stanowi ć nast ępczyni ę Strategii Lizbo ńskiej.

3. Rozwój obszarów wiejskich w uj ęciu KSRR

Wszystkie działania podejmowane w ramach realizacji KSRR maj ą by ć odniesione do ró żnego rodzaju obszarów naszego kraju. Strategia ta wprowadza kategori ę obszarów, do których b ędzie w szczególny sposób adresowana polityka regionalna, a które otrzymały nazw ę obszary strategicznej interwencji (OSI). Obejmuj ą one 10 : - obszary koncentracji procesów rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i regionów, czyli główne o środki miejskie wraz z ich zapleczem funkcjonalnym, - obszary poza bezpo średnim zasi ęgiem oddziaływania tych o środków, które wymagaj ą wzmocnienia potencjałów do rozwoju i stworzenia lub poprawy warunków dla zwi ększenia absorpcji oraz rozprzestrzeniania procesów rozwojowych z głównych o środkach miejskich, - obszary problemowe, czyli terytoria cechuj ące si ę najwi ększ ą koncentracj ą negatywnych zjawisk rozwojowych o zasi ęgu i znaczeniu krajowym, lub ponadregionalnym. Obszary wiejskie w KSRR postrzegane s ą w sensie funkcjonalnym nie tylko jako obszary o funkcji rolniczej. Dlatego tak że w odniesieniu do obszarów wiejskich zastosowano podobn ą typologi ę i wyró żniono 11 : - zurbanizowane obszary wiejskie, znajduj ące si ę w bezpo średnim s ąsiedztwie najwi ększych miast, gdzie konieczna jest zwłaszcza poprawa sytuacji

8 Raport Polska 2030 ., op. cit., s. 14. 9 Strategia ta ma trzy priorytety, a s ą to: inteligentny wzrost oznaczaj ący rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach; wspieranie gospodarki niskoemisyjnej, konkurencyjnej i efektywniej korzystaj ącej z zasobów; sprzyjanie wł ączeniu społecznemu, czyli wysoki poziom zatrudnienia oraz spójno ść gospodarcza, społeczna i terytorialna - na czym szczególnie zale żało Polsce. 10 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego …, op. cit., s. 73. 11 Ibidem, s. 150. 164 przestrzennej oraz działania integruj ące z obszarami miast, wskazane w działaniach 1.1.1 i 1.1.2 (rys. 2); - obszary wiejskie w zasi ęgu oddziaływania najwi ększych o środków, w których czynniki i zjawiska rozprzestrzeniania procesów rozwojowych s ą silne, co wpływa na zró żnicowan ą struktur ę gospodarcz ą i wzgl ędnie dobr ą struktur ę społeczn ą tych obszarów lecz konieczne jest wspomaganie rozprzestrzeniania si ę procesów rozwojowych; - obszary wiejskie poło żone peryferyjnie, na których oddziaływanie najwi ększych ośrodków miejskich jest nikłe, co powoduje konieczno ść interwencji przełamuj ącej utrzymywanie si ę szeregu niekorzystnych zjawisk społecznych, niekorzystn ą struktur ę gospodarcz ą i utrudniony dost ęp do usług publicznych. Polityka regionalna odnosi si ę wi ęc do ro żnych typów obszarów wiejskich, a planowana interwencja b ędzie zró żnicowana w zale żno ści od funkcji jakie spełniaj ą, stopnia ich rozwoju oraz poło żenia wobec o środków miejskich. Z ró żnorodno ści obszarów wiejskich wynika zastosowane w KSRR przekrojowe podej ście do ich rozwoju, które ma na celu jak najlepsze wykorzystanie potencjałów rozwojowych najbardziej rozwini ętych obszarów wiejskich i zwi ększanie ich potencjału do absorpcji procesów rozwojowych (słu żyć temu b ędzie rozwijanie powi ąza ń funkcjonalnych z miastami) oraz specjalne traktowania tych terenów wiejskich, które odznaczaj ą si ę najgorszym dost ępem do usług publicznych, warunkuj ących ich mo żliwo ści rozwojowe. Zwi ększania dost ępu do usług publicznych oraz podnoszenia ich jako ści na najbardziej problemowych obszarach wiejskich zostało w KSRR bardzo zaakcentowane. Wsparcie w ramach polityk regionalnej ma by ć dopasowane do szczególnej sytuacji ka żdego terytorium w tym zakresie. Uznaj ąc, że wiele funkcjonalnych obszarów wiejskich nie jest w dostatecznym stopniu wł ączona w procesy rozwojowe kraju i procesy rozwoju regionalnego, w ramach kierunków działa ń maj ących zapewni ć osi ągni ęcie 1 celu szczegółowego, przewidziano działanie nakierowane na obszary wiejskie (działanie 1.2.3., rys. 2). Obszary wiejskie w Polsce cechuj ą si ę znacznym zró żnicowaniem głównej funkcji, poziomem rozwoju i perspektywami rozwoju w przyszło ści. Celem krajowej polityki regionalnej wobec obszarów wiejskich jest pełniejsze wykorzystanie ich wewn ętrznych zasobów w procesach rozwoju kraju i rozwoju regionalnego. Nast ąpi ć to powinno przez funkcjonaln ą integracj ę tych obszarów z miastami, rozbudow ę ich potencjału do absorpcji procesów rozwojowych pochodz ących z zewn ątrz

165 (wspomaganie rozwoju zasobów ludzkich, rozbudowa odpowiedniej infrastruktury, wsparcie dla lokalizacji firm), wspomaganie specjalizacji terytorialnej oraz zapewnienie jednolitych standardów w zakresie dost ępu do podstawowych usług i dóbr publicznych (co zostało przewidziane w celu 2 KSRR). W ramach celu 1 KSRR wsparcie dla procesów rozwojowych i restrukturyzacyjnych obszarów wiejskich ma by ć dokonywane z uwzgl ędnieniem zró żnicowania terytorialnego ich sytuacji i koncentrować si ę b ędzie w nast ępuj ących obszarach12 : - zwi ększenie mo żliwo ści zatrudnienia poprzez zwi ększenie mobilno ści zawodowej i przestrzennej grup mieszka ńców obszarów wiejskich, które odeszły b ądź chciałyby odej ść z rolnictwa, i które napotykaj ą najwi ększe problemy na rynku pracy z powodu braku wykształcenia i kwalifikacji; - zapewnienie efektywnej infrastruktury transportowej i poprawa transportu zbiorowego dla zwi ększania powi ąza ń w relacji miasto-wie ś; - wspomaganie rozwoju miast powiatowych i innych miast o znaczeniu lokalnym, maj ących potencjał do przyci ągania inwestycji poza rolnictwem b ądź wykorzystuj ących potencjał rolniczy otaczaj ących obszarów (jako miejsce zbytu i przetwórstwa produktów rolno-spo żywczych). - tworzenie instytucjonalnych warunków do zwi ększenia inwestycji pozarolniczych na obszarach charakteryzuj ących si ę nisk ą konkurencyjno ści ą rolnictwa, a tym samym do zatrudnienia w sektorze pozarolniczym, przez wspomaganie sieci, np. doradczych, inkubatorów przedsi ębiorczo ści, parków przemysłowych; - stymulowanie rozwoju lokalnego w wymiarach społeczno-kulturowym, gospodarczym oraz ekologiczno-przestrzennym, które odbywa ć si ę b ędzie przez działania wpływaj ące na popraw ę jako ści życia, atrakcyjno ści turystycznej i inwestycyjnej. Istotnym składnikiem polityki regionalnej zaproponowanej w KSRR maj ą by ć, obok działa ń restrukturyzacyjnych na rzecz obszarów wiejskich (w ramach celu 1), działania zwi ększaj ące dost ępu do usług publicznych słu żą cych podniesieniu jako ści życia i pracy na zapó źnionych obszarach wiejskich (w ramach celu 2). Z powodu tego, że ró żne usługi publiczne mog ą mie ć ró żne znaczenie dla procesów rozwojowych na obszarach wiejskich KSRR wskazuje potrzeb ę okre ślenia w ka żdym województwie

12 Ibidem, s. 108-109. 166 specjalnego programu działa ń na rzecz wyrównywania dost ępu do dóbr i usług publicznych. Zasi ęg obszarów problemowych ma zosta ć precyzyjnie okre ślony w ka żdym regionie przez samorz ąd województwa, zgodnie z zasad ą koncentracji, na podstawie najbardziej adekwatnych dla danego terytorium wska źników. Przewiduje si ę, że dzi ęki tym działaniom polityka regionalna b ędzie mogła interweniowa ć w sposób skoncentrowany i synergiczny wobec obszarów o najgorszej sytuacji w zakresie dost ępu i jako ści usług publicznych, natomiast na pozostałych obszarach poprawianie w tym wzgl ędzie powinno odbywa ć si ę w oparciu o dochody własne samorz ądów. Podstawowe obszary usług publicznych, które okre ślone zostały w KSRR jako przedmiot zainteresowania polityki regionalnej to usługi edukacyjne i szkoleniowe, medyczne, komunikacyjne, komunalne i zwi ązane z ochron ą środowiska oraz kulturalne 13 . Celem działa ń dotycz ących rozwijania oraz poprawy dost ępu oraz jako ści usług edukacyjnych i szkoleniowych jest podniesienie poziomu wykształcenia ludno ści i poprawa jego struktury tam, gdzie wska źniki w tym zakresie s ą najni ższe, a tym samym wsparcie procesów rozwoju kapitału ludzkiego. W śród podstawowych kierunków działa ń polityki regionalnej na rzecz dost ępu do edukacji na obszarach wiejskich KSRR wymienia 14 : - upowszechnienia wychowania przedszkolnego; - podnoszenia jako ści edukacji na poziomie podstawowym, gimnazjalnym, średnim i wy ższym; - rozwijania oferty i jako ści usług w zakresie uczenia si ę przez całe życie na poziomie regionalnym i lokalnym; - tworzenia i wspomagania rozwoju centrów dziennego pobytu dla dzieci i młodzie ży umo żliwiaj ących rozwijanie zainteresowa ń i uzdolnie ń, pokonywanie trudno ści szkolnych, organizacj ę czasu wolnego, oraz przyczyniaj ących si ę do integracji społecznej. Wychodz ąc z zało żenia, że odpowiedni poziom opieki zdrowotnej jest warunkiem zwi ększenia aktywno ści zawodowej osób tworz ących zasób siły roboczej, uznano w KSRR, że działania maj ące na celu popraw ę jako ści i dost ępno ści usług medycznych na obszarach wiejskich o charakterze problemowym powinny przynie ść popraw ę kondycji zdrowotnej ich mieszka ńców, co bezpo średnio przeło ży si ę na liczb ę osób aktywnych

13 Ibidem, s. 125. 14 Ibidem, s. 126. 167 zawodowo oraz na jako ść i wydajno ść ich pracy. Do działa ń polityki regionalnej wspomagaj ących zapewnianie mieszka ńcom wiejskich obszarów problemowych dost ępu do efektywnej słu żby zdrowia zaliczono 15 : - zwi ększanie dost ępu mieszka ńców obszarów peryferyjnych do lekarzy pierwszego kontaktu i lekarzy specjalistów oraz usług piel ęgnacyjnych i specjalistycznych, - optymalizacj ę systemów ratownictwa medycznego, szczególnie na rzecz zwi ększania dost ępno ści na obszarach peryferyjnych, - programy profilaktyczne nakierowane na zmniejszenie zachorowalno ści i przedwczesnej umieralno ści z powodu chorób naczyniowo-sercowych oraz nowotworowych, ze szczególnym uwzgl ędnieniem obszarów upadku społeczno- gospodarczego i obszarów peryferyjnych, - zwi ększanie dost ępno ści do placówek i instytucji opieki nad matk ą i dzieckiem, popraw ę jako ści opieki medycznej nad kobiet ą w okresie okołoporodowym i noworodkiem, a tak że przedsi ęwzi ęcia w zakresie edukacji prozdrowotnej i profilaktyki. Zwi ększanie dost ępno ści i jako ści usług komunikacyjnych ma dotyczy ć dost ępno ści transportowej (w ramach transportu zbiorowego) oraz upowszechnienia e- usług. Zwi ększenie dost ępno ści transportowej powinno si ę odbywa ć poprzez odwrócenie obecnych trendów - rezygnacji z transportu zbiorowego na rzecz indywidualnego - w ramach poprawy lokalnych systemów publicznego transportu (kolejowego i drogowego). Powinno to nast ąpi ć poprzez popraw ę jako ści infrastruktury oraz taboru, zwi ększanie zasi ęgu, optymalizacj ę i wi ązanie lokalnych systemów transportu z regionalnymi i metropolitalnymi systemami transportu publicznego. Działania te powinny przynie ść popraw ę dost ępu do edukacji oraz zwi ększenie opłacalno ści podejmowania pracy w o środkach subregionalnych i regionalnych przez mieszka ńców obszarów peryferyjnych. Działania na obszarach problemowych w zakresie upowszechniania e-usług odbywa ć si ę natomiast b ędą jednocze śnie w ramach 16 : - zwi ększanie dost ępu do szerokopasmowego Internetu, a wsparcie publiczne w tym działaniu b ędzie ograniczone do przypadków charakteryzuj ących si ę brakiem rynkowej opłacalno ści,

15 Ibidem, s. 127. 16 Ibidem, s. 127. 168 - rozwoju e-usług publicznych na poziomie lokalnym i regionalnym, które maj ą szczególne znaczenie dla mieszka ńców najbardziej peryferyjnych obszarów kraju, - działa ń edukacyjnych dotycz ących grup społecznych o najni ższych wska źnikach korzystania z komputera i Internetu. W ostatnich latach w Polsce nast ąpiła znaczna poprawa jako ści i dost ępno ści usług komunalnych (wodoci ągowych i kanalizacyjnych) oraz zwi ązanych z ochron ą środowiska dzi ęki działaniom samorz ądów terytorialnych, a tak że programów rozwojowych współfinansowanych z UE i innych publicznych źródeł finansowych. Jednak nadal na obszarach problemowych istnieje potrzeba interwencji polityki regionalnej w tej sferze. Na pozostałych obszarach działania w zakresie ochrony środowiska i zapewniania podstawowych usług komunalnych le żą w kompetencji samorz ądów terytorialnych i musz ą by ć realizowane przy pomocy ich środków własnych, a tylko w wyj ątkowych przypadkach b ędą wspierane z poziomu kraju. W KSRR okre ślono, że podstawowymi obszarami zainteresowania polityki regionalnej na obszarach problemowych b ędą usługi w zakresie 17 : - zaopatrzenia w wod ę – na obszarach, gdzie wyst ępuj ą braki w infrastrukturze lub jest ona zdekapitalizowana; - oczyszczania ścieków, zapobiegaj ącemu degradacji środowiska - na obszarach problemowych w celu wykorzystania ich środowiskowych potencjałów rozwojowych; - gospodarki odpadami zwi ązanej z koniecznymi projektami dotycz ącymi efektywnego gospodarowania nimi – na obszarach wiejskich oraz najbardziej zapó źnionych pod wzgl ędem gospodarczym.

17 Ibidem, s. 128. 169 Rys. 3. Działania w wymiarze „obszary wiejskie” wyznaczone w ramach szczegółowych celów KSRR

1. Tworzenie warunków dla integracji funkcjonalnej z miastami – wł ączenie obszarów wiejskich otaczaj ących miasta w procesy rozwojowe. 2. Rozwijanie potencjału rozwojowego i absorpcyjnego obszarów wiejskich. 3. Zwi ększanie wykorzystania zasobów ludzkich – zwi ększenie mobilno ści 1.Konkurencyjność zawodowej i przestrzennej (w tym wahadłowej). 4. Wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego. 5. Rozwój miast powiatowych – lokalnych o środków rozwoju 6. Tworzenie warunków do zwi ększania inwestycji pozarolniczych. 7. Rozwój lokalny dla poprawy jako ści życia, atrakcyjno ści turystycznej i inwestycyjnej.

1. Zapó źnione obszary wiejskie – restrukturyzacja społeczna, gospodarcza i przestrzenna. 2. Poprawianie dost ępu do usług publicznych i ich jako ści. 2.Spójność 3. Zwi ększanie dost ępu do szerokopasmowego Internetu i e-usługi. 4. Przeciwdziałanie wykluczeniu z procesów rozwojowych obszarów skrajnie peryferyjnych. 5. Przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego, integracja społeczna.

1. Wzmacnianie strategicznego podej ścia na wszystkich szczeblach. 2. Lepsze ukierunkowanie terytorialne środków publicznych. 3.Sprawność 3. Mechanizmy koordynacyjne, w tym zarz ądzanie wieloszczeblowe. 4. Budowanie kapitału społecznego przez sieci współpracy miedzy aktorami polityki regionalnej.

Źródło: opracowano na podstawie: Krajowa Strategia…, op. cit., s. 152.

W celu aktywizowania ludno ści wiejskiej przewidywane s ą tak że działania maj ące poprawi ć dost ęp tej ludno ści do usług kulturalnych, poprzez zwi ększanie oferty i jako ści usług kulturalnych znacznie ograniczonych. Interwencja w tym zakresie ma dotyczy ć rozwijania tych usług kulturalnych, które słu żyć b ędą rozwojowi zasobów ludzkich, zwłaszcza na zapó źnionych obszarach wiejskich, a polityka regionalna ma wspiera ć18 : - inicjatywy na rzecz wspierania organizacji czasu wolnego, imprez kulturalnych, grantowe wspieranie wymian, współpracy organizacji i samorz ądów w obszarze kultury, podniesienie edukacji kulturalnej społeczeństwa przez promocj ę i kultywowanie niematerialnego dziedzictwa kulturowego na obszarach wiejskich i zwi ększenie dost ępu ich mieszka ńców do dóbr i usług kultury; - wykorzystanie technik teleinformatycznych w dost ępie do dóbr kultury.

18 Ibidem, s. 128. 170 Lokalne o środki kultury skoncentrowane s ą w o środkach powiatowych, które w naturalny sposób powinny wspiera ć kultur ę. Dlatego wspierane b ędą przez polityk ę regionaln ą tylko te rodzaje aktywno ści o środków kultury w miastach powiatowych, które anga żowa ć b ędą w znaczny sposób mieszka ńców wsi z wszystkich grup wiekowych, a nie tylko miasta. Działania w ramach tego obszary problemowego polityki regionalnej b ędą prowadzone z poziomu regionalnego w ramowych zintegrowanych programów regionalnych przy wsparciu ministra rozwoju regionalnego. Towarzyszy ć temu maj ą działania uzupełniaj ące w ramach programów sektorowych dotycz ących rolnictwa, edukacji, zdrowia, kultury 19 . Obok specjalnego kierunku działa ń w ramach celu 1 (1.2.3) i działa ń w ramach celu 2 (szczególnie 2.2), wi ększo ść działa ń realizuj ących cel strategiczny KSRR powinna wpływa ć pozytywnie na rozwój obszarów wiejskich. Jak przedstawiono na rys. 3 s ą to mi ędzy innymi działania zwi ększaj ące dost ępno ść komunikacyjn ą, rozwój instytucji otoczenia biznesu, wspieranie specjalizacji, działania horyzontalne w zakresie kapitału ludzkiego, intelektualnego i społecznego, wykorzystanie walorów środowiska przyrodniczego i potencjału dziedzictwa kulturowego na obszarach wiejskich oraz tworz ące na obszarach zapó źnionych odpowiednie warunki ich rozwoju.

4. Zako ńczenie

Przedstawiona w KSRR idea rozwoju regionalnego Polski jest zgodna z kierunkiem zaproponowanym w „Zielonej Ksi ędze w sprawie spójno ści terytorialnej – przekształcenie ró żnorodno ści terytorialnej w sił ę”20 , podkre ślaj ącej, że konkurencyjno ść i dobrobyt w coraz wi ększym stopniu zale żą od zdolno ści obywateli danego obszaru i przedsi ębiorstw na nim zlokalizowanych do jak najlepszego wykorzystania jego zasobów oraz budowania zwi ązków z innymi regionami, w celu skoordynowania i zrównowa żonego wykorzystania wspólnych atutów. W ksi ędze tej postuluje si ę lepsze wykorzystywanie regionalnie zró żnicowanych potencjałów rozwojowych przez terytoria, i odwołuje do trzeciego wymiaru - terytorialnego (obok społecznego i gospodarczego) - polityki spójno ści Unii Europejskiej (UE). Przedstawione w KSRR kierunki rozwoju obszarów wiejskich i działania, które zostan ą podj ęte maj ą przyczyni ć si ę do podniesienia poziomu życia na tych obszarach,

19 Ibidem, s. 128. 20 Green Paper on Territorial Cohesion, Turning territorial diversity into strength . COM(2008)616, COM (2008) 616, z dn. 6.10.2008 r., Bruksela. 171 poprawy ich konkurencyjno ści i osi ągni ęcia wi ększej spójno ści terytorialnej naszego kraju. Kierunki rozwoju polskich obszarów wiejskich okre ślone s ą w ró żnych dokumentach rz ądowych. W „Strategii rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa w latach 2007-2013” za nadrz ędny cel przyj ęto popraw ę warunków życia i pracy mieszka ńców wsi poprzez wzrost gospodarczy, z uwzgl ędnieniem wymogów ochrony środowiska 21 . W „Zało żeniach do Strategii zrównowa żonego rozwoju wsi i rolnictwa”, której przyj ęcie nast ąpi najprawdopodobniej na pocz ątku 2011 roku, jako nadrz ędny cel okre ślono zrównowa żony rozwój, wielofunkcyjno ść i konkurencyjno ść tych obszarów oraz proponuje si ę 14 kierunków ich rozwoju 22 . Wszystkie zaproponowane kierunki rozwoju obszarów wiejskich oraz działania, które w celu ich realizacji nale ży podj ąć musz ą by ć zgodne i komplementarne w stosunku do ró żnych programów regionalnych i pozostałych o śmiu strategii 23 rozwoju polskiej gospodarki, dla których KSRR jest strategi ą horyzontaln ą. Pozostałe strategie rozwoju, b ędące podstawowymi instrumentami realizacji średniookresowej strategii rozwoju kraju, b ędą zatem podlegały ocenie ich zgodno ści z KSRR. Rozwój obszarów wiejskich wymaga podniesienia konkurencyjno ści działalno ści rolniczej, o czym decyduj ą czynniki bezpo średnio powi ązane z rolnictwem, oraz wzrostu znaczenia działalno ści pozarolniczej na obszarach wiejskich, o czym decyduj ą liczne czynniki wewn ętrzne i zewn ętrzne, o charakterze polityczno-ustrojowym, techniczno-organizacyjnym, społecznym, ekonomicznym i przestrzennym 24 . Istnienie wielu determinant rozwoju obszarów wielskich nie ułatwia wyboru tych z nich, które w obecnych warunkach stwarzaj ą najwi ększe szanse osi ągni ęcia celów rozwojowych, a mo żliwo ści wykorzystania wi ększo ści z nich w celu poprawy poziomu życia społeczno ści wiejskich s ą ograniczone. W KSRR skupiono si ę na tych determinantach, które aktualnie s ą najistotniejsze tak że z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich (kapitał ludzki i społeczny, wiedza i innowacje oraz infrastruktura), dlatego

21 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy do roku 2020 ), Dokument przyj ęty przez Rad ę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005 r., Warszawa, s. 20. 22 Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Zało żenia do „Strategii zrównowa żonego rozwoju wsi i rolnictwa” , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa stycze ń 2010, s. 68-87. 23 S ą to: 1. Strategia innowacyjno ści i efektywno ści gospodarki; 2. Strategia rozwoju zasobów ludzkich; 3. Strategia rozwoju transportu; 4. Bezpiecze ństwo energetyczne i środowisko; 5. Sprawne pa ństwo; 6. Strategia rozwoju kapitału społecznego; 7. Strategia Bezpiecze ństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej; 8. Strategia zrównowa żonego rozwoju wsi i rolnictwa. 24 Zob. R. Brol, Czynniki rozwoju regionalnego , [w:] D. Strahl (red.) Metody oceny rozwoju regionalnego , Wydawnictwo AE Wrocław, Wrocław 2006, s. 21-22; J. Ba ński, K. Czapiewski, Identyfikacja i ocena czynników sukcesu społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich , Zespół Badan Obszarów Wiejskich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2008, s. 28-42. 172 przewidziano w jej ramach działania szczególnie ukierunkowane na wzmocnienie tych czynników, równie ż na terytoriach wiejskich. Pojawiaj ą si ę jednak tak że głosy, że realizacja modelu polaryzacyjno-dyfuzyjnego rozwoju regionalnego w Polsce niesie ryzyko pogł ębienia ró żnic cywilizacyjnych i zagra ża spójno ści społeczno- gospodarczej 25 . St ąd rekomenduje si ę ukierunkowanie polityki rozwoju kraju zarówno na wspieranie biegunów rozwoju gospodarczego, jak i na zapobieganie procesom marginalizacji społeczno-gospodarczej, które z du żym nat ęż eniem wyst ępuj ą obecnie na peryferyjnych obszarach wiejskich. Je żeli efektywno ść działa ń KSRR w odniesieniu do tych obszarów nie b ędzie wysoka mo że jedynie pogł ębi ć istniej ące na ich obszarze zapó źnienia cywilizacyjne. Z ocen ą wyników realizacji KSRR nale ży jednak poczeka ć, maj ąc nadziej ę na jej pozytywne efekty tak że w odniesieniu do obszarów wiejskich.

Literatura: Ba ński J., Czapiewski K., Identyfikacja i ocena czynników sukcesu społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich , Zespół Badan Obszarów Wiejskich, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2008. Brol R., Czynniki rozwoju regionalnego , [w:] Strahl D. (red.) Metody oceny rozwoju regionalnego , Wydawnictwo AE Wrocław, Wrocław 2006, s. 21-22; Green Paper on Territorial Cohesion, Turning territorial diversity into strength . COM(2008)616, COM (2008) 616, z dn. 6.10.2008 r., Bruksela. Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji w Polsce. Wnioski z analiz , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Bada ń Strukturalnych, Warszawa 2009. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego , Warszawa, 13 lipiec 2010. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Zało żenia do „Strategii zrównowa żonego rozwoju wsi i rolnictwa” , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa stycze ń 2010. Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A., Zró żnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce. Stan i perspektywy rozwoju w kontek ście powiaza ń funkcjonalnych. Ekspertyza wykonana na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego , SGGW, Warszawa 2010. Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe , Boni M. (red.), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, lipiec 2009. Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 (z elementami prognozy do roku 2020 ), Dokument przyj ęty przez Rad ę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005r., Warszawa. Wójcik P., Dywergencja czy konwergencja: dynamika rozwoju polskich regionów, „ Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 2(32)/2008.

25 Por. J. Rakowska, A. Wojewódzka-Wiewiórska, Zró żnicowanie przestrzenne …., s. 1-2. 173 DEVELOPMENT OF RURAL AREAS IN THE LIGHT OF THE NEW NATIONAL STRATEGY FOR REGIONAL DEVELOPMENT

Summary: Rural areas in Poland vary widely across the country in terms of development level, yet by definition they report generally lower development levels than urban areas, both economically and socially. The recently adopted National Strategy for Regional Development 2010-2020: Regions, Cities, Rural Areas (NSRD) classifies them as separate problem areas which, on the one hand, fail to fully utilise their resources essential to the development of the country and, on the other, face significant development barriers. In order to pursue a path of optimum development, those areas – due to their specific nature – require a special strategic intervention policy respecting the principle of subsidiarity. The paper presents the possible future development opportunities for rural areas, to which the NSRD adopts a cross-sectional approach. This approach is targeted at the most efficient use of development potential in the most developed rural areas and aims to increase their potential to absorb development processes. It involves also special treatment of those rural areas which have the most limited access to public services providing development opportunities. Keywords: Regional Development , Rural Areas.

174 Jolanta Pakulska, Wy ższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli Małgorzata Rutkowska-Podołowska, Politechnika Wrocławska Grzegorz Podołowski, Liwa Holding – Wrocław

NOWOCZESNE FORMY DZIAŁALNO ŚCI GOSPODARCZEJ SZANS Ą ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

Patrz w gł ąb rzeczy. A żadnej sprawy ani jako ść wła ściwa, ani warto ść niech nie uchodzi Twej uwagi

Marek Aureliusz

Streszczenie: W opracowaniu omówiono najistotniejsze nowoczesne formy działalno ści gospodarczej, jakimi s ą: agroturystyka, hipoterapia oraz winoterapia. Mog ą one doskonale uzupełnia ć tradycyjne formy działalno ści gospodarczej na obszarach wiejskich. Są one dobr ą i sprawdzon ą w wielu regionach propozycj ą mog ącą stymulowa ć rozwój gospodarczy na tych obszarach. Celem wspierania tych działa ń jest przyczynianie si ę do aktywizacji gospodarczej wsi, a tak że zapewnianie dodatkowych dochodów ludno ści wiejskiej. Agroturystyka jest bardzo dobrym uzupełniaj ącym źródłem dochodów dla czynnych gospodarstw rolnych. Taka forma wypoczynku jest w zgodzie z natur ą i staje si ę coraz bardziej popularna. Nie powoduje ona zagro żeń dla środowiska, a wpływa korzystnie na rozwój obszarów wiejskich, na których si ę odbywa. Dzi ęki tej formie turystyki nie wyst ępuje du ża presja turystów, gdy ż odbywa si ę ona w małych skupiskach. Równocze śnie tury ści odwiedzaj ą miejsca, do tej pory nie odwiedzane przez turystów i dzi ęki temu coraz wi ększe obszary mog ą czerpa ć korzy ści z rozwoju turystyki. Hipoterapia jest nowoczesn ą form ą leczenia wielu schorze ń przy wykorzystaniu konia. Prowadzenie stadniny mo że by ć, podobnie jak agroturystyka, dobrym uzupełnieniem dochodów z gospodarstw rolnych, jak równie ż oddzieln ą form ą działalno ści gospodarczej szczególnie w pobli żu du żych skupisk ludno ści. Do rozwoju tej formy szczególnie atrakcyjne s ą obszary, na których wyst ępuj ą du że obszary ł ąk, czyli niezbyt atrakcyjne dla rozwoju rolnictwa, a równocze śnie sprzyjaj ące hodowli koni. Winoterapia, czyli leczenie winem, jest now ą form ą poprawy zdrowia i urody. Hodowla winoro śli mo że cz ęś ciowo zast ąpi ć dotychczasowe uprawy rolne na obszarach wiejskich. Uprawa winoro śli jest mo żliwa praktycznie na cały obszarze Polski, nie jest do tego wymagany, jak si ę potocznie utarło, ciepły klimat (np. Francja czy Włochy). Uprawa winnicy mo że by ć propozycj ą praktycznie dla wszystkich obszarów Polski i mo że stanowi ć alternatyw ę dla dotychczasowej działalno ści rolniczej. Słowa kluczowe : agroturystyka, hipoterapia, winoterapia.

175 1. Wst ęp Na skutek przekształce ń strukturalnych wiele obszarów wiejskich zostało dotkni ętych problemem bezrobocia strukturalnego. Przed obszarami wiejskimi stoj ą nowe wyzwania. St ąd te ż istotne jest poszukiwanie dla tych obszarów nowych form wykorzystania zasobów siły roboczej i danie im nowego impulsu rozwojowego. Dlatego te ż na terenach wiejskich rozwija si ę obecnie równie ż działalno ść pozarolnicza. Takimi formami s ą m.in. agroturystyka, jak równie ż hipo- i winoterapia. Współczesne i nowoczesne formy działalno ści gospodarczej to świadomy wybór mieszka ńców wsi i dobrze zorganizowany biznes. Dalszy rozwój wymaga zatem działa ń profesjonalnych i systemowych, ukierunkowanych na tworzenie okre ślonych produktów, których zarówno standard, zakres oferowanych usług, jak i promocja b ędą uwzgl ędniały globalne trendy w rozwoju obszarów wiejskich i zaspokajały oczekiwania klientów. Agroturystyka, hipoterapia oraz winoterapia staj ą si ę coraz cz ęś ciej nieodł ącznym elementem gospodarki i pełni ą szczególn ą rol ę na obszarach wiejskich. Dziedziny te s ą bowiem traktowane jako alternatywne lub uzupełniaj ące źródło dochodów. A zatem pełnią one, a przynajmniej mog ą i powinny pełni ć, istotn ą rol ę w rozwoju gospodarki i społecze ństwa (zwłaszcza regionów „zacofanych”). Rozwój powyższych form działalno ści gospodarczej mo że sta ć si ę szczególn ą szans ą dla rozwoju dla obszarów wiejskich. Przedmiotem rozwa żań podj ętych w niniejszym artykule jest omówienie nowoczesnych form działalno ści gospodarczej, jakimi s ą: agroturystyka, hipoterapia oraz winoterapia dla rozwoju obszarów wiejskich. Metoda opisowa, zastosowana w niniejszym artykule polegała na wyodr ębnieniu, z dotychczas znanej cało ści, okre ślonego zjawiska i jego opisaniu. W opracowaniu wykorzystano metod ę analizy materiałów źródłowych oraz dost ępn ą literatur ę przedmiotu rozwa żań.

2. Agroturystyka a tereny wiejskie Obecnie powszechnie uwa ża si ę, że jedn ą z najkorzystniejszych dla środowiska form turystyki jest tzw. agroturystyka, która jest zaliczana do obszaru szerzej definiowanej turystyki wiejskiej, czyli do formy rekreacji odbywaj ącej si ę na wsi i obejmuj ącej wiele ró żnych rodzajów aktywno ści zwi ązanej z turystyk ą: pobytow ą, krajoznawcz ą, aktywn ą, specjalistyczn ą, kulturow ą, itp. Sp ędzanie czasu wolnego w

176 go ścinnej zagrodzie wiejskiej nie jest w Polsce czym ś zupełnie nowym. Wakacyjne pobyty u górali podhala ńskich (do ść powszechne ju ż na przełomie XVIII i XIX wieku) zostały potem szeroko spopularyzowane przez Tytusa Chałubi ńskiego, uznawanego za "turystycznego odkrywc ę Tatr i Podhala". Pierwsze formy zorganizowanego wypoczynku na wsi wprowadziła w Polsce w 1937 roku Spółdzielnia Turystyczno- Wypoczynkowa "Gromada". Działania te kontynuowano w okresie powojennym pod nazw ą "wczasy pod grusz ą" 1. Agroturystyka, według Drzewieckiego jest to "forma wypoczynku odbywaj ącego si ę na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparta o baz ę noclegow ą i aktywno ści rekreacyjne zwi ązane z gospodarstwem rolnym lub równowa żnym i jego otoczeniem (przyrodniczym, produkcyjnym i usługowym)" 2. Istotne jest to, że agroturystyki nie wyodr ębniono w Polsce jako osobnej dziedziny działalno ści gospodarczej. Jak dot ąd nie ma jednej ustawy reguluj ącej zasady organizacji i funkcjonowania takiej formy wypoczynku, a co za tym przepisy s ą „porozrzucane” po ró żnych ustawach 3. Agroturystyka jest jedn ą z form odpowiedzi na szerokie potrzeby propagowania idei turystyki zrównowa żonej, czyli turystyki w jak najmniejszym stopniu ingeruj ącej w środowisko naturalne 4. „Turystyka zrównowa żona jest to ka żda forma rozwoju turystycznego, zarz ądzania i aktywno ści turystycznej, która podtrzymuje ekologiczn ą, społeczn ą i ekonomiczn ą integralno ść terenów, a tak że zachowanie dla przyszłych pokole ń w niezmienionym stanie zasobów naturalnych i kulturowych tych obszarów" 5. Poj ęcie to nabiera w obecnych czasach du żego znaczenia. Mo żna powiedzie ć, że taka turystyka zapewnia równowag ę mi ędzy potrzebami turystów, a mo żliwo ściami i potrzebami środowiska a interesem społeczno ści lokalnej. Dzi ęki temu nie dochodzi do degradacji środowiska pod wpływem wzmo żonego ruchu turystycznego 6. W Polsce dostrzega si ę potrzeb ę rozwoju takiej wła śnie turystyki, jak również widzi si ę szans ę na jej rozwój. Warto zatem zainteresowa ć tym społeczno ści lokalne, tym bardziej, że

1 Młynarczyk K., Agroturystyka , Wydawnictwo Uniwersytetu Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002. 2 Drzewiecki M., Agroturystyka. Zało żenia - uwarunkowania – działania , Instytut Wydawniczy Świadectwo, Bydgoszcz 1995. 3 szerzej w: Rutkowska M., Kozyra P., Prawne bariery rozwoju agroturystyki w Polsce - wybrane problemy , [w:] Agrobiznes 2006, Konkurencja w agrobiznesie - jej uwarunkowania i nast ępstwa, red. nauk. S. Urban, t.2, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2006. 4 Drzewiecki M., Agroturystyka …op. cit. 5Zwi ązki turystyki z ochron ą środowiska przyrodniczego , http://www.proekologia.pl/e107_plugins/ content /content.php?content.8771.1, Aura 8/2005. 6 Zwi ązki turystyki z ochron ą środowiska przyrodniczego ... op.cit.

177 istnieje mo żliwo ść pozyskania na te cele funduszy z Unii Europejskiej. Zrównowa żony rozwój turystyczny gwarantuje stałe dochody oraz popraw ę warunków życiowych społecze ństwa. Inwestycje w dobrze zaplanowany rozwój przynios ą zyski nie tylko dla człowieka, lecz tak że przyrody 7. Zgodnie z koncepcj ą turystyki zrównowa żonej:

— „rozwój turystyki powinien by ć dostosowany do rodzaju i jako ści zasobów środowiska przyrodniczego i nie mo że przyczynia ć si ę do ich degradacji,

— miejscowa ludno ść powinna bra ć udział we wszystkich zwi ązanych z turystyk ą przedsi ęwzi ęciach na zamieszkałych przez ni ą terenach,

— oferta turystyczna powinna opiera ć si ę na miejscowych zasobach naturalnych, ludzkich i materialnych, nale ży realizowa ć obiekty niewielkie, dostosowane skal ą do otoczenia,

— rozwój turystyki powinien by ć zintegrowany z miejscowym rozwojem gospodarczym oraz korzystny etycznie, społecznie i ekonomicznie dla miejscowej ludno ści” 8. W ramach turystyki zrównowa żonej mo żemy mówi ć o czterech głównych typach turystyki (por. tabela.1), a mianowicie: 1) turystyka wiejska, w ramach której mamy do czynienia z agroturystyk ą i eko-agroturystyk ą, jako jej szczególn ą form ą, 2) ekoturystyka, a ramach której wyodr ębnia si ę: a) turystyk ę przyrodnicz ą (w niezmienionym środowisku naturalnym lub w przekształconym środowisku z pokazaniem zagro żeń ekologicznych i skutków degradacji tego środowiska), b) turystyk ę aktywnego wypoczynku na łonie natury 9.

Tabela 1. Miejsce agroturystyki w turystyce zrównowa żonej Turystyka zrównowa żona Turystyka wiejska Ekoturystyka Agroturystyka Turystyka przyrodnicza Turystyka aktywna Ekoagroturystyka Źródło: Pakulska J., Turystyka zrównowa żona … op. cit.

7 Nowak P., Turystyka a ochrona środowiska , Nauka Przyroda Technologie, Tom 3, Zeszyt 1, Pozna ń 2009. 8 Zwi ązki turystyki z ochron ą środowiska przyrodniczego ... op.cit. 9 Rutkowska M., Pakulska J., Agroturystyka jako nowoczesna forma turystyki , Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wy ższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie, Tarnów, w druku..

178 Funkcje agroturystyki s ą bardzo liczne, najwa żniejsze z nich to:

— pozyskiwanie dodatkowych źródeł dochodów dla mieszka ńców,

— pozyskiwanie dodatkowych dochodów dla gmin,

— rozwój lokalnej infrastruktury, co przyczynia si ę do ułatwienia życia na wsi, podwy ższenia standardu i warunków życia mieszka ńców wsi,

— tworzenie dodatkowych miejsc pracy, a przez to zmniejszenie poziomu bezrobocia,

— zdobywanie nowych umiej ętno ści, m.in. znajomo ść j ęzyków obcych, nauka przedsi ębiorczo ści, umiej ętno ści w zakresie obsługi turystów, poszerzanie wiedzy i poznawanie regionu,

— wspomaganie rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów zacofanych,

— przeciwdziałanie odpływowi ludno ści z terenów wiejskich (głównie ludzi młodych i przedsi ębiorczych),

— poprawienie estetyki obszarów wiejskich, a szczególnie otoczenia domów

— mo żliwo ść o żywienia wiejskiej tradycji i kultury ludowej, jako atrakcyjnego produktu uzupełniaj ącego ofert ę turystyczn ą 10 .

— Wśród problemów agroturystyki wymienia si ę m.in.:

— brak dokładnych, aktualnych danych na temat gospodarstw prowadz ących działalno ść agroturystyczn ą,

— niewystarczaj ącą: promocj ę, informacj ę, propagowanie gospodarstw agroturystycznych zarówno w regionie, jak i na terenie kraju,

— słab ą infrastruktur ę (cz ęsto brak dojazdu czy kanalizacji),

— brak przejrzystych zasad funkcjonowania – cz ęść gospodarstw nale ży do Stowarzysze ń, cz ęść ewidencjonuj ą gminy, inne w ogóle nie s ą zewidencjonowane, a prowadz ą działalno ść agroturystyczn ą,

— brak jasno okre ślonych warunków, które powinno spełnia ć gospodarstwo agroturystyczne, 11 — bariery prawne – szczególnie kwestie podatkowe .

10 Łobocki J., Agroturystyka jako forma dywersyfikacji wykorzystania obszarów wiejskich ,[w:] Rola turystyki w rozwoju gospodarczym obszarów wiejskich i le śnych, red. nauk. M. Sirko, J. Bek, WSE Stalowa Wola 2006. 11 Rutkowska M., Kozyra P., Prawne bariery rozwoju agroturystyki …op. cit.

179 3. Turystyka a otoczenie Rozwój turystyki jest w znacz ącym stopniu uzale żniony od środowiska naturalnego, którego walory mog ą by ć czynnikiem przyci ągaj ącym turyst ę. „Walorami turystycznymi środowiska naturalnego nazywa si ę zespół elementów przyrodniczych, które s ą przedmiotem zainteresowania turysty. W tym znaczeniu walorem mo że by ć klimat, woda, ukształtowanie powierzchni, ro ślinno ść itd., ale równie ż konkretny krajobraz naturalny” 12 . Człowiek potrzebuje kontaktu z przyrod ą; jest to coraz bardziej po żą dane przez współczesnych ludzi sp ędzaj ących wi ększo ść swojego życia w świecie silnie zurbanizowanym. Wyrazem tego jest aktywno ść turystyczna oraz to, że usługi turystyczne s ą aktualnie w krajach dobrze rozwini ętych jednym z najlepiej rozwijaj ących si ę sektorów gospodarczych na całym świecie. Przewiduje si ę nawet, że turystyka b ędzie ju ż wkrótce jedn ą z najpr ęż niej rozwijaj ących si ę gał ęzi gospodarki, czego wyrazem b ędzie wzrost jej udziału w tworzeniu PKB oraz wzrost zatrudnienia w tym sektorze. Działalno ść turystyczna, oprócz uzale żnienia od środowiska, ma te ż wpływ na to środowisko. Rozwój turystyki na szerok ą skal ę i rozwój turystyki masowej (budowa hoteli, infrastruktury turystycznej, itp.) spowodowały degradacj ę walorów środowiskowych i obni żenie jako ści środowiska. Dlatego te ż stopniowo odchodzi si ę od wszelkich form turystyki masowej, jako najbardziej ingeruj ących w środowisko naturalne. Na obszarach ruchu turystycznego niezale żnie od jej formy i nat ęż enia dochodzi do zmian w strukturze społecznej (dochody, wykształcenie, kwalifikacje zawodowe). Pojawia si ę zapotrzebowanie na nowe zawody czy te ż zwi ększa si ę zapotrzebowanie na sił ę robocz ą w ju ż istniej ących zawodach (przewodnik czy kelnerka i kucharz w zwi ązku z powstawaniem nowych pensjonatów czy restauracji i kawiarni, jak równie ż sprzedawców w nowo powstałych sklepach z pami ątkami, jak te ż rozwijaj ących si ę sklepach ró żnych bran ż). Na obszarach wiejskich nast ępuj ą równie ż zmiany postaw i zachowa ń w kierunku wi ększej tolerancji dla odmiennych przekona ń. Rozwój turystyki wpływa te ż na zachowanie, a niekiedy nawet odtworzenie kultury regionalnej, w zwi ązku z zainteresowaniem go ści poznawaniem lokalnego folkloru 13 . Pomi ędzy turystami a mieszka ńcami (szczególnie dotyczy to obszarów wiejskich w dalszym ci ągu

12 Kompendium wiedzy o turystyce , praca zbiorowa pod red. G. Gołembskiego, PWN, Warszawa 2005. 13 Kompendium wiedzy o turystyce , PWN, Warszawa 2005.

180 „odstaj ących” cywilizacyjnie od obszarów miejskich) zachodzi wiele interakcji. Wśród czynników przemian w społeczno ści odwiedzanej wymienia si ę:

— dystans kulturowy,

— dystans ekonomiczny,

— długotrwało ść oddziaływania społecznego turystów (długo ść sezonu, czas pobytu turysty),

— typ stosunków społecznych mi ędzy mieszka ńcami a go ść mi (bezpo średni, np. w gospodarstwach agroturystycznych i po średni, np. o środki wczasowe). Podkre śli ć te ż nale ży, że obok pozytywnych skutków rozwoju turystyki wyst ępuj ą równie ż aspekty negatywne. Bez w ątpienia nast ępuje wzrost zró żnicowania dochodowego w śród mieszka ńców: bardziej przedsi ębiorczy, tworz ący nowe podmioty obsługuj ące turystów notuj ą wzrost dochodów. Skutkiem tego mo że by ć wzrost konfliktów w społeczno ści lokalnej i dezintegracja tej społeczno ści. Mo że tak że dochodzi ć do konfliktów na łonie samorz ądów lokalnych, gdy w interesie obsługuj ących turystów b ędzie rozwój infrastruktury temu słu żą cej, a w interesie pozostałej cz ęś ci społeczno ści brak takich inwestycji. W zwi ązku z stykaniem si ę, szczególnie młodzie ży, z innymi normami moralnymi (najcz ęś ciej bardziej „swobodnymi”) mo że dochodzi ć do rozwoju demoralizacji i patologii społecznych. Spada równie ż poziom bezpiecze ństwa społecznego, gdy ż wraz z rzesz ą turystów zjawiaj ą si ę równie ż przest ępcy, szczególnie kieszonkowcy. Te skutki s ą szczególnie widoczne w du żych o środkach turystycznych 14 .

4. Hipoterapia a obszary wiejskie Słowo hipoterapia wywodzi si ę z j ęzyka greckiego (ippos – ko ń) i jest to terapia przy pomocy konia. W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji tego słowa. Najogólniej mo żna j ą zdefiniowa ć jako ogół działa ń terapeutycznych, do których wykorzystuje si ę konia. Szczególne zastosowanie hipoterapia ma tam, gdzie inne metody nie przynosz ą zadowalaj ących rezultatów, jak np. w terapii ci ęż kich dysfunkcji chodu 15 . Hipoterapia stanowi jedn ą z form rehabilitacji wieloprofilowej. Uniwersalno ść tej metody polega na jednoczesnym oddziaływaniu ruchowym, sensorycznym,

14 Kompendium wiedzy …op. cit. 15 Hipoterapia – co to jest? Opis metody. Analiza przydatno ści w pracy z dzie ćmi i młodzie żą o upo śledzeniu umysłowym w stopniu gł ębszym i gł ębokim, http://www.zss6.krakow.pl/publikacje /p10.pdf,30,10,2010.

181 psychicznym i społecznym. Według Towarzystwa Hipoterapeutycznego hipoterapia stanowi cenne uzupełnienie kompleksowego usprawniania rehabilitacyjnego osób niepełnosprawnych. Jest to stosowana przez profesjonalny zespół forma rehabilitacji - metoda psycho-ruchowego, sensomotorycznego oddziaływania na pacjenta, która ma podstawy neurofizjologiczne 16 . Hipoterapia mo że mie ć ró żne formy, jak np.:

— terapia ruchem konia – pacjent nie wykonuje żadnych ćwicze ń, jest jedynie poddawany ruchom konia podczas jazdy,

— fizjoterapia na koniu, gdzie poza terapeutycznym oddziaływaniem ruchu konia wykonywana jest gimnastyka lecznicza na koniu, prowadzona przez fizjoterapeut ę,

— terapia samym kontaktem z koniem, podczas której pacjent mo że w ogóle nie siedzie ć na koniu, a jedynie ma emocjonalnym kontakt z koniem,

— forma psychopedagogicznej jazdy konnej i wolty żerki, który mo że odbywa ć si ę na koniu lub jedynie przy koniu. Jest to zespół działa ń podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Oprócz wy żej wymienionych form hipoterapii wyst ępuje tak że jazda konna dla osób niepełnosprawnych (sportowa i rekreacyjna), która nie stanowi cz ęś ci hipoterapii, ale jest z ni ą ści śle zwi ązana i równie ż mo że mie ć aspekt terapeutyczny 17 . Zastosowanie hipoterapii jako metody leczniczej jest bardzo istotne, szczególnie dla osób niepełnosprawnych ruchowo. Wskazania do zastosowania hipoterapii s ą nast ępuj ące:

— neurologiczne dysfunkcje ruchu o zró żnicowanej etiologii,

— zaburzenia rozwoju,

— zaburzenia integracji sensorycznej,

— zaburzenia koordynacji,

— nadpobudliwo ść i reakcje reaktywne,

— opó źnienia w rozwoju mowy, 18 — dysfunkcje ko ści i stawów . Specyfika hipoterapii polega na wykorzystaniu przy rehabilitacji niepełnosprawnych żywej pomocy terapeutycznej, jak ą jest ko ń. Ko ń, dzi ęki

16 Rutkowska M, Nowe formy turystyki wiejskiej . Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, 2006. 17 Hipoterapia ... op.cit. 18 http://www.hipoterapia.net.pl/, 30,10,2010.

182 rytmicznym ruchom wzmaga wydzielanie adrenaliny, które stymuluj ą układ wegetatywny, w wyniku czego u chorych nast ępuje wzrost aktywno ści ruchowej, koncentracji i poprawa samopoczucia. Podczas hipoterapii dochodzi do obni żenia napi ęcia mi ęś ni, hipoterpia równie ż zapobiega przykurczom i ograniczeniom ruchomo ści, co jest bardzo korzystne w przypadku wielu chorób. Jazda konna wpływa tak że relaksuj ąco i odpr ęż aj ąco, dzi ęki czemu wpływa pozytywnie na równowag ę emocjonaln ą i powoduje osłabienie reakcji nerwicowych 19 . Hipoterapia powoduje zatem:

— „Kodowanie w mózgu prawidłowego wzorca ruchu miednicy podczas chodu. Działanie to cz ęsto nazywane jest »nauk ą chodzenia bez chodzenia« i wykorzystywane jest w terapii dzieci z chorobami narz ądu ruchu.

— Normalizacja napi ęcia mi ęś niowego. Wiele je źdźców cechuje zbyt silne lub obni żone napi ęcie mi ęś ni ciała. Prawidłowe uło żenie na koniu i rytmicznie kołysz ące ruchy konia sprawiaj ą, że dochodzi do znormalizowania tego napi ęcia.

— Doskonalenie równowagi i koordynacji, a tak że orientacji w przestrzeni, schematu własnego ciała, poczucia rytmu. Trudno wyobrazi ć sobie by wykorzystanie jakiegokolwiek sprz ętu rehabilitacyjnego tak dobrze stymulowało poczucie równowagi i koordynacji jak jazda na ko ńskim grzbiecie. Gdy człowiek jedzie na koniu jego ciało poddawane jest ruchowi a ż w trzech wymiarach (z góry na dół, na boki oraz do przodu i do tyłu).

— Stymulacja i normalizacja czucia powierzchniowego.

— Zwi ększenie poczucia własnej warto ści. Wiele zdrowych osób nie jest w stanie wyobrazi ć sobie rado ści dziecka, zazwyczaj poruszaj ącego si ę na wózku, z tego, że siedz ąc na ko ńskim grzbiecie mo że pojecha ć na spacer. Ka żdy kto siedział kiedy ś na koniu wie, że świat z ko ńskiego grzbietu wygl ąda przecie ż zupełnie inaczej!

— Zmniejszanie zaburze ń emocjonalnych. Kompetentnie prowadzona hipoterapia w poł ączeniu z oddziaływaniem psychoterapeutycznym lub psychoedukacyjnym stanowi warto ściowy sposób pomocy osobom do świadczaj ącym zaburze ń natury psychologicznej.

19 Rutkowska M., Pakulska J., Hipoterapia szans ą dla regionu ni żańskiego, w: Gospodarcza aktywizacji mi ędzyrzecza Wisły i Sanu przez rozwój turystyki i rekreacji, Wy ższa Szkoła Ekonomiczna w Nisku, Nisko 2000.

183 — Rozwijanie pozytywnych kontaktów społecznych. Dzieci niepełnosprawne bardzo cz ęsto, oprócz cierpienia spowodowanego chorob ą, do świadczaj ą dodatkowo bólu, który jest zwi ązany z poczuciem społecznego odrzucenia. St ąd te ż cz ęsto w wielu o środkach głównym celem zaj ęć jest to, aby dzieci zdrowe sp ędzały czas wspólnie z dzie ćmi niepełnosprawnymi. Mo żliwo ść kontaktu z akceptuj ącymi rówie śnikami i dorosłymi jest przecie ż warto ści ą trudn ą do przeceniania” 20 . Dzi ęki zastosowaniu hipoterapii mo żna osi ągn ąć zatem nast ępuj ące efekty:

— według bada ń lekarskich: o znaczne zmniejszenie napi ęcia mi ęś niowego u osób spastycznych, o znaczna poprawa równowagi, o zmniejszenie odruchów patologicznych, o poprawa lokomocji, o mobilizacja podporowa stawów kr ęgosłupa, o poprawa ruchomo ści stawów kr ęgosłupa i ko ńczyn, o poprawa w zakresie symetrii ciała, o poprawa kr ąż enia, o lepsza wydolno ść płuc.

— w opiniach psychologów, pedagogów i rodziców: o wzrost pewno ści siebie, o poprawa samooceny, o poprawa mowy, o poprawa orientacji w schemacie własnego ciała, o poprawa koordynacji, o poprawa koncentracji, o poprawa kontaktów z rówie śnikami oraz dorosłymi, o znaczna poprawa sprawno ści ogólnej. Maj ąc powy ższe na uwadze stwierdzi ć nale ży, że dzi ęki zastosowaniu metody rehabilitacji jak ą jest hipoterapia, mo żliwe jest przywrócenie osobom niepełnosprawnym - sprawno ści fizycznej i psychicznej w mo żliwym do osi ągnięcia zakresie. Ponadto hipoterapia rozwija te ż dojrzało ść społeczn ą i poczucie odpowiedzialno ści za siebie i konia.

20 http://www.hipoterapia.lap.pl/index.htm, dn. 31.10.2010.

184 5. Winoterapia a obszary wiejskie Wino i produkcja wina s ą znane od wieków. Wino jest jednym z elementów to żsamo ści kulturowej i cywilizacyjnej Europy. Było ono wykorzystywane nie tylko w obrz ędach religijnych, ale było te ż elementem codziennej diety. A zatem wino zawiera w sobie zarówno elementy tradycji oraz magii, a ponadto jest równocze śnie pewnym stylem życia istotnym dla zdrowia 21 . Rzymianie mawiali, że w winie spoczywa prawda o człowieku, w wodzie za ś jego zdrowie. Jednak współczesna medycyna udowodniła, że kieliszek wina nie tylko poprawia nam humor, ale dobrze wpływa tak że na nasze zdrowie, ma silne wła ściwo ści piel ęgnacyjne i lecznicze 22 . Dzi ęki post ępowi technicznemu i rozwojowi gospodarczemu, a szczególnie rozwojowi medycyny, w kosmetyce i medycynie utworzył si ę obecnie nowy nurt zwany winoterapi ą. Docenione bowiem zostały wła ściwo ści lecznicze oraz kosmetyczne winogron. Winoterapia jest to równie ż pewnego rodzaju filozofi ą życia; jest to co ś znacznie gł ębszego i holistycznego; jest to filozofia oparta z jednej strony na nadziei na wieczn ą lub bardzo dług ą młodo ść , któr ą mo żna osi ągn ąć dzi ęki odpowiednim zabiegom z zastosowaniem wina, z drugiej strony natomiast jest ona poł ączeniem energii natury z najnowocze śniejszymi osi ągni ęciami nauki 23 . Winoterapia jest to z jednej strony stymulacja pracy naszego organizmu, dzi ęki regularnemu spo żywaniu niewielkich ilo ści tego dobroczynnego trunku, z drugiej natomiast s ą to zabiegi kosmetyczne z wykorzystaniem wina oraz produktów ubocznych powstałych przy jego produkcji. Naukowo dowiedziono, że spo żywanie wina korzystnie wpływa na zdrowie. Istotne przy tym jest to, że naukowcy wskazuj ą na odpowiednie jego wykorzystanie, tzn. że powinno ono by ć spo żywane w ilo ściach odpowiednich, co oznacza, że:

— dla kobiet s ą to wył ącznie 1-2 lampki wina dziennie,

— dla m ęż czyzn natomiast - 2-3 lampek wina dziennie. Wino czerwone posiada szczególne wła ściwo ści poprzez to, że zawiera znaczn ą ilo ść polifenoli (antocyjany, flawonoidy, taniny). W czerwonym winie jest zawartych 1000-4000 mg L polifenoli, podczas gdy białe wina maj ą jedynie 200-300 mg/L 24 .

21 Błaszczyk A ., Rozwa żania o winie . Puls – Magazyn o zdrowiu, EMC Instytut Medyczny S.A. nr2/2010. 22 Stawarz D., Winoterapia , http://mamzdrowie.pl/winoterapia/, dn. 27.10.2010. 23 Włudyka B., Podró ż do źródeł . Magazyn Wino nr 3 (45), czerwiec 2010. 24 Siwicki A. K., Radomska-Le śniewska D., Winoterapia – aktualny stan wiedzy . [W:] Zdrowie publiczne, Zeszyt Naukowy nr 6, Collegium Varsoviense, Warszawa 2008.

185 Wino osłania serce i układ krwiono śny, chroni przed chorobami nowotworowymi, podnosi poziom estrogenu w organizmie kobiety, zmniejsza ryzyko zachorowania na cukrzyc ę, osłania żoł ądek przed wrzodami, przyspiesza metabolizm, jak równie ż łagodzi stres. 25 Badania dowiodły, że picie wina znacznie zmniejsza ryzyko zachorowa ń na cukrzyc ę. Ponadto jest ono nieocenione w leczeniu bezsenno ści. Dobrze udowodnione jest równie ż przeciwmia żdżycowe działanie zwi ązków polifenoli, które maj ą pozytywny wpływ ochronny na naczynia włosowata, jak równie ż na kolagen w ścianie naczy ń krwiono śnych. Zawarte w winie polifenole wykazuj ą ponadto silne wła ściwo ści antyutleniaj ące, modyfikuj ą korzystnie frakcj ę tzw. złego cholesterolu (frakcja LDL), a co za tym hamuj ą rozpad błon komórkowych zarówno w tętnicach wie ńcowych, jak te ż w mózgu 26 . Przeprowadzone badania naukowe wykazały, że zawarte w winie polifenole, jak: resweratrol, kwercytyna, katechina, czy epikatechiny, wykazuj ą działanie antynowotworowe. Ponadto wykazano, że polifenole maj ą te ż silne wła ściwo ści przeciwzapalne i przeciwwirusowe 27 . Wino posiada zatem wiele pozytywnych wła ściwo ści, typu:

— wła ściwo ści antyoksydacyjne (zawarte w winie zwi ązki polifenolowe niszcz ą wolne rodniki, które przyczyniaj ą si ę do procesu starzenia si ę skóry),

— wpływa pozytywnie na mózg,

— wła ściwo ści przeciwnowotworowe,

— ma pozytywny wpływ na g ęsto ść ko ści,

— wpływa na choroby kardiowaskularne (zwi ązki polifenolowe maj ą zdolno ść likwidacji stanów zapalnych w obr ębie naczy ń krwiono śnych, powoduj ą ograniczenie utleniania złego cholesterolu LDL, a co za tym zmniejszaj ą ryzyko wyst ąpienia chorób serca oraz mia żdżycy),

— ma wpływ na długo ść życia. Zwi ązki polifenoli działaj ą ponadto przeciwhistaminowo, a to oznacza, że zmniejszaj ą one reakcje uczuleniow ą; wykazuj ą równie ż działanie bakteriobójcze. Winoterapia jest to równie ż wykorzystanie od żywczych składników wina w zabiegach zewn ętrznych. Stosowanie zabiegów winoterapii przeciwdziała procesom starzenia, poniewa ż wino ma silne wła ściwo ści piel ęgnacyjne, a tym samym ma

25 Stawarz D., Winoterapia ... op.cit. 26 Błaszczyk A ., Rozwa żania ... op.cit . 27 Siwicki A. K., Radomska-Le śniewska D., Winoterapia ... op.cit..

186 działanie antystresowe, rewitalizuj ące i energizuj ące, jak równie ż wzmacniaj ące naczynia krwiono śne, wykazuje te ż działanie eliminuj ące toksyny oraz zapobiegaj ące zatrzymywaniu wody w tkankach. Wiedziały ju ż o tym staro żytne Egipcjanki, które nacierały skór ę osadami po winie. Obecnie pomysł zastosowania wina jako składnika kosmetyków i zabiegów kosmetycznych prze żywa swoisty renesans. Ze wzgl ędu na swoje wła ściwo ści winna latoro śl jest wykorzystywana we współczesnej kosmetologii coraz cz ęś ciej, gdy ż jest naturaln ą skarbnic ą substancji regeneruj ących i oczyszczaj ących organizm. W kosmetologii wino stanowi prawdziwy eliksir młodo ści. Maseczki, kremy i peelingi przygotowane na bazie wina, zatrzymuj ą procesy starzenia, przeciwdziałaj ąc powstawaniu zmarszczek. Dodatkowo mog ą one pełni ć tak że funkcje liftinguj ące. Kosmetyki do piel ęgnacji włosów nie tylko nawil żaj ą, lecz tak że skutecznie regeneruj ą struktur ę włosa. K ąpiele i masa że odstresowuj ą i regeneruj ą organizm i skór ę, uj ędrniaj ą i pomagaj ą pozby ć si ę zb ędnych kilogramów, a płukanka z wina regeneruje włosy. Winoterapia stanowi równie ż doskonał ą metod ę odmładzaj ącą. W owocach i pestkach winogron znajduj ą si ę flawonoidy, które s ą naturalnymi przeciwutleniaczami likwiduj ącymi wolne rodniki, a zawarte w winie polifenole maj ą działanie antyoksydacyjne, dzi ęki czemu zabieg winny pomaga przeciwdziała ć starzeniu si ę organizmu. Winogrona s ą tak że bogate w sole mineralne, witamin ę B i C oraz beta-karoten. Polifenole z wyci ągu czerwonego wina, ze skórek owoców winogron oraz z pestek winogron s ą cz ęsto spotykane w kosmetykach anti- aging. Zwi ązki polifenolowe, jedne z najsilniejszych utleniaczy, maj ą bowiem działanie przeciwrodnikowe i antyutleniaj ące, przez co opó źniaj ą efekty starzenia. Naukowcy porównuj ą ich działanie z witaminami C i E. Skuteczno ść zastosowania winoterapii oceniaj ą oni jako:

— 20-krotn ą w porównaniu z działaniem witaminy C oraz 28 — 50 razy wi ększ ą ni ż witaminy E . Wino wykorzystywane jest równie ż w zabiegach antycellulitowych, gdy ż zawarta w nim tanina, ma działanie oczyszczaj ące naczynia krwiono śne, a tak że pobudza kr ąż enie krwi. Zabieg oparty na działaniu wina stymuluje metabolizm tkankowy, pomaga w redukcji tkanki tłuszczowej, eliminuje równie ż toksyny oraz zapobiega zatrzymywaniu wody w tkankach, poprzez co bierze czynny udział w eliminacji tzw. pomara ńczowej skórki, czyli cellulitu. Dodatkowo zawarty w skórkach winogron

28 Włudyka B., Eliksir długowieczno ści . Magazyn „Wino” nr 2 (44), kwiecie ń 2010.

187 resveratrol hamuje rozwój tkanki tłuszczowej i zwi ększa spalanie tłuszczu, co mo że wydłu żyć życie nawet o 30 procent. Ka żda cz ęść winoro śli jest cenna i znalazła zastosowanie w preparatach piel ęgnacyjnych:

— „Mi ąż sz z winogron – jest źródłem cukrów oraz składników mineralnych. Maj ą one działanie złuszczaj ące, poprzez co rozja śniaj ą skór ę.

— Pestki z winogron – w kosmetykach wykorzystywane s ą zmielone pestki winogron, maj ą działanie oczyszczaj ące, do wyrabiania oleju, jest on niezwykle bogaty w kwasy tłuszczowe oraz witamin ę E b ędącą przeciwutleniaczem. Znajduje swoje zastosowanie w kremach od żywczych do skór dojrzałych. Najcenniejszym polifenolem w winie jest zawarta głównie w pestkach winogron tanina, która działa ści ągaj ąco, przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie. Wzmacniaj ąca błony komórkowe tanina równie korzystnie wpływa od zewn ątrz.

— Skórka owoców – podobnie jak mi ąż sz zawiera polifenole, które maj ą działanie przeciwrodnikowe oraz poprawiaj ą mikrokr ąż enie w komórkach skóry” 29 . Wymienia si ę nast ępuj ące wskazania do zastosowania zabiegów winnych:

— utrata j ędrno ści i przedwczesne starzenie si ę skóry,

— skóra sucha, zwiotczała, zanieczyszczona, zm ęczona,

— nadmierna tkanka tłuszczowa,

— wszystkie formy cellulitu.

— W wyniku stosowania zabiegów winnych osi ągane s ą takie efekty, jak:

— obni żenie poziomu szkodliwych wolnych rodników,

— odmłodzenie, uj ędrnienie i wygładzenie skóry,

— intensywne nawil żenie,

— eliminacja toksyn,

— poprawa metabolizmu oraz mikrocyrkulacji,

— redukcja tkanki tłuszczowej i cellulitu. Odmładzaj ąco-uj ędrniaj ące zabiegi SPA na bazie wina s ą polecane dla osób w ka żdym wieku, zestresowanych, zm ęczonych, odchudzaj ących si ę, walcz ących z cellulitem. Uwzgl ędniaj ąc pozytywne walory spo żywania oraz zastosowania wina wskaza ć nale ży na mo żliwo ści zastosowania winoterapii na obszarach wiejskich. Rozwój

29 http://winoterapia.1oo.pl/wlasciwosci-kosmetyczne-winogron.html, 28.10.2010.

188 winoterapii na terenach wiejskich mo że bowiem wpłyn ąć na zmniejszanie dystansu rozwojowego na tym obszarze poprzez wzrost konkurencyjno ści gospodarki. Trudna obecnie sytuacja ekonomiczna wyzwala wiele nowych inicjatyw zmierzaj ących do poprawy bytu mieszka ńców wsi. Coraz bardziej popularne staj ą si ę gospodarstwa o ró żnym profilu, szczególnie takie, w których mog ą rozwija ć si ę nowe formy działalno ści, jak na przykład winoterapia. Dzisiejsze winnice s ą zakładane najcz ęś ciej w rejonach, w których ju ż kiedy ś istniały, np. Dolny Śląsk, Wielkopolska, Wy żyna Krakowsko-Cz ęstochowska, Małopolska, Podkarpacie (rys 1). Wiele wskazuje na to, że inicjatywy te maj ą realn ą szans ę powodzenia, przy czym s ą one ostro żne i opieraj ą si ę na rozs ądnie przeprowadzonych kalkulacjach ekonomicznych 30 .

Rys. 1. Mapa polskich winnic

Źródło: http://www.vinisfera.pl/map,0,0,0,0,Gm,c.html, dn. 2.11.2010.

30 http://www.instytutwina.pl/sny-o-potedze.html, dn. 29.10.2010.

189 Polska jest poło żona w strefie klimatu przej ściowego, pomi ędzy klimatem umiarkowanym oceanicznym na zachodzie, a klimatem umiarkowanym kontynentalnym na wschodzie. Dokładna analiza klimatu Polski, a w szczególno ści mikroklimatu, pozwala na wyró żnienie na terytorium kraju obszarów korzystnych dla uprawy winoro śli. Istotne jest to, że polskie zimy staja si ę w ostatnich latach coraz bardziej łagodne. Jednym z obszarów cechuj ących si ę korzystnymi warunkami dla uprawy winoro śli jest województwo dolno śląskie. Analizy klimatyczne wskazuj ą ten obszar jako najcieplejszy rejon Polski, tzn. średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 7 do 8ºC. Pomimo, że klimat jest korzystny dla rozwoju uprawy winoro śli, to jednak wi ększo ść działek, które s ą odpowiednie do zało żenia winnicy znajduje si ę na terenach górzystych, gdzie gleby s ą ci ęż kie i cz ęsto odłogowane. Dlatego konieczne jest, przed rozpocz ęciem uprawy, dobre przygotowanie gleby. Winnice najlepiej zakłada ć na stokach o niewielkim nachyleniu w kierunku południowo-zachodnim, południowym lub południowo-wschodnim 31 . Mniej korzystne warunki klimatyczne w Polsce mo żna rekompensowa ć przemy ślan ą, trafn ą lokalizacj ą winnicy, doborem najbardziej przydatnych odmian oraz starann ą agrotechnik ą. O dobrym winie decyduje bowiem z jednej strony natura - lokalny klimat, z drugiej natomiast, i to w bardzo du żym stopniu, umiej ętno ści i zaanga żowanie winiarza 32 . Zakładanie winnicy w Polsce jest zatem mo żliwe, a tak że jest ono opłacalne. Pami ęta ć jednak nale ży o tym, aby dobrze ustali ć lokalizacj ę i wybra ć odpowiedni ą odmian ę winoro śli. Prowadzenie winnicy, a co za tym rozwój winoterapii s ą tak że ostatnio modne, poza tym mog ą stanowi ć szans ę na rozwój dla polskiego rolnictwa. Te formy działalno ści gospodarczej s ą bowiem atrakcyjn ą alternatyw ą dla tradycyjnych upraw 33 .

6. Zako ńczenie Rozwój nowych form turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki, hipoterapii oraz winoterapii, stanowi szanse dla rozwoju obszarów wiejskich. Powy ższa działalno ść wpływa z jednej strony na łagodzenie skutków bezrobocia, którymi dotkni ęte s ą te obszary, z drugiej za ś ma wpływ na popraw ę ich struktury finansowej. Celem tych

31 Pietras M., Zakładanie winnicy w polskim warunkach klimatycznych , http://www.mojeopinie.pl /zakladanie_winnicy_w_polskim_warunkach_klimatycznych,3,1233493833, dn. 28.10.2010. 32 My śliwiec R., Czy polska mo że by ć krajem winnic? , http://www.ho.haslo.pl/article.php?id=1296, dn. 29.10.2010. 33 Pietras M., Zakładanie ... op. cit.

190 działa ń jest przyczynianie si ę do aktywizacji gospodarczej wsi, a tak że zapewnianie dodatkowych dochodów ludno ści wiejskiej (rolnikom i innym mieszka ńcom wsi). Jednym z celów 34 strategii rz ądowej okre ślaj ącej kierunki działa ń w zakresie turystyki jest prowadzenie działa ń inwestycyjnych i organizacyjnych maj ących na celu rozwój turystyki dostosowane do warunków środowiska i słu żą ce utrzymaniu w odpowiednim stanie regionalnych i lokalnych walorów przyrodniczych. Wszelkie podejmowane działania dotycz ące kształtowania przestrzeni powinny by ć oceniane z punktu widzenia zagro żeń dla środowiska i społeczno ści lokalnych żyj ących w tej przestrzeni na co dzien. Bardzo istotne s ą kryteria środowiskowe przy decydowaniu o przeznaczaniu nowych terenów pod inwestycje turystyczne i o charakterze budownictwa urz ądze ń i budynków, szczególnie towarzysz ących szlakom turystycznym o i tak ju ż du żym nasileniu penetracji terenu przez ruch turystyczny, który wzrasta tam, gdzie rozwija si ę infrastruktura turystyczna 35 . Nale ży stwierdzi ć, że:

— Agroturystyka jest uwa żana za najkorzystniejsz ą form ę turystyki. Jest adresowana głównie do turystów indywidualnych lub małych grup. Jest ona ści śle zwi ązana z funkcjonowaniem gospodarstwa rolnego i nie wymaga rozbudowanej bazy noclegowej i żywieniowej.

— Agroturystyka jest postrzegana w wielu pa ństwach, w tym równie ż w Polsce, jako jedna z wa żniejszych gał ęzi gospodarki.

— Rozwój hipoterapii jest szans ą dla tych regionów, na obszarach, których znajduj ą si ę tereny b ędące podstaw ą rozwoju stadnin. S ą to tereny bogate m.in. w ł ąki, czy te ż obszary le śne.

— Rozwój winoterapii na obszarach wiejskich jest istotny ze wzgl ędu na zmniejszanie dystansu rozwojowego regionów poprzez wzrost konkurencyjno ści gospodarki.

— Nowoczesne formy działalno ści gospodarczej (agroturystyka, hipo- i winoterapia) maj ą istotne znaczenie dla rozwoju regionów, maj ą tak że ogromny potencjał mo żliwo ści. St ąd tez istotne jest uruchomienie potencjalnych zasobów i wsparcie inicjatyw mieszka ńców wsi.

34 Cel operacyjny IV.1 – Kształtowanie rozwoju turystyki w sposób zachowuj ący i podnosz ący warto ść przestrzeni. 35 Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa wrzesie ń 2008.

191 Podsumowuj ąc powy ższe rozwa żania nale ży te ż wskaza ć na liczne korzy ści i bariery rozwoju i zastosowania nowoczesnych form, jakimi s ą agroturystyka, hipo- i winoterapia (tabela 2).

Tabela 2. Korzy ści i bariery rozwoju agroturystyki oraz hipo- i winoterapii na obszarach wiejskich FORMA KORZY ŚCI BARIERY TURYSTYKI AGROTURYSTYKA 1. Pozarolnicze źródło 1. Brak kapitału na rozwój zatrudnienia i dochodów działalno ści 2. Zmiana struktury i jako ści Z punktu widzenia 2. Nieufno ść w stosunku do nowych produkcji – dostosowanie jej do gospodarstwa form działalno ści gospodarczej potrzeb turystów wiejskiego na wsi 3. Zmiana modelu i standardu 3. Brak odpowiedniego życia rolników wykształcenia 4. Wzrost poziomu wykształcenia 1. Bezpo średni kontakt z przyrod ą 1. Niski, niewystarczaj ący poziom 2. Aktywny wypoczynek rozwoju infrastruktury Z punktu widzenia 3. Kontakt z folklorem gospodarczej wsi turysty 4. Korzystanie ze zdrowej 2. Świadomo ść społeczna co do tej żywno ści formy wypoczynku 1. Niewystarczaj ąca ilo ść środków 1. Rozwój infrastruktury finansowych Z punktu widzenia technicznej i społecznej 2. Niski, niewystarczaj ący poziom gospodarki jako cało ści 2. Powstanie nowych miejsc pracy rozwoju infrastruktury gospodarczej wsi HIPOTERAPIA 1. Pozarolnicze źródło 1. Niewystarczaj ąca ilo ść środków zatrudnienia i dochodów. Z punktu widzenia finansowych. 2. Zmiana modelu i standardu gospodarstwa 2. Brak odpowiedniej kadry, życia rolników. wiejskiego specjalistów. 3. Wzrost poziomu wykształcenia. 1. Brak wystarczaj ącej wiedzy dot. 1. Bezpo średni kontakt ze roli i znaczenie tej metody Z punktu widzenia środowiskiem przyrodniczym rehabilitacji pacjenta 2. Usprawnianie funkcji 2. Brak lub niewystarczaj ąca ilo ść życiowych środków finansowych 1. Rozwój infrastruktury Z punktu widzenia społecznej 1. Zbyt wysokie koszty działalno ści gospodarki jako cało ści 2. Powstanie nowych miejsc pracy 2. Świadomo ść społeczna 3. Zdrowe społecze ństwo WINOTERAPIA Z punktu widzenia 1. Pozarolnicze źródło 1. Niewystarczaj ąca ilo ść środków gospodarstwa zatrudnienia i dochodów finansowych wiejskiego 2. Wzrost poziomu wykształcenia 1. Brak wystarczaj ącej wiedzy dot. Z punktu widzenia 1. Poprawa funkcji organizmu roli i znaczenie tej metody klienta leczenia 1. Niski, niewystarczaj ący poziom 1. Rozwój infrastruktury rozwoju infrastruktury Z punktu widzenia społecznej gospodarczej wsi gospodarki jako cało ści 2. Powstanie nowych miejsc pracy 2. Niska świadomo ść społeczna w stosunku do tej metody leczniczej Źródło: opracowanie własna na podst. Rutkowska M., Nowe formy , op. cit.

192 Literatura: Błaszczyk A., Rozwa żania o winie . Puls – Magazyn o zdrowiu, EMC Instytut Medyczny S.A. nr2/2010. Drzewiecki M., Agroturystyka. Zało żenia - uwarunkowania – działania , Instytut Wydawniczy Świadectwo, Bydgoszcz 1995. Kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Warszawa wrzesie ń 2008. Kompendium wiedzy o turystyce , praca zbiorowa pod red. G. Gołembskiego, PWN, Warszawa 2005. Łobocki J., Agroturystyka jako forma dywersyfikacji wykorzystania obszarów wiejskich , [w:] Rola turystyki w rozwoju gospodarczym obszarów wiejskich i le śnych, red. nauk. M. Sirko, J. Bek, WSE Stalowa Wola 2006. Młynarczyk K., Agroturystyka , Wydawnictwo Uniwersytetu Warmi ńsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002. My śliwiec R., Czy polska mo że by ć krajem winnic? , http://www.ho.haslo.pl /article.php?id=1296, dn. 29.10.2010. Nowak P., Turystyka a ochrona środowiska , Nauka Przyroda Technologie, Tom 3, Zeszyt 1, Pozna ń 2009. Pakulska J., Turystyka zrównowa żona szans ą rozwoju regionu , [w:] Rola turystyki w rozwoju gospodarczym obszarów wiejskich i le śnych, red. nauk. M. Sirko, J. Bek, WSE Stalowa Wola 2006. Pietras M., Zakładanie winnicy w polskim warunkach klimatycznych , http://www.mojeopinie.pl/ zakladanie_winnicy_w_polskim_warunkach_klimatycznych,3,1233493833, dn. 28.10.2010. Rutkowska M., Pakulska J., Hipoterapia szans ą dla regionu ni żańskiego , [w:] Gospodarcza aktywizacji mi ędzyrzecza Wisły i Sanu przez rozwój turystyki i rekreacji, Wy ższa Szkoła Ekonomiczna w Nisku, Nisko 2000. Rutkowska M. Pakulska J. Agroturystyka jako nowoczesna forma turystyki , Tarnów, w druku. Rutkowska M., Kozyra P., Prawne bariery rozwoju agroturystyki w Polsce - wybrane problemy , [w:] Agrobiznes 2006, Konkurencja w agrobiznesie - jej uwarunkowania i nast ępstwa, red. nauk. S. Urban, t.2, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław 2006. Rutkowska M., Nowe formy turystyki wiejskiej . Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu. 2006. Siwicki A. K., Radomska-Le śniewska D., Winoterapia – aktualny stan wiedzy , [w:] Zdrowie publiczne, Zeszyt Naukowy nr 6, Collegium Varsoviense, Warszawa 2008. Włudyka B., Eliksir długowieczno ści . Magazyn „Wino” nr 2 (44), kwiecie ń 2010. Stawarz D., Winoterapia , http://mamzdrowie.pl/winoterapia/, dn. 27.10.2010. Włudyka B., Podró ż do źródeł . Magazyn „Wino” nr 3 (45), czerwiec 2010. Hipoterapia – co to jest? Opis metody. Analiza przydatno ści w pracy z dzie ćmi i młodzie żą o upo śledzeniu umysłowym w stopniu gł ębszym i gł ębokim , http://www.zss6.krakow.pl /publikacje/p10.pdf, 30,10,2010. http://winoterapia.1oo.pl/wlasciwosci-kosmetyczne-winogron.html, 28.10.2010. http://www.instytutwina.pl/sny-o-potedze.html, dn. 29.10.2010. http://www.hipoterapia.net.pl/, 30,10,2010. http://www.hipoterapia.lap.pl/index.htm, dn. 31.10.2010. http://www.vinisfera.pl/map,0,0,0,0,Gm,c.html, dn. 2.11.2010. Zwi ązki turystyki z ochron ą środowiska przyrodniczego , http://www.proekologia.pl /e107_plugins/content/content.php?content.8771.1, „Aura” 8. 2005.

193 MODERN FORMS OF BUSINESS A CHANCE FOR RURAL DEVELOPMENT

Summary: The paper discusses the most modern forms of economic activity, namely: agritourism, hippotherapy and vinotherapy. They can perfectly complement traditional forms of economic activity in rural areas. They are good and proven in many parts of the proposal likely to stimulate economic development in these areas. In order to promote these activities is to contribute to the economic revival of the village, and the provision of additional rural income. The Farm is a very good supplementary source of income for active farms. This form of relaxation is in harmony with nature and become more and more popular. It does not create environmental hazards, and positive influence on rural development, which is carried out. With this form of tourism, there is heavy pressure of tourists, since it takes place in small clusters. At the same time tourists visit the place has not yet visited by tourists and so more areas can benefit from tourism development. Hippotherapy is a modern form of treatment of many diseases with the use of the horse. Keeping studs may be, like tourism, a good supplement farm income, as well as a separate form of economic activity, particularly near large population centers. The development of this type are particularly attractive areas where there are large areas of grassland, which is not very attractive for agricultural development, while conducive to breeding horses. Vinotherapy, or treatment of wine, is a new form of improving the health and beauty. Breeding vine may partially replace existing agricultural crops in rural areas. Wine growing is possible on virtually the entire Polish territory, it is not required for this, as is commonly It is common, warm climate (e.g. France or Italy). Cultivation of the vineyard can be proposed to almost all areas of Polish and could be an alternative to current agricultural activities. Keywords : agritourism, hippotherapy, vinotherapy

194 Tomasz Rokicki Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

ZRÓWNOWA ŻONY ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH PRZY WYKORZYSTANIU PRODUKCJI OWCZARSKIEJ

Streszczenie: Celem pracy było okre ślenie mo żliwo ści wykorzystania owiec do zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich. Opisano funkcje spełniane przez te zwierz ęta i okre ślono, że poprzez wypasy owiec mo żna piel ęgnowa ć krajobraz i jednocze śnie osi ąga ć korzy ści ekonomiczne. Przedstawiono równie ż pakiety programu rolno środowiskowego, w tym dotycz ący zachowania cennych zasobów genetycznych owiec. Lokalne rasy owiec, obj ęte programem utrzymywane s ą w rejonach ich historycznego wyst ępowania w przeszło ści. Taki kierunek w produkcji owczarskiej jest opłacalny, z uwagi na wysoko ść wsparcia unijnego. W celu dokładniejszego okre ślenia poziomu wsparcia ras zachowawczych na tle innych obliczona została nadwy żka bezpo średnia. Owce w Polsce powinny by ć obj ęte szczególn ą opiek ą, gdy ż stanowi ą wa żny element obszarów wiejskich. Bez odpowiedniego wsparcia ta produkcja byłaby mało konkurencyjna w stosunku do inny działalno ści rolniczych. Słowa kluczowe: owce, rozwój zrównowa żony, obszary wiejskie

1. Wst ęp Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich zwi ązany jest nierozerwalnie z wielofunkcyjno ści ą rozumian ą jako kształtowanie warunków dla ró żnej działalno ści rolniczej, prowadzonej przy uwzgl ędnieniu środowiska naturalnego. Dodatkowo zwraca si ę uwag ę na rozwijanie funkcji społecznych i kulturalnych oraz zapewnienie mieszka ńcom warunków życia na wła ściwym poziomie 1 2. Wa żnym zagadnieniem jest wi ęc regeneracja zasobów naturalnych 3 oraz przeciwdziałania negatywnym zjawiskom społecznym, ubóstwu cywilizacyjnemu, zanikaniu wzorców społecznych i narodowych tradycji kulturowych 4. Najwa żniejszym celem rolnictwa od wieków jest wytwarzanie żywno ści. Wzrost intensywno ści produkcji, który był wywołany m.in. ch ęci ą osi ągni ęcia zysków wpłyn ął na pogorszenie si ę jako ści wody do picia, powietrza i produktów żywno ściowych. W wyniku tych negatywnych zmian w środowisku

1 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 . 2005: MRiRW, Warszawa, s. 92. 2 W. Wilk: Zrównowa żone gospodarowanie a aktywno ść rolników. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Kraków 2007, T IX, Z. 2, s. 410-415. 3 A. Faber: Wska źniki proponownae do badania równowagi rozwoju rolnictwa. Frag. Agronom. Puławy 2001, 1(69), s. 31-44. 4J. Wi śniewska: Zrównowa żone rolnictwo w świetle teorii dóbr publicznych i nowej ekonomii instytucjonalnej. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Olsztyn 2009, T XI, Z. 2, s. 274-279.

195 społecze ństwo zacz ęło domaga ć si ę nowego zagospodarowania obszarów wiejskich. Do najwa żniejszych celów nale ży zaliczy ć stworzenie przestrzeni zadbanej, przyjaznej i estetycznej oraz produkcja żywno ści o wysokiej jako ści sanitarnej 5. Obszary wiejskie powinny spełnia ć oprócz funkcji zwi ązanych z produkcj ą rolnicz ą tak że funkcje mieszkaniowe, turystyczne i ekologiczne 6 7. Koncepcja zrównowa żonego rozwoju mo że by ć realizowana na ró żnych poziomach: kraju, regionu, gminy i gospodarstwa 8. Cechy rolnictwa zrównowa żonego na poziomie kraju s ą kombinacj ą cech poszczególnych gospodarstw i odzwierciedleniem ich specyfiki oraz ró żnorodno ści 9. Rolnictwo zrównowa żone powinno zapewni ć rolnikom dochody porównywalne z osi ąganymi w innych grupach społecznych, przy utrzymaniu mo żliwie du żego zatrudnienia w rolnictwie 10 . Oprócz zaspokojenia potrzeb obecnego pokolenia gospodarowanie w sposób zrównowa żony nie powinno ogranicza ć mo żliwo ści zaspokojenia potrzeb przyszłych pokole ń11 12 . Przedstawione oczekiwania społeczne mo że spełni ć produkcja owczarska. Owce bardzo dobrze wpisuj ą si ę w przestrze ń i krajobraz wsi, a produkty od nich uzyskane maj ą dodatkowo cenne wła ściwo ści prozdrowotne. Wa żnym czynnikiem dla spełnienia postulatów społecze ństwa staje si ę zapewnienie odpowiedniej opłacalno ści produkcji owczarskiej 13 .

Cel pracy Celem pracy było okre ślenie mo żliwo ści wykorzystania owiec do zrównowa żonego rozwoju obszarów wiejskich. Postawione zało żenia zostan ą zrealizowane poprzez zdefiniowanie poj ęcia zrównowa żonego rozwoju, a nast ępnie prób ę znalezienia systemów u żytkowania owiec, które spełniaj ą funkcje środowiskowe i

5 A. Kuczuk: Rolnictwo zrównowa żonego rozwoju – do świadczenia na przykładzie województwa opolskiego. Teoria i praktyka zrównowa żonego rozwoju . EkoPres, Białystok-Wrocław 2007, s. 147-156. 6F. Kapusta: Wybrane determinanty strategii zrównowa żonego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. Teoria i praktyka zrównowa żonego rozwoju . EkoPres, Białystok-Wrocław 2007, s. 120-127. 7 I. Duer: Agenda 2000 – podstaw ą rozwoju polskiego rolnictwa . Pamiętnik Puławski. Puławy 2000, Z. 120, s. 65-71. 8 T. Borys: Wska źniki ekorozwoju . Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok 1999, s. 275. 9 R. Baum: Podstawowe zało żenia oceny zrównowa żonego rozwoju w rolnictwie. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Kraków 2007, T IX, Z. 1, s. 28-33. 10 P. Vereijken: A methodical way of prototyping integrated and ecological arable farming systems in interaction with pilot farms. Perspectives for Agronomy, Developments in Crop Science 25. Elsevier, Amsterdam 1997, s. 293-308. 11 M. Adamowicz: Zrównowa żony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia. ANNAles UMCS 2005, Sec. E, nr 60, s. 71-91. 12 T. Borys: Wprowadzenie do bada ń nad wska źnikami zrównowa żonego rozwoju. [w:] Wska źniki zrównowa żonego rozwoju. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok 2005, s. 10-20. 13 R. Ni żnikowski: Produkcja owczarska a kształtowanie środowiska, Poradnik dla rolników - producentów jagni ąt rze źnych , red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa 2003, s.

196 krajobrazowe. W ramach pakietów programu rolno środowiskowego jest kilka, w których mog ą by ć wykorzystane owce. Jeden z nich dotyczy zachowania cennych zasobów genetycznych owiec. Oprócz walorów środowiskowych wa żny jest aspekt dochodowy. Został on uwypuklony poprzez obliczenie nadwy żki bezpo średniej dla owiec rasy zachowawczej „wrzosówka”. Podobnej kalkulacji dokonano równie ż dla owiec nie obj ętych wsparciem, ale predysponowanych do produkcji towarowej I, utrzymywanych tylko w celach osi ągni ęcia dochodu. Autor próbował odpowiedzie ć na pytanie, czy bez wsparcia z UE utrzymywanie owiec ras zachowawczych byłoby mo żliwe.

2. Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich przy wykorzystaniu produkcji owczarskiej Ró żnorodno ść biologiczna i krajobrazowa obszarów wiejskich Polski nale ży do najbogatszych w Europie. Jedn ą z przyczyn takiej sytuacji jest utrzymanie si ę w wielu regionach tradycyjnej gospodarki rolnej z rozdrobnion ą struktur ą agrarn ą, tworz ącą mozaikowe krajobrazy rolnicze bogate w ostoje dzikich gatunków ro ślin i zwierz ąt oraz zachowanie zasobów genowych, zawartych w tradycyjnych odmianach ro ślin użytkowych i rasach zwierz ąt hodowlanych. Du ża ró żnorodno ść rze źby terenu, warunków glebowych i klimatycznych przyczynia si ę do du żego zró żnicowania siedlisk i krajobrazów naturalnych. Wie ś polska obfituje w liczne pierwotne układy architektoniczne, pojedyncze obiekty skupiska tradycyjnej zabudowy drewnianej, ko ścioły, kaplice i cmentarze, stare browary, młyny wodne, wiatraki, spichlerze, zespoły pałacowo-ogrodowe i folwarczne. Polska posiada tak że znacz ące zasoby genetyczne zwierz ąt gospodarskich, na które składa si ę 215 rodzimych ras zwierz ąt. Rasy te s ą bardzo przydatne do podtrzymania produkcji ekstensywnej poł ączonej z wypasem. Pozwala to na efektywne zagospodarowanie terenów półnaturalnych, o ubogich zasobach paszowych. Wykorzystanie tradycyjnych metod produkcji oraz niskie zu życie środków chemicznych sprawia, że Polska mo że produkowa ć „ żywno ść wysokiej jako ści”, która cieszy si ę coraz wi ększ ą popularno ści ą w społecze ństwie. Na znaczeniu zyskuje rolnicza produkcja ekologiczna, wytwarzana metodami uwzgl ędniaj ącymi wymagania środowiska naturalnego i potrzeby konsumentów. Takie aspekty polskiego rolnictwa mog ą posłu żyć do zwi ększenia konkurencyjności polskich

197 gospodarstw. Niezb ędne jest jednak podniesienie wiedzy rolników, zainwestowanie w ochron ą środowiska i podjęcie działa ń marketingowych 14 . W latach 2000-2006 do najwa żniejszych zało żeń polityki rozwoju obszarów wiejskich nale żały: wielofunkcyjno ść obszarów wiejskich, zintegrowane wielosektorowe podej ście wskazuj ące na konieczno ść tworzenia nowych źródeł zatrudnienia i dochodów oraz ochrona środowiska przyrodniczego i kultury wsi 15 . Po roku 2006, w wyniku reformy finansowania Wspólnej Polityki Rolnej, zmieniły si ę w niewielkim stopniu zało żenia polityki UE w odniesieniu do obszarów wiejskich. Rozwój powinien by ć harmonijny, przy wykorzystaniu zarówno przestrzeni produkcyjnej, jak i walorów wsi (kultura, środowisko) 16 . W zwi ązku z koncepcj ą rozwoju zrównowa żonego coraz wi ększe znaczenie w UE przypisuje si ę instrumentom wsparcia niezwi ązanym bezpo średnio z interwencj ą rynkow ą17 . Polityka rozwoju terenów wiejskich skupia si ę na trzech osiach priorytetowych 18 19 : - o ś gospodarcza - poprawa konkurencyjno ści sektora rolnego i le śnego, - o ś środowiskowa – poprawa stanu środowiska i terenów wiejskich, - o ś społeczna – poprawa jako ści życia na obszarach wiejskich oraz wsparcie dywersyfikacji gospodarki wiejskiej. Zrównowa żony rozwoju obszarów wiejskich w latach 2007-2013 jest wspierany poprzez cele, priorytety i zadania realizowane w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). W ramach Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego mo żna wyró żni ć nast ępuj ące pakiety 20 : - rolnictwo zrównowa żone, które polega na ograniczeniu nawo żenia, zbilansowaniu gospodarki nawozami i przestrzeganiu odpowiedniego nast ępstwa roślin, - rolnictwo ekologiczne, które polega na stosowaniu metod rolnictwa ekologicznego w rozumieniu ustawy o rolnictwie ekologicznym,

14 Przewodnik po krajowym programie rolno środowiskowym . 2004: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. 15 G. Dybkowski: Mo żliwo ści prowadzenia narodowej polityki rolnej przez Polsk ę w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. IERiG Ż. Raport nr 113, Warszawa 2009, s. 29-39. 16 B. Oleszko-Kurzyna: Wspólna polityka rolna wobec nowych funkcji rolnictw – z perspektywy Polski, Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Olsztyn 2009, T XI, Z. 2, s. 174-179. 17 B. Wieleczko: Polityka Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich. Wydawnictwo IERiG Ż-PIB. Studia i Monografie, Warszawa 2006, nr 134, s. 24-30. 18 P. Ściga ński: Przegl ąd unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013. Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich MriRW, Warszawa 2010, s. 2-16. 19 S. Michalska: Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich a róznicuj ące si ę warunki życia mieszka ńców wsi. [w:] Społeczno-ekonomiczne aspekty rozwoju polskiej wsi, red. Nauk. Bł ąd M., Klepacka- Kołodziejska D., IRWiR PAN, Warszawa 2007, s. 111-114. 20 Przewodnik: Wspieranie przedsi ęwzi ęć rolno środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz ąt 2005 : Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa.

198 - utrzymanie ł ąk ekstensywnych, które wi ąż e si ę z przywróceniem lub kontynuacj ą wykaszania traw, w terminie od 1 lipca wł ącznie na ł ąkach jednokośnych o wysokich walorach przyrodniczych, zagro żonych degradacj ą, - utrzymanie ekstensywnych pastwisk, które zakłada przywrócenie lub zachowanie ekstensywnych wypasów na półnaturalnych pastwiskach w sposób gwarantuj ący utrzymanie walorów florystycznych i miejsc przebywania gatunków zagro żonych wygini ęciem, - ochrona gleb i wód, które polega na stosowaniu mi ędzyplonów w celu zwi ększenia udziału gleb z okryw ą ro ślinn ą w okresie jesienno-zimowym, - strefy buforowe, które polega na tworzeniu nowych 2 lub 5 metrowych pasów zadarnionych na granicy gruntów rolnych ze zbiornikami wód powierzchniowych, z terenami intensywnie u żytkowanymi rolniczo, w celu ograniczania negatywnego oddziaływania i ochrony siedlisk wra żliwych, - ochrona rodzimych ras zwierz ąt gospodarskich, które polega na utrzymywaniu hodowli ras bydła, koni i owiec zagro żonych wygini ęciem. Pakiet zwi ązany z zachowaniem lokalnych ras zwierz ąt gospodarskich, zagro żonych wygini ęciem dotyczy trzynastu ras owiec, a mianowicie: wrzosówka, świniarka, owca olkuska, polska owca górska odmiany barwnej, merynos odmiany barwnej, polska owca nizinna odmiany uhruskiej, owca wielkopolska, polska owca nizinna odmiany żela źnie ńskiej, korideil, owca kamieniecka, owca pomorska, cakiel podhala ński i merynos polski w starym typie. Płatno ść za pakiet „Ochrona zasobów genetycznych zwierz ąt gospodarskich” w przypadku owiec wynosi 320 zł/matk ę rocznie 21 22 . Aby otrzyma ć płatno ści rolno środowiskow ą na matk ę rolnicy musz ą spełni ć nast ępuj ące wymagania: - minimalna liczba owiec matek tej samej rasy zakwalifikowanych do udziału w programie ochrony musi wynosi ć co najmniej 5 sztuk, w przypadku owiec rasy olkuskiej i 10 sztuk dla owiec pozostałych ras, - owce musz ą by ć wpisane do ksi ęgi zwierz ąt hodowlanych danej rasy i prowadzona musi by ć dokumentacja hodowlana stada, - gospodarstwo powinno realizowa ć program hodowlany ochrony zasobów genetycznych owiec danej rasy,

21 N. Dobrzy ńska, M. Jobda, A. Lisowska, A. Liro, M. Szempli ńska: Przewodnik po krajowym programie rolno środowiskowym. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2004. 22 Portal Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. http://www.minrol.gov.pl, odczyt 26.10.2010 r.

199 - liczba maciorek przypadaj ących na 1 tryka nie mo że przekracza 30 sztuk. Obowi ązkiem rolników jest równie ż zachowania powierzchni trwałych u żytków zielonych i elementów krajobrazu nieu żytkowanych rolniczo na terenie całego gospodarstwa obj ętego programem rolno środowiskowym 23 . Rodzime, prymitywne rasy owiec (cakiel podhala ński, świniarka, wrzosówka) odegrały du żą rol ę w kształtowaniu pó źniejszych szlachetnych regionalnych typów owiec. Przykładowo merynos starego typu jest protoplast ą grupy owiec merynosowych, które charakteryzuj ą si ę doskonałej jako ści wełn ą. Lokalne rasy owiec cechuje bardzo dobre przystosowanie do miejscowych warunków środowiska, minimalne wymagania paszowe oraz du ża odporno ść na choroby i niekorzystne warunki bytowania. Te zalety stanowi ą podstaw ę prac nad zachowaniem lokalnych ras owiec w ekosystemie. Mo żna je wykorzysta ć do wypasu na rzecz zachowania walorów środowiska przyrodniczego oraz jako wa żny element folkloru wsi. Polskie owce górskie bardzo ści śle kojarz ą si ę z gospodark ą, tradycj ą i kultur ą ludzi gór. Wypasanie owiec na trwałych u żytkach zielonych wpływa pozytywnie na kształtowanie i pielęgnacj ę krajobrazu, szczególnie w obszarach górskich, pojezierzach i dolinach rzecznych. Owce odgrywaj ą tak że znacz ącą rol ę w agroturystyce, stanowi ąc wa żny element krajobrazu oraz dostarczaj ąc specyficznych produktów, takich jak oscypek (polska owca górska), ko żuchy (owca rasy wrzosówka), naturalnie kolorowa wełna (merynos barwny, polska owca górska odmiany barwnej). U żytkowanie owiec w gospodarstwie stanowi tak że dodatkow ą atrakcj ę turystyczn ą24 .

3. Zmiany w kierunkach u żytkowania owiec Do najwa żniejszych przyczyn drastycznego spadku pogłowia owiec w drugiej połowie lat 80. i w pierwszej połowie lat 90. XX wieku nale ży zaliczy ć zmniejszenie si ę popytu na produkty owczarskie, a w konsekwencji tego równie ż opłacalno ści produkcji owczarskiej. Drastycznie spadły przede wszystkim ceny wełny, a na świecie wyst ępowała nadprodukcja tego surowca. Wytworzona w Polsce wełna nie miała szans w konkurencji z ta ńszym i lepszym jako ściowo surowcem z krajów, które miały

23 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 2007: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa. 24 Portal Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa http://www.arimr.gov.pl, odczyt 26.10.2010r.

200 znacznie korzystniejsze warunki do jej produkcji 25 . Na rynku pozostało niewielu rolników, mimo i ż likwidacji uległy stada najmniejsze. Nowym dominującym kierunkiem stała si ę produkcja mi ęsa, co doprowadziło do zmian w liczebno ści i strukturze rasowej owiec. Na znaczeniu zyskała równie ż hodowla ras zachowawczych 26 . Owce nale żą do zwierz ąt od których uzyskuje si ę wiele cennych surowców, takich jak mi ęso, wełna, mleko, skóry i nawóz o wysokiej zawarto ści składników mineralnych 27 . Nowym znacz ącym kierunkiem jest tak że alternatywne u żytkowanie owiec. Te zwierz ęta mo żna wykorzysta ć do piel ęgnacji krajobrazu poprzez wypas nieu żytków i gruntów ugorowanych, zapewnienie opieki nad terenami parków krajobrazowych i rezerwatów przyrodniczych. Owce mog ą równie ż zapewni ć piel ęgnacj ę wydm, budowli wodnych oraz wypas na obiektach sportowych (nartostrady i skocznie). Do u żytkowania w kierunkach alternatywnych predysponowane s ą szczególnie rasy zachowawcze obj ęte ochron ą przed wygini ęciem. Funkcje piel ęgnacyjne i estetyczne dla krajobrazu polskiej wsi w praktyce spełniaj ą wszystkie rasy owiec 28 . Alternatywne systemy wykorzystania owiec zyskuj ą na popularno ści tak że za spraw ą rosn ących kosztów produkcji owczarskiej. Działalno ść taka wymaga jednak uruchomienia odpowiednich mechanizmów wsparcia i zapewnienia środków na ten cel. Przy takim podej ściu pozyskiwanie mi ęsa i mleka schodzi na dalszy plan 29 . Wyró żnia si ę kilka sposobów wykorzystania owiec w piel ęgnacji krajobrazu takich jak wypasanie na: torfowiskach zarosłych wrzosem, wrzosowiskach na gruntach piaszczystych, wrzosowiskach zarosłych jałowcem, wrzosowiskach wy żynnych i górskich, suchych i półsuchych zbiorowiskach trawiastych, u żytkach zielonych wraz z podmokłymi ł ąkami, tamach i groblach, terenach przed groblami, powierzchniach ugorowanych, zboczach na terenach podgórskich 30 .

25 B. Klepacki: Prowadzenie efektywnych gospodarstw owczarskich po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej , Poradnik dla producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa 2005. 26 B. Klepacki,T. Rokicki: Produkcja owiec szans ą zwi ększenia dochodów dla gospodarstw rolnych. „Wie ś Jutra“ 11(87), 2005. 27 R. Ni żnikowski: Chów owiec, PWRiL, Warszawa 1994. 28 R. Ni żnikowski: Ochrona środowiska i piel ęgnacja krajobrazu, Poradnik dla producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa 2005. 29 R. Ni żnikowski: Znaczenie owiec i owczarstwa w Europie i na świecie . Roczniki Naukowe Zootechniki, 2001, Nr 11, s. 35-46. 30 Biotope pflegen mit Schafen . AID, nr 1197, Bonn.

201 Do cech, które predysponuj ą owce do ich alternatywnego wykorzystania nale ży zaliczy ć31 : - wywieranie korzystnego wpływu na porost runi, dzi ęki przygryzaniu i bie żą cym nawo żeniu pozostawionymi odchodami, - du ża elastyczno ść w dostosowaniu rasy owiec (ró żni ących si ę pod wzgl ędem wymaga ń paszowych) do zasobno ści środowiska wypasanych terenów, - mo żliwo ść wypasania owiec na otwartych, nieogrodzonych terenach. - niskie nakłady inwestycyjne, - łatwo ść wkomponowania si ę w krajobraz. Owce u żytkowane w systemach alternatywnych (ekstensywnych) mog ą przysporzy ć wiele korzy ści, W śród których nale ży wymieni ć32 : - poł ączenie ekstensywnego chowu owiec z produkcj ą jagni ąt rze źnych, - aktywizacj ę lokalnych rynków zbytu, sprzeda ży bezpo średniej, - ochron ę patentow ą technologii wytwarzania produktów owczarskich, - organizowanie dni otwartych promuj ących produkty owczarskie wytwarzane lokalnie, - zagospodarowanie produktów ubocznych, - zainteresowanie samorz ądów terytorialnych korzy ściami wynikaj ącymi z alternatywnego chowu owiec. Rozwój alternatywnych systemów produkcji mo że by ć wkomponowany w rozwój agroturystyki oraz działania zmierzaj ące do poprawy środowiska naturalnego. Agroturystyka jest form ą po średni ą turystyki wiejskiej. Oferowany jest wypoczynek w naturalnym środowisku na terenach wiejskich o charakterze rolniczym, oparty na bazie noclegowej i odpoczynku w otoczeniu gospodarstwa rolnego 33 . Zwierz ęta znajduj ące si ę w gospodarstwie przyjmuj ącym turystów musz ą mie ć łagodny charakter, by ć czyste i zadbane. Warunek ten spełniaj ą owce 34 . Zwierz ęta te s ą równie ż predysponowane do wykorzystania w gospodarstwach ekologicznych. Rolnictwo ekologiczne bazuje na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego, nie przetworzonych

31 R. Ni żnikowski, J. Groberek: Wykorzystanie owiec w ochronie środowiska i piel ęgnacji krajobrazu. [w:] Technologie produkcji owczarskiej, PTZ, Warszawa 2006, s. 31-44. 32 R. Ni żnikowski: Ochrona środowiska i piel ęgnacja krajobrazu, Poradnik dla rolników - producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa R. 2003, s. 47-56. 33 K. Firlej: The polish sector of agri-tourism and rural development. Annals of THE Polisk Association of Agricultural and Agribusiness Economists. Warszawa-Pozna ń 2006, Vol. VIII, No. 6, s. 43-49. 34 E. Ku źnicka: Wykorzystanie zwierz ąt ze szczególnym uwzgl ędnieniem owiec, w gospodarstwach agroturystycznych i ekologicznych. [w:] Hodowla i chów owiec. Wydawnictwo SGGW. Warszawa 2003, s. 140-152

202 technologicznie. Najwa żniejszym celem jest ochrona środowiska naturalnego, wzrost i utrzymanie żyzno ści gleby, poprawa jako ści produktów rolnych oraz kształtowanie i piel ęgnowanie krajobrazu 35 . Celem takiego systemu jest równie ż uzyskanie stabilnej wydajno ści ro ślin i zwierz ąt oraz odpowiedniego dochodu rolniczego w sposób nie zagra żaj ący środowisku naturalnemu 36 .

4. Opłacalno ść produkcji owiec ras zachowawczych Do okre ślenia opłacalno ści danej działalno ści rolniczej wykorzystuje si ę koszty dzielone według miejsc ich powstania, tj. koszy bezpo średnie i koszty po średnie. Koszty bezpośrednie dotycz ą bezpo średnio danej działalno ści produkcyjnej. Koszty po średnie stanowi ą te grupy kosztów, które nie mo żna odnie ść bezpo średnio do wytwarzanych produktów. Przychody i koszty zostały obliczone dla sztuki strukturalnej. Przez sztuk ę strukturalną, w przypadku produkcji owczarskiej, rozumie si ę owc ę matk ę z odpowiednim przychówkiem innych grup zwierz ąt. Wielko ści przychówku ustalana jest w oparciu o obrót stada. Na podstawie przeprowadzonych bada ń ustalono, że przychody z produkcji pochodziły ze sprzeda ży jagni ąt, wełny, wybrakowanych owiec, tryków hodowlanych oraz ze wsparcia krajowego. W latach 2003-2004 rolnicy otrzymywali dotacj ę z Funduszu Post ępu Biologicznego, natomiast w 2008 roku zast ąpiono j ą płatno ści ą za wa żenie. Wraz ze wzrostem wielko ści stada matecznego poziom nadwy żki bezpo średniej w przeliczeniu na sztuk ę strukturaln ą był wy ższy. W przypadku sprzeda ży jagni ąt na rynki Włoch i Niemczech na opłacalno ść produkcji du ży wpływ ma kurs euro. W 2008 r. dokonano obliczenia nadwy żek bezpo średnich w stadach o ró żnych charakterze bez podziału na wielko ść stada. W tabeli 1 przedstawiono składniki przychodów i kosztów bezpo średnich dla stada owiec zachowawczych wrzosówki oraz owiec nie obj ętych programem ochrony zasobów genetycznych. Ze sprzeda ży jagni ąt pochodziło 33% przychodów z produkcji owczarskiej. Znacz ący udział (około 52%) stanowiła płatno ść rolno środowiskowa, za ś środki uzyskiwane z tytułu wa żenia jagni ąt były mniej znacz ące (8%). Rolnicy, po spełnieniu okre ślonych warunków, mieli mo żliwo ść ubiegania si ę o płatno ść paszow ą, a jej udział

35 J. Ku ś: Systemy gospodarowania w rolnictwie. Rolnictwo ekologiczne. Materiały Szkoleniowe 45/95 IUNG Puławy 1996, s. 62. 36 H. Runowski: Zrównowa żony rozwój gospodarstw i przedsi ębiorstw rolniczych. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa 2000, T II, Z. 1, s. 94-102.

203 w przychodach wyniósł 4 %. Ze sprzeda ży wybrakowanych owiec uzyskano 2% przychodów z produkcji owczarskiej. Najmniejszy udział w strukturze przychodów stanowiła wełna (niespełna 1% przychodów z produkcji owczarskiej). W przypadku rasy wrzosówka w śród kosztów bezpo średnich znaczny udział przypadał na koszty pasz tre ściwych i obj ęto ściowych. Koszty pasz obj ęto ściowych stanowiły 40% kosztów bezpo średnich, natomiast koszty pasz tre ściwych 43%. W żywieniu stosowane były pasze powszechnie wykorzystywane dla prze żuwaczy, takie jak: sianokiszonka, kiszonka z kukurydzy oraz zielonka. W okresach karmienia jagni ąt przez matki stosowano tak że pasze tre ściwe w postaci mieszanek zbó ż z koncentratami paszowymi oraz dodatkami mineralnymi. Udział pozostałych kosztów wyniósł 17% wszystkich kosztów bezpo średnich. W śród tej grupy ponoszono wydatki z tytułu obsługi przez zwi ązek hodowców owiec, a tak że zwi ązane z zakupem leków i usług weterynaryjnych. Koszty po średnie s ą z reguły trudne do ustalenia, ale na podstawie przeprowadzonych bada ń okre ślono, że stanowiły one od 30 do 40% kosztów ogółem. Do kosztów po średnich mo żna zaliczy ć koszty materiałów p ędnych i smarów, naprawy i konserwacji maszyn, najmu siły roboczej, podatku rolnego i od powierzchni mieszkalnej, energii elektrycznej, opłat na KRUS itp. Nadwy żka bezpo średnia w przeliczeniu na 1 szt. strukturalną, jak i na 1 ha GPP była na wysokim poziomie.

Tabela 1. Poziom nadwy żki bezpo średniej z produkcji owczarskiej w 2008 roku w stadzie zachowawczym wrzosówki i w stadzie nie obj ętym ochron ą zasobów genetycznych Wielko ść przychodów i kosztów w produkcji owiec [zł] rasa nie obj ęta Wyszczególnienie programem ochrony rasa zachowawcza zasobów genetycznych I. Warto ść produkcji 609,73 393,59 potencjalnie towarowej razem jagni ęta 201,20 269,10 wełna 4,22 9,03 brakowanie owiec 12,45 27,97 płatno ść za wa żenie 49,53 49,53 płatno ść rolno-środowiskowa 320,00 - płatno ść paszowa 22,33 37,96 II. Koszty bezpo średnie razem 332,75 308,61 1. Pasze z zakupu i własne z 142,90 105,90 produkcji potencjalnie towarowej pasze tre ściwe 114,50 83,50 koncentrat białkowy 11,40 8,40 dodatki mineralne 11,00 8,00 słoma pastewna 6,00 6,00 2. Pasze własne z produktów 136,01 165,01 nietowarowych zielonka 28,95 34,95

204 Wielko ść przychodów i kosztów w produkcji owiec [zł] rasa nie obj ęta Wyszczególnienie programem ochrony rasa zachowawcza zasobów genetycznych sianokiszonka 95,50 115,50 kiszonka z kukurydzy 11,56 14,56 3. Inne koszty 53,84 37,70 lekarstwa i usługi weterynaryjne 14,00 14,00 strzy ża owiec 3,70 3,70 opłaty zwi ązkowe 36,14 20,00 Nadwy żka bezpo średnia na: - 1 szt. strukturaln ą 276,98 84,98 - 1 ha GPP 3462,25 772,56 - 1 zł kosztów bezpośrednich 0,83 0,28 - 1 rbh 20,07 6,16 Źródło: wyniki bada ń własnych.

Przychody uzyskiwane w przypadku owiec nie obj ętych ochron ą zasobów genetycznych były du żo ni ższe. Główna ró żnica wynikała z nieotrzymywania płatno ści rolno środowiskowych (320 zł). Przychody z tytułu sprzeda ży jagni ąt, wełny, brakowania owiec były wy ższe. W rezultacie przychody dla owiec nie obj ętych programem ochrony zasobów genetycznych były ni ższe o 216 zł, ni ż w przypadku stad obj ętych tym programem (wrzosówka). Rolnik posiadaj ący wrzosówk ę mógł sobie pozwoli ć na stosowanie w żywieniu pasz tre ściwych, co wi ązało si ę z wy ższymi kosztami bezpo średnimi. Musiał ponosi ć równie ż wy ższe opłaty z tytułu obsługi przez zwi ązek hodowców. W rezultacie wszystkie koszty bezpo średnio zwi ązane z produkcj ą były wy ższe o 24 zł w przypadku owiec rasy wrzosówka(zobacz tabela). Dla stad o ró żnym charakterze dokonane zostało porównanie poziomu nadwy żek bezpo średnich w 2008 r. W przeliczeniu na 1 sztuk ę strukturaln ą zdecydowanie najwy ższy poziom osi ągni ęto w stadzie zachowawczym. Ponad trzykrotnie ni ższa była warto ść w stadzie nie obj ętym ochron ą zasobów genetycznych. W przypadku porównania poziomu nadwy żek z roku 2008 do tego z roku 2003 (przed wst ąpieniem Polski do UE) mo żna stwierdzi ć, że nast ąpiło zmniejszenie si ę opłacalno ści produkcji owiec poza stadem zachowawczym. Wy ższa nadwy żka z owiec ras zachowawczych wynikała wył ącznie z dodatkowej płatno ści rolno środowiskowej. W przypadku nadwy żek przeliczonych na 1 ha GPP (Głównej Powierzchni Paszowej), na 1 zł kosztów bezpo średnich oraz na 1 rbh (roboczogodzin ę) najwy ższy poziom w 2008 r. osi ągni ęto w stadzie zachowawczym.

205 5. Wnioski 1. Produkcja owczarska mo że przyczynia ć si ę do zrównowa żonego rozwój obszarów wiejskich. Dodatkowo mog ą by ć wykorzystywane do spełniania funkcji krajobrazowych. Piel ęgnuj ą u żytki zielone głównie na terenach górskich, ale nie tylko. 2. Coraz wi ększ ą popularno ść zyskuje alternatywne (ekstensywne) u żytkowanie owiec. Kolejnym sposobem wykorzystania jest agroturystyka, gdzie te zwierz ęta sprawdzaj ą si ę bardzo dobrze. Owce bardzo dobrze realizuj ą równie ż zało żenia rolnictwa ekologicznego. 3. Do spełnienia funkcji pro środowiskowych predysponowane s ą rasy zachowawcze owiec, które łatwo znosz ą trudne warunki i mniejsze zasoby paszy. 4. Wykorzystanie owiec do spełniania funkcji krajobrazowych uzale żnione jest od opłacalno ści produkcji owczarskiej. W przypadku nieopłacalnej produkcji rolnicy b ędą przestawiali si ę na inn ą działalno ść . 5. Utrzymywanie owiec ras zachowawczych jest opłacalne dzi ęki płatno ściom rolno środowiskowym, z tytułu ochrony cennych zasobów genetycznych. W 2003 r, gdy rolnicy nie otrzymywali wsparcia unijnego, poziom nadwy żki bezpo średniej na 1 szt. strukturaln ą był ni ższy ni ż w 2008 roku, a pogłowie owiec ras zachowawczych było niewielkie. 6. W przypadku owiec ras nie obj ętych ochron ą zasobów genetycznych przewidziano tylko wsparcie krajowe za wa żenie i unijne z tytułu płatno ści obszarowej. Wydaje si ę, że taki sposób wsparcia nie jest wystarczaj ący aby wszystkie rasy owiec mogły spełnia ć funkcje produkcyjne i krajobrazowe. 7. Produkcja owczarska wymaga szczególnej ochrony ze wzgl ędu na swoje wyj ątkowe walory, które wspomagaj ą bardziej zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich. Konieczne s ą wi ęc działania maj ące na celu zapewnienie odpowiedniej opłacalno ści tego rodzaju produkcji.

Literatura Adamowicz M.: Zrównowa żony i wielofunkcyjny rozwój rolnictwa a agronomia. „ANNAles UMCS, Sec. E“, 2005, nr 60. Baum R.: Podstawowe zało żenia oceny zrównowa żonego rozwoju w rolnictwie. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Kraków, 2007, T IX, Z. 1. Biotope pflegen mit Schafen . “AID”, nr 1197, Bonn.

206 Borys T.: Wska źniki ekorozwoju. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok 1999. Borys T.: Wprowadzenie do bada ń nad wska źnikami zrównowa żonego rozwoju. [w:] Wska źniki zrównowa żonego rozwoju. Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. Białystok 2005. Dobrzy ńska N., Jobda M., Lisowska A., Liro A., Szempli ńska M.: Przewodnik po krajowym programie rolno środowiskowym. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2004. Duer I.: Agenda 2000 – podstaw ą rozwoju polskiego rolnictwa. Pami ętnik Puławski. Puławy, 2000, Z. 120. Dybkowski G.: Mo żliwo ści prowadzenia narodowej polityki rolnej przez Polsk ę w ramach Wspólnej Polityki Rolnej . IERiG Ż. Raport nr 113, Warszawa2009. Faber A.: Wska źniki proponownae do badania równowagi rozwoju rolnictwa. Frag. Agronom. Puławy, 2001,1(69). Firlej K.: The polish sector of agri-tourism and rural development. Annals of THE Polisk Association of Agricultural and Agribusiness Economists. Warszawa-Pozna ń, 2006, Vol. VIII, No. 6. Kapusta F.: Wybrane determinanty strategii zrównowa żonego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. Teoria i praktyka zrównowa żonego rozwoju. „EkoPres”, Białystok-Wrocław, 2007. Klepacki B.: Prowadzenie efektywnych gospodarstw owczarskich po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Poradnik dla producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa 2005. Klepacki B., Rokicki T.: Produkcja owiec szans ą zwi ększenia dochodów dla gospodarstw rolnych. „Wie ś Jutra”, 2005,11(87). Kuczuk A.: Rolnictwo zrównowa żonego rozwoju – do świadczenia na przykładzie województwa opolskiego. Teoria i praktyka zrównowa żonego rozwoju. „EkoPres”, Białystok-Wrocław. Ku ś J.: Systemy gospodarowania w rolnictwie. Rolnictwo ekologiczne. Materiały Szkoleniowe 45/95 IUNG Puławy, 1996. Ku źnicka E.: Wykorzystanie zwierz ąt ze szczególnym uwzgl ędnieniem owiec, w gospodarstwach agroturystycznych i ekologicznych. [w:] Hodowla i chów owiec. Wydawnictwo SGGW. Warszawa, 2003. Michalska S.: Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich a róznicuj ące si ę warunki życia mieszka ńców wsi. [w:] Społeczno-ekonomiczne aspekty rozwoju polskiej wsi, red. Nauk. Bł ąd M., Klepacka-Kołodziejska D., IRWiR PAN, Warszawa, 2007. Ni żnikowski R.: Chów owiec , PWRiL, Warszawa, 1994. Ni żnikowski R.: Ochrona środowiska i piel ęgnacja krajobrazu, Poradnik dla rolników - producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa, 2003. Ni żnikowski R.: Produkcja owczarska a kształtowanie środowiska, Poradnik dla rolników - producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa 2003. Ni żnikowski R.: Znaczenie owiec i owczarstwa w Europie i na świecie. Roczniki Naukowe Zootechniki, 2001,nr 11. Ni żnikowski R.: Ochrona środowiska i piel ęgnacja krajobrazu, Poradnik dla producentów jagni ąt rze źnych, red. Ni żnikowski R., TWIGGER, Warszawa,2005. Ni żnikowski R., Groberek J.: Wykorzystanie owiec w ochronie środowiska i piel ęgnacji krajobrazu. [w:] Technologie produkcji owczarskiej, PTZ, Warszawa, 2005. Oleszko-Kurzyna B.: Wspólna polityka rolna wobec nowych funkcji rolnictw – z perspektywy Polski . Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Olsztyn, 2009,T XI, Z. 2. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 2007: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Warszawa. Przewodnik po krajowym programie rolno środowiskowym. 2004: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Przewodnik: Wspieranie przedsi ęwzi ęć rolno środowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz ąt 2005: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Portal Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. http://www.minrol.gov.pl, odczyt 26.10.2010 r. Portal Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. http://www.arimr.gov.pl, odczyt 26.10.2010 r. Runowski H.: Zrównowa żony rozwój gospodarstw i przedsi ębiorstw rolniczych. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa, 2000T II, Z. 1.

207 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013. 2005: MRiRW, Warszawa, s. 92. Ściga ński P.: Przegl ąd unijnych programów rozwoju obszarów wiejskich na lata 2007-2013. Departament Rozwoju Obszarów Wiejskich MriRW, Warszawa, 2010. Wieleczko B.: Polityka Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich. Wydawnictwo IERiG Ż- PIB. Studia i Monografie, Warszawa, 2006,nr 134. Wilk W.: Zrównowa żone gospodarowanie a aktywno ść rolników . Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Kraków, 2007,T IX, Z. 2. Wi śniewska J.: Zrównowa żone rolnictwo w świetle teorii dóbr publicznych i nowej ekonomii instytucjonalnej. Roczniki Naukowe SERiA, Warszawa-Pozna ń-Olsztyn, 2009,T XI, Z. 2. Vereijken P.: A methodical way of prototyping integrated and ecological arable farming systems in interaction with pilot farms . Perspectives for Agronomy, Developments in Crop Science 25. Elsevier, Amsterdam, 1997.

THE ROLE OF SHEEP PRODUCTION IN SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF RURAL AREA

Summary: In the paper the role of sheep production in sustainable development of rural areas has been presented. the concept of sustainable development of agriculture assumes maximisation of net profits from economic development, on condition of simultaneous protection and ensuring restoration of natural utilities in a long-term perspective. Such development is supported by Community and national institutions. the experience of EU countries indicates that development should also be promoted by non-governmental agencies and institutions, as well as by regional and local policies. The first part of the work considers meaning sheep in natural and cultural environment. In alternative methods of using, sheep may be used for taking care of landscape park areas and natural reservations, taking care of sand dunes, water structures. Sheep may be used also in agritourism and organic farming. Second part of the work discusses analysis of profitability sheep production in years 2003-2008. Producers may obtain payments within the Rural Development Plan (RDP) for years 2007-2013. Payment for the package „Protection of the genetic resources of farming animals” in relation to sheep amounts to PLN 320/mother sheep per year. The impact of this form of support onto profitability was large. Keywords: sheeps, sustainable development, rural areas

208 El żbieta Wołejko, Tadeusz Łoboda Politechnika Białostocka

WPŁYW METALI CI ĘŻ KICH NA SZYBKO ŚĆ GROMADZENIA BIOMASY U ZBÓ Ż

Streszczenie: Obecno ść metali ci ęż kich w środowisku stanowi powa żny problem, ze wzgl ędu na ich łatwy dost ęp dla ro ślin poprzez system korzeniowy, jak i li ście, co w konsekwencji prowadzi do zakłóce ń przebiegu wielu procesów metabolicznych i fizjologicznych u ro ślin. Badania zostały przeprowadzone w warunkach laboratoryjnych na po żywkach płynnych Hoaglanda na trzech gatunkach zbó ż (j ęczmie ń, pszen żyto i żyto) przy czterech st ęż eniach żelaza, cynku, kadmu i miedzi w po żywce (kontrola 0; 0,05; 0,5 oraz 5 M). Zaobserwowano, że szybko ść gromadzenia biomasy była uzale żniona od gatunku zbó ż oraz st ęż enia metalu w po żywce. Spo śród przebadanych zbóż j ęczmie ń wykazywał istotnie najwy ższy wzrost suchej masy, natomiast u żyta zaobserwowano istotnie mniejszy przyrost cz ęś ci nadziemnej wraz ze wzrostem st ęż enia poszczególnych metali w po żywce. Po 21 dniach sucha masa żyta wynosiła średnio w obecno ści miedzi ok. 0,36; 0,3 i 0,27 g (odpowiednio przy 0,05; 0,5 oraz 5 M ), żelaza 0,42; 0,3 i 0,27 g (odpowiednio przy 0,05; 0,5 oraz 5 M ), cynku 0,52; 0,5 i 0,48 g (odpowiednio przy 0,05; 0,5 oraz 5 M) oraz kadmu 0,4 g przy 0,05; 0,33 g przy 0,5 oraz 0,2 g przy 5 M metalu w po żywce. Słowa kluczowe: metale, j ęczmie ń, pszen żyto, żyto, sucha masa, RGR.

1. Wst ęp W zwi ązku z rozwojem cywilizacji, a przede wszystkim przez powszechnie stosowan ą chemizacji równowaga ekologiczna w przyrodzie i gospodarce ci ągle uległa zakłóceniu. Pomimo, że w ostatnich latach zmniejszyła si ę emisja pyłów i gazów do atmosfery, prowadzono w miar ę racjonaln ą gospodark ą odpadami to i tak zniszczenia zasobów naturalnych posuni ęte s ą jednak bardzo daleko, a sytuacja ekonomiczna nie pozwala na szybk ą i radykaln ą popraw ę tego stanu 1. Zagro żenie metalami ci ęż kimi (MC) datuje si ę od pocz ątku uprzemysłowienia, odk ąd człowiek zacz ął dla własnej wygody wykorzystywa ć do uzyskania energii cieplnej i do nap ędu pojazdów kopaliny, które spoczywały dot ąd w formacjach geologicznych. Spalanie kopalin prowadzi do zanieczyszczenia środowiska atmosferycznego i z kolei do nieodwracalnego ska żenia gleby 2. Metale ci ęż kie to najpro ściej mówi ąc te, których g ęsto ść wynosi d >5 g/cm3. Nale żą do nich mi ędzy innymi: Fe, Cu, Zn, Pb, Hg, Cd, Cr, Se i inne. Niektóre z metali

1A. Zglinicka: Toksyczno ść kadmu i ołowiu. Aura. (2). 2002, 30-31. 2A. Kabata – Pendias, H. Pendias: Biogeochemia pierwiastków śladowych . PWN. Warszawa. 1999.

209 ci ęż kich spełniaj ą niezwykle istotn ą rol ę w prawidłowym funkcjonowaniu ludzkiego organizmu 2. Ska żenie środowiska metalami ci ęż kimi stanowi powa żne zagro żenie dla całej biosfery 3. Oprócz naturalnych procesów generuj ących metale ci ęż kie takich jak wietrzenie skał czy wynoszone przez wody wprowadzane s ą one do gleby tak że podczas zabiegów agrotechnicznych (nawo żenie mineralne i organiczne, stosowanie środków ochrony ro ślin). Powa żnym źródłem metali ci ęż kich w środowisku jest stosowanie odpadów przemysłowych i komunalnych do użyźniania lub wapnowania gleb, co w konsekwencji powoduje ska żenie ro ślin tam uprawianych 2. Metale ci ęż kie, jak równie ż niektóre działania wywołuj ące w ro ślinach biochemiczny i fizjologiczny stres, powoduj ą powstawanie nadtlenku wodoru (H 2O2) - zwi ązku niebezpiecznego dla prawidłowego działania komórek. Jest on rozkładany przez enzymy z grupy peroksydaz, których wzrastaj ąca aktywno ść mo że by ć sygnałem zatrucia ro ślin 4. Pobieranie metali ci ęż kich przez ro śliny jest determinowane w najwi ększym stopniu zawarto ści ą metali w glebie oraz działaniem czynników glebowo- nawozowych 5. Ró żnorodna działalno ść człowieka, w ramach nowoczesnego społecze ństwa, stwarza obecnie mo żliwo ść wi ększego nara żenia środowiska na toksyczne metale śladowe ni ż miało to miejsce w dawniejszym okresie. Wymusza to poszukiwanie sposobów ograniczenia tego rodzaju zanieczyszcze ń środowiska i przeciwdziałania negatywnym ich skutkom 6. Jak podaje Wesołowski i Radecka 7 wra żliwo ść ro ślin na zmiany w środowisku jest cz ęsto wykorzystywana do oceny stanu jego degradacji przez człowieka i do przewidywania przyszłych zagro żeń dla egzystencji tych ro ślin. Ro śliny reaguj ą ró żnorodnymi reakcjami na ró żnego typu działania i rozmaite ilo ści zwi ązków toksycznych. Mog ą si ę one ujawnia ć jako uszkodzenia, deformacje i zmiany w procesach biologicznych (kwitnieniu, owocowaniu, jako ści nasion, reprodukcji, itp.

3 Z. Yanqun, L. Yuan, T.C. Jianjun, C. Haiyan, Q. Li, C. Schvartz: Hyperaccumulation of Pb, Zn and Cd in herbaceous grown on lead–zinc mining area in Yunnan . China. Environ. Int. 31. 2005, s. 755–762. 4 O. Tarvainen, W. Ahonen-Jonnart, A.M. Markolla, H. Vare: The influence of Al, Cu and Ni on peroxides activity in seedlings of Pinus silvestris and mycelia of Svillus variegates. W: Biochemical, molecular, and physiological aspects of plant peroxides. Wyd.: Lobarzewski J., Grepin H. , Penel C., Gaspar T.H. University of Geneva, pp. 1991, 443-445. 5 Pikuła D., St ępie ń W. Wpływ odczynu gleby na pobieranie metali ci ęż kich przez ro ślin ę. Frag. Agron. 24(2). 2007, s. 227–237. 6E. Gorlach, F. Gambu ś: Potencjalnie toksyczne pierwiastki śladowe w glebach (nadmiar, szkodliwo ść i przeciwdziałanie) . Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. z. 472. 2000, s. 275–296. 7M. Wesołowski, I. Radecka: Znaczenie ro ślin w monitoringu zanieczyszczenia środowiska naturalnego pierwiastkami metalicznymi . Ekologia i Technika. Bydgoszcz. 4(64). 2003, s. 14-22.

210 Wiele metali ci ęż kich pełni wa żne funkcje w metabolizmie ro ślin (Zn, Cu, Mo, Mn, Ni, Fe), dlatego te ż prawidłowy przebieg procesów życiowych wymaga utrzymania ich dost ępnej puli w komórce. Z drugiej strony, wzrost wewn ątrzkomórkowego st ęż enia tych niezb ędnych jonów ponad wymagany dla metabolizmu zakres, wywołuje objawy toksyczno ści, podobnie jak obecno ść takich metali jak Hg, Cd czy Pb. Fizjologiczna granica, mi ędzy stanem ich niedoboru a stanem toksyczno ści ich nadmiaru, jest stosunkowo w ąska 8. Neumann i in. 9 uwa żaj ą, że ściana komórkowa jest mechaniczn ą i chemiczn ą barier ą dla swobodnego wnikania metali do symplastu i u niektórych gatunków mo że zatrzymywa ć 80–95% ilo ści metalu pobieranego przez komórki, co wykazano zwłaszcza dla jonów miedzi, cynku, ołowiu i niskich st ęż eń glinu. Jak podaje Arora i in. 10 metale ci ęż kie przyczyniaj ą si ę do osłabienia aktywno ści oddechowej mitochondriów (m.in. poprzez wpływ na centra aktywne kompleksów enzymatycznych transportu elektronów) i nasilenia aktywno ści glikolitycznej oraz procesów fermentacyjnych, zwłaszcza w korzeniach. Zwi ązane z tym obni żenie stosunku ADP/O oraz rozregulowanie kontroli oddychania prowadzi w rezultacie do nadmiernego wycieku do ko ńca niezredukowanych form tlenu, w tym równie ż rodników i powstania wtórnego stresu oksydacyjnego. Ro śliny s ą najwa żniejszym ogniwem w ła ńcuchu pokarmowym na drodze przemieszczania metali ci ęż kich z gleby do organizmów zwierz ąt i człowieka. Proces akumulacji metali w ro ślinie obejmuje trzy główne etapy: zwi ększenie mobilno ści jonów metali, ich pobieranie i transport do miejsc składowania w ro ślinie. Zauwa żono, że nagromadzenie si ę metali w ro ślinie na ogół maleje w kolejno ści: korzenie > łodygi > li ście > owoce i nasiona 6. Metale ci ęż kie (takie np. jak kadm, ołów, miedz, cynk, chrom, etc.) zanieczyszczaj ące środowisko, po wnikni ęciu do organizmu ujawniaj ą swoje toksyczne działanie najpierw na poziomie biochemicznym i fizjologicznym, wchodz ąc w interakcje z komórkowymi makrocz ąsteczkami i hamuj ąc aktywno ść wielu enzymów 11 .

8A. Olko: Fizjologiczne aspekty tolerancji ro ślin na metale ci ęż kie. Kosmos. 58. 2009, 221-228. 9 D.Neumann, U. Zur Nieden, O. Lichtenberger, I. Leopold, How does Armeria maritima tolerate high heavy metal concentrations ? J. Plant Physiol. 146. 1995, s. 704–717. 10 A. Arora, R.K Sairam, G.C. Srivastava: Oxidative stress and antioxidative system in plants. Current Science 82. 2002, s. 1227-1238. 6E. Gorlach, F. Gambu ś: Potencjalnie toksyczne pierwiastki śladowe w glebach (nadmiar, szkodliwo ść i przeciwdziałanie) . Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. z. 472. 2000, s. 275–296. 11 R. B. Genter: Ecotoxicology of inorganic chemical stress to algae. [w:] algal ecology–freshwater benthic ecosystems. R. J. Stevenson, M. L. Bothwell, R. L. Lowe (red.). Academic press. San Diego. New York. Boston. London. Sydney. Tokyo. Toronto. 1996, s. 403–468.

211 Celem wykonanych bada ń było okre ślenie wpływu wzrastaj ących st ęż eń ró żnych metali (Zn, Cu, Fe i Cd) w po żywce na szybko ść gromadzenia biomasy u jęczmienia, pszen żyta i żyta.

2. Metodyka Badania zostały przeprowadzone na trzech gatunkach zbó ż (j ęczmie ń, pszen żyto i żyto) w warunkach laboratoryjnych. W ka żdej kombinacji 60 czterodniowych siewek było umieszczane na powierzchni plastikowych siatek pływaj ących po powierzchni po żywek z pomoc ą styropianowych pływaków w dwóch kuwetach. Korzenie ro ślin w około jednej trzeciej wystawały ponad po żywk ę, a w około dwóch trzecich były zanurzone w roztworze. W skład po żywki, na której rosły siewki wchodziły nast ępuj ące sole: 0,4 mM

CaCl 2, 0,65 mM KNO 3, 0,25 mM MgCl 2x 6 H 2O, 0,01 mM (NH 4)2SO 4, 0,04 mM

NH 4NO 3 przy czterech st ęż eniach żelaza, cynku, kadmu i miedzi w po żywce (kontrola 0; 0,05; 0,5 oraz 5 M). Ro śliny rosły w temperaturze 25°C, a po żywk ę zmieniano co dwa dni. Sucha masa - po 7, 14 i 21 dniach 7 ro ślin z ka żdej kombinacji było zbieranych do specjalnych opisanych kopert i suszonych, a następnie okre ślano ich such ą mas ę. Wzgl ędna szybko ść wzrostu (RGR) badano po 7, 14 i 21 dniach – 7 ro ślin z ka żdej kombinacji było zbieranych i suszonych, a nast ępnie okre ślano ich such ą mas ę. Wzgl ędna szybko ść wzrostu (ang. Relative Growth Rate - RGR) była kalkulowana przy użyciu nast ępuj ącego równania RGR=(lnW 2-lnW 1)/(t 2-t1), gdzie:

W2 i W 1–sucha masa na ko ńcu i na pocz ątku analizowanego okresu wzrostu, odpowiednio (g), t2-t1 -przedział czasowy wzrostu (dni). Otrzymane wyniki zostały poddane analizie statystycznej za pomoc ą trójczynnikowej wariancji przy poziomie istotno ści α = 0,05 w te ście Tukeya.

212 3. Wyniki i dyskusja Koncentracja metali w ro ślinach w du żym stopniu zale ży od gatunku, a nawet odmiany 12 , tak ą sam ą zale żno ść zaobserwowano na podstawie przeprowadzonych bada ń gdzie stwierdzono, że szybko ść gromadzenia biomasy była istotnie uzale żniona od gatunku zbó ż oraz st ęż enia metalu w po żywce. Spo śród przebadanych zbó ż j ęczmie ń wykazywał istotnie najwy ższy wzrost suchej masy, natomiast u żyta zaobserwowano istotnie mniejszy przyrost cz ęś ci nadziemnej wraz ze wzrostem st ęż enia poszczególnych metali w po żywce. W ostatnim pomiarze po 21 dniach sucha masa żyta wynosiła średnio w obecno ści miedzi ok. 0,36; 0,3 i 0,27 g (odpowiednio przy 0,05; 0,5 oraz 5 M ), żelaza 0,42; 0,3 i 0,27 g (odpowiednio przy 0,05; 0,5 oraz 5 M ), cynku 0,52; 0,5 i 0,48 g (odpowiednio przy 0,05; 0,5 oraz 5 M) oraz kadmu 0,4 g przy 0,05; 0,33 g przy 0,5 oraz 0,2 g przy 5 M metalu w po żywce. Według Kuboi i in. 13 przyczyn ą ró żnic pomi ędzy gatunkami s ą indywidualne zdolno ści do absorbowania metali przez ro śliny nale żą ce do ró żnych rodzin czy gatunków. Spo śród metali zastosowanych do bada ń najbardziej destrukcyjne działania zaobserwowano u ro ślin rosn ących w kadmie. Sucha masa cz ęś ci nadziemnej mie ściła si ę w przedziale średnio dla wszystkich zastosowanych st ęż eń Cd od 0,46 g u j ęczmienia i pszen żyta do 0,28 g u żyta. Otrzymane wyniki potwierdzaj ą badania Pikuły i St ępienia 14 , którzy stwierdzili, że plony badanych przez nich ro ślin paszowych obni żały si ę w miar ę wzrostu poziomu zanieczyszczenia gleb metalami ci ęż kimi. W badaniach własnych zaobserwowano, że korzenie ro ślin rosn ących przy najwy ższych st ęż eniach metali w po żywce były krótsze i zdrewniałe, co mo że sugerowa ć, że korzenie maj ą zdolno ść do zatrzymywania nadmiernych ilo ści metali chroniąc ro śliny przed fitotoksycznym st ęż eniem, co potwierdzaj ą badania Breja 15 prowadzone na trawach. Naruszenie wzrostu i rozwoju systemu korzeniowego i ograniczenie pobierania składników pokarmowych prowadzi do zmian morfologicznych w ro ślinach, a to z kolei do znacznego spadku ich plonowania 16 . Według Baranowskiej-

12 I. Domagała-Świ ątkiewicz, W. Sady: Jak ograniczy ć nadmiern ą akumulacj ę metali ci ęż kich w warzywach ? Owoce-Warzywa-Kwiaty. (15). 2001, s. 27-28. 13 T. Kuboi, A. Noguchi, J. Mazaki: Family-dependent cadmium accumulation charakterystics in higher plants . Plant Soil. 103. 1986, s. 405-415 14 D. Pikuła, W. St ępie ń: Wpływ odczynu gleby na pobieranie metali ci ęż kich przez ro ślin ę. Frag. Agron. 24(2). 2007, s. 227–237. 15 T. Brej: Heavy metals tolerance in Agropyron regens (L.) P. Bauv . Population from the Legnica copper smelter area . Lower Silesia. Acta Soc. Bot. Pol. 67. 1998, s. 332-333. 16 N.E. Smeck, J.M. Novak: Weathering of soil clays with dilute sulfuric acid as influenced by sorbed humic substances. Geoderma. 63. 1994, s. 63-76.

213 Morek 17 ściana komórkowa stanowi jedn ą z mechanicznych i chemicznych barier na drodze wnikania metali ci ęż kich do symplastu. Immobilizacj ę metali w ścianie komórkowej wykazano w przypadku jonów Cu +2 , Zn +2 , Pb +2 i Al +3 . Ściana komórkowa mo że zatrzymywa ć ok. 90% pobranego metalu. Głównie grupy karboksylowe komponentów ściany komórkowej, zwłaszcza kwasów pektynowych spełniaj ą rol ę czynnika chelatuj ącego metale. Oprócz polisacharydów kwa śnych w wi ązaniu metali ci ęż kich w ścianie komórkowej uczestnicz ą równie ż białka. Metale ci ęż kie mog ą by ć wi ązane w apopla ście w postaci fosforanów, w ęglanów i krzemianów. Akumulacja i tolerancja na metale s ą procesami specyficznymi dla poszczególnych pierwiastków i ka żdy kation stanowi odr ębny problem dla ro śliny. Dla tolerancji wysokich st ęż eń pierwiastków du że znaczenie ma aktywno ść fosfotaz wyst ępuj ących na powierzchni korzenia. Wykazano, że enzymy te adaptuj ą si ę do du żych st ęż eń metali ci ęż kich i mog ą w tych warunkach efektywnie funkcjonowa ć. W komórkach ro ślinnych wyst ępuj ą tak że peptydy wi ążą ce metale ci ęż kie, zdolne do chelatowania ich kationów 7. Peptydy te zwane s ą fitochelatynami, zwi ązki pochodne ró żnych form glutationu, cz ęsto wytwarzane jako reakcja na stres wywołany nadmiarem metali. Fitochelatyny wi ążą metal i odkładaj ą w wakuolach komórek. Jest to mechanizm detoksykacji metali na poziomie komórek ro śliny 18 . Wykonana trójczynnikowa analiza wariancji wykazała istotne ró żnice w suchej masie korzeni i cz ęś ci nadziemnej, w zale żno ści od gatunku, pomiaru i st ęż enia Cu, Fe, Zn i Cd w po żywce (tabela 1). Tabela 1. Analiza wariancji dla suchej masy cz ęś ci nadziemnej i korzeni. Średnie kwadraty Źródło zmienno ści Stopnie swobody Korzenie Cze ść nadziemna A- gatunki zbó ż 3 0,0046** 0,00154** B - koncentracja Cu 4 0,0026** 0,00007 C – koncentracja Fe 4 0,0273** 0,00054* D – koncentracja Zn 4 0,0005** 0,00006 E – koncentracja Cd 4 0,0004** 0,00011** C- czas pomiaru 4 0,0212** 0,00041** Bł ąd 0,0001 0,00006 ** warto ści istotne przy α = 0,05 Źródło: opracowanie własne.

17 A. Baranowska-Morek: Ro ślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ci ęż kich . Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych. T. 52. Nr 2-3. 2003, s. 283-298. 7M. Wesołowski, I. Radecka: Znaczenie ro ślin w monitoringu zanieczyszczenia środowiska naturalnego pierwiastkami metalicznymi . Ekologia i Technika. Bydgoszcz. 4(64). 2003, s. 14 – 22. 18 W. Sie ńczuk: Toksykologia . Wyd. Lekarskie - PZWL Warszawa. 1994.

214 Jak podaje Starck 19 wzrost ro ślin jest uzale żniony od ci ągłego zaopatrywania komórek w substancje pokarmowe i w wod ę. Produkty fotosyntezy dostarczane s ą do poszczególnych komórek przez cał ą dob ę, pomimo że fotosynteza odbywa si ę wył ącznie w ci ągu dnia. Najwy ższe gromadzenie suchej masy uzyskano w kontroli zarówno u j ęczmienia, pszen żyta jak i u żyta odpowiednio ok. 1,06; 0,98 i 0,72 g., natomiast najni ższa sucha masa cz ęś ci nadziemnej była u ro ślin rosn ących w obecno ści kadmu. Co potwierdzaj ą badania Kacperskiej 20 , że pod wpływem działania kadmu mo że nast ępowa ć wzmo żona peroksydacja lipidów, obserwowano wzmo żon ą syntez ę etylenu, który m. in. przyspiesza starzenie si ę tkanek i w konsekwencji prowadzi do śmierci ro ślin. Przy du żej koncentracji nast ępuje jej szkodliwe nagromadzenie w chloroplastach, co powoduje zakłócenia w procesie oddychania, syntezy chlorofilu oraz aktywno ści enzymów. Pierwiastek ten silnie wi ąż e si ę z białkami i jest najcz ęś ciej zatrzymywany w korzeniach ro ślin, przez co s ą one krótkie, zgrubiałe i pozbawione wło śników. Objawem nadmiaru miedzi jest tak że pocz ątkowo ciemna ziele ń, a nast ępnie chloroza 21 . Mied ź jest pierwiastkiem mało ruchliwym w ro ślinie i jej wi ększo ść po pobraniu jest zatrzymywana w korzeniach 22 powoduj ąc uszkodzenie błon komórkowych zmian ę ich płynno ści i wła ściwo ści półprzepuszczalnych, co w pierwszym etapie wyra ża si ę wypływem z komórek elektrolitów komórkowych, mi ędzy innymi jonów potasu, a w ostateczno ści przyczynia si ę do zaburze ń całego metabolizmu komórkowego 23 . Mied ź w badaniach podobnie jak kadm istotnie modyfikowała wielko ść suchej masy i długo ść korzeni u ro ślin, jednak przy najni ższym zastosowanym st ęż eniu w po żywce 0,05 µM Cu w j ęczmieniu sucha masa była na poziomie ok. 0,8 g s.m. u pszen żyta 0,66 g s.m., natomiast u żyta 0,36 g s.m. Z kolei wraz ze zwi ększaniem si ę st ęż enia miedzi w po żywce ilo ść gromadzonej suchej masy malała i przy najwy ższym st ęż eniu 5 µM Cu wynosiła u j ęczmienia i pszen żyta średnio ok. 0,59 g s.m. a u żyta ok. 0,27 g s. m. (rys. 1). Co potwierdzaj ą badania Jasiewicza, 22 iż dodatek miedzi do podło ża mo że wpływa ć

19 Z. Starck: Funkcja tkanek przewodz ących: zaopatrzenie w substancje pokarmowe i udział w koordynacji procesów w ro ślinach. Kosmos. 57. 2008 , s. 67-83. 20 A. Kacperska: Reakcje ro ślin na abiotyczne czynniki stresów. W: Fizjologia ro ślin . pod red. Jana Kopcewicza i Stanisława Lewaka, PWN Warszawa. 2002, s. 654 – 678. 21 R. Ciepał: Przenikanie S, Pb, Cd, Zn, Cu i Fe do biomasy oraz gleby ekosystemu le śnego na przykładzie wschodniej cz ęś ci woj. katowickiego. Znaczenie bioindykacyjne. U Ś. Katowice. 1992. 22 Cz. Jasiewicz: Wyniki bada ń nad toksycznym działaniem miedzi na wybrane gatunki ro ślin . Acta. Agr. Silv. Ser. Agr. XXVIII. 1989, s. 73-83. 23 M. Burzy ński: Influence of pH on Cd and Cu uptake, distribution, and their effect on nitrate reductase activity in cucumber (Cucumis sativus L.) seedling roots . Acta Physiol. Plant. 23: 2001, s. 201-206.

215 na wzrost ro ślin dodatnio i ujemnie, co jest uzale żnione od dawki miedzi w po żywce, a tak że od gatunku ro śliny. Nadmierne ilo ści miedzi powoduj ą ró żne zaburzenia w metabolizmie, a w efekcie ograniczenie wzrostu i rozwoju 24 . Jak wynika z literatury takie zachowanie ro ślin jest zwi ązane ze zdolno ści ą do zatrzymywania nadmiernych ilo ści miedzi w korzeniach, co chroni ro śliny przed fitotoksycznymi st ęż eniami tego pierwiastka. Jednak że pod wpływem nadmiernej koncentracji tego metalu dochodzi do spadku plonu cz ęś ci nadziemnych 16 . Co potwierdzaj ą badania Galli i in. 25 na kukurydzy gdzie stwierdzono, że w momencie zbyt wysokiej koncentracji miedzi w korzeniach, aktywny kation miedziowy zostaje zatrzymany w korzeniach w postaci zwi ązku organomineralnego, charakteryzuj ącego si ę mał ą aktywno ści ą i ruchliwo ści ą. Po przekroczeniu krytycznej koncentracji metali w po żywce mechanizmy obronne staj ą si ę mniej skuteczne, w wyniku czego coraz wi ększe ilo ści migruj ą do cz ęś ci nadziemnych hamuj ąc wzrost ro ślin. Z po śród przebadanych metali, cynk miał stymuluj ące działanie na gromadzenie suchej masy cz ęś ci nadziemnej i korzeni u wszystkich badanych zbó ż (rys. 1). Szatanik- Kloc i Bowanko 26 uwa żaj ą, że cynk wpływa na aktywno ść niektórych enzymów min. anhydrazy w ęglanowej, dehydrogenazy alkoholowej i dehydrogenazy zredukowanego NAD (dwunukleotyd nikotynamido-adeninowy) i NADP (fosforan dwunukleotydu nikotynamido-adeninowy) co mo że wpływa ć na wzrost szybko ści ro ślin. Jak podaje Himelblau i Amasino 27 ro śliny wykazuj ą na ogół du żą tolerancj ę na podwy ższon ą zawarto ść cynku w podło żu, jednak zbyt wysoka zawarto ść tego pierwiastka w glebie jest dla ro ślin szkodliwa z uwagi na łatwo ść jego gromadzenia si ę w cz ęś ciach wegetatywnych i generatywnych, co w konsekwencji powoduje zmniejszenie plonów i pogorszenie ich jako ści. Typowe objawy nadmiaru cynku to: chloroza, a tak że spadek fotosyntezy, co powoduje bielenie i marszczenie liści, a tym samym wolniejszy ich wzrost 2. Cynk reguluje proporcje składników na poziomie komórki co wpływa na

24 W. Maksymiec: Effect of copper on cellular processes in higher plants. Photosynthetica 34. 1997, s. 321-342. 16 T. Brej: Heavy metals tolerance in Agropyron regens (L.) P. Bauv . Population from the Legnica copper smelter area . Lower Silesia. Acta Soc. Bot. Pol. 67. 1998, 332-333. 25 U.Galli, H. Schüepp, C. Brunold: Thiols in cadmium- and copper-treated maize (Zea mays L.) . Planta. 198. 1996, s.139-143. 26 A. Szatanik-Kloc, G. Bowanko: Wpływ pH i jonów cynku na powierzchni ę wła ściw ą korzeni żyta (Secale cereale L.) wyznaczan ą metod ą adsorpcji-desorpcji azotu. Acta Agrophysica. 10(3). 2007, s. 705- 713. 27 E. Himelblau, R.M. Amasino: Delivering copper within plant cells. Curr. Opin. Plant Biol. 3. 2000, s. 205–210. 2 A. Kabata – Pendias, H. Pendias: Biogeochemia pierwiastków śladowych . PWN. Warszawa. 1999.

216 przepuszczalno ść błon komórkowych. Jony cynku determinuj ą równie ż procesy powstawania rybosomów. Brak tego pierwiastka upo śledza syntez ę tryptofanu, co bezpo średnio wpływa na produkcj ę auksyn, po średnio za ś prowadzi do ograniczenia szybko ści wzrostu ro śliny 27 . Według Ma i in. 28 ro śliny, poprzez aktywno ść fizjologiczn ą korzeni, mog ą zwi ększa ć biodost ępno ść tych metali, zakwaszaj ąc gleb ę lub wydzielaj ąc ligandy hydroksylowe, kompleksuj ące trudno dost ępne jony. Przykładem takiej aktywno ści mo że by ć wydzielanie fitosideroforów kompleksuj ących głównie jony Fe 3+ , a tak że wydzielanie kwasów organicznych, co mo żna było zaobserwowa ć w badaniach własnych gdzie st ęż enie 0,05 i 0,5 µM Fe nie wpływało negatywnie na gromadzenie biomasy a nawet obserwowano wzrost suchej masy dla badanych ro ślin przy obu ni ższych st ęż eniach żelaza w ostatnim pomiarze średnio u j ęczmienia ok. 1,06 g oraz 0,79 g u pszen żyta, natomiast u żyta nast ąpił spadek suchej masy i przy 0,05 µM Fe wynosiła ok. 0,52 g a przy 0,5 µM Fe 0,4 g (rys. 1). Bergmann 29 w swoich badaniach zauwa żył, że dodatek żelaza bardzo istotnie wpływa na wielko ść i jako ść plonu, jednak stwarza du że problemy ze wzgl ędu na łatwe przechodzenie w formy trudno przyswajalne dla ro ślin. Jony żelaza Fe +2 w warunkach tlenowych szybko zmieniaj ą warto ściowo ść na Fe +3 i w ten sposób staj ą si ę trudniej dost ępne dla ro ślin. Według Wnitza i in. 30 chelatorem jonów żelaza (Fe 2+ i Fe 3+ ) u roślin jest niebiałkowy aminokwas zwany nikotianamina, której podstawowym zadaniem jest utrzymanie homeostazy jonów w całej ro ślinie.

28 J. F. Ma, P. R. Ryan, E. Delhaize: Aluminium tolerance in plants and the complexing role of organic acids. Trends Plant Sci. 6. 2001, s. 273–278. 29 W. Bergmann: Nutritional disorders of plants. Development, visual and analytical diagnosis . Gustaw F., Verlag J. Stuttgard. New York. 1992, 133-151, s. 247-266. 30 Wnitz H., Fox T., Wu Y.-y., Feng V., Chen W. Q., Chang H. S., Zhu T., Vulpe C. Expression nprofiles of Arabidopsis thaliana in mineral deficiencies reveal novel transporters involved in metal homeostasis. J. Biol. Chem. 278. 2003, s. 47644–47653.

217 Rysunek 1. Wpływ metali na gromadzenie si ę plonu suchej masy u ró żnych gatunków zbó ż (j ęczmie ń, pszen żyto i żyto).

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń.

Przebieg wzgl ędnej szybko ści wzrostu (RGR) u przebadanych zbó ż ró żnił si ę w zale żno ści od zastosowanych metali i st ęż eń w po żywce. U wszystkich przebadanych ro ślin w drugim pomiarze (do 14-ego dnia) RGR istotnie obni żyła si ę od 50% do 90% w porównaniu do pierwszego pomiaru, natomiast ro śliny rosn ące w obecno ści kadmu w

218 drugim pomiarze uzyskały warto ści ujemne RGR (rys. 2). Gruca-Królikowska i Wacławek 31 twierdz ą, że reakcje ro ślin na metale ci ęż kie zale żą od wra żliwo ści osobniczej ro śliny, nasilenia tego stresu (czasu działania, st ęż enia) oraz postaci, w jakiej jest dost ępny metal - jony, kompleksy. Jak podaje Wolak i in.32 kadm działaj ąc bezpo średnio na ro śliny powoduje zaburzenia fotosyntezy, obni ża zdolno ści pobierania

CO 2, zmiany przepuszczalno ści błon komórkowych i struktury DNA. Badania przeprowadzone przez Krugel i Volin 33 wykazały bardzo ścisł ą zale żno ść mi ędzy fotosyntez ą, obliczon ą w przeliczeniu na mas ę całej rośliny i na dzie ń a wzgl ędn ą intensywno ści ą wzrostu (RGR). Najwy ższym RGR charakteryzował si ę pszen żyto rosn ące przy 0,05 i 0,5 M Zn ok. 0,26 g g -1 d -1 w pierwszym badanym okresie wzrostu do 7-ego dnia. Niektórzy autorzy zwi ększon ą odporno ść na toksyczne działanie cynku przypisuj ą fitochelatynom, które dzi ęki grupom –SH s ą zdolne do zwi ązania wolnych jonów Zn w nietoksyczne dla ro ślin zwi ązki 34 . Grill i in. 35 w swoich badaniach stwierdzili, że fitochelatyny (ang. phytochelatins, PC), to bogate w cystein ę γ-Glu-Cys peptydy. Powstaj ą enzymatycznie z glutationu lub jego homologów przy udziale syntazy fitochelatynowej, której aktywatorami s ą jony metali ci ęż kich (Cd, Ag, Bi, Pb, Zn, Cu, Hg i Au) 36 . Z kolei najni ższe RGR (do 7-ego dnia) było u żyta przy wszystkich zastosowanych st ęż eniach metalu w po żywce i wynosiło w obecno ści miedzi, żelaza i cynku ok. 0,15 g g -1 d -1 a przy kadmie ok. 0,2 g g -1 d -1 (rys. 2). Mniejsza produkcja suchej masy oprócz zahamowania wzrostu korzeni mogła by ć te ż wynikiem słabszego wzrostu cz ęś ci nadziemnej 37 . Ró żne organella komórkowe wykazuj ą ró żne zapotrzebowanie na okre ślone jony metali. Wi ększo ść biomolekuł zawieraj ących Fe, Zn lub Cu jest zlokalizowana poza cytozolem, dlatego te ż dostarczenie odpowiedniej ilo ści jonów

31 S. Gruca -Królikowska, W. Wacławek: Metale w środowisku. cz. II. Wpływ metali ci ęż kich na ro śliny. Chemia, Dydaktyka, Ekologia, Metrologia. 2006, 1–2, s. 41–56. 32 W. Wolak, R. Leboda i Z. Hubicki: Metale ci ęż kie w środowisku i ich analiza . PIO Ś, Chełm. 33 E.L. Kruger, J.C.Volin: Reexamining the empirical relation between plant growth and leaf photosynthesis. Functional Plnat Biology 33. 1995, s. 421–429. 34 S. Łuszcz, M. Ruszkowska: Przyczyny ró żnej wra żliwo ści ro ślin na nadmiar cynku. II Symp. Mikroelementy w Rolnictwie. 1992, s. 256-261. 35 E. Grill, E. L Winnacker, M. H. Zenk: Phytochelatins: the principal heavy-metal complexing peptides of higher plants. Science 230. 1985, s. 674–676. 36 E. Grill, Löffer S., E. L. Winnacker, M. H. Zenk: Phytochelatins, the heavy-metal-binding peptides of plants, are synthesized from glutathione by a specific γ-glutamylcysteine dipeptidyl transpeptidase (phytochelatin synthase). Proc. Natl. Acad. Sci. USA 86. 1989, s.6838–6842. 37 J. Masłowski: Zmienno ść cech biometrycznych u genotypów pszenicy jarej tolerancyjnych na toksyczne jony glinu . Biul. IHAR. 203. 1997, s. 57-61.

219 metali ci ęż kich do tych przedziałów jest konieczne dla zachowania homeostazy w komórce 38 . Rysunek 2. Zmiany wzgl ędnej szybko ści wzrostu (RGR) u ró żnych badanych gatunków zbó ż (j ęczmie ń, pszen żyto i żyto) w zale żno ści od metalu i jego st ęż enia w po żywce.

Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada ń.

RGR u j ęczmienia i pszen żyta miała podobny przebieg przy wszystkich zastosowanych st ęż eniach metali (miedzi, cynku i żelaza) w po żywce, gdzie obserwowano stopniowy spadek RGR wraz ze wzrostem siewek a ż do warto ści poni żej

38 N. Grotz, M. L. Guerinot: Molecular aspects of Cu, Fe and Zn homeostasis in plants. BBA– Mol. Cell. Res. 1763. 2006, s. 595–608.

220 0 g g -1 d -1 w ostatnim badanym okresie (do 21 dnia) (rys. 2). Na tej podstawie mo żna stwierdzi ć mniejsz ą podatno ść j ęczmienia i pszen żyta na destrukcyjne działanie metali, które mo że objawia ć si ę szybszym starzeniem komórek i spadkiem wzgl ędnej szybko ści wzrostu, co obserwowano u żyta u którego mo żna było ju ż w pierwszym okresie pomiaru zaobserwowa ć zahamowanie wzrostu i stopniowe ograniczenia pobierania składników mineralnych wskutek spadku aktywno ści fizjologicznej korzeni. Według Masłowskiego 37 mniejsza produkcja suchej masy oprócz zahamowania wzrostu korzeni mogła by ć te ż wynikiem słabszego wzrostu cz ęś ci nadziemnej. O poziomie tolerancji danej ro śliny w stosunku do okre ślonego metalu, decyduje szereg mechanizmów zaanga żowanych w obron ę roślin. Z dotychczasowych bada ń wynika, że głównym mechanizmem obronnym ro ślin w stosunku np. do kadmu, jest detoksykacja przy udziale fitochelatyn i akumulacja w ścianie komórkowej 39 .

4. Wnioski 1. Wszystkie metale ci ęż kie zastosowane w do świadczeniu wpływały istotnie na gromadzenie suchej masy. Obserwowano zarówno stymuluj ące, jak i hamuj ące działanie metali a toksyczno ść ich zale żała w du żej mierze od st ęż enia i czasu pozostawienia ro ślin w po żywce. 2. Najwy ższe zastosowane st ęż enie (5 µM) w po żywce metali (Cu, Fe, Zn i Cd) wpływało istotnie na zmniejszenie si ę gromadzenia suchej masy cz ęś ci nadziemnej i hamowało rozwój wło śników a tym samym równie ż systemu korzeniowego. 3. U badanych ro ślin wzgl ędna szybko ść wzrostu była istotnie najni ższa u żyta, który charakteryzowało si ę najwi ększ ą wra żliwo ść na zastosowane metale w po żywce w porównaniu do j ęczmie ń i pszen żyta

Literatura: Arora A., Sairam R.K., Srivastava G.C. Oxidative stress and antioxidative system in plants. “Current Science” , 2002. Baranowska-Morek A. Roślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ci ęż kich . „Kosmos.” Problemy Nauk Biologicznych. T. 52, Nr 2-3. 2003. Bergmann W. Nutritional disorders of plants. Development, visual and analytical diagnosis . Gustaw F., Verlag J. Stuttgard, New York: 133-151. 1992.

37 J. Masłowski: Zmienno ść cech biometrycznych u genotypów pszenicy jarej tolerancyjnych na toksyczne jony glinu . Biul. IHAR. 203. 1997, s. 57-61. 39 A. Baranowska-Morek: Ro ślinne mechanizmy tolerancji na toksyczne działanie metali ci ęż kich . Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych. T. 52, 2-3. 2003, s. 283-298.

221 Brej T. Heavy metals tolerance in Agropyron regens (L.) P. Bauv . Population from the Legnica copper smelter area . Lower Silesia. „Acta Soc. Bot. Pol.” 67. 1998. Burzy ński M. Influence of pH on Cd and Cu uptake, distribution, and their effect on nitrate reductase activity in cucumber (Cucumis sativus L.) seedling roots . “Acta Physiol. Plant.” 23. 2001. Ciepał R. Przenikanie S, Pb, Cd, Zn, Cu i Fe do biomasy oraz gleby ekosystemu le śnego na przykładzie wschodniej cz ęś ci woj. katowickiego. Znaczenie bioindykacyjne. U Ś, Katowice. 1992. Domagała-Świ ątkiewicz I., Sady W. Jak ograniczy ć nadmiern ą akumulacj ę metali ci ęż kich w warzywach ? „Owoce-Warzywa-Kwiaty.” (15), 2001. Galli U., Schüepp H., Brunold C. Thiols in cadmium- and copper-treated maize (Zea mays L.) . “Planta.” 198. 1996. Gambu ś F. Pobieranie metali ci ęż kich przez ró żne gatunki ro ślin uprawnych. Cz. I. Wra żliwo ść ro ślin na metale ci ęż kie . „Acta Agr. Silv., Ser. Agr.” 35. 1997. Genter R. B. Ecotoxicology of inorganic chemical stress to algae. [w:] algal ecology– freshwater benthic ecosystems. Stevenson R. J., Bothwell M. L., Lowe R. L. (red.). Academic press. San Diego. New York. Boston. London. Sydney. Tokyo. Toronto. 1996. Gorlach E., Gambu ś F. Potencjalnie toksyczne pierwiastki śladowe w glebach (nadmiar, szkodliwo ść i przeciwdziałanie) . „Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.” z. 472. 2000. Grill E., Löff er S., Winnac ker E. L., Zenk M. H. Phytochelatins, the heavy-metal-binding peptides of plants, are synthesized from glutathione by a specific γ-glutamylcysteine dipeptidyl transpeptidase (phytochelatin synthase). “Proc. Natl. Acad. Sci.” USA 86. 1989. Grill E., Winnac ker E. L., Zenk M. H. Phytochelatins: the principal heavy-metal complexing peptides of higher plants. “Science” 230. 1985. Grotz N., Guerinot M. L. Molecular aspects of Cu, Fe and Zn homeostasis in plants. “BBA– Mol. Cell. Res.” 1763. 2006. Gruca -Królikowska S., Wacławek W. Metale w środowisku. cz. II. Wpływ metali ci ęż kich na ro śliny. Chemia, Dydaktyka, Ekologia, Metrologia. 1–2, 41–56. 2006. Himelblau E., Amasino R.M. Delivering copper within plant cells. “Curr. Opin. Plant Biol.” 3. 2000. Jasiewicz Cz. Wyniki bada ń nad toksycznym działaniem miedzi na wybrane gatunki ro ślin . „Acta. Agr. Silv. Ser. Agr.” XXVIII. 1989. Kabata – Pendias A., Pendias H. Biogeochemia pierwiastków śladowych . PWN. Warszawa. 1999. Kacperska A. Reakcje ro ślin na abiotyczne czynniki stresów. W: Fizjologia ro ślin . pod red. Jana Kopcewicza i Stanisława Lewaka, PWN Warszawa. 2002. Kruger E.L., Volin J.C. Reexamining the empirical relation between plant growth and leaf photosynthesis. “Functional Plnat Biology” , 2006. Kuboi T., Noguchi A., Mazaki J. Family-dependent cadmium accumulation charakterystics in higher plants . “Plant Soil.”. 1986. Łuszcz S., Ruszkowska M. 1992. Przyczyny ró żnej wra żliwo ści ro ślin na nadmiar cynku. II Symp. Mikroelementy w Rolnictwie. Ma J. F., Ryan P. R., Delhaize E. Aluminium tolerance in plants and the complexing role of organic acids. “Trends Plant Sci.” 6. 2001. Maksymiec W. Effect of copper on cellular processes in higher plants. “Photosynthetica” 34. 1997. Masłowski J. Zmienno ść cech biometrycznych u genotypów pszenicy jarej tolerancyjnych na toksyczne jony glinu . „Biul. IHAR.” 203. 1997. Neumann D., Zur Nieden U., Lichtenberger O., Leopold I. How does Armeria maritima tolerate high heavy metal concentrations ? “J. Plant Physiol.” 146. 1995. Olko A. Fizjologiczne aspekty tolerancji ro ślin na metale ci ęż kie. „Kosmos.” 58. 2009. Pikuła D., St ępie ń W. Wpływ odczynu gleby na pobieranie metali ci ęż kich przez ro ślin ę. „Frag. Agron.” 24(2). 2007. Sie ńczuk W. Toksykologia . Wyd. Lekarskie - PZWL Warszawa. 1994.

222 Smeck N.E., Novak J.M. Weathering of soil clays with dilute sulfuric acid as influenced by sorbed humic substances. Geoderma. 1994. Starck Z., Funkcja tkanek przewodz ących: zaopatrzenie w substancje pokarmowe i udział w koordynacji procesów w ro ślinach. „Kosmos.” 2008 . http://kosmos.icm.edu.pl. (09.11.2010r) Stroi ński A., Fizjologiczne i biochemiczne aspekty odporno ści ro ślin na działanie kadmu , Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego. Pozna ń. 1998 Szatanik-Kloc A., Bowanko G. Wpływ pH i jonów cynku na powierzchni ę wła ściw ą korzeni żyta (Secale cereale L.) wyznaczan ą metod ą adsorpcji-desorpcji azotu. „Acta Agrophysica,” 10(3). 2007. Tarvainen O., Ahonen-Jonnart W., Markolla A.M., Vare H. The influence of Al, Cu and Ni on peroxides activity in seedlings of Pinus silvestris and mycelia of Svillus variegates. W: Biochemical, molecular, and physiological aspects of plant peroxides. Wyd.: Lobarzewski J., Grepin H., Penel C., Gaspar T.H. University of Geneva, 1991 Gorlach E., Gambu ś F. Potencjalnie toksyczne pierwiastki śladowe w glebach (nadmiar, szkodliwo ść i przeciwdziałanie) . „Zesz. Probl. Post. Nauk Roln.” z. 472. 2000. Wesołowski M., Radecka I. Znaczenie ro ślin w monitoringu zanieczyszczenia środowiska naturalnego pierwiastkami metalicznymi . „Ekologia i Technika.” Bydgoszcz, 4(64). 2003. Wnitz H., Fox T., Wu Y.-y., Feng V., Chen W. Q., Chang H. S., Zhu T., Vulpe C. Expression nprofiles of Arabidopsis thaliana in mineral deficiencies reveal novel transporters involved in metal homeostasis. “J. Biol. Chem.”. 2003. Wolak W., Leboda R. i Hubicki Z. Metale ci ęż kie w środowisku i ich analiza . PIO Ś, Chełm. 1995. Zglinicka A. Toksyczno ść kadmu i ołowiu. „Aura” (2). 2002. Yanqun Z., Yuan L., Jianjun T.C., Haiyan C., Li Q., Schvartz C. Hyperaccumulation of Pb, Zn and Cd in herbaceous grown on lead–zinc mining area in Yunnan . China. Environ. Int. 2005.

INFLUENCE OF HEAVY METALS ON RELATIVE GROWTH RATE OF CEREALS

Summary: The presence of heavy metals in the environment is the serious problem because of their easy access to plants throughout the root system as well as foliage what in result leads to disturbances of many metabolic and physiological processes in plants. Experiment has been carried out under laboratory conditions on liquid Hoagland solutions with three cereal species (barley, triticale and rye) grown under four concentrations of iron, zinc, cadmium or copper in the medium (control - 0; 0,05; 0,5 and M). It was found that rate of biomass accumulation was dependent on cereal species and metal concentration in the medium. Among studied cereal species the highest increase of dry mass showed barley, but for rye significantly lower increase of growth of above ground parts with growth of individual metal concentration in the medium was observed. After 21 days of growth dry matter of rye in the presence of copper was in average of about 0.36, 0.3 and 0.27 g (respectively at 0.05, 0.5 and 5 µM), in the presence of iron 0.42, 0.3 and 0,27 g (respectively at 0.05, 0.5 and 5 M), in the presence of zinc 0.52, 0.5 and 0.48 g (respectively at 0.05, 0.5 and 5 µM) and in the presence of cadmium 0.4 g at 0.05, 0.33 g at 0.5 and 0.2 g at 5 M metal in the medium. Keywords: heavy metals, barley, triticale, rye, dry matter, RGR.

223 Krzysztof Wiktorowski

MODEL DYWERSYFIKACJI STRUKTURY PRODUKCJI I DOCHODÓW GOSPODARSTWA ROLNEGO NA PRZYKŁADZIE ENERGETYKI ODNAWIALNEJ

Streszczenie: W artykule przedstawiono model wykorzystania energii odnawialnej w celu poł ączenia funkcjonowania systemów miejskiego i wiejskiego na przykładzie biomasy. Biomasa jest produktem wytwarzanym w du żych ilo ściach przez rolnictwo i mo że by ć z powodzeniem wykorzystywana do produkcji energii odnawialnej. W dalszej cz ęś ci artykułu przedstawiono model struktury produkcji rolnej uwzgl ędniaj ącej zarówno produkcj ę żywno ści konwencjonalnej, jak biomasy do celów energetycznych. Według autora dywersyfikacja produkcji rolnej poprzez zwi ększenie produkcji biomasy jest jednym z wymaga ń aktualnej sytuacji na rynkach rolnych. Słowa kluczowe: model, system, biomasa, energia odnawialna, miasto, wie ś, obszary wiejskie.

1. Wst ęp Rozwój rozumiany jako cykl pozytywnych zmian o dynamicznym charakterze w wielu obszarach życia społeczno-gospodarczego, a w szczególno ści: w strukturze gospodarki, w strukturze ludno ści, w strukturze środowiska naturalnego, jest zjawiskiem bardzo zło żonym, na który składaj ą si ę ró żnorodne procesy. Cele rozwoju w sferze społeczno-gospodarczej powinny ponadto uwzględnia ć d ąż enia i oczekiwania regionalnej społeczno ści. Co wi ęcej, realizacja rozwoju regionalnego wymaga równie ż wł ączenia w ten proces szeroko pojmowanej społeczno ści lokalnej. Rozwój regionalny polega bowiem na podtrzymywaniu starych i tworzeniu nowych warto ści i idei. Tre ści ą tego procesu jest rozwój społeczno-gospodarczy, obejmuj ący korzystne zmiany ilo ściowe oraz przemiany jako ściowo-strukturalne, w tym tak że popraw ę warunków życia mieszka ńców, rozumianych jako zapewnienie dostatecznej liczby miejsc pracy i dochodów z tytułu zatrudnienia, gwarantuj ących długoterminowe bezpiecze ństwo finansowe i socjalne, a tym samym wzrost poziomu jako ści życia. Diagnoza procesów modernizacji gospodarki w postaci zmian strukturalnych jest jednym z kluczowych obszarów badawczych nauk ekonomicznych w XXI wieku. Analiza taka jest jednym z fundamentalnych elementów planowania długookresowego wzrostu i rozwoju poprzez wpływ na zachowania ekonomiczne podmiotów ró żnicuj ących tempo wzrostu gospodarczego. Jednym z obszarów takiej analizy jest rolnictwo i jego struktura docelowa oraz model współpracy pomi ędzy miastem a wsi ą. Na pytanie, jakie powinno

224 by ć polskie rolnictwo w przyszło ści? Trudno jest jednoznacznie odpowiedzie ć, gdy ż zale ży to od wielu uwarunkowa ń i czynników, które maj ą cz ęsto charakter egzogenny. Czy powinno si ę utrzymywa ć tak ą struktur ę agrarn ą i zatrudnieniow ą jaka jest obecnie, czy jednak rz ąd powinien przyspieszy ć tempo zmian strukturalnych, aby uzyska ć wła ściwy model docelowy ? Ale czy rz ąd posiada przeanalizowany i opracowany model docelowy polskiego rolnictwa? Czy tylko próbuje na śladowa ć modele wypracowane w toku do świadcze ń i praktyki gospodarczej krajów Europy Zachodniej i innych. Problem w opracowywaniu modelu docelowego polskiego rolnictwa polega na tym, że rolnictwo polskie jest niejednorodne regionalnie. O ile regiony Polski Zachodniej i Północnej oraz Wielkopolska mog ą bez wi ększych problemów osi ągn ąć w okresie 10-30 lat struktur ę gospodarstw porównywaln ą z krajami Europy Zachodniej, to dla rolnictwa centralnej, wschodniej i południowej Polski winien by ć opracowany inny alternatywny model funkcjonowania i rozwoju. Chodzi tutaj głównie o rozdrobnienie agrarne, struktur ę gospodarstw oraz specyfik ę produkcji. W rejonach Polski Północnej i Zachodniej ju ż rozpocz ął si ę bowiem proces koncentracji ziemi uprawnej oraz kapitału rolnego i post ępuje on w do ść szybkim tempie.

Tabela 1. Średnia wielko ść powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w poszczególnych województwach w 2009 roku. Jednostka podziału administracyjnego Średnia wielko ść powierzchni gruntów rolnych kraju w gospodarstwie (w ha) Województwo dolnośląskie 15,52 Województwo kujawsko-pomorskie 14,94 Województwo lubelskie 7,40 Województwo lubuskie 20,11 Województwo łódzkie 7,41 Województwo małopolskie 3,80 Województwo mazowieckie 8,44 Województwo opolskie 17,71 Województwo podkarpackie 4,46 Województwo podlaskie 12,05 Województwo pomorskie 18,82 Województwo śląskie 6,71 Województwo świ ętokrzyskie 5,39 Województwo warmi ńsko-mazurskie 22,9 Województwo wielkopolskie 13,46 Województwo zachodniopomorskie 30,15 Źródło: Agencja Nieruchomo ści Rolnych, 2010. , www.anr.gov.pl

Dzieje si ę tak tylko dlatego, że Agencja Nieruchomo ści Rolnych (ANR) posiada jeszcze wolne zasoby ziemi, którymi dysponuje preferuj ąc sprzeda ż ziemi na rzecz rolników i przedsi ębiorstw rolnych. Taki scenariusz rozwoju w pozostałych regionach

225 kraju jest niemo żliwy do realizacji, bo ANR nie dysponuje w tych rejonach wolnymi areałami ziemi, a obrót ziemi ą na rynku prywatnym praktycznie zamarł ze wzgl ędu na dopłaty obszarowe i traktowanie przez wła ścicieli małych gospodarstw tych dopłat jako swoistej pomocy socjalnej pa ństwa. Na tych terenach w zdecydowanej wi ększo ści mo żliwy jest jedynie rozwój małych i średnio obszarowych gospodarstw, za to nastawionych na produkcj ę towarow ą (chów zwierz ąt w wyspecjalizowanych chlewniach i oborach, produkcja sadownicza, warzywnicza czy zielarska, energetyka odnawialna, przetwórstwo rolno-spo żywcze, agroturystyka oraz rzemiosło i handel). Wzorem innych pa ństw UE, specjalistyczne gospodarstwa hodowlane w tych regionach, ze wzgl ędu na małe areały ziemi uprawnej nabywaj ą pasz ę w cało ści lub w cz ęś ci od zewn ętrznych dostawców. Natomiast sadownicy i warzywnicy tworz ą grupy producenckie przetwarzaj ąc i sprzedaj ąc swoje produkty w cało ści lub w cz ęści w ramach grupy. Wi ększe gospodarstwa rolne mog ą próbowa ć uzyskiwa ć wy ższ ą warto ść dodan ą poprzez przetworzenie produktów rolnych w swoich przetwórniach. Drugim istotnym elementem w dyskusji o przyszło ści wsi i rolnictwa, jest pytanie o miejsce wsi i rolnictwa w gospodarce narodowej oraz ich rola we współpracy z obszarami miejskim i metropolitalnymi. Jaki powinien by ć zatem model docelowy takiej współpracy? Zdaniem autora tego artykułu nale ży wygasza ć dyskusj ę o roli wsi jako swoistego skansenu kulturowego i zawodowego oraz o swoistej misji wsi jako producenta żywno ści i biomasy na cele energetyczne. A potraktowa ć mieszka ńców wsi i rolników jako ludzi prowadz ących taki sam biznes, jak ka żdy inny przedsi ębiorca, tylko zlokalizowany na obszarach wiejskich i dotycz ący sektora rolno-spo żywczego, energetycznego, czy le śnego lub ka żdego innego sektora gospodarki narodowej. Rolników równie ż bowiem obowi ązuje stara ekonomiczna zasada maksymalizacji zysku, jako warunku koniecznego do przetrwania i funkcjonowania na konkurencyjnym globalnym rynku. Trzecim niezwykle istotnym czynnikiem w dyskusji jest docelowa struktura produkcji gospodarstw rolnych oraz przedsi ębiorstw zlokalizowanych na wsi np. zakładów usług le śnych czy chocia żby lasów pa ństwowych (chodzi tutaj np. o zr ębki drewna, drewno odpadowe czy uprawa szybko rosn ących gatunków drzew). Niezrozumiałe jest, że Lasy Pa ństwowe jako specyficzny producent rolny (las ro śnie na powierzchni ziemi) i wytwórca olbrzymiej ilo ści biomasy drzewnej i odpadowej pomijane s ą w dyskusji i odpowiedzialno ści za dywersyfikacj ę źródeł i bezpiecze ństwo energetyczne Polski.

226 Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przykładowego modelu współpracy obszarów wiejskich z obszarami miejskimi w zakresie odnawialnych surowców energetycznych i energii. Celem artykułu jest ponadto analiza mo żliwo ści zbudowania modelu dywersyfikacji produkcji rolnej gospodarstwa rolnego w oparciu o trzy kierunki (filary): - produkcj ę żywno ści konwencjonalnej lub GMO, - produkcj ę biomasy na cele energetyczne, - produkcj ę żywno ści ekologicznej. Celem takiej dywersyfikacji jest ograniczenie ryzyka biznesowego oraz zapewnienie dodatkowych dochodów do gospodarstwa poprzez wykorzystanie biomasy do produkcji energii odnawialnej. Sprzeda ż energii odnawialnej do miast i aglomeracji miejskich pozwoli równie ż nawi ąza ć wła ściwe relacje pomi ędzy miastem a wsi ą. Gdzie wie ś będzie nie tylko producentem żywno ści i energii odnawialnej, ale równie ż odbiorc ą produktów wysoko przetworzonych przy wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii. Pozwoli to na wypracowanie wła ściwych relacji współdziałania systemu miejskiego i wiejskiego w zakresie wykorzystania energetyki odnawialnej oraz zrozumienie istoty wzajemnej współzale żno ści i koegzystencji.

2. Model dywersyfikacji struktury produkcji i dochodów Analizuj ąc problem jaki procent w strukturze dochodów gospodarstw rolnych maj ą stanowi ć dopłaty obszarowe i dotacje do specyficznych rodzajów produkcji rolnej, np. aeroenergetyki czy bioenergetyki, (ró żnego rodzaju dotacje ju ż dzisiaj stanowi ą mi ędzy 50 a 80% dochodów gospodarstw rolnych w Polsce), a jaki produkcja żywno ści konwencjonalnej, GMO, ekologicznej, biomasy na cele energetyczne czy przetwórstwo żywno ści? Nale ży tak że odpowiedzie ć na pytanie. Jak rolnicy maj ą zdywersyfikowa ć źródła swoich dochodów, aby utrzyma ć zyskowno ść produkcji i zachowa ć płynno ść finansow ą? S ą to niezwykle istotne pytania w dobie coraz wi ększej kapitałochłonno ści produkcji rolnej, oraz braku stabilno ści cen na produkty rolne. Kryzysy na rynkach rolnych pojawiaj ą si ę bowiem coraz cz ęś ciej i maj ą coraz ostrzejszy przebieg. Mo żna stwierdzi ć, że w zasadzie stymulowanie rozwoju poszczególnych rodzajów produkcji w rolnictwie, odbywa si ę za pomoc ą bod źców zewn ętrznych maj ących charakter interwencjonizmu pa ństwowego, np. dopłaty do produkcji, ekologia, energetyka odnawialna i inne. Powoduje to, że niektóre gospodarstwa i przedsi ębiorstwa rolne wyspecjalizowały si ę w wykorzystywaniu dotacji celowych i wraz ze zmianą strumienia

227 pomocy, przesuwaj ą swój profil produkcji w kierunku kolejnego strumienia pieni ęż nego w postaci subwencji lub dotacji. Bardzo dobrym przykładem s ą uprawy ekologiczne w regionie zachodniopomorskim (wcze śniej uprawa orzechów włoskich, a obecnie wielkoobszarowe plantacje jabłonek) czy modny obecnie program rozwoju biogazowi rolniczych, do których budowy dofinansowanie ma wynosi ć około 70% kosztów inwestycji plus gwarantowany zakup energii cieplej i elektrycznej tam wyprodukowanych. Na przykładzie Niemiec mo żemy jednak stwierdzi ć, że zatrzymanie pomocy w formie dotacji powoduje wr ęcz panik ę w śród producentów i inwestorów w tych kierunkach produkcji ze wzgl ędu na gwałtowny spadek opłacalno ści produkcji. Rysunek przedstawia model dywersyfikacji struktury produkcji i dochodów rolniczych. Rysunek 1. Docelowa struktura produkcji towarowego gospodarstwa rolnego (FARMY) – Model dywersyfikacji struktury produkcji i dochodów.

FARMA /GOSPODARSTWO ROLNE

ŻK i OZE EKO i PRS GMO BIO

GRUPA PRODUCENCKA - KANAŁY DYSTRYBUCJI

LEGENDA: ŻK i GMO – żywno ść konwencjonalna i żywno ść genetycznie modyfikowana, OZE - odnawialne źródła energii, EKO i BIO – żywno ść ekologiczna, PRS –przetwórstwo rolno-spo żywcze Źródło: opracowanie własne.

Jak wida ć z powy ższego rysunku, je śli zało żymy, że dan ą wej ściow ą do modelu jest rodzinne gospodarstwo rolne o powierzchni około 300 ha (zgodnie z Ustaw ą o kształtowaniu ustroju rolnego) lub przedsi ębiorstwo rolne o powierzchni powy żej 300 ha. To powinno one w swojej strukturze produkcji docelowej rozwa żyć czy zmierza w kierunku specjalizacji czy dywersyfikacji działalności rolniczej. Coraz cz ęś ciej spotykanym modelem jest jednak model dywersyfikacji produkcji rolniczej. Wówczas takie gospodarstwo dzieli si ę formalnie lub nie na mniejsze gospodarstwa przypisuj ąc

228 im działalno ść w zakresie jednego z elementów opisanego powy żej modelu. Poniewa ż produkcja żywno ści konwencjonalnej jest silnie skorelowana z produkcj ą biomasy na cele organiczne lub energetyki (słoma, obornik, gnojowica itp.) mo żemy te dwa rodzaje działalno ści potraktowa ć jako uzupełniaj ące si ę. Tak samo produkcja żywno ści ekologicznej jest silnie skorelowana z przetwórstwem (pakowanie, mro żenie, pasteryzowanie itp.), mo żemy zatem traktowa ć te dwa kierunki produkcji jako uzupełniaj ące si ę. Elementem ł ącz ącym te cztery główne profile produkcji gospodarstwa rolnego jest kanał dystrybucji, który mo że przybierać ró żne postacie, ale wydaje si ę, że docelowo rolnicy b ędą d ąż yć do kontroli nad całym kanałem dystrybucji i ła ńcuchem dostaw w postaci np. organizowania si ę w grupy producenckie, które b ędą samodzielnie zajmowały si ę dystrybucj ą produktów członków grupy.

3. Model współpracy w zakresie OZE i energii pomi ędzy wsi ą a miastem Do ść cz ęsto we współczesnej analizie ekonomicznej czynników rozwoju gospodarczego wyst ępuje bł ędne zało żenie odr ębno ści funkcjonowania obszarów wiejskich od obszaru miast. Jest to zało żenie, które tkwi swoimi korzeniami w gospodarce industrialnej, natomiast traci racj ę bytu w analizie funkcjonowania gospodarki postindustrialnej. Oczywi ście niekwestionowan ą prawd ą jest, że obszary wiejskie maj ą inn ą specyfik ę funkcjonowania od obszarów miast, ale równie ż prawd ą jest to, że jedne nie mog ą funkcjonowa ć w oderwaniu od drugiego, zgodnie z twierdzeniem, że „cało ść to wi ęcej ni ż suma cz ęś ci” . Mo żemy wi ęc zada ć pytanie, co to jest miasto czy obszar miejski? Mo żemy odpowiedzie ć stosuj ąc bardzo prost ą definicj ę, że miasto to obszar silnie zurbanizowany, o du żej koncentracji substancji mieszkaniowej, handlowej i produkcyjnej, który ró żni si ę tym od wsi, że mieszka tam du żo wi ęcej ludzi, a zaj ęciem podstawowym ludno ści nie jest produkcja rolnicza tylko produkcja rzemie ślnicza, przemysłowa i handel. Odwracaj ąc pytanie, czym zatem jest wie ś, mo żemy odpowiedzie ć, że wie ś to obszar mniej zurbanizowany i o du żo bardziej rozproszonej strukturze alokacji zasobów, w którym mieszka du żo mniej ludzi ni ż w mie ście, a dominuj ącym zaj ęciem ludno ści jest rolnictwo i rzemiosło. Upraszczaj ąc trywialnie analiz ę mo żemy powiedzie ć, że wie ś dostarcza miastu żywno ść i wypoczynek, oraz surowce energetyczne z biomasy, a miasto dostarcza wsi towary przemysłowe, usługi i kulturę oraz energi ę wyprodukowan ą głównie z kopalin w postaci wysoko przetworzonej. W ka żdym przypadku cech ą wspóln ą jest to, że obydwa obszary dostarczaj ą sobie nawzajem zasoby w ró żnej postaci.

229 Analizuj ąc uwarunkowania rozwoju energetyki w Polsce nale ży zwróci ć uwag ę, że obszary wiejskie to prawie 93% obszaru naszego kraju i mieszka na nich około 45% społecze ństwa, w wielu regionach kraju wyst ępuje wr ęcz tendencja powrotu na wie ś, ale nie po to, aby zosta ć rolnikiem, ale po to, aby na wsi zamieszka ć i doje żdza ć do pracy mie ście. Do tej pory mieli śmy do czynienia z odwrotn ą sytuacj ą to ludno ść wiejska emigrowała do miast w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia. Wsi nie mo żna wi ęc traktowa ć jako kraju za miastem, raczej powinno si ę mówi ć, że miasto to kraj za wsi ą. Niezale żnie od optyki widzenia, co jest wa żniejsze wie ś jako no śnik warto ści przyrodniczych, czy miasto jako no śnik warto ści technologicznych, istotne jest zachowanie zasady zrównowa żonego i trwałego rozwoju tych dwóch elementów społecze ństwa polskiego. Trwały i zrównowa żony rozwój rozumiany jest tutaj, jako zapisany w Konstytucji RP równomierny rozwój na wszystkich trzech płaszczyznach funkcjonowania społecze ństwa: społecznej, środowiskowej i gospodarczej. Elementem wspólnym tych płaszczyzn jest miedzy innymi polityka energetyczna, której wła ściwe wykorzystanie ma nie tylko zapewni ć rozwój gospodarczy kraju, ale równie ż zapewni ć wysok ą jako ść życia społecze ństwa. Ma ponadto umo żliwi ć spełnienie warunków ekonomizacji, racjonalno ści i optymalizacji działa ń ludzkich. Przykładem takiego rozwi ąznia jest zrównowa żona gospodarka mediami i zasobami organicznymi w ramach współpracy wsi z miastem, któr ą to przedstawia rysunek 2. Rysunek 2. Zrównowa żona gospodarka mediami i zasobami organicznymi w ramach współpracy wsi z miastem.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie, J. Neterowicz, Szwedzkie przykłady równoczesnego rozwi ązania ekologii odpadów, produkcji energii odnawialnej i efektywno ści energetycznej [w:] Energia odnawialna szansa na rozwój w północno-zachodnim regionie Polski, Szczecin 2010.

230 Powy ższy rysunek przedstawia koncepcj ę nowoczesnego modelu wykorzystania energetyki odnawialnej do zapewnienia wła ściwego współdziałania dwóm systemom życia i gospodarowania: miejskiemu i wiejskiemu. Farmer (rolnik) prowadz ący gospodarstwo rolne produkuje zbo ża, oraz inne płody rolne, a tak że biomas ę (słoma, trawa, drewno, obornik itp.) oraz gnojowic ę i inne odpady organiczne. Sprzedaje te komponenty do instalacji wytwarzania energii odnawialnej (biogazownia, peleciarnia, brykieciarnia, wytwórnia biodiesla czy bioetanolu, itp., lub jako jej wła ściciel/współwła ściciel produkuje bioenergi ę ciepln ą i elektryczn ą lub biopaliwo na sprzeda ż do aglomeracji miejskich. Bioenergi ą ciepln ą ogrzewa fabryki i budynki w miastach, a energia elektryczna słu ży do zapewnienia komfortu mieszkania i życia (o świetlenie) oraz nap ędzania maszyn i urz ądze ń. Biopaliwa natomiast słu żą do nap ędzania pojazdów i mo żna je naby ć na stacjach paliw w mie ście. W ten sposób powstaje nowoczesny model gospodarki autarkicznej von Thunena w aspekcie energetycznym. Je śli by do tego doda ć, że nasz farmer dostarcza do miasta żywno ść , a rzemie ślnik i robotnik oraz kupiec z miasta dostarcza farmerowi szeroko rozumiane dobra u żytkowe, to otrzymujemy samowystarczalny klaster energetyczno-produkcyjno- żywno ściowy, który mo żemy wykorzysta ć do niwelowania wpływu globalizacji gospodarki na poziom lokalny [Wiktorowski 2010]. W chwili wolnej oraz w weekendy mieszkaniec miasta jedzie na wypoczynek do gospodarstwa agroturystycznego prowadzonego przez tego farmera lub jego s ąsiada, spo żywaj ąc przy okazji produkty ekologiczne wytworzone w gospodarstwie. A nasz farmer i jego s ąsiad w niedziel ę razem jad ą na zakupy do Centrum Handlowego w mie ście. Aby ten powy ższy model był mo żliwy do realizacji musi spełnia ć podstawowe zasady ekonomizacji oraz racjonalizacji działa ń. Po prostu obydwu stronom musi si ę opłaca ć ta współpraca w sensie ekonomicznym. Poni żej dokonano analizy potencjału biomasy w Polsce i jej energetycznego wykorzystania w ramach modelu współpracy miasta ze wsi ą.

4. Potencjał i źródła biomasy na cele energetyczne Najwi ększe i najbardziej dost ępne zasoby surowców energetycznych zlokalizowane s ą na obszarach wiejskich. Stanowi je biomasa, któr ą rozporz ądzenie MGiP definiuje jako […] stałe i ciekłe substancje pochodzenia ro ślinnego lub zwierz ęcego, które ulegaj ą biodegradacji, pochodz ące z produktów, odpadów i pozostało ści z produkcji rolnej oraz le śnej, a tak że w ogniwach paliwowych przemysłu przetwarzaj ącego ich produkty, a tak że cz ęś ci pozostałych odpadów, które podlegaj ą

231 biodegradacji 1. W Polsce wykorzystywana jest przede wszystkim biomasa odpadowa, tj. drewno kawałkowe, odpady drewniane z le śnictwa, przemysłu drzewnego i papierniczego, nadwy żki słomy zbo żowej i słoma rzepakowa, biogaz ze składowisk odpadów i oczyszczalni ścieków. Biomasa na cele energetyczne mo że by ć wykorzystana bezpo średnio (np. spalanie drewna, słomy, osady ściekowe) b ądź poddawana wst ępnej konwersji do paliw stałych (brykiety, pelety), ciekłych (bioetanol, biodiesel) lub gazowych (biogaz –metan, gaz pirolityczny). Biomasa mo że by ć przetwarzana na paliwo płynne lub gazowe. Warto ść kaloryczna biomasy jest prawie dwukrotnie ni ższa ni ż warto ść kaloryczna w ęgla i na ogół przyjmuje si ę, że 1 tona węgla kamiennego jest równowa żna energetycznie 2 tonom suchej biomasy, niezale żnie od tego czy biomasa ma posta ć drewna, słomy, siana czy ziarna. Pochodzenie biomasy mo że by ć bardzo ró żnorodne, poczynaj ąc od polowej produkcji ro ślinnej, poprzez odpady wyst ępuj ące w rolnictwie, przemy śle rolno-spo żywczym, w gospodarstwach domowych, jak i w gospodarce komunalnej. Biomasa może równie ż pochodzi ć z odpadów drzewnych w le śnictwie, przemy śle drzewnym, celulozowo-papierniczym. Podejmuje si ę te ż produkcj ę biomasy do celów energetycznych na specjalnych plantacjach drzew szybko rosn ących (wierzba, topola, eukaliptus), trzciny cukrowej, rzepaku, słonecznika, wybranych gatunków traw. Wa żnym źródłem biomasy s ą odpady z produkcji zwierz ęcej (gnojowica, biogaz) oraz odpady z gospodarki komunalnej (osady ściekowe, odpady z gospodarstw domowych, makulatura). W Polsce szacuje si ę, że w samym tylko rolnictwie potencjał energetyczny niewykorzystanej biomasy wynosi 104 PJ rocznie, natomiast potencjał całkowity mo żliwej do zagospodarowania biomasy wynosi ok. 407,5 PJ (rolnictwo 195 PJ, le śnictwo 101 PJ, sadownictwo 67,6 PJ i przemysł drzewny 53,9 PJ). Natomiast potencjaln ą poda ż biomasy z plantacji ro ślin energetycznych szacuje si ę na około 50 mln ton rocznie o warto ści energetycznej około 400 mln GJ, co jest równowa żne energetycznie 20% w ęgla zu żywanego aktualnie w krajowej energetyce (1 900 mln GJ x0,2 =380 mln GJ). Pozyskanie takiej ilo ści biomasy wi ązałoby si ę z przeznaczeniem na ten cel od 1,3 do 1,5 mln hektarów użytków rolnych. Jest to wizja perspektywicznej roli rolnictwa i potencjale nie uprawianych gleb. Mogłoby to rozwi ąza ć co najmniej dwa wa żne problemy rolnictwa: zmniejszenie bezrobocia, a tym samym zmniejszenie luki ekonomicznej i

1 Rozporz ądzenie ministra gospodarki i pracy z 9 grudnia 2004 r., w sprawie szczegółowego zakresu obowi ązku zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii, Dz.U. 2004, 267, poz. 2656.

232 cywilizacyjnej pomi ędzy wsi ą a miastem. Koresponduje to równie ż z konieczno ści ą znacznego zredukowania emisji gazów cieplarnianych, a wi ęc wprowadzenie w skali globalnej nowoczesnego systemu bioenergetycznego. Musi wi ęc zaistnie ć obok rynku upraw komplementarnych rynek ro ślin przemysłowych [Małecki 2006]. Energi ę zawart ą w biomasie mo żna z powodzeniem wykorzysta ć dla celów poprawy jako ści życia człowieka. Podlega ona bowiem przetwarzaniu na inne formy energii poprzez spalanie biomasy lub produktów jej rozpadu. W wyniku spalania uzyskuje si ę ciepło, które mo że by ć przetworzone na inne rodzaje energii np. energi ę elektryczn ą. Spalanie biomasy jest uwa żane za korzystniejsze dla środowiska ni ż spalanie paliw kopalnych, gdy ż zawarto ść szkodliwych pierwiastków, przede wszystkim zwi ązków siarki, w biomasie jest ni ższa, a powstaj ący w procesie spalania dwutlenek w ęgla wytworzony został w nieodległej przeszło ści z dwutlenku w ęgla zawartego w biomasie. Natomiast dwutlenek wprowadzony do środowiska przy spalaniu paliw kopalnych jest dodatkowym dwutlenkiem w ęgla wnoszonym do atmosfery, zwi ększaj ącym globalne ocieplenie. Wad ą biomasy stosowanej do spalania jest wydzielanie si ę szkodliwych substancji podczas spalania białek i tłuszczy. Oprócz bezpo średniego spalania wymuszonej biomasy, energi ę pochodz ąca z biomasy uzyskuje si ę równie ż poprzez: zagazowanie – gaz generatorowy (głównie wodór i tlenek w ęgla) powstały ze zgazowania biomasy w zamkni ętych reaktorach, jest on spalany w kotle lub bezpo średnio nap ędza turbin ę gazow ą b ądź silnik spalinowy, mo że by ć te ż surowcem do syntezy; fermentacj ę beztlenow ą biomasy, w wyniku której otrzymuje si ę metanol, etanol i inne, które to zwi ązki mog ą by ć przetworzone na inne formy energii b ądź słu żyć jako paliwo; fermentacj ę beztlenow ą – jej wynikiem jest otrzymanie biogazu; estryfikacj ę – biodiesel [Makiela 2008]. Istnieje jednak dosy ć silne przekonanie, że stosowanie biomasy w obecnie znanych technologiach ma charakter średniookresowy, za ś docelowym paliwem b ędzie wodór wykorzystywany w ogniwach paliwowych [Ciechanowicz, 2003]. Równie ż zapotrzebowanie na biomas ę pozyskiwan ą z drzew nieustannie wzrasta. Du że znaczenie ma przede wszystkim bezpo średnie wykorzystanie drewna do produkcji energii cieplnej i elektrycznej, co prowadzi do wzrastaj ącego zainteresowania drewnem drobnowymiarowym o niskich cechach jako ściowych. Zalet ą biomasy, jako odnawialnego źródła energii jest to, że jej zasoby s ą praktycznie niewyczerpalne oraz daj ą mo żliwo ść dostarczania energii we wszystkich formach cieplnej, elektrycznej oraz paliw silnikowych. Istnieje wiele metod termochemicznej konwersji biomasy.

233 Najwa żniejszymi obecnie wykorzystywanymi i rozwijanymi metodami s ą: spalanie, współspalanie z w ęglem, gazem ziemnym, piroliza i zgazowywanie. Jednak najprostsz ą form ą pozyskiwania energii z biomasy jest jej bezpo średnie spalanie. Mimo korzystnych efektów ekologicznych, wykorzystanie biomasy na cele energetyczne stwarza wiele problemów technicznych, spowodowanych nast ępuj ącymi czynnikami: - szerokim przedziałem wilgotno ści (np. drewno surowe 30-60%), - mał ą g ęsto ści ą biopaliw, jako pochodnych biomasy w postaci nieprzetworzonej, utrudniaj ących transport i magazynowanie (np. słoma, osady ściekowe, estry oleju rzepakowego, - du żą ró żnorodno ści ą technologii przetwarzania na no śniki energii.

5. Polityka energetyczna a czynniki rozwoju energetyki odnawialnej Istot ą polityki energetycznej jest optymalne gospodarowanie zasobami energetycznymi. Celem tego zagospodarowania jest pełne zaspokojenie potrzeb gospodarki i jej trwały rozwój. Z tego te ż wzgl ędu polityka energetyczna mo że zosta ć zdefiniowana jako „forma ekonomicznego i administracyjnego oddziaływania organów władzy publicznej na sektor energetyczny, jego struktur ę i funkcjonowanie”. Oddziaływanie to jest istotne z punktu widzenia interesów pa ństwa oraz wchodz ących w jego skład regionów i środowisk lokalnych. Z tego te ż wzgl ędu zapotrzebowanie na energi ę jest bezpo średni ą pochodn ą rozwoju gospodarczego, st ąd te ż konsumpcja energii b ędzie wzrasta ć. Energia jest bowiem kluczowym elementem spinaj ącym wykorzystanie pozostałych czynników produkcji, to jest: ziemi, kapitału i pracy, których to poziom wykorzystania determinuje rozwój i jako ść życia ka żdego społecze ństwa. Energia jest niezb ędna nie tylko do realizacji procesów podtrzymywania życia ludzi na poziomie zwanym „cywilizacyjnym”, ale równie ż do realizacji procesów produkcji. Mo żemy wyró żni ć cztery podstawowe rodzaje energii odpowiadaj ące czterem mitycznym żywiołom: wody, ziemi, wiatru i ognia (np. para wodna, gejzery, gaz, geotermia, promienie słoneczne). Wielo ść technologii i mo żliwo ści wykorzystania powoduj ą, że odnawialne źródła energii mog ą stanowi ć ciekaw ą alternatyw ę dla tradycyjnej energetyki i w przyszło ści powinny wypiera ć metody produkcji oparte na paliwach kopalnych, jednak tocz ące si ę obecnie w Polsce dyskusje dotycz ące rozwoju tego sektora pokazuj ą, że dominuj ące jest tradycyjne my ślenie o tej dziedzinie. Za alternatyw ę tradycyjnych paliw kopalnych uznaje si ę bowiem energetyk ę atomow ą, która stwarza podobne ryzyko, jak dotychczasowe technologie. Warto wi ęc

234 przeanalizowa ć, jakie czynniki s ą istotne dla rozwoju odnawialnych źródeł, a jakie mog ą spowodowa ć ich pomini ęcie. Pierwszym z czynników jest świadomo ść ekologiczna. Jedynie te społecze ństwa i decydenci świadomi zagro żeń płyn ących z zanieczyszczenia środowiska b ędą w stanie podj ąć decyzje o zastosowaniu rozwi ąza ń technologicznych powoduj ących ich zmniejszenie. Drugi czynnik to cena energii odnawialnej. Z tego powodu powodzeniem ciesz ą si ę relatywnie tanie i sprawdzone źródła energii stwarzaj ące paliwa kopalne, a nie technologie odnawialne. Te ostatnie s ą obecnie drogie, co powoduje, że energia z nich pozyskana niejednokrotnie jest droższa ni ż pochodz ąca z klasycznych elektrowni. Co prawda, takie kalkulacje nie uwzgl ędniaj ą kosztów środowiskowych, jednak s ą bardziej akceptowane przez społecze ństwo. Wynika to głównie z faktu, że skutki zanieczyszczenia środowiska b ędą widoczne dopiero w przyszło ści, a wi ęc cz ęść społecze ństwa s ądzi, że przyszłe, bogatsze społeczno ści mog ą ponie ść koszty przywracania środowiska do pierwotnego stanu.

Tabela 2. Czynniki wpływaj ące na rozwój energetyki odnawialnej Wpływ czynnika na rozwój energetyki Czynnik L.P. odnawialnej pozytywny negatywny Spadek cen urz ądze ń do produkcji OZE spowodowany 1 tak wzrostem technologicznym Opracowanie i wprowadzenie na rynek nowych 2 tak technologii w zakresie OZE Spadek cen maszyn i urz ądze ń do produkcji OZE 3 Tak spowodowany skal ą produkcji Spadek ceny energii pozyskanej z OZE spowodowany 4 tak wzrostem sprawno ści urz ądze ń 5 Wzrost cen nieodnawialnych surowców energetycznych Tak 6 Wzrost świadomo ści ekologicznej społecze ństw Tak Aktywna polityka pa ństwa nastawiona na rozwój 7 Tak odnawialnych źródeł energii 8 Wzrost popytu na energi ę Tak Tak Spadek poda ży nieodnawialnych surowców 9 Tak energetycznych Czynniki polityczne powoduj ące wzrost ryzyka 10 Tak ograniczenia dostaw paliw kopalnych 11 Wzrost ryzyka awarii elektrowni atomowej tak Tak

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Prandecki K., Perspektywy rozwoju odnawialnych źródeł energii w pierwszej połowie XXI wieku, [w:] red. E. Lorek, Zrównowa żony rozwój regionów uprzemysłowionych, t.2, Katowice, 2009, s. 194-202.

Jak wida ć z powy ższej tabeli o rozwoju energetyki w pierwszej połowie XXI wieku decydujemy teraz dokonuj ąc wyborów kierunków inwestycji. Skutki naszych wyborów będą odczuwa ć nast ępne pokolenia. Z tego wła śnie powodu warto zwróci ć uwag ę, jakie czynniki mog ą mie ć pozytywny wpływ na rozwój energetyki odnawialnej, aby za ich

235 pomoc ą doprowadzi ć do zmniejszenia presji człowieka na środowisko. Szybko rosn ące ceny wyczerpywanych no śników energii: w ęgla, gazu ziemnego, ropy naftowej oraz oleju opałowego stymuluj ą nawrót do paliw stałych, co dokumentuj ą ostatnie lata w ogrzewnictwie mieszkaniowym i obiektów u żyteczno ści publicznej. Światowe i regionalne kryzysy dotycz ące zachowania bezpiecze ństwa energetycznego b ędą narasta ć, co wynika z niemal wykładniczego przyrostu liczby ludno ści w skali światowej. Przekroczone s ą równie ż w ostatnich latach wszystkie progi absorpcji w atmosferze produktów spalania tradycyjnych no śników energii.

6. Wnioski Zobowi ązania podj ęte przez Polsk ę w ramach UE, nakładaj ą nowe obowi ązki na samorz ądy, w zakresie promocji i wykorzystania OZE, które s ą pochodzenia lokalnego, zatem podstawowym obowi ązkiem samorz ądów terytorialnych jest racjonalne planowanie energetyczne. Zrównowa żone gospodarowanie energi ą jest istotnym warunkiem rozwoju lokalnego, poniewa ż wpływa na popraw ę bytu lokalnych społeczno ści w wymiarze społecznym, ekologicznym i ekonomicznym. Produkcja surowców energetycznych oraz energii b ędzie oprócz produkcji żywno ści głównym stymulatorem rozwoju rolnictwa i przemian na polskiej wsi, a funkcja rolnictwa jako źródła surowców energetycznych i energii b ędzie równie wa żna jak funkcja żywno ściowa. Niestety wi ększo ść samorz ądów lokalnych nie posiada strategii racjonalnego wykorzystania energii ze źródeł lokalnych. Energetyczne wykorzystanie biomasy jako odnawialnego źródła energii jest niezwykle wa żne ze wzgl ędu na fakt, że jej zasoby s ą praktycznie niewyczerpalne oraz daj ą mo żliwo ść dostarczania energii we wszystkich formach –cieplna, elektryczna, paliwa silnikowe. Za agroenergetyk ą, dynamicznie rozwijaj ącym si ę rynkiem w agrobiznesie przemawiaj ą niezmiernie wa żne interesy obszarów wiejskich, a przede wszystkim interesy samych rolników, chc ących ze wzgl ędu na coraz słabsz ą opłacalno ść produkcji zbó ż i hodowli zwierz ąt dodatkowo produkowa ć biomas ę i mo żliwe z niej inne produkty. Inne powody to: nadprodukcja żywno ści, konieczno ść ograniczenia emisji dwutlenku w ęgla i pyłów, aktywizacja ekonomiczna lokalnych społeczno ści i tworzenie nowych miejsc pracy. Przepisy UE i krajowe wymuszaj ą coraz wi ększe wykorzystanie OZE, zwłaszcza biomasy. Produkcja biomasy na cele energetyczne w ramach modelu dywersyfikacji produkcji rolnej daje szans ę rolnikom, zwłaszcza gospodarstwom małoobszarowym, które nie wytrzymuj ą konkurencji w zakresie dostosowania do standardów jako ści produkcji produktów

236 rolnych oraz ochrony środowiska na dodatkowy dochód. Ponadto kreowanie takiego modelu współdziałania i współpracy w zakresie odnawialnych źródeł energii pozwoliłoby zniwelowa ć wzajemn ą niech ęć mieszka ńców miast do mieszka ńców wsi i odwrotnie, poprzez kreowanie modelu partnerstwa i współpracy. Z punktu widzenia uwarunkowa ń przyrodniczych, dost ępno ści, ceny i mo żliwych rozwi ąza ń alternatywnych biomasa jest najbardziej perspektywicznym no śnikiem energii w Polsce.

Literatura: Agencja Nieruchomo ści Rolnych, 2010., www.anr.gov.pl Ciechanowicz W., Cywilizacja: rozwój, zagro żenia i zrównowa żona przyszło ść , [w:] Ogniwa paliwowe i biomasa lignocelulozowa szans ą rozwoju miast i wsi, red. W. Ciechanowicz, S. Szczukowski, Wy ższa Szkoła Informatyki Stosowanej, Warszawa. 2003. Rozporz ądzenie ministra gospodarki i pracy z 9 grudnia 2004 r., w sprawie szczegółowego zakresu obowi ązku zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii, Dz.U. 2004, 267, poz. 2656. Makiela Z.: Odnawialne źródła energii, [w:] Bioenergetyka podkarpacka, PWSZ w Jarosławiu, 2008. Małecki A., Gajewski K.: Rolnictwo energetyczne nowym wyzwaniem dla polskich rolników , Natura –Zeszyt 13, Zielona Góra, Wydawnictwo PTPNoZ O/Lubuski, 2006. Neterowicz J.: Szwedzkie przykłady równoczesnego rozwi ązania ekologii odpadów, produkcji energii odnawialnej i efektywno ści energetycznej [w:] Energia odnawialna szansa na rozwój w północno-zachodnim regionie Polski, Szczecin, 2010. Prandecki K.: Perspektywy rozwoju odnawialnych źródeł energii w pierwszej połowie XXI wieku , [w:] red. E. Lorek, Zrównowa żony rozwój regionów uprzemysłowionych, t.2, Katowice, 2009. Wiktorowski K., Perspektywy rozwoju odnawialnych źródeł energii w regionie zachodniopomorskim, [w:] red. J. Famielec, M. Ko żuch, Rozwój polityki ekologicznej w Unii Europejskiej i w Polsce , Kraków, 2010.

MODEL DIVERSIFIED PRODUCTION AND FARM INCOMES ON THE EXAMPLE OF RENEWABLE ENERGY

Summary: This article presents a model renewable energy use system in conjunction urban and rural example of biomass. Biomass is a product produced in large quantities by agriculture and can be successfully used to produce renewable energy. Later in the paper presented to the model of farm production structures to take account of both the production of conventional food, as I biomass for energy purposes. According to the author diversification of agricultural production by expanding the production of biomass is one of the requirements of the current situation in agricultural markets. Keywords: model, system, biomass, renewable energy, city, village, rural areas

237