Arkusz KADZIDŁO (293)

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2010

Autorzy: Katarzyna Siwy-Będkowska*, Zbigniew Będkowski*, Sylwia Maruńczak**, Jerzy Król**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* - Częstochowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne Sp. z o.o., ul. Wolności 77/79, 42-200 Częstochowa

** - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „Proxima” S.A., ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

*** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Spis treści

I. Wstęp – Z. Będkowski ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Siwy-Będkowska ...... 4 III. Budowa geologiczna – K. Siwy-Będkowska ...... 8 IV. Złoża kopalin – Z. Będkowski ...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Z. Będkowski ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Z. Będkowski ...... 16 VII. Warunki wodne ...... 19 1. Wody powierzchniowe – Z. Będkowski, K. Siwy-Będkowska ...... 19 2. Wody podziemne – K. Siwy-Będkowska ...... 21 VIII. Geochemia środowiska ...... 23 1. Gleby – P. Kwecko ...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów – S. Maruńczak, J. Król ...... 28 X. Warunki podłoża budowlanego – Z. Będkowski ...... ….. 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Siwy-Będkowska ...... 36 XII. Zabytki kultury – K. Siwy-Będkowska ...... 42 XIII. Podsumowanie – K. Siwy-Będkowska ...... 45 XIV. Literatura ...... 47

I. Wstęp Arkusz Kadzidło Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został opracowany w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym (plansza A) oraz Państwo- wym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym „Proxima” S.A. we Wrocławiu (plansza B) w latach 2009–2010. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kadzidło Mapy geologiczno- gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2004 roku w Przedsiębior- stwie Badań Geofizycznych w Warszawie (Kacprzak i in., 2004). Niniejsze opracowanie po- wstało zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (Instrukcja, 2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa Polski adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samo- rządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postano- wień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strate- gii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe

3 stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Kadzidło MGśP powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w: Urzędzie Marszałkowskim Województwa Mazowieckiego, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie; starostwie powiatowym w Ostrołęce; urzędzie miasta i gminy w Myszyńcu oraz w urzędach gmin: Baranowo, Kadzidło, Lelis i Łyse. W sierpniu 2009 roku dokonano wizji lokalnej złóż i punktów występowania kopalin. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Kadzidło zawarty jest między współrzędnymi geograficznymi: 2115’00” a 2130’00” długości geograficznej wschodniej oraz 5310’00” a 5320’00” sze- rokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany obszar położony jest w północnej części wo- jewództwa mazowieckiego. Teren objęty arkuszem Kadzidło należy w całości do powiatu ostrołęckiego. Przeważającą, centralną część obszaru arkusza zajmuje gmina Kadzidło. Pozo- stały obszar przynależy administracyjnie do gmin: Myszyniec (część północna), Łyse (część północno-wschodnia), Lelis (część południowo-wschodnia) oraz Baranowo (południowo- zachodnia część). Pod względem geograficznym cały omawiany obszar należy do prowincji Niżu Środ- kowoeuropejskiego, podprowincji Nizin Środkowopolskich. Jednostką niższego rzędu jest tutaj makroregion Nizina Północnomazowiecka, obejmujący w obrębie arkusza mezoregion: Równina Kurpiowska (Kondracki, 2001), (fig. 1). Równina Kurpiowska obejmuje południo- wą część sandru mazurskiego. Budują ją piaski, które na działach międzydolinnych tworzą wydmy. Wzdłuż dopływów Narwi: Orzyca, Omulwi, Rozogi, Szkwy i Pisy ciągną się pod- mokłe tarasy zalewowe porośnięte przez łąki. Rzeźba terenu w obrębie arkusza Kadzidło została ukształtowana głównie w wyniku różnych procesów w czasie trwania deglacjacji ostatniego lądolodu zlodowacenia wisły oraz na skutek późniejszych zjawisk zachodzących w holocenie. Przeważającą część omawianego obszaru zajmują równiny sandrowe (wodnolodowcowe), utworzone podczas stadiału górnego (leszczyńsko-pomorskiego) zlodowacenia wisły. Po- wierzchnia równin opada generalnie na południowy wschód – od około 124 do 110–

4 106 m n.p.m. Została ona rozcięta przez płytkie i szerokie doliny rzek: Płodownicy, Omulwi, Piasecznicy, Rozogi i Szkwy, które wykorzystały obniżenia pozostałe po drogach odpływu wód roztopowych, o przebiegu zgodnym z generalnym kierunkiem nachylenia powierzchni sandru. Oprócz tego powierzchnię równin, szczególnie w północnej części, urozmaicają płyt- kie (miejscami do 5 m głębokości) i nieliczne doliny wód roztopowych, o generalnym kierun- ku NW-SE, oraz mniejsze dolinki erozyjne. Również i one zajęte zostały później przez cieki, uchodzące głównie do Rozogi. Występują tu także inne obniżenia o różnej genezie, związane najczęściej z lodami zimowymi (sezonowymi) lub procesami wywiewania (deflacyjne). Ob- niżenia te oraz duże części płytkich dolin rzecznych pokryły równiny torfowe, niekiedy o znacznej powierzchni. W dolinach rzek głównych zachowały się fragmentarycznie 2 tarasy nadzalewowe oraz tarasy zalewowe. Poprzez zakładane tu różnego rodzaju budowle hydro- techniczne pierwotna morfologia tarasów została jednak znacznie przekształcona. Na powierzchni równin sandrowych wyróżniają się liczne pojedyncze wydmy i skom- plikowane zespoły wydm. Są to najczęściej wydmy paraboliczne lub pochodne o wysokości od 2 do 20 m. Najwyższe, wznoszące się 140,6 m n.p.m., występują na obszarze wododziało- wym między Omulwią i Piasecznicą. Na pozostałym obszarze wydmy tworzą mniejsze wzniesienia o rzędnych przekraczających 120 m n.p.m. (129,8 m n.p.m. w rejonie Kadzidła i 124,6 m n.p.m. na północ od Jazgarki). W południowej części omawianego obszaru odsła- niają się pozostałości utworów stadiału wkry zlodowacenia warty. Pod względem morfolo- gicznym są to formy denudacyjne – ostańce pagórków morenowych, tworzących tu, poza wy- dmami, najwyższe wzniesienia (wieś Gleba i Lipowy Las) oraz równiny (głównie w rejonie od Kadzidła do Dylewa Nowego) (Listkowska, 1999). Generalnie morfologia terenu jest więc mało urozmaicona – różnica wysokości między najwyżej położonym punktem (wydma we wsi Gleba) i najniżej (w dolinie rzeki Piasecznicy) wynosi około 35 m. Pod względem klimatycznym omawiany obszar leży w obrębie dwóch regionów: Mazursko-Białostockiego i Mazowiecko-Podlaskiego (niewielki południowy fragment arkusza) (Stachy red., 1987). Panujące tu niekorzystne warunki klimatyczne sprawiają, że jest to, po obszarach górskich, najzimniejsza dzielnica klimatyczna Polski. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6,5–7,0°C, przy czym średnia temperatura powietrza półrocza zimowego waha się od –0,5 do 0,5°C, a półrocza letniego od 13,5 do 14,5°C. Okres wegetacyjny nie przekracza 160 dni. Średnie sumy opadów w roku wahają się od 500 do 700 mm, przy czym najwyższe opady przypadają na miesiące letnie – średnie sumy opadów półrocza letniego wy- noszą wówczas od 300 do 350 mm. Średni udział opadów stałych w ogólnej sumie rocznej wynosi 14–16%, a pokrywa śnieżna utrzymuje się przez około 80–90 dni. Dominują wiatry zachodnie, północno-zachodnie i południowo-zachodnie, jedynie w okresie zimowym zwięk- sza się udział wiatrów wschodnich, wiejących z głębi kontynentu.

Fig. 1. Położenie arkusza Kadzidło na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granice prowincji; 2 – granice mezoregionów;

Prowincja Niż Wschodniobałtycko-Białoruski Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.87 – Równina Mazurska Prowincja Niż Środkowoeuropejski Mezoregiony Niziny Północnomazowieckiej: 318.63 – Wzniesienia Mławskie, 318.64 – Wysoczyzna Ciechanowska, 318.65 – Równina Kurpiowska, 318.66 – Dolina Dolnej Narwi, 318.67 – Międzyrzecze Łomżyńskie

Na równinach sandrowych występują gleby rdzawe i bielicowe, które powstały na piaskach gliniastych i żwirach piaszczystych. Na obszarach dolinnych rzek: Płodownicy, Omul- wi, Rozogi i Szkwy oraz na terenach podmokłych wytworzyły się gleby hydromorficzne – torfowisk niskich, oraz kompleksy gleb glejowych, a także nieliczne mady (Stachy red., 1987). Gleby wysokich klas bonitacyjnych rozwinęły się jedynie w południowo-wschodniej części arkusza, w rejonach miejscowości Kadzidło i Dylewo. Duże kompleksy łąk na podłożu organicznym występują tu głównie w dolinach rzecznych oraz na terenach podmokłych. Przewaga gleb o niskiej klasie bonitacji sprawia, że w strukturze użytkowania gruntów rolnych przeważają łąki i pastwiska nad gruntami ornymi i sadami. Gospodarstwa rolne wyspe- cjalizowały się więc w produkcji dobrej jakości mleka i hodowli żywca wołowego, natomiast

6 w strukturze zasiewów dominują zboża (żyto i owies) przy mniejszym udziale ziemniaków. Głównymi gałęziami słabo rozwiniętego tu przemysłu są więc zakłady zajmujące się prze- twórstwem mleka (SM „Kurpie” i Zakład Mleczarski HOCHLAND w Baranowie). Drugim ważnym zakładem dającym zatrudnienie okolicznej ludności jest Zakład Torfowy Karaska w Karasce. Poza tym zdecydowana większość działających tu podmiotów gospodarczych wy- specjalizowała się w usługach i handlu. Duże szanse rozwojowe tego obszaru upatruje się w dal- szym rozwoju gospodarstw mlecznych, przetwórstwie mleka i runa leśnego, a także w rozwoju turystyki w tym pieszej, rowerowej i kajakowej oraz agroturystyki. W wielu miejscowościach pierwsze gospodarstwa agroturystyczne już rozpoczęły działalność np. w: Oborczyskach, Czerwińskich, Wachu czy Tatarach. Oferują one m.in. ekologiczną żywność, a także promują tradycyjne produkty kuchni kurpiowskiej. W miejscowości Czarnotrzew nad rzeką Omulew powstała przystań kajakowa. Około 35–40% powierzchni arkusza zajmują pozostałości Puszczy Kurpiowskiej (Puszczy Zielonej). Nazwą tą określa się niestety już tylko fragmenty wielkiego kompleksu leśnego, które pozostały na prawym brzegu środkowej Narwi, między Pojezierzem Mazur- skim od północy, a rzeką Pisą od wschodu i rzeką Orzyc od zachodu. Piaszczysta równina sandrowa, pokryta jest w większości borami sosnowymi i sosnowo-świerkowymi, podrzędnie spotyka się olsy i łęgi. Zwarte kompleksy leśne porastają obszary wododziałowe między głównymi rzekami: Płodownicą, Omulwią, Piasecznicą, Rozogą i Szkwą. Obszar arkusza Kadzidło charakteryzuje się generalnie słabym zurbanizowaniem. Największymi miejscowościami są tutaj: Kadzidło (siedziba władz gminy), która liczy około 4,0 tys. mieszkańców, Dylewo (1,4 tys. mieszkańców) oraz Baranowo (również siedziba władz gminy – 1,2 tys. mieszkańców). Wszystkie miejscowości znajdujące się na omawianym obszarze są zelektryfikowane, część z nich posiada sieć wodociągową np. Kadzidło, Barano- wo, Dylewo, Tatary, Kopaczyska, Guzowatka, Kucieje, Wydmusy. Na pozostałym obszarze głównym źródłem zaopatrzenia w wodę są nadal studnie kopane. Największe komunalne uję- cia wód zlokalizowane są w: Kadzidle, Baranowie i Dylewie. Również system odprowadzania ścieków (kanalizacyjny) jest ubogi – większość miejscowości nie posiada kanalizacji ani oczyszczalni ścieków. Jedynie w Kadzidle i Baranowie funkcjonują mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków, o wydajnościach odpowiednio: 340 i 100 m3/d. Odpady komunalne i niewielkie ilości przemysłowych trafiają na składowiska odpadów poza granicami omawianego arkusza tj. w Ostrołęce i w okolicach Myszyńca. Obszar arkusza przecinają głównie drogi lokalne, o małym natężeniu ruchu. Najważniejszym traktem komunikacyjnym jest tu

7 droga krajowa nr 53 relacji Ostrołęka – Szczytno – Olsztyn (tzw. „gościniec mazurski”), która w granicach arkusza przebiega przez Dylewo, Kadzidło i Wach.

III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Kadzidło scharakteryzowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kadzidło (Listkowska, 1994) wraz z Objaśnieniami (Listkowska, 1999). Teren arkusza Kadzidło położony jest na skłonie prekambryjskiej platformy wschod- nio-europejskiej, w obrębie mazursko-suwalskiego wyniesienia krystaliniku. Podłoże krysta- liczne dotychczas nie zostało tu rozpoznane za pomocą otworów badawczych. Na podłożu tym występują piaszczysto-mułowcowo-węglanowe osady, przynależne pod względem stra- tygraficznym do utworów permo-mezozoiku. Powierzchnia podkenozoiczna jest lekko pochy- lona ku południowemu zachodowi, a zbudowana jest najprawdopodobniej z utworów węgla- nowych kredy górnej (mastrychtu). Najstarszymi rozpoznanymi tu utworami są osady trzecio- rzędowe, zaliczone do paleogenu (paleocen, eocen+oligocen) i neogenu (miocen oraz plio- cen). Nawiercono je jedynie w pięciu otworach kartograficznych w: Zalesiu (północna część arkusza), Karasce (w części zachodniej), Siarczej Łące (we wschodniej części), Kierzku (zachodnia część arkusza) i Dylewie (południowo-wschodnia część). Utwory paleogenu nawiercono jedynie w Zalesiu. Są to morskie osady reprezentowane przez mułowce piaszczyste i piaskowce (paleocen) o miąższości 15,4 m (nie zostały przewiercone) oraz leżące na nich iły i piaski glaukonitowe (eocen+oligocen) o przewierconej miąższości 32,3 m. Osady miocenu stwierdzono w północnej części arkusza Kadzidło w otworach w Zalesiu i Siarczej Łące. Pod względem litologicznym są to mułki piaszczyste i ilaste oraz piaski kwarcowe osadzone w zbiornikach śródlądowych. Przewiercona miąższość tych utworów wynosi tu 45,5 m. Naj- młodsze utwory trzeciorzędu (pliocenu) stwierdzono w 4 otworach w: Zalesiu, Karasce, Kierzku i Dylewie. Są to iły pstre i mułki piaszczyste akumulacji jeziornej o przewierconej miąższości 27,4 m. Utwory miocenu i pliocenu odsłaniają się w podłożu czwartorzędu. Osady miocenu budują dwie elewacje wyraźnie zaznaczające się w północnej części i wznoszące się na wysokość 20 m n.p.m. Wyniesienia te rozdzielone są stosunkowo wąskim obniżeniem, rozszerzającym się ku południowi i wypełnionym utworami pliocenu. Rzędne terenu w obrę- bie obniżenia zmieniają się od 8 m p.p.m. w Zalesiu, poprzez 11–12 m p.p.m. na południu i wschodzie do 31,3 m p.p.m. w erozyjno-egzaracyjnym obniżeniu w Kierzku. Utwory czwartorzędu zalegają ciągłą pokrywą na powierzchni arkusza Kadzidło (fig. 2). Stwierdzona w wykonanych otworach kartograficznych miąższość tego kompleksu

8 jest duża – w obniżeniu starszego podłoża w Kierzku wynosi 145,6 m. Na pozostałym obszarze waha się od 113,5 m w Karasce do 122,0 m w Zalesiu i Dylewie. Występują tutaj osady związane z okresem preglacjalnym, ze zlodowaceniami: południowo-, środkowo- i północno- polskimi, osady interglacjału ferdynandowskiego oraz utwory holocenu. Na powierzchni terenu odsłaniają się jedynie osady zlodowaceń środkowo- i północnopolskich oraz holocenu.

Fig. 2. Położenie arkusza Kadzidło na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i żwiry stożków napływowych; plejstocen, zlod. północnopolskie: 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i żwiry sandrowe, 16 – piaski, mułki i żwiry ozów, 17 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe, zlod. środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i żwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i żwiry ozów, 27 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe. Numeracja wydzieleń zgodna z Mapą (Marks i in. red., 2006)

9 Przypuszczalnie z dolnego plejstocenu (preglacjału) zachowały się rzeczne piaski w Zalesiu, o miąższości około 4 m, zalegające na iłach pliocenu. Lądolód zlodowacenia nidy pozostawił po sobie dwa poziomy glin (stadiał dolny i górny), przy czym jedynie poziom górny ma ciągłe rozprzestrzenienie (dolny zachował się tylko w zagłębieniach podłoża) oraz cienką warstwę piasków i mułków zastoiskowych. Z recesją tego lądolodu związane są miąż- sze (9,9 m grubości) utwory zastoiskowe (iły, mułki i piaski), występujące w południowo- wschodniej części arkusza oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe, stwierdzone w jego zachodniej części. Również w obrębie drugiego zlodowacenia południowopolskiego (sanu 1) wydzielono osady stadiałów dolnego i górnego. Stadiał dolny tego zlodowacenia to poziom glin zwało- wych, występujący na całym obszarze arkusza Kadzidło oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe osadzone w trakcie cofania się lodu. Stadiał górny reprezentowany jest przez iły (warwowe), mułki i piaski zastoiskowe (do 11 m grubości), ciągły poziom glin zwałowych (do 21 m gru- bości) oraz powstałe w schyłkowym okresie tego zlodowacenia piaski wodnolodowcowe, a także iły (warwowe) i mułki zastoiskowe. W trakcie interglacjału ferdynandowskiego dobrze rozwinęła się tutaj sieć rzeczna – w Siarczej Łące rzeka wcięła się w poziom glin zlodowacenia sanu 1 na głębokość około 18 m. Później rozcięcie to zostało wypełnione rzecznymi osadami piaszczystymi. Z transgresją kolejnego lądolodu – zlodowacenia sanu 2 (wilgi) zwią- zane są iły (warwowe) i mułki zastoiskowe (do 12 m grubości) o dość znacznym zasięgu oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe (do 17,7 m grubości) rozpoznane jedynie w Kierzku. Na prawie całym obszarze arkusza lądolód tego zlodowacenia pozostawił jeden poziom glin zwało- wych lub jedynie ich rezydua. Miąższość glin jest zróżnicowana i waha się od 1,5 do 11,0 m. W trakcie cofania się lodowca osadziły się piaski wodnolodowcowe, które zachowały się jedynie w rejonie Dylewa. Okres interglacjału wielkiego na omawianym obszarze zaznaczył się silnymi procesami erozyjnymi, które poważnie zniszczyły gliny zlodowacenia sanu 2, a nawet naruszyły osady zlodowacenia sanu 1. W stadiale górnym zlodowacenia odry osadziły się iły, mułki i piaski zastoiskowe – tzw. seria ostrołęcka. Jest to seria o znacznej miąższości (11–37 m gru- bości) i rozprzestrzenieniu, a w jej stropie w rejonie Dylewa występują piaski wodnolodowcowe. Poziom glin tego zlodowacenia (odry) zachował się fragmentarycznie jedynie w Dyle- wie, na pozostałym obszarze został erozyjnie usunięty. Na glinach osadziły się ciągłą serią piaski i żwiry wodnolodowcowe, budujące kopalny sandr o dużym zasięgu. W trakcie zlodowacenia warty powstały osady, które zaliczono do dwóch stadiałów: dolnego (rogowca) i środkowego (wkry). Stadiał dolny reprezentowany jest przez generalnie ciągły poziom glin

10 zwałowych o miąższości miejscami do 16 m. Powyżej osadziły się wodnolodowcowe piaski i żwiry, które zachowały się jedynie w Siarczej Łące i Dylewie oraz Baranowie. Osady stadia- łu środkowego (wkry) zlodowacenia warty w większości odsłaniają się na powierzchni terenu arkusza Kadzidło. Najstarszymi należącymi do niego utworami są tu mułki, piaski i iły zastoiskowe, o miąższości 2,4–9,0 m. Na powierzchni występują one w rejonie Dylewa, Szafarni i Kopaczysk. Poziom glin zwałowych tego stadiału zachował się jedynie szczątkowo – na większej części omawianego obszaru zostały usunięte lub zredukowane. Miąższość ich zmienia się w zakresie 0,3–9,0 m, a na powierzchni występują głównie jako ostańce erozyjno- denudacyjne lub płaty erozyjne w rejonie: Dylewa, Kadzidła, Baranowa i Lipowego Lasu. Piaski i żwiry lodowcowe stanowią tu pokrywę zrównanej erozyjnie moreny. Są to piaski różnej granulacji, zapylone, ze żwirami i licznymi otoczakami i głazami, niekiedy gliniaste. Występują one na powierzchni w rejonie Dylewa i Gleby. Z recesją lądolodu tego stadiału związane są piaski, żwiry i głazy moren czołowych, zachowane w formie ostańców pagórki w rejonie Lipowego Lasu i Gleby. Zostały one później silnie przeobrażone. Zbudowane są z piasków i żwirów o skomplikowanym ułożeniu warstw z licznymi głazami i wkładkami glin. W przeszłości utwory morenowe wraz z pokrywą piasków lodowcowych były powszechnie eksploatowane, o czym świadczą liczne wgłębne wyrobiska, szczególnie w rejonie miejscowości Gleba. W rejonach odsłonięć tych utworów wyznaczono trzy obszary perspektywiczne i jeden prognostyczny dla występowania piasków ze żwirem. W schyłkowym okresie recesji lądolodu osadziły się piaski oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe. Zachowały się jedynie fragmenty tych utworów, a odsłaniają się na południu omawianego arkusza w rejonie miejscowości: Baranowo, Gleba, Dylewo, Piasecznica i Kadzidło. Są to pozostałości dawne- go sandru, który został w czasie zlodowacenia wisły znacznie przeobrażony. Wykształcone są jako piaski różnej granulacji, silnie zapylone, miejscami ze żwirami i głazikami. Cały teren arkusza Kadzidło znajduje się na przedpolu maksymalnego zasięgu lądolo- du zlodowaceń północnopolskich (wisły). W trakcie intensywnego odpływu wód roztopowych, w stadiale górnym tego zlodowacenia, uformował się sandr kurpiowski. Piaski sandrowe występują tu powszechnie na powierzchni terenu z wyjątkiem południowych rejonów omawianego arkusza, gdzie odsłaniają się utwory zlodowacenia warty. Powierzchnia sandru obniża się z północnego zachodu na południowy wschód. Wyróżniono trzy poziomy wodnolodowcowe rozdzielone łagodnymi krawędziami, a miąższość piasków sandrowych, zależna od ukształtowania podłoża, zmienia się od 1,2 do 12,0 m. Pod względem litologicznym są to piaski głównie drobnoziarniste, z przewarstwieniami piasków pyłowatych i mułków. W koń- cowym okresie tego stadiału w dolinach Płodownicy, Piasecznicy i Rozogi utworzyły się ero-

11 zyjno-akumulacyjne tarasy nadzalewowe o wysokości 5,0 m n.p. rzeki. Zbudowane są one z piasków ze szczątkami roślinnymi o miąższości wynoszącej na ogół 1,8–4,5 m, a lokalnie 8–9 m. W schyłkowej fazie zlodowacenia wisły w dolinie Omulwi, Rozogi i Szkwy osadziły się piaski rzeczne tarasów nadzalewowych 3–4 m n.p. rzeki (II). Na przełomie plejstocenu i holocenu doszło do powstania wydm oraz pól piasków eolicznych. Szczególnie dużo wydm o rozmaitych rozmiarach i kształtach powstało na obszarach wyższych poziomów wodnolodowcowych i na starszych powierzchniach piaszczystych (zlodowacenia środkowopolskie) oraz w strefach krawędziowych dolin rzecznych. Wydmy zbudowane są z piasków kwarco- wych, drobnoziarnistych, bezstrukturalnych, miejscami warstwowanych horyzontalnie, ze śladami gleby kopalnej. Największe wydmy (do 20 m wysokości) rozwinęły się na sandrze miedzy Omulwią i Piasecznicą. Są to w większości wydmy paraboliczne, zwrócone ramiona- mi na zachód i łączące się ze sobą w łańcuchy. Odizolowane formy spotykane są w okolicy miejscowości: Olszyny, Kadzidła, Jazgarki, Gleba, a w rejonie Oborczysk wydmy utworzyły wał o długości około 4 km. Na ogół są to formy martwe, porośnięte lasami. W otoczeniu większych wydm, a także jako izolowane płaty w rejonie wsi: Gleba, Jeglijowiec i Dylewo utworzyły się pola piasków eolicznych o niewielkiej miąższości 2–3 m. W niewielkich dolinkach rozcinających zbocza powierzchni morenowej w rejonie Dylewa i w północno- wschodniej części arkusza osadziły się piaski i gliny deluwialne. We wczesnym holocenie w dolinach Omulwi, Płodownicy, Piasecznicy, Rozogi i Szkwy utworzyły się tarasy zalewowe (1–2 m n.p. rzeki) zbudowane głównie z piasków rzecznych (o miąższości 1,5–3 m). W różnogenetycznych zagłębieniach bezodpływowych wrejonie Klimek, Zdunek i Brzozówki osadziły się namuły i piaski o niewielkiej miąższości do 1,6 m. Natomiast dna dolin i obniżeń czynnych jak i okresowo wyłączonych z odpływu wyścielają piaski i namuły o miąższości do 3,0 m (lokalnie do 5,0 m). W rozległych tu dolinach rzecznych oraz w obniżeniach o różnej genezie utworzyły się pokłady torfów. Są to przeważnie torfowiska niskie, w których występują torfy turzycowe i turzycowo-drzewne, a także drzewne i mszysto-turzycowe. Miąższość torfu waha się w zakresie 0,2–2,5 m, a w dolinie Rozogi osiąga 3,5 m. Torfowisko wysokie rozwinęło się w Karasce. Występuje tu głównie torf sfagnowy o miąższości do 4,0 m. W obrębie tego torfowiska udokumentowano (i eksploatuje się) złoże „Karaska I” oraz wyznaczono obszar prognostyczny i perspektywiczny występowania torfu. Dodatkowo w dolinie Rozogi (w rejonie Siarczej Łąki) oraz w Kadzi- dle wyznaczono 3 obszary perspektywiczne dla występowania torfu. Miejscami poniżej tor- fów występują również gytie wapienne o maksymalnej miąższości 3,0 m.

12 IV. Złoża kopalin Na obszarze arkusza Kadzidło w wyniku prowadzonych dotychczas prac geologicznych udokumentowano jedynie złoże torfu „Karaska I” (tabela 1). Zostało one rozpoznane w obrębie dużego torfowiska Karaska położonego w dolinie rzeki Płodownicy. Pierwsze prace dokumentacyjne wykonane w 1953 r. objęły obszar o powierzchni 1 194 ha (Grudziński, 1954). Ustalono wówczas zasoby torfu ściółkowego i opałowego w ilości 29 036 tys. m3 (kat. B).

Obecnie złoże ma powierzchnię 168,85 ha i zostało udokumentowane w kat. C1 (Olszewski, 2003, 2004). W złożu występują głównie torfy sfagnowe typu wysokiego. Miąższość złoża zmienia się od 0,10 do 3,82 m (śr. 1,97). Zwierciadło wód gruntowych występuje na głęboko- ści około 0,7 m i jest obniżane w miarę postępu eksploatacji złoża. Jakość surowca przedsta- wia się następująco: stopień rozkładu od 12,0 do 34,0% (śr. 26,0), popielność od 1,1 do 3,2% (śr. 2,4). Torf pochodzący z omawianego złoża może być stosowany w rolnictwie, a po uszla- chetnieniu w ogrodnictwie. Biorąc pod uwagę klasyfikację sozologiczną, z punktu widzenia ochrony złóż (Zasa- dy..., 2002), złoże „Karaska I” zaliczono do rzadkich w skali całego kraju (klasa 2). Należy ono do dziesięciu największych złóż torfu w Polsce (Wołkowicz i in. red., 2009). Złoże posiada korzystne warunki geologiczno-górnicze dla wydobycia kopaliny, tj. prostą budowę geologiczną oraz dogodne warunki udostępnienia. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoże uznano za konfliktowe, możliwe do eksploatacji po spełnieniu określonych wymagań (klasa B). Złoże leży bezpośrednio za południowo-zachodnią granicą rezerwatu torfowiskowego Karaska. Za jego północno-wschodnią, wschodnią i południową granicą znajduje się obszar ujęty w Euro- pejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – „Bory bagienne i torfowiska Karaska”.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin W granicach arkusza Kadzidło koncesjonowaną eksploatacją objęte jest obecnie złoże torfu „Karaska I”. Eksploatacja torfu rozpoczęła się tu po 1945 r. Obecni użytkownicy złoża, prowadzą wydobycie od 1993 r. i posiadają koncesję na eksploatację ważną do końca 2031 r. W decyzji koncesyjnej wyznaczono dla złoża obszar i teren górniczy o wspólnych granicach i powierzchni 168,94 ha. Złoże eksploatowane jest systemem odkrywkowym poprzez mecha- niczne frezowanie suchej warstwy torfu o miąższości kilkunastu cm. Wydobycie kopaliny prowadzone jest na całej powierzchni obszaru górniczego. Wody gruntowe z terenu złoża od- prowadzane są systemem licznych rowów odwadniających do rzeki Piasecznicy. W 2008 r. ze

Tabela 1

Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Klasyfikacja geologiczne Kategoria Stan zagospoda- Wydobycie Zastosowanie Nr 3 złóż Wiek kompleksu bilansowe rozpoznania rowania złoża (tys. m ) kopaliny Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj 3 litologiczno- (tys. m ) konfliktowości na złoża kopaliny -surowcowego złoża mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in. red., 2009) 1 – 4 A – C

14 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Karaska I t Q 2 550,7 C1 G 177,4 Sr 2 B U, Natura 2000

Rubryka 3: t – torfy; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6: C1 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze; Rubryka 10: złoża: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym rejonie; Rubryka 11: złoża: B – konfliktowe; Rubryka 12: U – ogólna uciążliwość dla środowiska, Natura 2000 – złoże leży w bezpośrednim sąsiedztwie obszarów ujętych w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.

złoża wydobyto 177,4 tys. m3 torfu (Wołkowicz i in. red., 2009). Pozyskana kopalina przewo- żona jest do dwu zakładów przeróbczych. Zakład w Piasecznicy oddalony jest o około1,0 km na wschód od złoża, torf jest tutaj rozdrabniany, przesiewany i sprzedawany luzem. W zakładzie w miejscowości Karaska oddalonym o 2,2 km na północ od złoża produ- kowane są różnego rodzaju podłoża ogrodnicze. Oprócz formalnej eksploatacji torfu na obszarze omawianego arkusza prowadzone jest również niekoncesjonowane wydobycie naturalnego kruszywa piaszczystego i piaszczysto- żwirowego. Piaski oraz piaski i żwiry pozyskiwane były w ostatnim roku w dziewięciu wyrobiskach, które zaznaczono na mapie i sporządzono dla nich karty informacyjne punktów wy- stępowania kopaliny. Surowiec pochodzący z tych miejsc jest wykorzystywany przez miej- scową ludność do napraw dróg oraz celów budowlanych. Najintensywniej niekoncesjonowana eksploatacja piasków i żwirów prowadzona jest na wschód od miejscowości Gleba. Po- wstały tam rozległe wgłębne wyrobiska, z których największe ma wymiary 250 x 150 x 10 m. W przeszłości piaski i żwiry pozyskiwane były, również na północ od miejscowości Lipowy Las. Piaski eoliczne zalegające w wydmach pozyskiwane były w ostatnim roku w niewielkich rozmiarowo wyrobiskach stokowych w rejonie miejscowości Kopaczyska i Dylewo. Wyrobi- ska, w których występują piaski, a ich eksploatacja została kilka lat temu zaniechana, naniesiono na mapę bez sporządzania kart informacyjnych. We wszystkich punktach wydobycie kruszywa prowadzi do niekontrolowanej degradacji powierzchni terenu. Powstające wyrobiska mogą stanowić potencjalne miejsca nielegalnego składowania odpadów.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin W granicach obszaru objętego arkuszem Kadzidło prowadzono prace geologiczno- zwiadowcze w poszukiwaniu naturalnego kruszywa piaszczysto-żwirowego, bursztynów, tor- fów i kredy jeziornej. Podczas zwiadu terenowego w rejonie miejscowości Gleba, w południowej części omawianego arkusza, zlokalizowano sześć wyrobisk, z których pozyskiwano piaski i żwiry – sporządzono dla nich karty informacyjne (nr od 2 do 8). Wyznaczono tutaj obszar perspektywiczny dla występowania piasków i żwirów. Według Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Listkowska, 1994) występują tam piaski i żwiry lodowcowe oraz piaski, żwiry i głazy moren czołowych osadzone podczas stadiału wkry zlodowacenia warty. Na wschód od miejscowości Gleba prowadzone były poszukiwania kruszywa (Soroko,1968). Rozpoznano wówczas obszar o powierzchni 2 ha i przebadano serię złożową do głębokości 3 m. Charakteryzowała się ona punktem piaskowym 62,3% i zawartością pyłów 0,8%. W oparciu o wyniki przeprowadzo-

15 nych badań, zwiad terenowy oraz dane przedstawione na Szczegółowej mapie geologicznej Polski wyznaczono obszar prognostyczny dla piasków i żwirów (II). Na obszarze tym prowadzona jest intensywna, niekoncesjonowana eksploatacja naturalnego kruszywa piaszczysto- żwirowego. Stwierdzona w wyrobiskach miąższość serii złożowej waha się od 5 do 10 m. Przy założeniu, że seria złożowa ma średnią miąższość 7,0 m oszacowana ilość zasobów kopaliny w kat. D1 wynosi około 13 778 tys. ton (tabela 2). Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych

Grubość kom- Wiek Średnia Zasto- Po- Ro- pleksu litolo- Zasoby Nr ob- kompleksu grubość sowa- wierz dzaj Parametry giczno- su- w kat. D szaru na litologiczno- nad- 1 nie chnia kopa- jakościowe rowcowego (tys. ton mapie surowcowe- kładu kopa- (ha) liny od–do tys. m3*) go (m) liny śr. (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność: 2,4%; 0,1–3,8 I 97,71 t Q 0,5 1 465* Sr rozkład: 26% 1,5 punkt piask.: 62,3% 5,0–10,0 Skb, II 98,41 pż Q 1,0 13 778 pyły min.: 0,8% 7,0 Sd

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, t – torf; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Sr – rolnicze.

Piaski, żwiry i głazy moren czołowych (Listkowska, 1994) występują również na niewielkim obszarze w obrębie wzniesienia na północ od miejscowości Lipowy Las (południo- wo-zachodnie naroże arkusza). Znajduje się tam niewielkie zarośnięte wyrobisko, w którym pozyskiwano kruszywo. Wyznaczono tam obszar perspektywiczny dla piasków i żwirów. Na zachód od miejscowości Dylewo Stare na powierzchni terenu odsłaniają się piaski i żwiry lodowcowe (Listkowska, 1994) podobne do tych jakie są eksploatowane w rejonie miejsco- wości Gleba. W granicach wychodni tych utworów na mapie przedstawiono obszar perspektywiczny dla piasków i żwirów. Wzdłuż drogi prowadzącej z Jednorożca do Myszyńca prowadzone były poszukiwania naturalnego kruszywa żwirowego (Andrzejak, 1975). Arkusz Kadzidło obejmuje swym pół- nocno-zachodnim narożem fragment przebadanego odcinka. Wykonano tu otwory badawcze o głębokości 10 m, którymi nawiercono głównie piaski drobnoziarniste charakteryzujące się znacznym zapyleniem zwłaszcza w stropowej części. Poniżej utworów piaszczystych nawiercono mułki i iły zastoiskowe. W żadnym z wykonanych otworów nie stwierdzono występo- wania kruszywa piaszczysto-żwirowego, a jedynie przewarstwienia i soczewki piasków śred- nioziarnistych z pojedynczymi otoczakami żwiru. Omawiany rejon charakteryzuje się płytkim (poniżej 2 m) występowaniem pierwszego zwierciadła wód podziemnych. Na mapie przed-

16 stawiono linię profilu o negatywnych wynikach rozpoznania dla piasków i żwirów. Występu- jące w podłożu przebadanego odcinka drogi piaski drobnoziarniste mogą być wykorzystane do prac inżynieryjnych podczas budowy dróg. W południowej oraz północno-wschodniej części omawianego arkusza prowadzone były prace geologiczne w celu określenia możliwości występowania naturalnego kruszywa żwirowego (Domańska, 1981). Pomiędzy miejscowościami Baranowo i Dylewo, wzdłuż czterech ciągów badawczych wykonane zostały otwory o głębokości od 10 do 30 m. Dwa z wykonanych profili badawczych kontynuują się za południową granicą arkusza. W trakcie badań stwierdzono występowanie wodnolodowcowych piasków drobno- i bardzo drobnoziarnistych pylastych oraz piasków rzecznych drobno- i średnioziarnistych z cienkimi wkładkami piasku i żwiru. Podobnie żwirów nie nawiercono w rejonie miejscowości Tartak w północno- wschodniej części arkusza. Obszary badań zostały uznane za negatywne dla udokumentowania złóż żwirów. Na mapie przedstawiono profile o negatywnych wynikach rozpoznania. Na podstawie materiałów archiwalnych (Ostrzyżek, Dembek, 1996) oraz danych przedstawionych na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Listkowska, 1994) w granicach arkusza Kadzidło wyznaczono 4 obszary perspektywiczne występowania torfów o powierzchniach od 19,52 do 437,13 ha. Obszary wyznaczone w dolinie Rozogi, pomiędzy miej- scowościami Jazgarka i Siarcza Łąka, spełniają kryteria bilansowości, ale nie wchodzą obecnie w skład potencjalnej bazy zasobowej ze względu na kryterium rolniczo-gospodarcze. Są to torfowiska niskie, mechowiskowo-olesowe, a popielność torfu wynosi 12%. Podczas poszukiwania nagromadzeń bursztynów w wykonanych wówczas otworach stwierdzono, że miąższość torfu zmienia się od 1,5 do 7,0 m (Gradys, 1981). Niewielki obszar położony na południowy wschód od Kadzidła obejmuje torfowisko niskie, mechowiskowo-olesowe. Na- gromadzenie torfu spełnia kryteria bilansowości, ale nie wchodzi obecnie w skład potencjalnej bazy zasobowej ze względu na położenie na terenach zalesionych oraz stwierdzone oso- bliwości przyrodnicze. Miąższość warstwy torfu zmienia się od 2,1 do 3,4 m, a jego popiel- ność to 17,5%. Rozległe torfowiska niskie, wysokie i mieszanotypowe Karaska położone w dolinie rzeki Piasecznicy są eksploatowane od zakończenia II wojny światowej. Występują tu torfy: turzycowiskowe, mszarne, szuwarowo-mszarne i turzycowiskowo-mszarne. Miąż- szość torfu osiąga 5,6 m. Północno-wschodnia część torfowiska została objęta ochroną w ramach utworzonego w 1998 r. rezerwatu „Karaska”. Na części obszaru w 2003 r. udokumentowane zostało złoże „Karaska I” (Olszewski, 2003). W obrębie obszaru perspektywicznego, na zachód od granic udokumentowanego złoża, rezerwatu i obszaru Natura 2000 wyznaczono obszar prognostyczny (I) występowania torfu, co pozwoli w przyszłości na powiększenie zło-

17 ża „Karaska I”. Oszacowana ilość zasobów kopaliny w kat. D1, na obszarze o powierzchni 97,71 ha, wynosi około 1 465 tys. m3, przy założeniu, że seria złożowa ma średnią miąższość 1,5 m (tabela 2). Kurpie były znanym w czasach historycznych miejscem wydobycia i obróbki bursztynu. Wykorzystywano go od najdawniejszych czasów do wyrobu biżuterii i amuletów. Wyra- biano z niego między innymi różańce, cygarnice, fajki, kałamarze, kubki, elementy zdobienia ścian i mebli oraz kadzidła. Okruchy bursztynu eksploatowano w kopalniach, poszukiwano ich w korytach rzek i na polach uprawnych. Bursztyny występowały najczęściej w holoceń- skich piaskach drobnoziarnistych z częściami organicznymi. Kurpiowskie nagromadzenia bursztynu powstały w wyniku redepozycji pierwotnych trzeciorzędowych złóż rejonu Zatoki Gdańskiej. Transport bursztynu odbywał się w obrębie osadów lodowcowych i wodnolodowcowych w czasie trwania zlodowaceń środkowopolskich i północnopolskich. W późniejszym czasie nagromadzenia bursztynu były rozmywane i ponownie przenoszone przez holoceńskie rzeki. Występujący na Kurpiach bursztyn jest bardzo zróżnicowany, spotykane są różne jego odmiany i barwy, charakteryzuje się zmienną przeźroczystością oraz stopniem zwietrzenia. Jeszcze po drugiej wojnie światowej w Kadzidle działały warsztaty zajmujące się jego obrób- ką. Obecnie bursztyn znajdowany jest tylko sporadycznie – na świeżo zaoranych polach, podczas prac ziemnych oraz w aluwiach rzek. W przeszłości nieuregulowane rzeki zmieniając bieg swoich koryt wypłukiwały spore ilości bursztynu. W granicach arkusza Kadzidło poszukiwania nagromadzeń bursztynu prowadzone by- ły w dolinie rzeki Rozogi (Gradys, 1981). Badania objęły duży obszar, poczynając od miej- scowości Myszyniec za północną granicą arkusza, po ujście Rozogi do Narwi za wschodnią granicą. Wykonano wówczas 519 otworów o głębokości do 10 m w siatce 500 x 500 m. W profilach otworów występowały piaski drobnoziarniste z pojedynczymi otoczakami żwiru, piaski z detrytusem roślinnym, a lokalnie nawiercono torfy i rudy darniowe. W nielicznych otworach, w warstwie zawierającej detrytus roślinny, występowały pojedyncze drobne okruchy bursztynu. Nie stwierdzono występowania nagromadzeń bursztynu przydatnych do prze- mysłowej eksploatacji metodą hydrauliczną i przebadany odcinek doliny Rozogi oceniono negatywnie. Południowo-wschodnie naroże arkusza obejmuje niewielki fragment obszaru poszukiwań bursztynu w rejonie miejscowości Łodziska (Gradys, 1981). Nawiercono tu utwory podobne jak w dolinie Rozogi z pojedynczymi okruchami bursztynów. Obszar uznano za negatywny dla występowania złóż bursztynu. W rejonie miejscowości Zalesie, na zachód od drogi prowadzącej z Kadzidła do My- szyńca, prowadzone były poszukiwania kredy jeziornej dla potrzeb rolnictwa (produkcja na-

18 wozów wapniowych) (Bandurska-Kryłowicz, 1978). Wykonano tutaj łącznie 17 sond i otwo- rów badawczych, ale tylko w czterech stwierdzono występowanie kredy piaszczystej o miąż- szości od 0,3 do 0,7 m. Ponieważ kreda jeziorna występowała na bardzo niewielkim obszarze, jej miąższość nie przekraczała 1,0 m, a zawartość CaCO3 była niska – obszar uznano za negatywny dla występowania czwartorzędowych surowców węglanowych.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkusza Kadzidło znajduje się w obrębie dorzecza rzeki Wisły (Stachy, red. 1987). Sieć hydrograficzna jest tu dobrze rozwinięta. Omawiany teren odwadniany jest przez Omulew, Rozogę i Szkwę, które stanowią prawostronne dopływy rzeki Narew. Pomię- dzy zlewniami ww. rzek poprowadzono działy powierzchniowe III-go rzędu, które miejscami, z uwagi na niewielkie deniwelacje terenu, podmokłości oraz zwartą zabudowę, mają niepew- ny przebieg. Odwadnianie odbywa się generalnie zgodnie z nachyleniem powierzchni sandru kurpiowskiego tj. na południowy wschód. Rzeki mają tu typowy nizinny charakter (szerokie, płaskie i słabo wcięte w powierzchnię terenu doliny), co przyczynia się do powstawania pod- mokłości, mielizn i torfowisk. Największą powierzchnię obszaru arkusza Kadzidło (część centralna i południowo-zachodnia) zajmuje zlewnia Omulwi, przepływającej przez jego połu- dniowo-zachodnią część. Jest to jedna z nielicznych rzek, na tym terenie, której nie objęto pracami regulacyjnymi. Rzeka ta silnie meandruje, a na terenach zalewowych zachowały się liczne starorzecza. Największymi dopływami Omulwi są tu: Płodownica (dopływ prawy) i Pia- secznica (dopływ lewy). Rzeka Płodownica przepływa przez południowo-zachodnią część arkusza, a jej źródło oraz ujście do Omulwi znajduje się poza jego granicami. Koryto Płodowni- cy zostało uregulowane i połączone z rozbudowaną siecią melioracyjną. Przez centralną część arkusza Kadzidło przepływa Piasecznica, której ujście do Omulwi również znajduje się poza jego granicami. Na północ od miejscowości Kadzidło przepływa Rozoga, do której wpadają bez- imienne cieki oraz kanały. Najmniejszą powierzchnię, w granicach omawianego arkusza, zajmuje zlewnia Szkwy, która płynie w północno-wschodniej części arkusza Kadzidło. W granicach omawianego arkusza nie występują żadne źródła. Do naturalnych zbior- ników wodnych można zaliczyć starorzecza w dolinie Omulwi oraz liczne ale niewielkie, śródleśne oczka wodne. W ramach programu małej retencji wykonano zbiornik „Wykrot”, który usytuowany jest w północnej części arkusza, w przewężeniu rzeki Rozogi. Zbiornik ten przedzielony jest zaporą na basen (zbiornik) górny (8,3 ha) i główny (43,7 ha). Maksymalna głębokość zbiorni-

19 ka wynosi 2,8 m, średnio 1 m, a całkowita pojemność to 770 tys. m3. Spełnia on głównie funkcję rolniczą jak również przeciwpowodziową i rekreacyjną. Na obszarze arkusza Kadzi- dło znalazła się południowa część zbiornika głównego – około 22 ha. Oprócz tego niedaleko miejscowości Baranowo, w naturalnym obniżeniu terenu nad rzeką Płodownicą planuje się zbudować niewielki zbiornik retencyjny o powierzchni 12 ha. Będzie on zarazem spełniał funkcję rekreacyjną (kąpielisko i akwen dla wędkarzy) (Tyszewski i in., 2008). Monitoring wód powierzchniowych prowadzony jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. W 2008 r. stan wód rzek przepływających przez omawiany arkusz oceniono zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Rozporządzenie..., 2008). Na omawianym arkuszu nie znajdują się punkty pomiaro- wo-kontrolne monitoringu wód powierzchniowych. Wody rzeki Omulwi badano w Grabowie, a Rozogi w Łęgu Starościańskim (punkty za południową i wschodnią granicą arkusza). Jedno- lita część wód powierzchniowych „Omulew od Sawicy do ujścia” charakteryzowała się umiarkowanym stanem ekologicznym (III klasa), jej stan chemiczny nie osiągnął stanu dobrego, a stan ogólny uznano za zły. Jednolita część wód powierzchniowych „Rozoga od Ra- dostówki do ujścia” charakteryzowała się dobrym stanem ekologicznym (II klasa) i chemicz- nym oraz dobrym stanem ogólnym (Stan..., 2009). Ocenę jakości wód rzek Omulew i Pło- downica dla bytowania ryb w warunkach naturalnych w 2008 r. wykonano zgodnie z Rozpo- rządzeniem Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. (Rozporządzenie..., 2002). Zgodnie z tą klasyfikacją wody rzeki Omulew, w punkcie pomiarowym przy ujściu do Narwi, oraz wody Płodownicy, badane w Zimnej Wodzie (bezpośrednio za południową granicą arkusza) nie odpowiadały żadnej klasie jakości (Stan..., 2009). W 2007 r. klasyfikację jakości wód rzek wykonano zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporządzenie..., 2004). Wody rzeki Omulew badane przy jej ujściu do Narwi odpowiadały IV klasie jakości. Jakość wód Płodownicy badano w miejscowościach Ziomek (punkt za za- chodnią granicą arkusza) i w Zimnej Wodzie, gdzie rzeka prowadziła wody IV klasy jakości. Wody Rozogi, badane przy jej ujściu do Narwi, charakteryzowały się III (zadowalającą) klasą jakości (Stan..., 2008).

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych Polski (Paczyński red., 1995) obszar arkusza Kadzidło należy do makroregionu północno-wschodniego (a), regionu mazowieckiego (I). Zgodnie z opracowaną w 1990 r. Mapą obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990) arkusz Kadzidło znajduje się w obrębie

20 dwóch zbiorników: trzeciorzędowego GZWP Subniecka Warszawska (nr 215) oraz czwarto- rzędowego GZWP Sandr Kurpie (nr 216) (fig. 3). Jednakże po opracowaniu w 1998 r. dokumentacji określającej warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych zbiornika czwartorzędowego (Sandr Kurpie – nr 216) zweryfikowano przebieg jego granic i obecnie nie obejmuje już obszaru arkusza Kadzidło (Rendak i in., 1998). Natomiast rozpoznanie trzecio- rzędowego zbiornika jest bardzo słabe i dotychczas nie opracowano dla niego dokumentacji hydrogeologicznej.

Fig. 3. Położenie arkusza Kadzidło na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr), 216 – Sandr Kurpie, czwartorzęd (Q)

21 Warunki hydrogeologiczne panujące na omawianym obszarze scharakteryzowano na podstawie danych przedstawionych na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kadzidło (Nowicki, 2000). Główne znaczenie użytkowe związane jest z wodonośnymi utworami czwartorzędu. Podrzędne znaczenie użytkowe może posiadać również piętro trze- ciorzędowe, na co wskazują wyniki, prowadzonych w poprzednich latach, badań regional- nych, ale rozpoznanie warunków hydrogeologicznych w obrębie utworów tego piętra jest bardzo słabe (brak studni ujmujących poziomy trzeciorzędowe). Czwartorzędowe piętro wodonośne w obrębie arkusza Kadzidło związane jest z piaskami oraz żwirami wodnolodowcowymi (sandrów) zlodowaceń północno- i środkowopolskich. Piaski sandrowe ze zlodowacenia wisły występują prawie na całym obszarze omawianego obszaru. Przeważnie jednak mają niewielką miąższość co sprawia, że nie stanowią poziomu użytkowego – ujmowane są tylko studniami kopanymi. Jedynie w zachodniej części arkusza Kadzidło piaski te stanowią główny poziom wodonośny. Pod względem litologicznym są to przeważnie piaski drobnoziarniste z domieszką piasków pyłowatych i mułków. Ich miąższość zależy od konfiguracji terenu – z reguły nie przekracza kilkunastu metrów. Zwier- ciadło jest najczęściej swobodne. Jest to poziom przypowierzchniowy – brak jest warstwy izolującej poziom wodonośny, w związku z czym wody podziemne narażone są bezpośrednio na wpływ zanieczyszczeń z powierzchni terenu. Zasilanie warstwy wodonośnej odbywa się więc drogą bezpośredniej infiltracji opadów atmosferycznych. Najszersze rozprzestrzenienie posiada poziom wodonośny związany z piaskami sandru kopalnego ze zlodowaceń środkowopolskich – zajmuje on cały obszar arkusza z wyjątkiem zachodniej jego części. Poziom ten tworzą przeważnie piaski drobnoziarniste, pyłowate, bądź piaski drobno-, średnio- i różnoziarniste z wkładkami żwirów. Miąższość utworów wodono- śnych wynosi średnio 20 m. Strop utworów wodonośnych występuje na głębokości od kilku do około 25 m, a izolację poziomu wodonośnego zapewnia warstwa glin zwałowych. Średni współczynnik filtracji wynosi 12 m/24h ale lokalnie (np. w Dylewie) może przekraczać 100 m/24h. W części północnej możliwy jest prawdopodobnie kontakt tych wód z wodami górnego poziomu sandrowego. Zwierciadło wód kształtuje się na rzędnych od 120 m n.p.m. w północno-zachodniej części omawianego arkusza do 105 m n.p.m. w części południowo-wschodniej. Spływ wód podziemnych odbywa się na: południowy wschód (z północno-zachodniej części), wschód (z centralnej i południowo-wschodniej części) oraz lokalnie do Omulwi i Rozogi. Pierwszy poziom wodonośny na obszarze arkusza Kadzidło związany jest z przypo- wierzchniową zawodnioną warstwą utworów czwartorzędowych, oddzieloną od niżej ległych warstw utworami słaboprzepuszczalnymi. Na przeważającej części omawianego terenu po-

22 ziom ten nie ma znaczenia użytkowego – jest poziomem o znaczeniu podrzędnym, występu- jącym ponad głównym poziomem. Jedynie w zachodniej części arkusza Kadzidło wody te stanowią główny użytkowy poziom. Wody pierwszego poziomu występują na niewielkich głębokościach – najczęściej od 0 do 5 m (w dolinach rzecznych <1 m), sporadycznie w przedziale 10–20 m (Glejch-Bulaszewska, Zwierzyński, 2006). Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego eksploatowane są głównie przez ujęcia komunalne oraz przez nieliczne ujęcia przemysłowe. Najczęściej są tu ujęcia jedno- lub dwu- otworowe. Do największych ujęć komunalnych, zlokalizowanych na terenie omawianego arkusza należą ujęcia w: Kadzidle (o zasobach 90,0 m3/h), Baranowie (79,0 i 31,0 m3/h) i Dy- lewie (66,0 m3/h). Ujęcia przemysłowe reprezentowane są przez ujęcie dla: Zakładu Mleczar- skiego HOCHLAND w Baranowie (50,0 m3/h), Kółka rolniczego i Spółdzielni Mleczarskiej „Kurpie” w Baranowie (odpowiednio: 42,9 i 42,0 m3/h). Według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Kadzidło (Nowicki, 2000) na obszarze arkusza dominują wody średniej jakości (klasa II), wymagające prostego uzdatniania. Występują one w północnej, północno-zachodniej i południowo-wschodniej czę- ści omawianego arkusza. O przynależności wód do tej klasy zadecydowało podwyższone stę- żenie żelaza i manganu. W części południowo-zachodniej, północno-zachodniej oraz wschodniej (z wyjątkiem rejonu Kadzidła) jakość ujmowanych wód jest dobra, a woda przed spoży- ciem nie wymaga uzdatniania. Jednak z uwagi na brak izolacji poziomu wodonośnego od powierzchni terenu jakość może być nietrwała. Na stosunkowo niedużym obszarze w części zachodniej występują wody złej jakości, wymagające skomplikowanego uzdatniania – niska jakość wód spowodowana jest czynnikami naturalnymi, głównie dużą ilością substancji organicznych przenikających do warstwy wodonośnej.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi. Dopuszczalne wartości pier- wiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Kadzidło, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

23 Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1 000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostatecz- na do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. (Rozporządzenie..., 2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

24 2002 r. (Rozporządzenie..., 2002), jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obsza- rów niezabudowanych całego kraju (tabela 3).

Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości przeciętnych (median) w glebach Wartości dopuszczalne stężeń w glebie w glebach (median) w obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Śro- na arkuszu glebach na arkuszu dowanych Polski 4) dowiska z dnia 9 września 2002 r.) Kadzidło Kadzidło

N = 6522 Metale N = 8 N = 8 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 1 2 3 4 5 6 7 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–27 10 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–4 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 9–21 13 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–2 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–8 4 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Kadzidło 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- arkusza Kadzidło do poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

25 Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

293 W PROFIL ZACHODNI 293 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5908731 5904488

5901853 5903527 m m 5899750 5902491

5897926 5901571

5893798 5893483

0 5 10 15 20 25 30 35 0 5 10 15 20 25 30 35

nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5908731 5904488

5901853 5903527 m m 5899750 5902491

5897926 5901571

5893798 5893483

0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kadzidło (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 11,2 do 30,2 nGy/h. Średnia wartość wynosi 22,5 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma waha- ją się w podobnym przedziale od 14,2 do 30,6 nGy/h i średnio wynoszą także 22,5 nGy/h. Pomierzone dawki promieniowania są generalnie dość niskie i mało zróżnicowane (przeważają wartości z przedziału: 15–25 nGy/h), gdyż wzdłuż obu profili dominują osady o podobnym charakterze – wodnolodowcowe i rzeczne utwory piaszczysto-żwirowe oraz piaski eoliczne. Zbliżonymi wartościami promieniowania gamma charakteryzują się też dość licznie występujące na badanym arkuszu torfy. Najniższe stężenia promieniowania gamma (około 15 nGy/h) są związane z holoceńskimi osadami rzecznymi (mułkami, piaskami i żwirami). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 1,6 do 10,2 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wahają się od 2,8 do 12,7 kBq/m2 i są w większości bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Najwyższe stężenie rzędu 12,7 kBq/m2, zarejestrowane w środkowej czę- ści profilu wschodniego, jest związane z niezbyt intensywną anomalią występującą pomiędzy Olsztynem, Piszem i Ostrołęką i nie stwarza żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności

IX. Składowanie odpadów Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne;

28 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrę- bie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 4; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 4 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) 1 2 3 4 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 . 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 . 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Kadzidło Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowicki, 2000). Stopień zagrożenia wód podziemnych wy- znacza się w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wy-

29 znaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Kadzidło bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: - obszary występowania osadów holoceńskich: torfów (występujących w dolinach Płodow- nicy, Omulwi, Piasecznicy i Rozogi oraz w obniżeniach na obszarze równin sandrowych), namułów i piasków zagłębień bezodpływowych (zlokalizowanych w okolicy Zdunka, Klimek i Brzozówki w obrębie zagłębień o różnej genezie i zagłębień wytopiskowych), piasków i namułów den dolinnych oraz zagłębień okresowo przepływowych (wyścielają- cych dna licznych form dolinnych i obniżeń o różnej genezie); - obszar występowania piasków i glin deluwialnych (w niewielkich dolinkach, rozcinających zbocza erozyjno-denudacyjnej powierzchni morenowej, na północ i wschód od Dylewa, a także w niewielkich dolinkach rozcinających równinę sandrową w północno-wschodniej części obszaru arkusza); - wcięte doliny rzek: Płodownicy, Omulwi, Piasecznicy, Rozogi i Szkwy oraz licznych drobnych cieków; - tereny występowania łąk na glebach pochodzenia organicznego, w obrębie całego obszaru arkusza, głównie w dolinach: Rozogi, Piasecznicy, Omulewu i Płodownicy; - tereny podmokłe i starorzecza w obrębie dolin rzecznych i wzdłuż mniejszych cieków oraz na terenach zalewowych; - obszar wokół misy jeziora Bagno oraz obszar zbiornika retencyjnego „Wykrot” w północ- nej części arkusza, w przewężeniu rzeki Rozogi wraz ze strefą o szerokości 250 m od granicy jej zasięgu; - obszary stanowiące zwartą zabudowę wsi Kadzidło i Baranowo (siedziby gmin); - tereny chronionego środowiska przyrodniczego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, w granicach obszaru specjalnej ochrony ptaków PLB 140005 „Doliny

30 Omulwi i Płodownicy” oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk: PLH 140046 „Bory bagienne i torfowiska Karaska” i PLH 140047 „Bory chrobotkowe Karaska”; - obszary rezerwatów: leśnego _ „Podgórze” (w rejonie wsi Łaziska) oraz torfowiskowego _ „Karaska” (w centralnej części obszaru arkusza, na zachód od wsi Piasecznica); - zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, obejmujące około 40% obszaru arkusza; - obszar płytkiego występowania pierwszego głównego użytkowego poziomu wodonośnego w południowo-zachodnim narożu obszaru arkusza (okolice miejscowości: Bakuła, Bara- nowo, Orzeł). Zwierciadło wody na tym obszarze występuje na głębokości 0–5 metrów w obrębie utworów plejstoceńskich zlodowaceń: bałtyckiego (piaski i żwiry rzeczne tara- sów nadzalewowych 5,0 m n.p. rzeki, piaski wodnolodowcowe poziomu sandrowego) oraz warty (piaski wodnolodowcowe). Ze względu na brak lub słabą izolację od powierzchni terenu wody te narażone są na wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych. Dla obszaru tego określono głównie wysoki stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodono- śnego (w rejonie Baranowa jest on bardzo wysoki). Obszary bezwzględnie wyłączone zajmują około 95% waloryzowanego terenu. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują 5% obszaru arkusza i wyznaczono je na obszarach równin denudacyjnych oraz sandrowych i wodnolodowcowych. Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 4). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Kadzidło Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Listkowska, 1994, 1999). Podkreślić należy, że charakterystyka litologiczna utworów stanowiących naturalną barierę geologiczną, przedstawiona w objaśnieniach do SMGP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obrębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniające warunki dla bezpośredniej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wykazują gliny zwałowe stadiału wkry zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie), które tworzą pakiet gruntów słabo przepusz- czalnych. Na większej części obszaru arkusza zostały one usunięte bądź zredukowane przez przepływy wód roztopowych w okresie recesji lądolodu, a także przez przepływy sandrowe

31 w okresie zlodowacenia bałtyckiego. Na powierzchni terenu, koło Dylewa i Kadzidła, zacho- wały się jako „wyspowe” ostańce erozyjno-denudacyjne. Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych do mapy geologicznej (Listkowska, 1994, 1999) wskazuje, że miąższość glin na obszarze arkusza jest zmienna i waha się od 2,3 m na południe od Kadzidła, około 3,5 m (okolice Dylewa Nowego) do 10 m (w rejonie Dylewa). Pod względem litologicznym są to gliny piaszczyste i piaszczysto-ilaste, lokalnie z licznymi żwirami i głazikami oraz wkładkami piasków drobnoziarnistych i mułków, miejscami (rejon Dylewa) podścielone są zastoiskowymi mułkami piaszczystymi i ilastymi o miąższości 2–5 m. Obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych wyznaczono w części wschodniej obszaru arkusza, w rejonie Kadzidła-Wąglewa, Jeglijowca, Szafarni oraz na południowy wschód od Zaparowa. Tworzą je utwory reprezentowane przez piaski wodnolodowcowe zlodowacenia warty oraz piaski wodnolodowcowe poziomu sandrowego (zlodowacenie wisły) o miąższości mniejszej niż 2,5 m, zalegające na glinach zwałowych. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania badań geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia wystę- powania glin zwałowych i określenia ich właściwości jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary przypowierzchniowego występowania piaszczystych osadów wodnolodowcowych stadiału leszczyńsko-pomorskiego zlodowacenia bałtyckiego, także piaszczysto- żwirowych osadów wodnolodowcowych, lodowcowych oraz moren czołowych stadiału wkry zlodowacenia warty określono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska na tych terenach wiąże się z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych użytkowy charakter ma głównie czwartorzędowe piętro wodonośne (Nowicki, 2000). Jest ono związane z piaszczystą warstwą sandru kopalnego stadiału maksymalnego zlodowacenia odry i wystę- puje na głębokości od kilku do 25 m. Ze względu na słabą izolację od powierzchni terenu wody tego piętra charakteryzują się wysokim stopniem zagrożenia na zanieczyszczenia. Należy podkreślić, że w przypadku omawianego rejonu każdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymagać będzie przeprowadzenia szczegółowych badań geologicznych (mających na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-inżynierskich. W przypadku stwierdzenia zaburzeń glacitektonicznych, budowa składowiska odpadów będzie wymagała wykonania dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

32 Wyznaczone obszary POLS nie posiadają żadnych uwarunkowań (RWU) dotyczących ograniczeń do lokalizowania składowisk. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza Kadzidło nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), ponieważ w przypowierzchniowej strefie nie występuje tutaj wymagana dla tego typu składowisk warstwa gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1 x 10-9 m/s i miąższości większej od 1 m. Budowa na tym terenie takiego składowiska nie jest wskazana. W przypadku konieczności realizacji inwestycji mogącej mieć negatywny wpływ na środowisko, niezbędne będzie wy- konanie sztucznych przesłon izolacyjnych. Na obszarze arkusza zlokalizowane są dwa nieczynne składowiska stałych odpadów komunalnych. Pierwsze z nich o powierzchni 1,0 ha mieści się we wsi Brzozówka. Wysypi- sko to zostało zamknięte w 2005 r. (zwożono tutaj odpady głównie z miejscowości Kadzidło). Drugie znajduje się w pobliżu wsi Baranowo. Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Spośród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów obojętnych najkorzystniejsze parametry geologiczne wykazuje rejon położony na północ od Dylewa oraz na zachód i wschód od tej miejscowości. Miąższość naturalnej bariery geologicznej (glin zwałowych, lokalnie z mułkami zastoiskowymi w spągu) dochodzi do 13 m. Na obszarze tym nie wyznaczono ograniczeń warunkowych. Tereny o korzystnych warunkach dla składowania odpadów obojętnych mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca skła- dowania odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne pod warunkiem polepszenia ich izola- cyjności przez wbudowanie sztucznej izolacyjnej warstwy ilastej. Podkreślić należy, że w granicach wszystkich wydzielonych obszarów POLS czwarto- rzędowy główny użytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się wysokim stopniem zagro- żenia wód podziemnych. Spowodowany on jest obecnością ognisk zanieczyszczeń na terenach użytkowanych rolniczo, uznanych za obszary o niskiej odporności głównego poziomu użytkowego wód podziemnych, pomimo dostatecznej izolacji (Nowicki, 2000). Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk zlokalizowano sześć wyrobisk, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanych nisz i zagłę- bień w morfologii terenu mogłyby być w przyszłości rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Wyrobiska po eksploatacji piasków i żwirów (lodowcowych oraz mo-

33 ren czołowych) znajdują się w południowej części obszaru arkusza, na południowy wschód od miejscowości Gleba. Zlokalizowane są one na obszarze pozbawionym naturalnej warstwy izolacyjnej, stąd ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowiska odpadów będzie wiązało się z wykonaniem sztucznych zabezpieczeń dna i skarp wyrobiska przy użyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych. Wyrobiska posiadają punktowe ograniczenia warunkowe wynikające z ich położenia w strefie do 1 km od zabudowy wiejskiej oraz z ko- nieczności ochrony zasobów prognostycznych kruszywa naturalnego. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego Na obszarze objętym arkuszem Kadzidło oceniono warunki geologiczno-inżynierskie z pominięciem: terenów leśnych, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz gruntów or- nych I-IVa klasy bonitacyjnej. Ponadto z waloryzacji wyłączono obszary rezerwatu Karaska oraz złoża torfu „Karaska I”. O geologiczno-inżynierskich warunkach analizowanych obszarów decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, głębokość do zwierciadła wód gruntowych oraz procesy geodynamiczne. Biorąc powyższe pod uwagę na mapie wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniających budownic- two (Instrukcja..., 2005). Podstawą do wydzielenia ww. obszarów była analiza Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Listkowska, 1994), map będących częścią Systemu osłony prze- ciwosuwiskowej (Grabowski red. i in., 2007) oraz map topograficznych. Dane na temat głę- bokości do zwierciadła wód gruntowych pochodzą z Mapy pierwszego poziomu wodonośne-

34 go, występowanie i hydrodynamika (Glejch-Bulaszewska, Zwierzyński, 2006) będącej czę- ścią Bazy danych GIS Mapy hydrogeologicznej Polski. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzują się obszary, na których: grunty mają odpowiednią nośność, spadki terenu są mniejsze niż 12%, nie występują zjawiska geodynamiczne oraz głębokość do zwierciadła wód gruntowych jest większa niż 2 m. Obsza- ry te występują w rejonie wychodni utworów lodowcowych w południowej jego części oraz lokalnie na powierzchni utworów wodnolodowcowych sandru kurpiowskiego obejmującego centralną i północną część arkusza. Utwory lodowcowe to grunty spoiste w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty niespoiste zagęszczone i średnio zagęszczone. Grunty spoiste reprezentowane są przez nieskonsolidowane gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia warty. Utwory te stanowią dobre podłoże budowlane, gdy występują w stanie półzwartym i twardoplastycznym, właściwości nośne pogarszają się, gdy dochodzi do przesączania się wód przez szczeliny i przewarstwienia piaszczyste, co może powodować uplastycznienie ota- czających gruntów spoistych. Utrudnienie dla budownictwa mogą stanowić więc wody wy- stępujące w obrębie przewarstwień piaszczystych, oraz okresowo zalegające w niewielkich zagłębieniach bezodpływowych. Osiadanie budynków posadowionych na nieskonsolidowa- nych glinach może być wydłużone, a jego równomierność zależy od jednorodności gruntu pod fundamentem (np. obecność głazów narzutowych może różnicować przestrzennie od- kształcalność podłoża). Grunty niespoiste to: piaski wodnolodowcowe poziomów sandrowych związane ze zlodowaceniami wisły i warty oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe i lodowcowe a także lokalnie piaski i żwiry moren czołowych zlodowacenia warty. Warunki nośności i osiadania na zagęszczonych i średnio zagęszczonych gruntach niespoistych są korzystne, uwzględnić jednak należy ewentualny niekorzystny wpływ deniwelacji terenu oraz obecność głazów narzutowych w obrębie osadów moren czołowych. W granicach omawianego arkusza za niekorzystne dla budownictwa uznano, przede wszystkim, obszary gdzie głębokość do zwierciadła wód gruntowych jest mniejsza niż 2 m, oraz tereny, na których występują grunty charakteryzujące się słabą nośnością. Wysokim poziomem wód gruntowych charakteryzuje się zwłaszcza obszar sandru kurpiowskiego, który zwartą pokrywą piasków obejmuje środkową i północną część arkusza Kadzidło. Wody gruntowe na głębokości mniejszej niż 2 m występują również w obrębie szerokich i płaskich dolinach rzek. Grunty na tych obszarach charakteryzują się dużą wilgotnością. Występują tutaj holoceńskie grunty organiczne: torfy, kreda jeziorna, namuły torfiaste i piaszczyste oraz grunty niespoiste: piaski i namuły den dolinnych, piaski i mułki rzeczne, piaski eoliczne i wodnolodowcowe. W szerokich i płaskich dolinach rzek w przypadku intensywnych opadów może

35 dochodzić do podtopień i powodzi, ponadto ze względu na obecność gruntów organicznych woda zawiera rozpuszczone kwasy humusowe i jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. Występujące dość powszechnie na omawianym arkuszu grunty organiczne cechują się znikomą nośnością i znaczną ściśliwością. Obszary ich zalegania nie nadają się do bezpośred- niego posadowienia budowli, bez uprzednich zabiegów geotechnicznych. Konieczne jest od- powiednie wzmocnienie podłoża lub usunięcie gruntów organicznych i ich zastąpienie gruntami piaszczystymi, ewentualnie stosowanie fundamentów pośrednich albo odpowiednio gru- bych „poduszek” piaszczysto-żwirowych. Występujące głównie w centralnej i południowej części arkusza piaski eoliczne tworzą aktualnie ustabilizowane przez roślinność pola wydmowe. Obszary te uznano za niekorzystne dla budownictwa, ponieważ piaski eoliczne są słabo zagęsz- czone i narażone na wywiewanie. W granicach omawianego arkusza nie wyznaczono obszarów predysponowanych do powstawania ruchów masowych (Grabowski red. i in., 2007). Wydziele- nie obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa na obszarach obecnie zabudowanych związane jest głównie z płytkim (do 2 m głębokości) występowaniem zwierciadła wód gruntowych. Nie stanowi to utrudnienia dla rozwoju budownictwa jednorodzinnego.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na terenie objętym arkuszem Kadzidło chronionymi elementami przyrody i krajobrazu są: użytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, użytki ekologiczne oraz obszary sieci Natura 2000. Na terenie arkusza dominują gleby niskich klas bonitacyjnych (V i VI); objęte ochroną gleby I-IVa klasy występują jedynie w jego południowo-wschodniej części – w okolicach miejscowości Kadzidło – Jeglijowiec – Dylewo Nowe oraz w rejonie Lipowego Lasu i Bara- nowa. Zaliczono je do 4 kompleksu żytnio-ziemniaczanego bardzo dobrego (klasa IIIb), z małym udziałem 2 kompleksu pszennego dobrego (klasa IIIa). Łąki na glebach pochodzenia organicznego występują na terenach, gdzie w podłożu zalegają torfy, namuły torfiaste lub piaski i namuły związane z dolinami cieków i zagłębień okresowo przepływowych. Na obszarze arkusza Kadzidło łąki te rozciągają się głównie wzdłuż płynących tu rzek: Płodownica, Omulew, Piasecznica, Rozoga i Szkwa. Obszar arkusza Kadzidło cechuje się stosunkowo wysokim stopniem lesistości, który wynosi około 35–40%. Większe zbiorowiska leśne, porastające omawiany obszar stanowią pozostałości Puszczy Kurpiowskiej (Zielonej). Warunki glebowo-klimatyczne sprawiają, że znaczną przewagę mają tu siedliska ubogie – borowe. Najczęściej występującym siedliskiem jest bór świeży. Pozostałe typy są tu w zdecydowanej mniejszości i są to: bór suchy, bór wil-

36 gotny, bór mieszany świeży, bór mieszany wilgotny, łęg oraz ols. W składzie gatunkowym drzewostanu przeważają gatunki najmniej wymagające co do żyzności gleby – sosna pospoli- ta, olcha oraz brzoza, a następnie w tle świerk, dąb, jesion, topola, osika i modrzew. W ubo- gim podszycie spotyka się m.in. jałowiec, brzozę oraz kruszynę, a w runie mchy i borówki. Największe zwarte kompleksy leśne borów sosnowych i sosnowo-świerkowych porastają obszary wododziałowe szczególnie między rzekami: Omulwią, a Piasecznicą i Rozogą. Na wy- niesieniach wydmowych rozwinęły się uboższe odmiany borów suchych – bory chrobotkowe. Natomiast w warunkach większej wilgotności gleb, głównie w dolinach rzek oraz w różnego rodzaju obniżeniach terenu utworzyły się lasy olszowo-brzozowe. Generalnie lasy na omawianym obszarze spełniają następujące funkcje: ochronną (wodochronną i glebochronną), gospodarczą (użytkowanie drewna, gospodarka łowiecka) oraz społeczną (rekreacja, edukacja prozdrowotna i ekologiczna). Biorą również udział w kształtowaniu klimatu oraz stanowią ważną ostoję dla wielu różnych gatunków zwierząt – m.in.: jeleni, sarn, dzików, lisów, borsu- ków, kun leśnych, zajęcy czy wiewiórek, a nawet wilków. Poza zwartymi kompleksami leśnymi ważnym elementem krajobrazu są również za- drzewienia i zakrzewienia śródpolne, śródłąkowe, przydrożne, wzdłuż cieków, a także zieleń przydomowa oraz starodrzew parkowy i cmentarny. Odgrywają podobną rolę jak duże obszary leśne ale na mniejszą skalę. Duże znaczenie na omawianym obszarze mają także zbiorowiska łąkowo-pastwiskowe, bagienne i torfowiskowe oraz wodne. Występuje tu szereg zbiorowisk łąkowych od suchych muraw do okresowo mokrych łąk zmienno-wilgotnych. Zbiorowiska bagienne spotykane są głównie na terenach równin torfowych zajętych przez torfy niskie. Torfowiska wysokie reprezentowane są tutaj przede wszystkim przez torfowisko „Karaska” (rezerwat), poza tym wy- stępują w bezodpływowych zagłębieniach śródpolnych i śródleśnych. Również i te zbiorowiska stwarzają dogodne warunki dla bytowania zwierząt. W rzekach, oprócz wielu gatunków ryb (szczupaki, płocie, leszcze i brzany), spotkać tu można bobry, piżmaki i wydry. Tereny pod- mokłe zajmuje ptactwo wodne-błotne (łabędzie, żurawie, cietrzewie), a łąki i pola wiele ga- tunków ptaków śpiewających (skowronki, słowiki rdzawe i szare, szpaki, wilgi i sikory). W celu ochrony najcenniejszych zbiorowisk leśnych i torfowiskowych, w granicach arkusza Kadzidło, utworzono 2 rezerwaty. Rezerwat torfowiskowy „Karaska” utworzono w 2000 r. na powierzchni 402,69 ha (tabela 5). Położony jest w centralnej części arkusza Ka- dzidło, na zachód od wsi Piasecznia. Utworzono go głównie w celu zachowania fragmentu torfowiska z gatunkami roślin chronionych oraz bogatą fauną. Rezerwat ten obejmuje fragment torfowiska wysokiego, jednego z największych w Polsce. Jest to miejsce występowania

37 cennych i zanikających naturalnych zbiorowisk roślinności torfowiskowych, które reprezentowane są głównie przez mszary wysokie i przejściowe. Występują tutaj licznie gatunki roślin i zwierząt objętych ochroną prawną np.: rosiczka okrągłolistna, turzyca strunowa, torfowiec czerwony, cietrzew, żuraw, kszyk czy pustułka. Obszar ten to również ważna ostoja dla du- żych ssaków takich jak: dzik, łoś czy sarna. Torfowisko jako duży rezerwuar wody odgrywa też znaczą rolę w kształtowaniu warunków hydrologicznych tego rejonu. W części północno-zachodniej arkusza, w rejonie wsi Jaziska zlokalizowany jest leśny rezerwat „Podgórze”. Ustanowiono go w 1987 r. na powierzchni 37,76 ha. Głównym celem rezerwatu jest zachowanie naturalnego drzewostanu sosnowego z domieszką świerku. Prawie całą powierzchnię rezerwatu stanowi typ siedliskowy lasu, bór mieszany świeży. W drzewo- stanie dominuje sosna pochodząca z samosiewu. Występuje tu również charakterystyczna sosna kołnierzykowa, której kora specyficznie odchyla się na okółkach. Oprócz tego sporadycznie mogą rosnąć tu brzoza i olcha. W kompleksie tym panują dogodne warunki dla bytowania różnych gatunków zwierząt takich jak: sarna, dzik, jeż, lis, tchórz, jeleń (ssaki), sikor- ka, dzięcioł, sowy, kukułka, słowik (ptaki), jaszczurka, zaskroniec, padalec, żmija zygzako- wata (gady), żaba (płazy). Na obszarze rezerwatu zbudowano wieżę widokową o wysokości około 35 m, która wykorzystywana jest przez leśników głównie w celu przeciwpożarowym. Obszary dolinne rzeki Omulwi i Płodownicy, ze względu na swe wysokie walory przyrodniczo-krajobrazowe są predystynowane do objęcia obszarowymi formami ochrony przyrody. W przyszłości zamierza się utworzyć Kurpiowski Park Krajobrazowy, który obej- mie swym zasięgiem doliny Omulwi i Płodownicy (po granicy obszaru Natura 2000 – „Doli- ny Omulwi i Płodownicy”). Pozostały obszar doliny Omulwi (poza obszarem Natura 2000) planuje się objąć Obszarem Chronionego Krajobrazu Doliny rzeki Omulew. Uzupełnieniem opisanych powyżej wielkoobszarowych form ochrony przyrody są pomniki przyrody żywej oraz użytki ekologiczne. Wykaz rezerwatów, pomników przyrody żywej oraz użytków ekologicznych na arkuszu Kadzidło przedstawiono w tabeli 5. Dla obszaru Polski, w latach 1995–96, opracowana została koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro red., 1998). Sieć obejmuje system obszarów węzłowych, najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i najbardziej reprezentatywnych dla różnych regionów kraju, połączonych siecią korytarzy ekologicznych. Arkusz Kadzidło znajduje się całkowicie w obrębie jednego międzynarodowego obszaru węzłowego – „Puszczy Kurpiowskiej” (22M) (fig. 5). Tabela 5

38 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Nr obiektu Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Kadzidło L, „Podgórze” 1 R Wach 1987 ostrołęcki (37,76) Kadzidło T, „Karaska” 2 R Piasecznia 2000 ostrołęcki (402,69) Rekitówka Kadzidło Pż 3 P Leśnictwo Podgórze 1973 ostrołęcki sosna zwyczajna Oddział 104a Karaska Kadzidło Pż 4 P 1955 Leśnictwo Karaska ostrołęcki dąb Kadzidło Pż 5 P Kadzidło 1973 ostrołęcki 3 jałowce pospolite Baranowo Pż 6 P Bakuła 1974 ostrołęcki dąb szypułkowy Pż Baranowo 7 P Oborczyska 1974 dąb szypułkowy zwany ostrołęcki ,,Maćkiem” Kadzidło Pż 8 P Kuczyńskie 1980 ostrołęcki dąb szypułkowy Baranowo Pż 9 P Baranowo 1974 ostrołęcki dąb szypułkowy Baranowo Pż 10 P Baranowo 1974 ostrołęcki wiąz szypułkowy Baranowo Pż 11 P Baranowo 1974 ostrołęcki dąb szypułkowy Baranowo Pż 12 P Baranowo 1974 ostrołęcki lipa drobnolistna Baranowo Pż 13 P Nowe Czerwińskie 1974 ostrołęcki dąb szypułkowy Baranowo Pż 14 P Stare Czerwińskie 1974 ostrołęcki jałowiec pospolity Charciabałda Myszyniec bagno 15 U Leśnictwo Zdunek brak danych ostrołęcki (0,82) Oddział 167d Charciabałda Myszyniec bagno 16 U Leśnictwo Zdunek brak danych ostrołęcki (0,68) Oddział 197a Charciabałda Myszyniec bagno 17 U Leśnictwo Zdunek brak danych ostrołęcki (1,74) Oddział 184d Charciabałda Myszyniec bagno 18 U Leśnictwo Podgórze brak danych ostrołęcki (0,33) Oddział 182g

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – leśny, T – torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej.

Fig. 5. Położenie arkusza Kadzidło na tle systemu ECONET (Liro red., 1998)

1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski, 14M – Pusz- czy Piskiej, 22M – Puszczy Kurpiowskiej; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 22m – Dolnej Narwi.

W granicach arkusza Kadzidło znajdują się dwa fragmenty i jeden w całości obszar ujęty w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to jeden obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) (Rozporządzenie..., 2004) i dwa specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Arkusz Kadzidło obejmuje południowo-wschodnią część obszaru „Doliny Omulwi i Płodow- nicy” (OSO), wschodnią, przeważającą część kompleksu „Borów Chrobotkowych Karaska” (SOO) oraz w całości obszar „Bory bagienne i torfowiska Karaska” (SOO). Charakterystykę tych obszarów przedstawiono w tabeli 6.

40 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru Typ Nazwa obszaru Powierzchnia punktu obszaru (w obrębie arkusza) Lp. ob- Kod obszaru i symbol oznaczenia na obszaru Długość geo- Szerokość szaru mapie (ha) Kod NUTS Województwo Powiat Gmina graficzna geograficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 „Doliny Omulwi 1 D PLB140005 i Płodownicy” 2112’53”E 5314’12”N 34 386,66 PL072,PL0E2 mazowieckie ostrołęcki Baranowo, Kadzidło (P) „Bory chrobotowe 2 B PLH140047 Karaska” 2116’23”E 5316’16”N 1 124,52 PL122 mazowieckie ostrołęcki Myszyniec, Kadzidło (S) „Bory bagienne i torfo- 3 B PLH140046 wiska Karaska” 2121’27”E 5314’45”N 558,83 PL122 mazowieckie ostrołęcki Kadzidło (S)

Rubryka 2: B – specjalny obszar ochrony, bez żadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, D – obszar specjalnej ochrony, który graniczy z innym obszarem Natura 2000, ale się z nim nie przecina; Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S –specjalny obszar ochrony siedlisk.

41 Obszar specjalnej ochrony ptaków „Doliny Omulwi i Płodownicy” (PLB 140005) ma powierzchnię 34 386,66 ha, z czego na omawianym arkuszu zajmuje on 6 529,94 ha. W granicach arkusza Kadzidło ostoja obejmuje południowo-zachodni obszar mapy – tereny doliny Omulwi i Płodownicy. W dolinach dobrze zachowały się torfowiska niskie, a w dolnej części stare łęgi. Ponad 50% pokrycia powierzchni ostoi stanowią łąki o ekstensywnym sposobie użytkowania. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej (E 48). Występuje tu co najmniej 12 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG oraz 8 gatunków z Pol- skiej Czerwonej Księgi takie jak: cietrzew, gadożer, kulik wielki czy orlik krzykliwy. Jest to ważna ostoja szczególnie dla derkacza, cietrzewia i kraski. Jesienią licznie (do 1 320 osobni- ków) zlatują się tu żurawie. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Bory chrobotkowe Karaska” (PLH 140047) wy- stępuje w dwóch polach: wschodnim i zachodnim. W obrębie arkusza leży południowo- wschodni fragment pola zachodniego i całe pole wschodnie. Ostoja obejmuje tu zwarte kompleksy leśne pomiędzy wsiami: Olszyny i Kierzek w północno-wschodniej części mapy. Cał- kowita powierzchnia ostoi zajmuje 1 124,52 ha, z czego na obszarze arkusza Kadzidło znajduje się 838,42 ha. Prawie w całości (98% pokrycia) jest to las iglasty, w którym dominują typy boru suchego i boru świeżego. Wśród gatunków drzew występuje niemal wyłącznie sosna. Ochronie podlegają przede wszystkim rozległe tu fitocenozy chrobotkowe borów suchych. W centralnej części omawianej mapy, na wschód od wsi Piaseczna zlokalizowany jest kolejny specjalny obszar ochrony siedlisk – „Bory bagienne i torfowiska Karaska” (PLH 140046). Obszar ten występuje w całości na obszarze arkusza Kadzidło, a jego powierzchnia wynosi 558,83 ha. W granicach tego obszaru leży opisany wyżej, rezerwat „Kara- ska” (zajmuje około 73% ostoi). Główną część ostoi stanowi jedno z największych w Polsce torfowisk wysokich, któremu towarzyszą bory bagienne. Duże kompleksy leśne Puszczy Kurpiowskiej (Zielonej) z zachowanymi naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi i zwierzęcymi oraz niewielkie uprzemysłowienie tego rejonu spra- wiły, że tereny te zostały włączone do obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”.

XII. Zabytki kultury Najstarszymi zabytkami kultury materialnej znajdującymi się w granicach arkusza Kadzidło są stanowiska archeologiczne. Penetracja tych terenów następowała już od epoki kamienia. Ślady bytności człowieka spotyka się głównie w dolinach rzecznych, wzdłuż któ- rych przeważnie biegły szlaki handlowe. Znaleziono tutaj krzemienne narzędzia, ceramikę

42 cmentarną oraz ozdoby i przedmioty codziennego użytku (zapinki, bransolety, żelazne krze- siwo) datowane począwszy od epoki kamienia aż do epoki żelaza. Odkryto tu również pozo- stałości osad oraz jamy grobowe (cmentarzyska) pochodzące z epoki brązu oraz żelaza, które reprezentują kulturę łużycką oraz kulturę przeworską (okres rzymski). Na mapę naniesiono obiekty posiadające dużą wartość poznawczą. Pierwsi osadnicy zaczęli zasiedlać te tereny w XV w. Pełny rozwój osadnictwa nastą- pił dopiero w XVII w. Do tego okresu był to obszar prawie bezludny, do czego przyczyniały się niekorzystne uwarunkowania przyrodnicze: duże zalesienie, nieurodzajne gleby i liczne bagna. W związku z tym ówcześni osadnicy trudnili się głównie eksploatacją dóbr leśnych. Byli to myśliwi, rybacy, rudnicy, smolarze oraz bartnicy, których obdarzono szczególnymi przywilejami. W miarę napływu coraz większej liczby osadników znaczenia nabrało rolnic- two oraz szczególnie bursztyniarstwo, którym zajmowano się tutaj już w XV w. Kopalnie znajdowały się m.in. w Kadzidle, Wachu, Oborczyskach, Kuczyńskich oraz na bagnie Kara- ska. Pomyślny rozwój całego regionu został zahamowany przez tragiczne zawirowania histo- ryczne – wojny ze Szwedami, rozbiory Polski oraz obie wojny światowe. Jest to również obszar bardzo ciekawy kulturowo – specyficzne puszczańskie warunki życia przyczyniły się do wytworzenia urzekającej odrębnej kultury. Cechą charakterystyczną tutejszej architektury jest ustawienie dwuspadowych chałup szczytami do drogi. W budowie chat widoczne są specyficzne elementy kurpiowskie, do których należą zakończenia końco- wych krokwi w postaci rogów czy łbów (tzw. „śparogi”), szczyty ubijane teblami (drewniane gwoździe) oraz bogate zdobienia obramień okien i drzwi. Liczne chaty kurpiowskie zachowa- ły się jeszcze m.in. w: Baranowie, Dylewie, Oborczyskach czy Kadzidle. Bardzo rozpo- wszechnione było tu kiedyś rzeźbiarstwo, czego efektem są liczne ludowe kapliczki przy- drożne i przydomowe. Innymi ważnymi elementami sztuki ludowej, z którego słyną Kurpie jest wycinkarstwo oraz wyrób kilimów, dywanów i tkanin, a także garncarstwo, plecionkar- stwo z korzeni, ww. bursztyniarstwo i wyrób mebli ludowych. Najbardziej znanym ośrodkiem regionalnej sztuki kurpiowskiej (obok Myszyńca) jest Kadzidło. Sztukę ludową i folklor kul- tywuje się tu w zespołach folklorystycznych np.: Zespół Folklorystyczny „Kurpianka – Cepe- lia” czy zespół dziecięcy „Kurpik”, a promuje poprzez imprezy folklorystyczne np. „Wesele Kurpiowskie”, „Śladami Kurpiów”, „Niedziela Kadzidlańska”. Codzienne życie dawnych Kurpiów można „podejrzeć” w zespole muzealnym „Zagroda Kurpiowska” (miniskansen), a w prywatnej „Izbie Pamięci Czesławy Konopkówny” można obejrzeć ekspozycję poświę- coną jednej z najbardziej znanej artystce kurpiowskiej sztuki ludowej. Sprzedażą (a także

43 produkcją) kurpiowskiego rękodzieła ludowego zajmuje się Spółdzielnia Rękodzieła Ludo- wego i Artystycznego „Kurpianka”. Kadzidło może również poszczycić się bogatą historią. W I połowie XVIII w. osadę założył starosta ostrołęcki i kanclerz wielki koronny Jan Małachowski. Nazwa miejscowości pochodzi od kadzidła używanego głównie w nabożeństwach kościelnych – w tym rejonie ka- dzidło wyrabiano z mieszaniny drobnego bursztynu i jałowca. Wydobywanie i obróbka bursztynu była tu bardzo rozpowszechniona – z bursztynu wytwarzano korale i inne ozdoby oraz dewocjonalia. Dodatkowym źródłem utrzymania, oprócz rolnictwa i tkactwa, była założona w 1887 r. fabryczka guzików wyrabianych z rogu, kości i masy perłowej. Ochroną konserwa- torską objęto murowany dwuwieżowy neobarokowy kościół p.w. Ducha Św. z 1881–87 r., trójnawowy, o układzie bazylikowym. Kościół wyposażono w barkowy ołtarz główny, przeniesiony z bazyliki kodeńskiej oraz renesansowe ołtarze boczne z II połowy XVII w. Prospekt organowy powstał w XIX w. i jest dziełem znanego kurpiowskiego rzeźbiarza Andrzeja Ka- czyńskiego. Przy wejściu znajdują się kropielnice z olbrzymich muszli morskich przywiezio- nych z Adriatyku – dar Ludwika Krasińskiego. Do rejestru zabytków wpisano również tutej- szy cmentarz parafialny. Baranowo, druga co do wielkości miejscowość na obszarze arkusza Kadzidło, była znana już w I połowie XVIII w. Znajduje się tu zabytkowy neogotycki, dwuwieżowy kościół p.w. Narodzenia NMP z transeptem wzniesiony w 1910–1914 r. W ołtarzu głównym umieszczono barokowy obraz z początku XVIII w. przedstawiający Matkę Boską ze Śpiącym Dzie- ciątkiem i św. Janem Chrzcicielem. Do rejestru zabytków wpisano również drewnianą kaplicę cmentarną z końca XIX w. oraz nagrobek proboszcza parafii Barcic Wiktora Deplewskiego z 1910 r. znajdujące się na cmentarzu parafialnym. Oprócz tego na terenie gminy Baranowo – w Czarnotrzewiu znajduje się zabytkowy młyn wodny z 1923 r. Lasy Puszczy Kurpiowskiej były terenem licznych walk szczególnie w czasie obu wo- jen światowych oraz wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r. Były także miejscem męczeństwa okolicznej ludności, zwłaszcza podczas ostatniej wojny światowej. Opieką konserwatorską objęto tu 2 cmentarze wojenne: w Wachu z 1914 r. oraz w Piaseczni z 1920 r. Pamięć o pole- głych bojownikach honorowana jest licznymi pomnikami, rozsianymi po całym obszarze dawnej puszczy – np. przy drodze z Kadzidła do Myszyńca w Wachu wzniesiono pomnik poświęcony poległym partyzantom (w tym dowódcy st. sierż. Bolesława Kurpiowskiego „Or- lika”) podczas potyczki w dniu 6.07.1944 r.

44 XIII. Podsumowanie Arkusz Kadzidło Mapy geośrodowiskowej Polski położony jest w północnej części województwa mazowieckiego. W całości znajduje się w obrębie powiatu ostrołęckiego. Obszar omawianego arkusza charakteryzuje się słabym zurbanizowaniem. Najwięk- szymi miejscowościami na arkuszu są: Kadzidło, Dylewo, Baranowo oraz Wach. Dominują- cymi gałęziami gospodarki na omawianym obszarze jest hodowla bydła mlecznego i produkcja dobrej jakości mleka. Znajdują się tu dwa duże zakłady zajmujące się przetwórstwem mleka – SM „Kurpie” i Zakład Mleczarski HOCHLAND w Baranowie. Drugim ważnym za- kładem dającym zatrudnienie okolicznej ludności jest Zakład Torfowy Karaska w Karasce. Poza tym zdecydowana większość działających tu podmiotów gospodarczych wyspecjalizo- wała się w usługach i handlu. Wszystkie miejscowości znajdujące się na omawianym obszarze są zelektryfikowane, a część z nich posiada własną sieć wodociągową (Kadzidło, Bara- nowo, Dylewo, Tatary, Kopaczyska, Guzowatka, Kucieje, Wydmusy). Duża część gospodarstw nadal korzysta ze studni kopanych. Do największych ujęć komunalnych należą ujęcia wód w: Kadzidle, Baranowie i Dylewie. Oczyszczalnie ścieków zbudowano jedynie w Kadzi- dle i Baranowie. Na pozostałym obszarze ścieki bytowe gromadzone są głównie w przydo- mowych zbiornikach (szambach) lub wywożone są na pola. Odpady komunalne i niewielkie ilości przemysłowych wywożone są na składowiska odpadów zlokalizowane poza granicami arkusza – w Ostrołęce i w okolicach Myszyńca. Na powierzchni terenu odsłaniają się czwartorzędowe osady zlodowaceń środkowo- i północnopolskich i tworzące się współcześnie. Główne znaczenie użytkowe mają poziomy wodonośne rozpoznane w obrębie czwartorzędowego piętra wodonośnego. Podrzędne znaczenie użytkowe może posiadać trzeciorzędowe piętro wodonośne. W wyniku dotychczasowych prac poszukiwawczych i rozpoznawczych w granicach arkusza Kadzidło udokumentowano jedno złoże – złoże torfu „Karaska I”. Eksploatacja kopaliny trwa tu już od 1945 r., a obecny użytkownik posiada ważną koncesję do końca 2031 r. Utwory czwartorzędu występujące w południowej części arkusza Kadzidło mogą sta- nowić bazę dla udokumentowania złóż naturalnego kruszywa piaszczysto-żwirowego. Stwierdzone w terenie punkty występowania kopalin oraz wyniki przeprowadzonych dotychczas prac poszukiwawczych pozwoliły na wyznaczenie trzech obszarów perspektywicznych i jednego prognostycznego dla występowania piasków i żwirów. Na mapie przedstawiono również cztery obszary perspektywiczne i jeden prognostyczny występowania torfów. Nega- tywnymi wynikami zakończyły się natomiast prace poszukiwawcze za złożami: kredy jeziornej, bursztynów i kruszywa piaszczysto-żwirowego.

45 W granicach arkusza Kadzidło wyznaczono kilka niewielkich obszarów predysponowanych do bezpośredniego lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Wymogi przewi- dziane dla projektowania składowisk tego typu spełniają gliny zwałowe stadiału wkry zlodowacenia warty, występujące na powierzchni terenu w okolicach Dylewa i Kadzidła w postaci „wyspowych” ostańców erozyjno-denudacyjnych. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów obojętnych wykazuje rejon położony na północ od Dylewa Starego, gdzie miąż- szość glin zwałowych dochodzi do 13 m. Występujący, w obrębie wyznaczonych obszarów POLS, czwartorzędowy użytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się wysokim stopniem zagrożenia wód podziemnych z powodu niskiej odporności użytkowego poziomu wodono- śnego (obecność ognisk zanieczyszczeń). Obszary te nie posiadają żadnych ograniczeń warunkowych. Obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów wymagają dokładniej- szego rozpoznania, w celu określenia zasięgu, miąższości i cech izolacyjnych naturalnej bariery geologicznej. Na omawianym terenie zlokalizowano sześć wyrobisk kruszywa naturalnego, które mogłoby być w przyszłości rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Posiadają one ograniczenia warunkowe wynikające z jego położenia w strefie do 1 km od zabudowy wiejskiej oraz związane z koniecznością ochrony złóż kopalin. W obrębie arkusza zlokalizowane są dwa nieczynne składowiska stałych odpadów komunalnych. W granicach arkusza Kadzidło warunki korzystne dla budownictwa występują w rejonie wychodni utworów lodowcowych w południowej jego części oraz lokalnie na powierzchni utworów wodnolodowcowych sandru kurpiowskiego obejmującego centralną i północną część arkusza. Niekorzystne dla budownictwa warunki panują głównie na obszarach, gdzie głębokość do zwierciadła wód gruntowych jest mniejsza niż 2 m oraz na terenach, na których występują grunty charakteryzujące się słabą nośnością. Wysoki stan wód gruntowych wystę- puje zwłaszcza na obszarze sandru kurpiowskiego, a także w szerokich i płaskich dolinach rzek. Za niekorzystne dla budownictwa uznano również obszary zalegania gruntów organicznych i piasków eolicznych poza terenami płytkiego występowania zwierciadła wód gruntowych. Grunty organiczne występują tu dość powszechnie, natomiast piaski eoliczne spotykane są głównie w centralnej i południowej części arkusza, gdzie tworzą aktualnie ustabilizowane przez roślinność pola wydmowe. W granicach omawianego arkusza nie wyznaczono ob- szarów predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Teren arkusza Kadzidło położony jest w malowniczym regionie o ciekawych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych, który wchodzi w skład obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”. Najcenniejsze fragmenty środowiska naturalnego chronione są w ramach dwóch rezerwatów: „Podgórze” (leśny) i „Karaska” (torfowiskowy) oraz sieci Na-

46 tura 2000, której cztery obszary obejmują dużą część powierzchni omawianego arkusza. Z obszarów specjalnej ochrony ptaków arkusz Kadzidło obejmuje część obszaru „Dolina Omulwi i Płodownicy” (PLB 140005), a z chronionych obszarów siedlisk w granicach arkusza znalazły się fragmenty „Borów chrobotkowych Karaska” (PLH 140047) i „Borów ba- giennych i torfowisk Karaska” (PLH 140046). Pojedyncze drzewa i jedną grupę drzew uznano za pomniki przyrody. Wyjątkowo piękne i bogate środowisko przyrodnicze, dodatkowo słabo rozwinięty przemysł i małe zagęszczenie ludności sprzyja turystyce. Dlatego też duże szanse rozwojowe tego obszaru coraz śmielej zaczyna wiązać się z rozwojem turystyki, agroturystyki oraz towarzyszącym im usług. Dodatkowy nacisk powinien być położony na rozwój i promowanie ekologicznego rolnictwa i reklamowanie bogatej kultury kurpiowskiej. Rozwój turystyki wymaga stworzenia pełniejszego systemu informacji turystycznej oraz racjonalnej rozbudowy bazy noclegowej i infrastruktury turystycznej – początki tej bazy już istnieją np. w Kadzidle czy Wachu.

XIV. Literatura ANDRZEJAK Z. 1975 – Sprawozdanie z sondowań wykonanych wiertnicą WH-1 w rejonie zandru Kurpiowskiego na odcinku: Jednorożec – Zawady – Muszyniec – Dudy Pusz- czańskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H. 1978 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kredy jeziornej na terenie woj. ostrołęckiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. DOMAŃSKA Z. 1981 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla określenia warunków wy- stępowania kruszywa naturalnego na terenie woj. ostrołęckiego. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GLEJCH-BULASZEWSKA M., ZWIERZYŃSKI M. 2006 – Baza danych GIS Mapy hydrogeologicznej Polski 1:50 000, Pierwszy poziom wodonośny, Występowanie i hydrodynamika arkusz Kadzidło, wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł. 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A. 1981 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych nagromadzeń bursztynu w dorzeczu środkowej Narwi na terenie Równiny Kurpiowskiej w gminach: Lelis, Kadzidło, Myszyniec woj. ostrołęckie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

47 GRUDZIŃSKI Z. 1954 – Dokumentacja geologiczna złoża torfu „Karaska”. Archiwum Insty- tutu Melioracji i Użytków Zielonych Falenty. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., JANICA D., BARANOWSKI S. 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ark. Kadzidło, wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J. 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.) 1998 – Strategia wdrożenia krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LISTKOWSKA H. 1994 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kadzidło. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LISTKOWSKA H. 1999 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kadzidło. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWICKI Z. 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kadzidło, wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OLSZEWSKI J. 2003 – Dokumentacja geologiczna złoża torfu „Karaska I” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OLSZEWSKI J. 2004 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża torfu „Karaska I”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i Użytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

48 RENDAK M., JAWORSKA I., HAKENBERG H., 1998 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustalenia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych Sandr Kurpie – GZWP nr 216 (województwa: suwal- skie, olsztyńskie, łomżyńskie i ostrołęckie). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz U Nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (DzU Nr 176 poz. 1455). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU Nr 61, poz. 549 z później- szymi zmianami: Dz. U. z 2009 r. Nr 39, poz. 320). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (DzU Nr 32 poz. 284). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313 z późniejszymi zmianami: DzU z 2007 r. Nr 179, poz. 1275 oraz Dz. U. z 2008 r. Nr 198, poz. 1226). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU Nr 162, poz. 1008). SOROKO R. 1968 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na terenie powiatu Ostrołęka. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHY J. (red.) 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2007 r. – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie 2008 r. Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2008 r. – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie 2009 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1993 – Mapy radioekologiczne Polski – Część I. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1994 – Mapy radioekologiczne Polski – Część II. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

49 TYSZEWSKI S., CHORMAŃSKI J., KARDEL J., MICHAŁOWSKI R., OKRUSZKO T., PUSŁOWSKA-TYSZEWSKA D., JARECKA M., KAPUŚCIŃSKI J., NIEWIARO- WICZ J., NOWAK M., OŚWIECIMSKA-PIASKO Z., PIASKOWSKI M., RY- CHARSKI M. 2008 – Program małej retencji dla Województwa Mazowieckiego. Tom I, II i III. Archiwum Mazowieckiego Urzędu Marszałkowskiego. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU Nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.) 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych, 2002 – Ministerstwo Środowiska, Warszawa.