DODELIJKE PLANTEN Een Fascinerende Reis Langs De Giftigste Planten Ter Wereld
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
DODELIJKE PLANTEN Een fascinerende reis langs de giftigste planten ter wereld Elizabeth A. Dauncey & Sonny Larsson KNNV Uitgeverij 80089_INT_PTK_UK.indb 3 05/10/2017 13:12 001-005_GIFPLANTEN_NL.indd 3 30-04-18 15:39 Inhoud INLEIDING 8 HOOFDSTUK 1 WAAROM SOMMIGE PLANTEN GIFTIG ZIJN 10 HOOFDSTUK 2 DOELWIT IN HET LICHAAM 28 HOOFDSTUK 3 ZAKEN VAN HET HART 44 HOOFDSTUK 4 HERSENBREKERS 62 HOOFDSTUK 5 MEER DAN ZWAKTE VAN DE KNIEËN 90 80089_INT_006-009_PTK_UK.indd 6 02/11/2017 11:26 006-009_GIFPLANTEN_NL.indd 6 23-04-18 15:53 HOOFDSTUK 6 BEGINNEND ALS EEN IRRITATIE 106 HOOFDSTUK 7 EEN ONDERBUIKGEVOEL 132 HOOFDSTUK 8 ORGAANFALEN 154 HOOFDSTUK 9 CELVERGIFTEN 176 HOOFDSTUK 10 VIJANDEN WORDEN VRIENDEN 194 WOORDENLIJST 218 VERDER LEZEN 219 REGISTER 220 DANKWOORD EN FOTOVERANTWOORDING 224 80089_INT_006-009_PTK_UK.indd 7 02/11/2017 11:26 006-009_GIFPLANTEN_NL.indd 7 23-04-18 15:53 Inleiding Planten produceren gifstoffen om zichzelf te beschermen, soms tot een gehalte dat giftig genoeg is om te doden. Door middel van vallen en opstaan hebben onze voorouders geleerd welke planten eetbaar waren en welke schade veroorzaakten. Vervolgens vermeden ze de schadelijke soorten of gebruikten die in sommige gevallen doelbewust als wapens om rivalen, criminelen en dieren te doden, als drugs om hallucinaties op te wekken of om slachtoffers ermee aan beproevingen bloot te stellen. Hoewel bij de meesten van ons de kennis over giftige planten mogelijk verloren is gegaan – we kopen ons voedsel nu immers in winkels – is de wetenschappelijke kennis over gif- stoffen in planten en de effecten ervan enorm toegenomen. D OEL spectrum; het is bekend dat ze werkelijk in staat zijn om te doden Dit boek gebruikt een combinatie van tekst, foto’s, diagrammen – vandaar de titel van dit boek. Ook planten die ernstige effecten en chemische structuren om een fascinerend beeld te schetsen na contact veroorzaken, zijn opgenomen. Hoewel de symptomen van hoe en waarom planten – voornamelijk bloeiende planten als gevolg van een dergelijk contact bij grotere dieren meestal niet – gifstoffen (ofwel toxinen) produceren. Vanuit een overkoepelend de dood veroorzaken, kunnen ze wel zeer afmattend zijn; vaak standpunt beschrijft het een selectie van historisch of cultureel zijn deze planten voor kleinere dieren of micro-organismen wel interessante en belangrijke giftige planten, de verbindingen die ze dodelijk. produceren en de mechanismen waarmee ze op dieren – met Vleesetende en parasitaire planten blijven buiten bestek van name de mens – inwerken. Overal is van de nieuwste onderzoeks- dit boek. Ook de meeste schimmels zijn uitgesloten, uitgezonderd resultaten gebruikgemaakt en deze worden op een gemakkelijk enkele die effect uitoefenen via hun nauwe band met planten. toegankelijke manier gepresenteerd. Er zijn natuurlijk verschillende gradaties van giftigheid; sommi- ONDER De oleander (Nerium oleander) wordt in het Middellandse ge planten maken ons alleen maar ziek. Echter, de in dit boek Zeegebied gekweekt. De stengels hebben mogelijk Alexander de beschreven planten bevinden zich aan het serieuzere eind van het Grote’s soldaten vergiftigd toen zij die als eetstokjes gebruikten. INLEIDING 8 80089_INT_PTK_UK.indb 8 05/10/2017 13:13 006-009_GIFPLANTEN_NL.indd 8 23-04-18 15:53 Afbeeldingen H OE HET BOEK WERKT Chemische verbindingen Afbeeldingen zijn meestal foto’s om de plant of De structuur van de belangrijkste gifstoffen die bepaalde delen ervan te illustreren; gebruik van in de afgebeelde plant of planten voorkomen. botanische tekeningen of gekleurde illustraties Titel Opgenomen om de verscheidenheid aan op de themabladzijden in hoofdstuk 10 (dat De gifstof of plant die in het hoofdstuk verbindingen te tonen die planten produceren ingaat op de medicinale toepassingen van wordt behandeld, soms ook met een en om lezers in staat te stellen vergelijkingen te giftige planten) en af en toe ook in de andere indicatie van de effecten. maken tussen de verbindingen. hoofdstukken. Taxus en je hart Taxus is de Latijnse naam die de Romeinen voor de venijnboom gebruikten, dus de keuze van Carl Linnaeus om dezelfde naam aan het giftige geslacht te geven, lijkt nogal voor de hand te liggen. De etymologie van het woord is echter bijzonder interessant in een boek over giftige planten. Er wordt aangenomen dat de Romeinen de naam hebben overgenomen van de Grieken; zij construeerden het woord toxikon – dat een op pijlen gebruikt gif of medicijn betekent – van hun woord voor boog (toxon). Omdat taxushout de reputatie heeft dat het ‘t beste hout is voor het maken van bogen, is de cirkel in zekere zin rond. D ODELIJKE NAALDEN PLANT: SYMPTOMEN VAN VERGIFTI- Taxus baccata L. GING BIJ MENSEN: Taxine B ALGEMENE NAMEN: BLOEDSOMLOOP: abnormale venijnboom, taxus hartslag FAMILY: NEUROLOGISCH: verwijding BOVEN Taxine B is een diterpene alkaloïde door stikstofatoom in de BOVEN Met een leeftijd van 5000 jaar is de taxus (Taxus baccata) op het gepasseerd. Ze vonden geen verschil in de concentratie van de taxusfamilie (Taxaceae) van de pupillen, duizeligheid, zijketen. Het wordt in veel taxussoorten (Taxus) aangetroffen en is kerkhof van St. Cynog in Defynnog, Wales, de oudste taxus in Europa. belangrijkste gifstoffen in de zaden voordat en nadat ze waren TYPE OF TOXIN: zwakte, coma structureel vergelijkbaar met het kankermedicijn paclitaxel. gegeten. Ook bevestigden ze dat de zaadmantels geen alkaloïden taxine alkaloïden (taxine B) SPIJSVERTERING: buikkram- ze de naalden ongedeerd kunnen grazen. Andere dieren – waar- bevatten. Het uiterlijk van de zaadmantels in de mest suggereert pen, braken e taxus is een van de weinige planten in dit boek die onder paarden, runderen, honden en mensen – worden echter dat ze, net als de zaden, zeer snel door het spijsverteringssysteem geen bloeiende plant is, maar een conifeer. Zoals kenmer- vergiftigd als ze de naalden of takken eten. Vergiftiging van waren gegaan, en de zaden passeerden onbeschadigd. kend voor de meeste coniferen hebben taxusbomen of runderen is het best te voorkomen door ervoor te zorgen dat ze ONDER Onderaanzicht van een taxustak (Taxus baccata) met de lichte D -struiken gemodificeerde bladeren die we ‘naalden’ noemen. Hun geen toegang hebben tot deze bomen. oppervlakte van zijn naaldvormige bladeren en zowel onrijpe groene en zaad-‘kegel’ is echter heel anders dan een dennenappel: hij bevat Een handvol rogge rijpe rode besachtige zaadmantels, die elk een enkel zaad omgeven. een enkel zaad dat, tegen de tijd dat het rijp is, door een komvor- V OEDSEL VOOR DASSEN mige, besachtige zaadmantel wordt omringd. De niet-giftige zaadmantels die door de taxus worden geprodu- Taxus groeit erg traag maar leeft lang. Waar- ceerd, zijn zoet en hebben een gelatineachtige consistentie De Engelse schrijfster Agatha Christie (1890-1976) schijnlijk is de oudst levende taxus in Europa te wanneer ze rijp zijn. Hun scharlakenrode of diep roodoranje kleur volgde in 1917 een opleiding als apothekersassistente vinden op het kerkhof van St. Cynog’s in Defyn- maakt ze gemakkelijk te zien door vogels, die ze in hun geheel en werkte in beide wereldoorlogen in een apotheek. nog, Wales; daarvan wordt aangenomen dat hij eten, inclusief het zaad. Het zaad gaat vervolgens door de vogel Ze was dus bekend met de medicijnen en vergiften uit ongeveer 5000 jaar oud is. Er zijn ook bewijzen en wordt elders uitgepoept. Kinderen hebben meestal het benul het begin van de twintigste eeuw en verwerkte ze dat het geslacht zelf evolutionair gezien erg oud om de zaden, die groter zijn dan de zaden van een druif, uit te vervolgens in de complotten van enkele van haar 66 is. Fossielen van Paleotaxus rediviva uit het Trias, spugen en worden daardoor niet ziek. detectiveverhalen. Een handvol rogge (1953) vertelt die zo’n 200 miljoen jaar oud zijn, zijn herken- Wetenschappers van de Royal Botanic Gardens in Kew over de gebeurtenissen in de Yewtree Lodge, waar de baar als taxussen, evenals die van Taxus jurassica observeerden dassen (Meles meles) die de zaadmantels van taxus rijke Rex Fortescue, zijn laatste vrouw en de meid (die uit het midden van het Jura, 140 miljoen jaar van de grond aten en zelfs op hun achterpoten gingen staan om was opgeleid door de amateur-speurneus Miss geleden. Tegenwoordig omvat het geslacht Taxus ze van de bomen te eten. Ze vroegen zich af waarom de dieren Marple) allemaal werden vermoord, waarvan de 12 soorten die over de hele wereld voorkomen, niet vergiftigd werden. In de buurt gevonden mestkuilen vol met eerste moord te wijten was aan taxinevergiftiging. In waaronder een groot deel van Europa, gedeeltelijk verteerde zaadmantels en blijkbaar intacte zaden dit kronkelend verhaal van verborgen identiteiten en Noord-Afrika, China, de Filippijnen en Sumatra, leverden een mogelijk antwoord. Maar de wetenschappers wraak tussen de generaties moet de moordenaar het Mexico en Noord-Amerika. wilden testen of de zaden werkelijk onbeschadigd het spijsverte- probleem oplossen van het bitter smakende taxusgif. Alle delen van de taxus, met uitzondering ringsstelsel van de dassen waren gepasseerd. Ze maakten gebruik Om dit veelzeggende kenmerk te maskeren is het gif van de zaadmantels, bevatten taxine alkaloïden. van een vloeistofchromatografische massaspectrometrieanalyse vermengd met Engelse marmelade, gemaakt van De giftigheid vermindert niet door drogen, zodat (LC-MS, die de massa of het gewicht van verbindingen scheidt en Sevilla-sinaasappels waarvan de schil een licht bittere gesnoeide takken net zo giftig zijn als de plant meet) om de aanwezigheid en concentraties van alkaloïden in de smaak aan de jam geeft. zelf. Sommige herten lijken de naalden te kun- zaadmantels en zaden uit de bomen te bepalen, alsook in de nen eten en ook schapen staan erom bekend dat zaden die het spijsverteringskanaal van de dassen waren HET HART VAN ZAKEN 50 51 Feiten Kaders Gegevens van de afgebeelde planten, inclusief de wetenschappelijke naam en de auteur (volgens Kew’s Gebruik van kaders om Medicinal Plant Names Services, zie blz. 15 en 219); algemeen gebruikte wetenschappelijke namen die niet nadruk te leggen op een langer actueel zijn volgen tussen haakjes met de aanduiding ‘syn.’ voor synoniem; plantenfamilie (volgens de specifieke vergiftigingszaak of Angiosperm Phylogeny Group IV, zie blz.