<<

Recursos Rurais revista oficial do IBADER

1

2011

1885-5547

decembro

ISSN 1885-5547

7

número 7 decembro 201

2011 Servizode Publicacións e Intercambio Científico UNIVERSIDADEDE SANTIAGO DE COMPOSTELA Recursos Rurais

Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER)

Redacción e Administración Valencia) Dra. Dalila Espirito Santo calquera medio ou idioma sen o IBADER (Instituto de Biodiversidade (Instituto Superior de Agronomía, Univ. consentimento dos titulares do copyright. Agraria e Desenvolvemento Rural) - Técnica de Lisboa) Dra. María Teresa Todos os artigos publicados nesta revista Universidade de Santiago de Compostela. Felipó Oriol (Dpto. de Edafología, Univ. están protexidos por copyright. Sen a Campus Universitario s/n. E-27002 Lugo - Politécnica de Cataluña) Dr. Francisco autorización escrita dos titulares do (). Teléfono 982 824 500 Fraga López (Dpto. de Física Aplicada, copyright, queda prohibida a reprodución Fax 982 824 501 Univ. de Santiago de Compostela) Dr. total ou parcial por calquera medio gráfico Eduardo Galante (Centro Iberoamericano ou electrónico do contido de Recursos Comite Editorial: de la Biodiversidad, Univ. de Alicante) - Rurais. Dirección Dr. Domingo Gómez Orea (Dpto. de Pablo Ramil Rego Proyectos y Planificación Rural, Univ. Recursos Rurais non se responsabiliza Inst. Biodiversidade Agraria e Politécnica de Madrid) - Dra. Helena da opinión nin dos contidos dos artigos. Desenvolvemento Rural Granja (Dpto. de Geología, Univ. do Departamento de Botánica Minho) - Dr. Jesús Izco Sevillano (Dpto. Suscrición e Intercambios Universidade de Santiago de Compostela de Botánica, Univ. de Santiago de Servizo de Publicacións e Intercambio Compostela) Dr. Knut Kryzywinski Centífico. Universidade de Santiago de Secretaría (Botanisk Institut, Universidad de Bergen, Compostela, Campus Universitario Sur, Mª Elvira López Mosquera Noruega) Dr. Jaume Lloveras Vilamanyá E-15782 Santiago de Compostela. Inst. Biodiversidade Agraria e (Dpto. Producción Vegetal, Univ. de Teléfono 981 593 500. Fax 981 593 963 Desenvolvemento Rural Lleida) Dr. Edelmiro López Iglesias (Dpto. Departamento de Produción Vexetal de Economía Aplicada, Univ. de Santiago Envío de manuscritos Universidade de S antiago de Compostela de Compostela) Dr. Felipe Macías IBADER, Universidade de Santiago de Vázquez (Dpto. de Edafoloxía, Univ. de Compostela, Campus Universitario s/n. Membros Santiago de Compostela) Dr. Manuel E-27002 Lugo, Galicia (Spain) Miguel Angel Alvarez (INDUROT, Univ. de (Instituto Superior de Agronomía, [email protected] Oviedo) - Carlos Alvarez López (Univ. de Univ. Técnica de Lisboa) Dr. Francisco Santiago de Compostela) - Rafael Maseda Eimil (Dpto. de Enxeñería Edición Electrónica Crecente Maseda (Univ. de Santiago de Agroforestal, Univ. de Santiago de Unha edición electrónica desta revista Compostela) - Elvira Díaz Vizcaíno (Univ. Compostela - Dra. Guillerma Meaza está disponíbel en http://www.ibader.org de Santiago de Compostela) - María Luisa Rodríguez (Dpto. de Geografía, Univ. del Fernández Marcos (Univ. de Santiago de País Vasco) Dr. Jose Pedro Pinto de Sumario electrónico Compostela) - Antonio Iglesias Becerra Araujo (IPVC, ) Dr. Jorge Luiz http://www.usc.es/spubl/revistas.htm (Univ. de Santiago de Compostela) - Ramella (UDESC, Brasil) Dr. Diego Agustín Merino García (Univ. de Santiago Rivera Núñez (Dpto. de Botánica, Univ. de Edita de Compostela) - Juan Piñeiro Andión Murcia) Dr. Antonio Rodero Franganillo Servizo de Publicacións (Centro de Investigaciones Agrarias de (Dpto. de Producción Animal, Univ. de Universidade de Santiago de Compostela Mabegondo) - Antonio Rigueiro Rodríguez Córdoba) Dr. Luciano Sánchez García (Univ. de Santiago de Compostela) - Elvira (Univ. de Santiago de Compostela) Dr. Imprime Sahuquillo (Univ. da Coruña) - Carlos Isidro Sierra Alfranca (Dpto. de Producción Imprenta Universitaria Vales (Centro de Extensión Universitaria e Animal, Univ. de Zaragoza) Dr. Louis Universidade de Santiago de Compostela Divulgación Ambiental de Galicia). Trabaud (Dpto. de Ecología, Univ. de Montpellier, Francia) Dr. Eduardo Vigil Deseño da cuberta e Maquetación Comite Científico Asesor: Maeso (Dpto. de Producción Animal - L. Gómez-Orellana Dr. Juan Altarriba Farrán (Dpto. Univ. de Zaragoza) Producción Animal, Univ. de Zaragoza) Depósito Legal C-3.048-2005 Dr. José Manuel Barreiro Fernández Copyright ISSN 1885-5547 (Dpto. de Organización de Empresas, O envío dun manuscrito implica: que o Univ. de Santiago de Compostela) Dr. traballo non foi publicado con © IBADER - USC Christian Buson (Institut de anterioridade, excepto como resumo ou l'Environnement Liffrèe, Francia) Dr. como parte dun libro, revista ou tese Na actualidade, a revista Recursos Rurais Emilio Chuvieco Salinero (Dpto. de doutoral; que non se está considerando a inclúese nas seguintes bases de datos: Geografía, Univ. de Alcalá de Henares) súa publicación noutro medio; que todos Latindex, ICYT (CSIC), Rebiun e Cirbic. Dr. Mario Cunha (Universidade do Porto) os autores e se for preciso as autoridades Dr. Estanislao De Luis Calabuig (Dpto. de do centro onde desenvolven o seu Ecología, Univ. de León) Dr. Francisco traballo, aceptan a súa publicación; cando Díaz-Fierros Viqueira (Dpto. de o manuscrito sexa aceptado para a súa Edafoloxía, Univ. de Santiago de publicación, os autores aceptan ceder Compostela) Dr. Javier Esparcia Pérez automaticamente o copyright á revista; o (Dpto. de Geografía, Univ. Politécnica de manuscrito non será de novo publicado en Recursos Rurais

Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER)

número 7 decembro 2011 ISSN 1885-5547

2011 Servizo de Publicacións e Intercambio Científico UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA Recursos Rurais

Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER)

O Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) é un instituto mixto universitario, situado na cidade de Lugo e conformado pola Universidade de Santiago de Compostela, a Consellería de Medio Ambiente, a Consellería de Política Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural da Xunta de Galicia e o Instituto Lucense de Desenvolvemento Económico e Social (INLUDES). Unha das actividades do IBADER é a publicación e difusión de información científica e técnica sobre o medio rural desde unha perspectiva pluridisciplinar. Con este obxectivo publícase a revista Recursos Rurais orientada a fortalecer as sinerxías entre colectivos vinculados ao I+D+I no ámbito da conservación e xestión da Biodiversidade e do Medio Ambiente dos espacios rurais, os Sistemas de Produción Agrícola, Gandeira, Forestal e a Planificación do Territorio, tendentes a propiciar o Desenvolvemento Sostible dos recursos naturais. Recursos Rurais estructúrase en dúas series. A serie Científico-Técnica publica artigos, revisións, notas de investigación e reseñas bibliográficas. Os artigos, revisións e notas deben ser orixinais, sendo avaliados previamente polo Comité Editorial e o Comité Científico Asesor. A serie Cursos e Monografías publica reunións, seminarios e xornadas técnicas e de divulgación, así como a promocionar a difusión de Teses de Doutoramento, revisións ou á reedición de obras fundamentais.

IBADER Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural Universidade de Santiago de Compostela Campus Universitario s/n E 27002 Lugo, Galicia (España)

Tfno 982 824500 982 824502 Fax 982 824500

[email protected] www.ibader.org

Recursos Rurais (2011) nº 7 : 15-25 IBADER: Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural ISSN 1885-5547

Artigo

Manuel A. Rodríguez Guitián · Javier Ferreiro da Costa · Pablo Ramil-Rego · G. Lijó Pose

Caracterización ambiental, demografía y amenazas para su conservacion de la población lucense de macrocarpa C. Presl. (NW ibérico)

Recibido: 25 xaneiro 2011 / Aceptado: 5 setembro 2011 © IBADER- Universidade de Santiago de Compostela 2011

Resumen Se aportan datos sobre el biotopo y parámetros Abstract Data on biotope characteristics and demography demográficos de la única población conocida hasta este of the unique Culcita macrocarpa C. Presl. population known momento de Culcita macrocarpa C. Presl. en la Provincia de in Lugo province (Galice, NW Spain) are presented. The Lugo (Galicia, NW España). Los individuos se distribuyen en form three sub-populations with 19, 21 and 1 tres subpoblaciones de tamaño desigual (19, 21 y 1 plantas) individuals between 450 and 500 m a.s.l. and grow in a que crecen entre los 460 y 500 m en ambientes sombríos al shady and wet biotope near a temporay stream that runs lado de un curso de auga temporal que discurre por el into a wide common oak-dominated forest. Proportion of interior de un extenso robledal. En conjunto, la proporción adult and juvenile plants are similar and they show great vitality in general. Nevertheless, almost 10% of the fronds de individuos juveniles y adultos es muy semejante, show a more or less severe loss of photosynthetic tissue mostrando los ejemplares una elevada vitalidad, aunque caused by an unkown agent. Nowadays there is no algo más del 10% de sus frondes están afectadas por la outstanding threats that menace this population, but pérdida de superficie fotosintética de origen desconocido. replacement of native woodlands by rapid-growth species Actualmente no existen factores de amenaza evidentes, plantations or increase cattle preassure could affect in a aunque la sustitución del bosque en el que se encuentra la negative way its future preservation. We suggest that the población estudiada por plantaciones de crecimiento rápido better action to ensure the preservation of the studied o la intensificación del pastoreo podrían afectar population of this endangered is to included the site into negativamente su conservación. Por esta razón, se propone a protected area for conservation. la declaración de un Espacio Natural Protegido en la cuenca Key words ecological characterisation, ibero-macaronesian del Río Sor para asegurar la supervivencia de esta endemism, demography, threatened fern, NW Iberian población de un helecho protegido por su condición de Peninsula. especie amenazada de extinción. Palabras clave caracterización ecológica, endemismo ibero-macaronésico, demografía, especie amenazada, NW Introducción y objetivos Península Ibérica. Culcita macrocarpa C. Presl es un pteridofito endémico de distribución ibero-macaronésica cuya supervivencia se encuentra amenazada en la mayor parte de su área de Manuel A. Rodríguez Guitián · G. Lijó Pose distribución, siendo considerada dentro del territorio español Departamento de Produción Vexetal. Escola Politécnica Superior. como “en peligro de extinción” (EN) en el “Atlas y Libro Rojo USC. Campus Universitario s/n. 27002-Lugo. de la Flora Vascular Amenazada de España” (Bañares et al. E-mail: [email protected] 2004). Desde el punto de vista legal, a nivel comunitario figura dentro de los anexos II (las especies animales y Javier Ferreiro da Costa vegetales de interés comunitario para cuya conservación es Instituto de Biodiversidade Agraria e Desenvovemento Rural. necesario designar zonas especiales de conservación) y IV IBADER. Campus Universitario s/n. 27002-Lugo (especies animales y vegetales de interés comunitario que requieren una protección estricta) de la DC 92/43/CEE, Pablo Ramil-Rego Departamento de Botánica. Escola Politécnica Superior. USC. mientras que las poblaciones gallegas se encuentran Campus Universitario s/n. 27002-Lugo legalmente protegidas en virtud de su inclusión, dentro de la categoría de “En peligro de extinción”, en el Catálogo Galego de Especies Ameazadas (Xunta 2007). 16

Aunque su existencia en territorio gallego es conocida en el momento de la toma de datos. En cada uno de ellos desde mediados del pasado siglo (Laínz 1968), la presencia se ha determinado el biotopo en el que se encuentra de esta especie en la provincia de Lugo (Muras, Ambosores, (diferenciando entre medio rupícola [R], pie de cantil rocoso A Fraga Gorda, 29TPJ0220; figura 1a) ha sido dada a [P] y borde de cauce fluvial [C])(figura 1b), su condición conocer en época reciente por Romero et al. (2004), reproductiva (estado vital vegetativo o fértil), número y constituyendo la localidad más oriental de las conocidas longitud de frondes y estado fitosanitario. Igualmente, se hasta la fecha en el N de Galicia, que se une a las previas han determinado los posibles factores de amenaza que de Serra da Capelada, Serra de Forgoselo y cuencas bajas pudieran incidir negativamente en la supervivencia de de los ríos Eume y Mera. dichas poblaciones. Los trabajos de campo se realizaron en el primer semestre del año 2005. La situación relativamente alejada de este núcleo poblacional con relación a las localidades más próximas coruñesas y la escasez de información acerca sus Resultados y discusión condiciones ambientales y aspectos demográficos nos ha motivado a realizar una caracterización preliminar del medio La información de carácter ambiental, biométrica y en que se desarrolla, un recuento y estudio biométrico de demográfica recopilada en el campo se muestra en el Anexo sus efectivos poblacionales así como una valoración que figura al final del trabajo. A partir de ella se han preliminar de los factores que pudieran poner en peligro su elaborado diversas tablas y figuras por medio de las cuales supervivencia. Este tipo de información resulta se facilita la interpretación de dichos datos. imprescindible para llevar a cabo los trabajos de monitorización y seguimiento a largo plazo de las poblaciones de este helecho protegido a que obliga el Situación fisiográfica y caracterización ambiental Artículo 17 la DC 92/43/CEE, así como la elaboración del Plan de Recuperación que establece la “Lei 9/2001 de Aunque en la cita de Romero et al. (2004) se especificaba Conservación da Natureza de Galicia” para todas las una altitud de 480 m para la localidad lucense de Culcita especies catalogadas como EN (“en peligro de extinción”) macrocarpa, el estudio detallado de la situación de los dentro del ámbito territorial gallego. individuos existentes muestra que en realidad se trata de tres subpoblaciones (FG-I, FG-II y FG-III) separadas unos 150 m en línea recta entre sí y distribuídas altitudinalmente Metodología entre los 460 y los 500 m de altitud (tabla 1). Dichas subpoblaciones se encuentran dentro de una masa El presente trabajo se ha planteado en dos fases: una arbolada de unas 45 ha de superficie, conocida localmente primera de recogida de datos, relacionados con la como A Fraga Gorda, que se extiende a lo largo de una caracterización ambiental y fitocenótica, el conteo de pequeña cuenca fluvial por la que discurre un pequeño individuos y la toma de datos biométricos, y otra posterior, curso estacional, situada en la cabecera del Río Sor (figuras de análisis de la información. En la medida de lo posible, 1, 2 y 3). El rango altitudinal comentado constituye el techo para la caracterización biológica y reproductiva de las altimétrico para esta especie en Galicia, encontrándose (sub)poblaciones estudiadas se han seguido los criterios unos 200 m por encima de las poblaciones conocidas a aplicados en el “Atlas y Libro Rojo de la Flora Vascular mayor altitud de las cuencas de los ríos Eume, Xubia, Amenazada de España” (Bañares et al. 2004), si bien se Landoi y Mera, en la vecina provincia de A Coruña. No han introducido algunas modificaciones con la finalidad de obstante, hacia el centro de la Cornisa Cantábrica este nivel analizar adecuadamente la información recopilada. En se ve superado en algunas localidades asturianas situadas particular, se ha considerado como un único individuo a en la cuenca del Río Deva, en las que este helecho alcanza cada conjunto de caules que se mantienen interconectados los 650 m de altitud (Argüelles et al. 2004-2005).

Figura 1.- a: Localización de la población de Culcita macrocarpa C. Presl. estudiada (cuadrado señalado por la flecha) en el contexto cántabro-atlántico septetrional ibérico. b: posiciones topográficas en las que crecen los individuos de Culcita macrocarpa en la población estudiada. R: pared rocosa; P: pié de cantíl; C: márgen de arroyo 17

Según la caracterización bioclimática de Galicia propuesta enraizados directamente en la pared rocosa adyacente por Rodríguez Guitián & Ramil Rego (2007), la población (biotopo R), en ambos casos de naturaleza pizarroso- del valle del Río Sor se localizaría dentro del termotipo esquistosa (IGME 1976), mientras que la subpoblación mesotemplado inferior, correspondiéndole un ombrotipo superior (FG-III) está representada por un único individuo húmedo superior y un bioclima subhiperoceánico, ramificado de gran tamaño situado en un pequeño talud fuertemente influenciado durante la época estival por la terroso que conforma la margen derecha del pequeño condensación de masas nubosas procedentes del Mar arroyo que circula por el valle. Los individuos asentadas al Cantábrico. Tomando como referencia los valores pie de los cantiles o en el margen de arroyo enraízan en un estimados por Martínez Cortizas et al. (1999) para las horizonte edáfico húmedo y con abundantes restos de estaciones meteorológicas de Grañas do Sor (Mañón, A materia orgánica, en gran medida generados por la Coruña) y Xan Branco (Ourol, Lugo), ambas prácticamente descomposición de frondes viejas. En el caso de los equidistantes en línea recta unos 7 km de las poblaciones asentados en las paredes rocosas, los rizomas crecen estudiadas y situadas a 453 y 520 m de altitud aferrándose a las pequeñas repisas y grietas que presenta respectivamente, puede establecerse un promedio de 1500- el sustrato. 1600 mm anuales de precipitación para el área montañosa Culcita macrocarpa es un helecho de carácter higrófilo y en la que se encuentra el núcleo poblacional de Culcita umbrófilo cuyas poblaciones septentrionales ibéricas macrocarpa estudiado, de los que aproximadamente 130- tienden a ser más numerosas y con mayor vitalidad bajo 150 corresponderían a los meses estivales (junio-agosto). una cubierta arbórea densa y en las inmediaciones de Como se muestra en la tabla 1 y en las figuras 2 y 3, estas pequeñas cascadas o tramos fluviales rápidos, en los que poblaciones se desarrollan en un microambiente se mantenga un elevado grado de humedad atmosférica relativamente variado. Tanto en la subpoblación inferior (Boudrie 1998, Prelli 2002, Quintanilla et al. 2004). De todas (FG-I) como en la intermedia (FG-II), se encuentran maneras, también puede crecer en formaciones vegetales individuos en posición de pié de cantil (biotopo P) y otros que carecen de cubierta arbórea, siempre que se trate de

Figura 2.- Aspecto de las subpoblaciones de Culcita macrocarpa Figura 3.- Aspecto de la subpoblación FG-III (arriba) y de una estudiadas. Arriba: FG-I; abajo FG-II. Las flechas indican algunos fronde defoliada por un agente desconocido (abajo) de los individuos integrantes de cada población 18

Subpoblación Altitud (m) Pendiente (º) Orientación Situación topográfica Factores de amenaza FG-I 460-470 36 NNW Pie de cantil y pared rocosa Talas, incendio (?) FG-II 480 75 NNW Pie de cantil y pared rocosa Talas, incendio (?) FG-III 500 58 SE Borde de arroyo Talas, incendio (?), pastoreo

Tabla 1.- Caracterización ambiental y factores potenciales de amenaza identificados en cada subpoblación de Culcita macrocarpa estudiada

enclaves con una atmósfera saturada en vapor de agua, roboris)(Laínz 1968, Amigo & Norman 1993, 1995, como torrenteras (Pérez Carro et al. 1989). En el caso de Quintanilla 1997), comunidad cuya significación las tres subpoblaciones estudiadas, la protección frente a la fitosociológica ha sido reinterpretada recientemente como desecación creemos que está más vinculada a la sombra variante por Rodríguez Guitián (2010a). Más recientemente, proporcionada por las paredes rocosas o la propia masa se ha documentado la presencia de individuos aislados o arbolada en la que se encuentran inmersas que el hecho de pequeñas poblaciones de esta especie en el sotobosque de situarse en las proximidades de un pequeño cauce fluvial bosques mixtos acidófilos (asociación Polysticho setiferi- estacional. La influencia microclimática favorable para la Aceretum pseudoplatani inéd.)(Rodríguez Guitián 2004, especie derivada del efecto regulador que ejerce el dosel de 2005) y avellanedas-saucedas y fresnedas riparias los bosques mesófilos que la albergan, especialmente (asociaciones Hyperico androsaemi-Coryletum avellanae y durante la época estival, ha sido discutida en profundidad Valeriano pyrenaicae-Fraxinetum excelsioris)(Rodríguez por Amigo (2005) a partir de la monitorización ambiental de Guitián (2010b). Más hacia el E, desde el oriente de Asturias varias poblaciones de Culcita macrocarpa presentes en hasta el País Vasco, las comunidades con Culcita localidades del Parque Natural de las Fragas do Eume (A macrocarpa aparecen principalmente en ambientes de Capela-Monfero, A Coruña) y la cabecera del Río Castro alisedas riparias silicícolas (Hyperico androsemi-Alnetum (San Sadurniño, A Coruña). glutinosae subas. osmundetosum regalidis)(Fernández Ordoñez et al. 1984, Pérez Carro et al. 1989), habiéndose Caracterización fitocenótica citado su presencia en bosques mixtos riparios sobre sustratos ácidos en un trabajo más reciente (Fernández Ordoñez et al. 2003). Las poblaciones estudiadas de Culcita macrocarpa se integran en comunidades relativamente pobres en plantas Como ya se ha señalado con anterioridad, la particular vasculares dominadas por pteridofitos, como Athyrium filix- situación en la que se encuentran las dos primeras femina, Blechnum spicant, Dryopteris dilatata, D. affinis, D. subpoblaciones del helecho estudiadas, al abrigo de sendas aemula u Osmunda regalis (tabla 2). El resto de taxones paredes rocosas y sin dosel arbóreo directo que las proteja, presentes (Avenella flexuosa, Brachypodium sylvaticum, dificulta su interpretación desde el punto de vista Erica arborea, Erica mackaiana, Frangula alnus, Hedera fitocenótico como un aspecto particular de una comunidad hibernica, Holcus mollis, Lonicera periclymenum, Oxalis arbórea. En este sentido, si se tiene en cuenta el claro acetosella, Rubus sp., Saxifraga lepismigena, S. predominio en la comunidad de helechos, su carácter higro- spathularis, Vaccinium myrtillus), de ocurrencia más esciófilo y su desarrollo sobre roquedos y suelos húmicos irregular y cobertura sensiblemente menor, son poco desarrollados (comunidades exocomófitas), podría principalmente plantas vasculares comunes en considerarse que se trata de una comunidad perteneciente comunidades de matorral y bosques del entorno. Como a la alianza Hymenophyllion tunbrigensis (orden puede apreciarse en la citada tabla, la flora vascular que Anomodonto-Polypodietalia, clase Anomodonto- acompaña al pteridofito estudiado en las tres Polypodietea), tal y como sugieren Fernández Ordoñez et subpoblaciones analizadas se asemeja bastante a la al. (2003) para Asturias. En el caso de la tercera establecida por Fernández Ordoñez et al. (2003) para la subpoblación, sí existe un dosel continuo por encima del “comunidad de Culcita macrocarpa” del oriente de Asturias. biotopo ocupado por esta especie que, sobre el talud terroso En general, las poblaciones de Culcita macrocarpa de la del margen del arroyo en el que se encuentra, está Cornisa Cantábrica se encuentran en ambientes nemorales constituído por pies dispersos de Betula pubescens, Corylus abrigados, húmedos y umbrosos (Viane et al. 1987, Amigo avellana, Ilex aquifolium, Sorbus aucuparia y Frangula & Norman 1993, 1995, Boudrie 1998, Quintanilla & Amigo alnus. Aunque no poseemos un inventario florístico 2001, Quintanilla et al. 2002, Fernández Ordoñez et al. detallado del conjunto de la comunidad arbolada en la que 2003). Para el caso de Galicia son reiteradas las referencias inserta esta tercera subpoblación, en principio podría a avellanedas y robledales de vaguada o “robledales asimilarse a los abedulares de cabecera fluvial del N de mixtos”, identificados por diferentes autores con la Galicia y NW de Asturias (asociación Violo palustris- subasociación pulmonarietosum longifoliae de los bosques Betuletum pubescentis), recientemente descritos por mayoritarios en el territorio (Blechno spicant-Quercetum Rodríguez Guitián (2010b). 19

Población FG-I FG-II FG-III SINT. Area de inventario (m2) 20 25 8 2-25 Cobertura de la vegetación (%) 100 100 100 90-99 Altura de la vegetación (m) 2,0 1,8 1,0 - - - Nº de taxones (sólo plantas vasculares) 14 7 13 10 Columna 1 2 3 4 Dosel arbóreo Frangula alnus 2·P2 Betula pubescens · · P(dom) 3 Corylus avellana ··P2 Ilex aquifolium ··P1 Quercus robur ···1 Castanea sativa ···1 Sorbus aucuparia ··P· Otras especies Culcita macrocarpa 3534 Blechnum spicant 2124 Dryopteris dilatata 2112 Lonicera periclymenun 1+11 Rubus sp. + + + · Dryopteris affinis 3·13 Vaccinium myrtillus +·+2 Athyrium filix-femina 11· · Dryopteris aemula 1·1· Oxalis acetosella 1··2 Tabla 2.- Comparación de la Hedera hibernica/helix* ··13* composición florística de la Erica arborea ··+3 vegetación correspondiente a cada una de las subpoblaciones de Holcus mollis 1··· Culcita macrocarpa estudiadas Osmunda regalis 1··· 1·· (columnas 1 a 3) con la descrita Saxifraga spathularis · para la “comunidad de Culcita ·+· Saxifraga lepismigena · macrocarpa” del oriente de Asturias Avenella flexuosa ··1· (columna 4: columna sintética Brachypodium sylvaticum ··+· (excluidos briófitos) a partir de 4 Erica mackaiana ··+· inventarios tomados de Fernández Daboecia cantabrica ···2 Ordoñez et al. 2003). P: especie Luzula sylvatica ···2 presente en el dosel; P(dom): Cystopteris fragilis ···1 especie dominante en el dosel Woodwardia radicans ···1

Caracterización biométrica y reproductiva Eume” (A Coruña); poblaciones de gran tamaño se encontrarían igualmente en el E de Asturias (Argüelles et al. 2004-2005). En el extremo opuesto, algunos autores Los resultados relativos a aspectos biométricos y estado describen poblaciones constituidas por unos pocos vital de los individuos estudiados aparecen sintetizados en individuos (Soñora 1992: “una docena de ejemplares”). A la la figura 4. A este respecto es necesario advertir que no fue vista de esta información, las subpoblaciones situadas en la posible tomar datos de cinco individuos de pequeña talla de localidad estudiada podrían considerarse como de tamaño la subpoblación FG-I, debido a su situación en una pared medio a pequeño. vertical a varios metros de altura. Por ello, los datos recabados corresponden exclusivamente a 36 de las 41 La mayor parte de los individuos censados son monocaules plantas localizadas, repartidas en 14, 21 y 1 (80 %); entre los multicaules, predominan los bicaules respectivamente por subpoblación, habiéndose efectuado (14%), sobre los tricaules (3%) y tetracaules (3%)(figura 4). las determinaciones sobre un total de 127 frondes. La distribución de frondes en clases de longitud (figura 4) muestra la existencia de tendencias diferentes según se El tamaño de las poblaciones conocidas de Culcita trate de frondes estériles (cuyas frecuencias más elevadas macrocarpa en la Cornisa Cantábrica es muy variable (Láinz se encuentran en las clases de longitud comprendidas entre 1968, Fernández Ordoñez et al. 1984, Pérez Carro et al. los 50 y 124 cm) o fértiles (con máximos en las clases 1989, Soñora 1992, Quintanilla et al. 2004), aunque no comprendidas entre 150 y 199 cm de longitud). Todas las abundan las cuantificaciones numéricas precisas de las frondes menores de 75 cm de longitud (17,3% del total) mismas. Quintanilla (1997) estima que la mayor población resultaron estériles mientras que la totalidad de las que de la Europa continental, integrada por unos 1.000 superaron los 175 cm (19,5% del total) lo fueron fértiles. La individuos, se hallaría en el “Parque Natural das Fragas do fronde con mayor longitud superó los 300 cm. En cuanto a 20 su condición desde el punto de vista reproductivo (figura 4), Amenazas el 44,5 % de las plantas estudiadas producen frondes que mostraban soros (individuos “adultos”) en el momento de Dejando a un lado los aspectos fitosanitarios comentados, realización de los trabajos de campo. Al comparar la la persistencia a corto-medio plazo de estos núcleos longitud de las frondes y su condición adulta/juvenil se poblacionales parece estar asegurada mientras se observa que las frondes que portan soros (el 48,0% del mantengan las condiciones del biotopo que ocupan total) son siempre de longitud superior a los 75 cm, valor actualmente. Sin embargo, la cuenca del Río Sor se sensiblemente superior al mínimo de 10 cm establecido por encuentra sometida desde mediados del pasado siglo a un Laínz (1986). No obstante, también existen frondes estériles proceso de sustitución progresiva de la cubierta vegetal de gran tamaño, que llegan a superar los 160 cm de longitud preexistente por plantaciones de especies de crecimiento (figura 4). Los conteos de frondes realizados en los rápido, principalmente globulus. Precisamente, individuos de Culcita macrocarpa estudiados muestran que el reemplazo del arbolado autóctono por plantaciones de casi el 80% presentan 3 o más frondes, siendo la especies introducidas es, a juicio de diversos autores subpoblación FG-I la que mayor proporción tiene de (Quintanilla et al. 2004, Amigo 2005, Romero et al. 2005), la individuos con dos frondes (el 28,6 %). No se han principal amenaza para el mantenimiento de las contabilizado individuos solamente con 1 fronde. poblaciones del helecho estudiado en el ámbito noroccidental ibérico. En conjunto, los datos obtenidos acerca de aspectos biométricos y reproductivos de la población estudiada son Al efecto negativo que una eventual tala de la masa coincidentes con la información disponible para el resto de arbolada en la que se encuentran los núcleos poblacionales áreas peninsulares donde está presente este helecho estudiados habría que añadir el tránsito del ganado en el (Quintanilla et al. 2004). caso de que se incrementase la cabaña vacuna y caballar que se cría en semilibertad en la zona, que acostumbra a refugiarse en épocas meteorológicas adversas en los Estado fitosanitario bosques caducifolios, así como la posible incidencia de los incendios forestales (tabla 1), ambos factores con un Con relación al estado fitosanitario de las plantas previsible mayor impacto sobre los ejemplares de mayor estudiadas, en los trabajos de campo realizados se han tamaño de las subpoblaciones FG-II y FG-III. Aunque esto detectado dos tipos de afecciones sobre las frondes (figura último pudiera considerarse como poco probable, debido a 4). En el primer caso se trata de órganos que han perdido, la baja combustibilidad de la masa arbolada que alberga por causa desconocida, su porción apical (“ápice truncado”). estas subpoblaciones, su localización en una ladera La caída de ramas o fragmentos rocosos de las paredes umbrosa y fuertemente inclinada y su situación en las próximas o la herbivoría practicada por herbívoros silvestres inmediaciones de un arroyo, las evidencias de incendios (corzo) o domésticas (caballos, vacas) podrían ser agentes pretéritos que todavía en la actualidad se pueden encontrar causales de este fenómeno. en el interior de este bosque, impiden descartar los fuegos forestales como factores de amenaza para la conservación Por otra parte, se han observado individuos de Culcita de Culcita macrocarpa en la localidad estudiada. macrocarpa con frondes cuyo limbo se halla desprovisto, En gran medida, el efecto adverso de factores comentados total o parcialmente, de la porción fotosintética y se sobre los núcleos poblacionales estudiados podría verse encuentra reducido a los haces vasculares y algunos minimizado si estos se incluyeran dentro de alguna de las grupos de esporangios (figura 3). Esta afección está figuras legales de protección que contempla la legislación presente en un 11% de las frondes censadas, prácticamente vigente en materia de protección ambiental, ya que, a todas ellas reproductivas (figura 4). Aunque no hemos diferencia de lo que ocurre con el resto de poblaciones de podido determinar la causa de este fenómeno, pensamos Culcita macrocarpa conocidas en territorio gallego, que se que puede deberse a la acción de un invertebrado, encuentran dentro del perímetro de figuras de protección posiblemente un insecto. En todo caso, el hecho de que las declaradas con arreglo a la legislación autonómica vigente, frondes afectadas por esta pérdida de superficie como “Parque Natural” o “Zona de Especial Protección de fotosintética se hallan totalmente desarrolladas indica que el los Valores Naturales”, las aquí tratadas no están incluidas agente causal habría actuado una vez completado su dentro de ningún Espacio Natural Protegido. La delimitación crecimiento, es decir, a partir de mediados del verano. de este posible nuevo ENP (“Zona de Especial Protección En ambos casos, se desconoce el grado de recurrencia de de los Valores Naturales”?) podría realizarse teniendo en las afecciones comentadas así como la variación interanual cuenta que en la cuenca del Río Sor existen, además de que pueda tener su incidencia sobre el total de frondes otros valores naturales, poblaciones de otros helechos producido por los individuos. De la misma manera, se ignora incluidos dentro del “Catálogo Galego de Especies en qué medida la pérdida de superficie fotosintética puede Ameazadas”, como Dryopteris aemula, Hymenophyllum tunbrigense o Woodwardia radicans, que muestran, al igual estar afectando a la futura viabilidad de las plantas. Ello que la especie aquí estudiada, una fuerte dependencia de justifica la realización de un seguimiento a medio/largo los ambientes nemorales para el desarrollo de sus ciclos plazo para evaluar en qué medida estos procesos pueden vitales (Amigo 2005). condicionar la persistencia de las subpoblaciones estudiadas. 21

Figura 4.- Representaciones gráficas de la distribución/porcentaje de los individuos de Culcita macrocarpa estudiados en función de diversos parámetros. Arriba izq.: distribución por biotopos; arriba der.: grado de ramificación caulinar; centro izq.: clases de longitud de las frondes en función de su condición reproductiva (estériles, fértiles); centro der.: estado vital de los individuos (juveniles/adultos); abajo izq.: vitalidad (nº de frondes por individuo); abajo der.: nivel de afección (%) por defoliación y pérdida de la porción apical

Conclusiones territorio. En cuanto a aspectos demográficos, se trata de un conjunto poblacional no excesivamente numeroso (41 La caracterización ambiental de los lugares en los que se individuos) pero que parece mostrar una tendencia estable encuentran las tres subpoblaciones de Culcita macrocarpa por cuanto, además de individuos fértiles de gran tamaño, estudiadas muestra que éstas se desarrollan en también contienen una elevada proporción de individuos condiciones topo-edáficas similares a las establecidas para juveniles (>50%). En la actualidad, la escasa influencia de la otros enclaves en los que aparece dicha especie en Galicia acción antropo-zoógena que existe en el área boscosa en la y otras localidades cantábricas (lugares sombríos y que se encuentra la población estudiada no supone una resguardados de difícil acceso protegidos por paredes amenaza para su mantenimiento. No obstante, la eventual rocosas o vegetación arbolada densa), a excepción de la potenciación del uso ganadero o la sustitución de los cota altitudinal en la que se encuentran, que es la más bosques por plantaciones forestales de especies de elevada de las conocidas hasta el momento dentro de este crecimiento rápido (principalmente eucaliptos) constituirían 22 riesgos importantes de cara a su conservación. Debería Laínz, M. (1986): XVII. Culcitaceae. En: S. Castroviejo, M. estudiarse, no obstante, la causa de las defoliaciones Laínz, G. López-González, P. Montserrat, F. Muñoz constatadas en un cierto número de frondes por si pudiera Garmendia, J. Paiva & L. Villar: Flora Iberica. Vol. I: 79-80. tener efectos negativos a medio y largo plazo, así como la Real Jardín Botánico de Madrid. C.S.I.C. Madrid. declaración de un nuevo espacio natural protegido que Pérez Carro, J., Díaz González, T.E. & Fernández Areces, incluyera la población aquí estudiada y la aprobación su M.P. (1989): Acerca de Equisetum x font-queri Roth., más correspondiente “Plan de Gestión”. precisiones corológicas sobre Culcita macrocarpa C. Presl. Anales del Jardín Botánico de Madrid 45(2): 550-551. Referencias bibliográficas Prelli, R. (2002): Les Fougères et plantes alliés de France et d’ occidentale. Editions Belin. 432 pp. Paris. Argüelles, J.M., Carlón, L., Gómez Casares, G., González Quintanilla, L.G. (1997): Distribución de los helechos relictos del Valle, J.M., Laínz, M., Moreno Moral, G. & Sánchez macaronésicos en el Parque Natural Fragas do Eume (A Pedraja, O. (2004-2005): Contribuciones al conocimiento de Coruña): Importancia biogeográfica en la pteridoflora la flora cantábrica, VII. Boletín de Ciencias Naturales. gallega. Tesis de licenciatura inédita. 104 pp. Departamento R.I.D.E.A. nº 49: 147-193. de Bioloxía Vexetal. Universidade de Santiago de Amigo, J. (2005): Los helechos en el noroeste ibérico y su Compostela. interés para la conservación. Recursos Rurais. Serie Cursos Quintanilla, L.G. & Amigo, J. (2001): Culcita macrocarpa C. 2: 11-22. Presl (Dicksoniaceae, Pteridophyta) en la cuenca del Xubia Amigo, J. & Norman, G. (1993): La conservación de las (NO de la Península Ibérica). Nova Acta Científica Fragas del Río Eume: valoraciones botánicas. Congreso Compostelana (Biol.) 11: 267-268. Forestal Español. Ponencias y Comunicaciones, Tomo IV: Quintanilla, L.G., Amigo, J., Pangua, E. & Pajarón, S. (2002): 15-20. S.E.C.F. Xunta de Galicia. Lourizán. Análisis biogeográfico de la pteridoflora de la sierra de la Capelada (La Coruña, España). Lazaroa 23: 17-24. Amigo, J. & Norman, G. (1995): Identification of site-types important for rare in an area of deciduous woodland in Quintanilla, L.G., Cabezudo, B., García, A., Mesa, R., Nava, northwest Spain. Vegetatio 116: 133-146. H.S. & Navas, P. (2004): Culcita macrocarpa C. Presl. En: A. Bañares, G. Blanca, J. Güemes, J.C. Moreno & S. Ortiz Bañares, A., Blanca, G., Güemes, J., Moreno, J.C. & Ortiz, (Eds.): Atlas y Libro Rojo de la Flora Vascular Amenazada S. (Eds.)(2004):Atlas y Libro Rojo de la Flora vascular de España: 662-663. 2ª Ed. Dirección General para la amenazada de España. Dirección General para la Biodiversidad. MMA. 1069 pp. Biodiversidad. Ministerio de Medio Ambiente. Madrid. 1069 pp. Rodríguez Guitián, M.A. (2004): Aplicación de criterios botánicos para a proposta de modelos de xestión Boudrie, M. (1998): Les ptéridophytes du Pays Basque et du sustentable das masas arborizadas autóctonas do nord-ouest de l’Espagne: écologie, répartition, protection. Subsector Galaico-Asturiano Septentrional. Tesis doctoral Journal de Botanique 5: 43-52. inédita. 620 pp. Escola Politécnica Superior de Lugo. USC. Martínez Cortizas, A., Castillo Rodríguez, F. & Blanco Chao, Lugo. R. (1999): Precipitación. En: A. Pérez Alberti & A. Martínez Rodríguez Guitián, M.A. (2005): Avaliación da diversidade Cortizas: Atlas Climático de Galicia: 75-91. Xunta de Galicia. sílvica do subsector galaico-asturiano septentrional: tipos de Santiago de Compostela. bosques, valor para a conservación e principais ameazas. Recursos Rurais. Serie cursos e monografias do IBADER, Díaz González, T.E. & Fernández Prieto J.A. (1994): La 2: 23-44. vegetación de Asturias. Itinera Geobot. 8: 243-528. Rodríguez Guitián, M.A. (2010a): Aportacións sobre a Fernández Ordóñez, M.C., Fernández Prieto, J.A. & tipoloxía e composición florística dos bosques mesófilos de Collado, M.A. (1984): Una nueva localidad de Culcita quercíneas do occidente da Cornixa Cantábrica (NW macrocarpa en Asturias: datos sobre su ambiente vegetal. Ibérico). Recursos Rurais 2(6): 35-73. Boletín de Ciencias Naturales. I.D.E.A. 33: 49-61. Rodríguez Guitián, M.A. (2010b): Temperate riverside Fernández Ordoñez, M.C., Díaz González, T.E. & Collado forests without alder trees at the NW of the Iberian Prieto, M.A. (2003): Evaluación de la biodiversidad peninsula: ecology, phytosociological profile and interest for briopteridofítica de la cuenca del Río de Nueva (Llanes, preservation policies. Lazaroa 30: en prensa. Asturias, N Península Ibérica): bases para su protección u conservación. Acta Botanica Barcinonensia 49: 191-208 Rodríguez Guitián, M.A. & Ramil Rego. P. (2007): Revisión de las clasificaciones climáticas aplicadas al territorio I.G.M.E. (1976): Mapa Geológico de España. E. 1:50.000. gallego desde una perspectiva biogeográfica. Recursos Hoja 8(7-3). Vivero. Servicio de Publicaciones. Ministerio de Rurais 1(3): 31-53. Industria. Madrid. Romero, M.I., Rodríguez Guitián, M.A. & Rubinos, M. Laínz, M. (1968): Aportaciones al conocimiento de la Flora (2004): Adiciones al catálogo pteridológico gallego. Bot. Gallega, VI: 1-39. I.F.I.E. Madrid. Comp. 28: 51-55. 23

Romero, M.I., Amigo, J., Rodríguez Guitián, M.A., Díaz Viane, R., Mayor López, M. & Jermy, C. (1987): Excursion Varela, R., Ferreiro da Costa, J. (2005): Conservación de la Guide. XIV International Botanical Congress. Excursion nº pteridoflora amenazada en el NW Ibérico (Galicia): las 39. Berlin. 54 pp. especies incluídas en la Directiva Hábitats. Bull. Soc. Hist. Xunta (2007): Decreto 88/2007 do 19 de abril, polo que se Nat. Toulouse 141-2: 227-232. regula o Catálogo galego de especies ameazadas. DOGA Soñora, F.X. (1992): Notas pteridológicas de Galicia. IV. nº 89: 7.409-7.423. Consellería de Medio Ambiente e Acta Bot. Mal. 17: 282-283. Desenvolvemento Sostible. Santiago de Compostela.

ANEXO

Información biométrica recogida en los individuos de las subpoblaciones de Culcita macrocarpa (L.) Presl.estudiadas. Sit. top. (situación topográfica): C: cauce de arroyo; P: pie de cantil; R: pared rocosa. Observaciones:  fronde con el ápice truncado; : fronde afectada por pérdida de superficie fotosintética. Estado vital: J: juvenil, individuo sin soros; A: adulto, individuo con soros

Subpoblación Nº ind. Sit. top. Nº de caules Caule Estado vital Nº de fronde Long. (cm.) Soros Vitalidad Observaciones FG-I 1 C 1 1 J 1 55 No alta - 250No- 385No- 2 C 1 1 J 1 70 No media - 275No- 395No- 3 C 2 1 J 1 131 No media - 2 100 No - 2 J 1 140 No media - 2 115 No - 4 C 1 1 J 1 128 No media - 2 115 No - 5 P 1 1 J 1 140 No alta - 2 115 No - 365No ?? 6 P 1 1 J 1 48 No media - 2 120 No - 7 P 3 1 A 1 195 Si alta - 2 169 Si - 3 192 Si - 2 A 1 187 Si alta - 2 192 Si - 375Si ?? 3 A 1 190 Si alta - 2 176 Si - 395Si ?? 8 P 1 1 J 1 54 No media - 248No- 9 P 1 1 A 1 217 Si alta - 2 242 Si - 3 226 Si - 10 R 1 1 J 1 75 No alta - 295No- 3 100 No - 11 P 1 1 A 1 197 Si alta ?? 2 170 Si - 3 216 Si - 12 P 1 1 A 1 162 Si alta - 2 167 Si ?? 3 166 Si ?? 13 P 1 1 A 1 215 Si alta - 2 210 Si - 3 197 Si - 14 P 1 1 J 1 98 No alta - 265No- 367No ?? 24

Subpoblación Nº ind. Sit. top. Nº de caules Caule Estado vital Nº de fronde Long. (cm.) Soros Vitalidad Observaciones FG-II 1 C 1 1 J 1 118 No alta - 2 100 No - 3 155 No - 2 C 1 1 A 1 262 Si alta - 2 279 Si - 3 250 Si - 3 R 1 1 J 1 68 No alta - 262No- 377No- 4 R 1 1 J 1 67 No alta - 282No- 393No- 5 R 2 1 J 1 74 No media - 259No- 2 J 1 66 No alta - 276No- 380No- 6 R 2 1 J 1 129 No alta - 2 110 No - 3 104 No - 2 A 1 116 Si media - 2 160 Si - 7 R 1 1 J 1 20 No media - 221No- 8 R 1 1 J 1 25 No media - 225No- 9 R 1 1 J 1 50 No media - 260No- 10 R 1 1 J 1 100 No alta - 2 100 No - 385No- 11 R 1 1 J 1 130 No alta - 2 105 No - 3 110 No - 12 R 1 1 J 1 140 No media - 2 140 No - 13 R 1 1 J 1 70 No alta - 290No- 390No- 14 C 1 1 A 1 168 Si alta - 2 146 Si - 3 148 Si - 15 C 2 1 A 1 134 Si alta - 2 124 Si - 3 137 Si - 2 A 1 122 Si alta 2 113 No - 3 127 No - 16 C 1 1 A 1 155 Si alta - 2 142 Si - 3 117 No - 17 C 2 1 A 1 166 Si alta - 2 155 Si - 3 182 Si - 2 A 1 164 No alta - 2 135 No - 3 164 Si - 18 C 1 1 A 1 190 Si alta - 2 171 Si - 3 190 Si - 19 C 1 1 A 1 235 Si alta ?? 2 247 Si ?? 3 225 Si ?? 20 C 1 1 A 1 307 Si alta ?? 2 207 Si ?? 3 242 Si ?? 21 C 1 1 A 1 150 Si alta - 2 195 Si - 3 205 Si - 25

Subpoblación Nº ind. Sit. top. Nº de caules Caule Estado vital Nº de fronde Long. (cm.) Soros Vitalidad Observaciones FG-III 1 C 4 1 J 1 96 No media - 2 132 No - 2 A 1 177 Si alta - 2 120 Si ?? 3 156 Si ?? 4 155 Si ?? 3 A 1 212 Si alta - 2 204 Si - 3 152 Si ?? 4 A 1 185 Si alta - 2 180 Si - 3 192 Si - Declaración de Transferencia de copyrigth

Declaración de Transferencia de copyrigth

Título do artigo

Autor(s)

Sinatura do Autor

Data Neste apartado exporanse os resultados obtidos. Os datos deben no tamaño final, procurando non deixar grandes espazos en presentarse tan claros e concisos como sexa posíbel, se é branco. Todas as táboas e figuras deberán ir acompañadas dunha Recursos Rurais apropiado na forma de táboas ou de figuras, aínda que as táboas lenda. As lendas deben consistir en explicacións breves, Revista oficial do Instituto de Biodiversidade Agraria moi grandes deben evitarse. Os datos non deben repetirse en suficientes para a comprensión das ilustracións por si mesmas. táboas e figuras. A discusión debe consistir na interpretación dos Nas mesmas incluirase unha explicación de cada unha das e Desenvolvemento Rural (IBADER) resultados e da súa significación en relación ao traballo doutros abreviaturas incluídas na figura ou táboa. As lendas débense Proceso de selección e avaliación de orixinais autores. Pode incluírse unha conclusión curta, no caso de que os incluír ao final do texto, tras as referencias bibliográficas e deben Os traballos presentados a Recursos Rurais serán sometidos á resultados e a discusión o propicien. estar identificadas (ex: Táboa 1 Características...). Os mapas avaliación confidencial de dous expertos alleos ao equipo incluirán siempre o Norte, a latitude e a lonxitude. Agradecementos editorial, seguindo criterios internacionais. Caso dos avaliadores Deben ser tan breves como sexa posíbel. Calquera concesión propoñeren modificacións na redacción do orixinal, será de Preparación do manuscrito para o seu envío que requira o agradecemento debe ser mencionada. Os nomes responsabilidade do equipo editorial -unha vez informado o autor- de organizacións financiadoras deben escribirse de forma Texto o seguimento do proceso de reelaboración do traballo. Caso de Grave o seu arquivo de texto nun formato compatíbel con non ser aceptado para a súa edición, o orixinal será devolto ao completa. Microsoft Word. seu autor, xunto cos ditames emitidos polos avaliadores. Bibliografía En calquera caso, os orixinais que non se suxeiten ás seguintes A lista de referencias debe incluír unicamente os traballos que se Táboas e Figuras normas técnicas serán devoltos aos seus autores para a súa citan no texto e que se publicaron ou que foron aceptados para a Cada táboa e figura gardarase nun arquivo distinto co número da corrección, antes do seu envío aos avaliadores. súa publicación. As comunicacións persoais deben mencionarse táboa e/ou figura. Os formatos preferidos para os gráficos son: soamente no texto. No texto, as referencias deben citarse polo Para os vectores, formato EPS, exportados desde o programa de Normas para a presentación de orixinais autor e o ano e enumerar en orde alfabética na lista de debuxo empregado (en todo caso, incluirán unha cabeceira da referencias bibliográficas. figura en formato TIFF) e para as ilustracións en tons de grises ou Procedemento editorial fotografías, formato TIFF, sen comprimir cunha resolución mínima A Revista Recursos Rurais aceptará para a súa revisión artigos, Exemplos de citación no texto: Descricións similares danse noutros traballos (Fernández 2005a, de 300 ppp. En caso de enviar os gráficos nos seus arquivos revisións e notas vinculados á investigación e desenvolvemento orixinais (Excel, Corel Draw, Adobe Ilustrator, etc.) estes tecnolóxico no ámbito da conservación e xestión da b; Rodrigo et al. 1992). Andrade (1949) indica como.... acompañaranse das fontes utilizadas. O nome do arquivo da biodiversidade e do medio ambiente, dos sistemas de produción figura (un arquivo diferente por cada figura) incluirá o número da agrícola, gandeira, forestal e referidos á planificación do territorio, Segundo Mario & Tineti (1989) os factores principais están.... Moore et al. (1991) suxiren iso... ilustración. En ningún caso se incluirá no arquivo da táboa ou tendentes a propiciar o desenvolvemento sostíbel dos recursos figura a lenda, que debe figurar correctamente identificada ao final naturais do espazo rural.Os artigos que non se axusten ás Exemplos de lista de referencias bibliográficas: do texto. O material gráfico escaneado deberá aterse aos normas da revista, serán devoltos aos seus autores. Artigo de revista: seguintes parámetros: Debuxos de liñas: o escaneado realizarase Mahaney, W.M.M., Wardrop, D.H. & Brooks, P. (2005). Impacts of Preparación do manuscrito en liña ou mapa de bits (nunca escala de grises) cunha resolución sedimentation and nitrogen enrichment on wetland mínima de 800 ppp e recomendada de entre 1200 e 1600 ppp. Comentarios xerais community development. Plant Ecology. 175, 2: 227-243. Figuras de medios tons e fotografías: escanearanse en escala de Os manuscritos non deben exceder de 20 páxinas impresas en Capítulo nun libro: grises cunha resolución mínima de 300 ppp e recomendada entre tamaño A4, incluíndo figuras, táboas, ilustracións e a lista de Campbell, J.G. (1981). The use of Landsat MSS data for 600 e 1200 ppp. referencias. Todas as páxinas deberán ir numeradas, aínda que ecological mapping. En: Campbell J.G. (Ed.) Matching Remote no texto non se incluirán referencias ao número de páxina. Os Sensing Technologies and Their Applications. Remote Sensing Recepción do manuscrito artigos poden presentarse nos seguintes idiomas: galego, Society. London. Os autores enviarán un orixinal e dúas copias do artigo completo castelán, portugués, francés ou inglés. Os orixinais deben Lowel, E.M. & Nelson, J. (2003). Structure and morphology of ao comité editorial, xunto cunha copia dixital, acompañados prepararse nun procesador compatíbel con Microsoft Word ®, a Grasses. En: R.F. Barnes et al. (Eds.). Forrages. An introduction dunha carta de presentación na que ademais dos datos do autor, dobre espazo nunha cara e con 2,5 cm de marxe. Empregarase a to grassland agriculture. Iowa State University Press. Vol. 1. 25-50 figuren a súa dirección de correo electrónico e o seu número de fonte tipográfica "arial" a tamaño 11 e non se incluirán tabulacións Libro completo: fax, á seguinte dirección: nin sangrías, tanto no texto como na lista de referencias Jensen, W (1996). Remote Sensing of the Environment: An Earth bibliográficas. Os parágrafos non deben ir separados por Resource Perspective. Prentice-Hall, Inc. Saddle River, New IBADER espazos. Non se admitiran notas ao pe. Jersey. Comité Editorial da revista Recursos Rurais Os nomes de xéneros e especies deben escribirse en cursiva e Unha serie estándar: Universidade de Santiago. non abreviados a primera vez que se mencionen. Posteriormente Tutin, T.G. et al. (1964-80). Flora Europaea, Vol. 1 (1964); Vol. 2 Campus Universitario s/n o epíteto xenérico poderá abreviarse a unha soa letra. Debe (1968); Vol. 3 (1972); Vol. 4 (1976); Vol. 5 (1980). Cambridge E-27002 LUGO - Spain utilizarse o Sistema Internacional (SI) de unidades. Para o uso University Press, Cambridge. correcto dos símbolos e observacións máis comúns pode Obra institucional: Enviar o texto e cada unha das ilustracións en arquivos consultarse a última edición do CBE (Council of Biology Editors) MAPYA (2000). Anuario de estadística agraria. Servicio de diferentes, nalgún dos seguintes soportes: CD-ROM ou DVD para Style manual. Publicaciones del MAPYA (Ministerio de Agricultura, Pesca y Windows, que irán convenientemente rotulados indicando o seu Alimentación), Madrid, España. contido. Os nomes dos arquivos non superarán os 8 caracteres e Páxina de Título Documentos legais: non incluirán acentos ou caracteres especiais. O arquivo de texto A páxina de título incluirá un título conciso e informativo (na lingua BOE (2004). Real Decreto 1310/2004, de 15 de enero, que denominarase polo nome do autor. orixinal e en ingés), o nome(s) do autor(es), a afiliación(s) e a modifica la Ley de aprovechamiento de residuos ganaderos. BOE dirección(s) do autor(es), así como a dirección de correo (Boletín Oficial del Estado), nº 8, 15/1/04. Madrid, España. Cos arquivos inclúa sempre información sobre o sistema electrónico, número de teléfono e de fax do autor co que se Publicacións electrónicas: operativo, o procesador de texto, así como sobre os programas manterá a comunicación. Collins, D.C. (2005). Scientific style and format. Dispoñíbel en: de debuxo empregados nas figuras. http://www.councilscience.org/publications.cfm [5 xaneiro, 2005] Resumo Os artigos que fosen aceptados para a súa publicación Copyright: Unha vez aceptado o artigo para a publicación na Cada artigo debe estar precedido por un resumo que presente os incluiranse na lista de referencias bibliográficas co nome da revista, o autor(es) debe asinar o copyright correspondente. principais resultados e as conclusións máis importantes, cunha revista e o epíteto "en prensa" en lugar do ano de publicación. extensión máxima de 200 palabras. Ademais do idioma orixinal no Decembro 2006 que se escriba o artigo, presentarase tamén un resumo en inglés. Ilustracións e táboas Palabras clave Todas as figuras (fotografías, gráficos ou diagramas) e as Deben incluírse ata 5 palabras clave situadas despois de cada táboas deben citarse no texto, e cada unha deberá ir resumo distintas das incluídas no título. numerada consecutivamente. As figuras e táboas deben Organización do texto incluírse ao final do artigo, cada unha nunha folla separada A estructura do artigo debe axustarse na medida do posíbel á na que se indicará o número de táboa ou figura, para a súa seguinte distribución de apartados: Introdución, Material e identificación. Para o envío de figuras en forma electrónica métodos, Resultados e discusión, Agradecementos e Bibliografía. vexa máis adiante. Os apartados irán resaltados en negriña e tamaño de letra 12. Se Debuxos lineais. Por favor envíe impresións de boa calidade. se necesita a inclusión de subapartados estes non estarán As inscricións deben ser claramente lexíbeis. O mínimo numerados e tipografiaranse en tamaño de letra 11. grosor de liña será de 0,2 mm en relación co tamaño final. Ilustracións en tons medios (escala de grises): Envíe por Introdución favor as impresións ben contrastadas. A ampliación débese A introdución debe indicar o propósito da investigación e prover unha revisión curta da literatura pertinente. indicar por barras de escala. Non se publicarán figuras en 4 color. Material e métodos Este apartado debe ser breve, pero proporcionar suficiente información como para poder reproducir o traballo experimental Tamaño das figuras ou entender a metodoloxía empregada no traballo. As figuras deben axustarse á anchura da columna (8.5 centímetros) ou ter 17.5 centímetros de ancho. A lonxitude Resultados e Discusión máxima é 23 centímetros. Deseñe as súas ilustracións pensando Material and Methods numbered consecutively. This section should be brief, but should provide sufficient Recursos Rurais Figure quality. Please send high-quality copies. Line Revista oficial do Instituto de Biodiversidade information to allow replication of the study's procedures. thickness in the publication-size figure should be no less Agraria e Desenvolvemento Rural (IBADER) Results and Discussion than 0.2 mm. In the case of greyscale figures, please This section should present the results obtained as clearly ensure that the different tones are clearly distinguishable. Selection process and manuscript evaluation and concisely as possible, where appropriate in the form of Labels and other text should be clearly legible. Scale tables and/or figures. Very large tables should be avoided. should be indicated by scale bars. Maps should always Manuscripts submitted toRecursos Rurais will be subject to confidential review by two experts in the field, in line with Data in tables should not repeat data in figures, and vice include indication of North, and of latitude and longitude. international standard practice. In cases in which the reviewers versa. The discussion should consist of interpretation of the Colour figures cannot be published. suggest modifications to the submitted text, it will be the results and of their significance in relation to previous Figure size responsibility of the Editorial Team to inform the authors of the studies. A short conclusion subsection may be included if Figures should be no more than 17.5 cm in width, or no suggested modifications and to oversee the revision process. In the authors consider this helpful. cases in which the submitted manuscript is not accepted for more than 8.5 cm in width if intended to fit in a single column. Length should be no more than 23 cm. When publication, it will be returned to the authors together with the Acknowledgements reviewers' comments. Please note that any manuscript that does These should be as brief as possible. Grants and other designing figures, please take into account the eventual not adhere strictly to the instructions detailed in what follows will funding should be recognized. The names of funding publication size, and avoid excessively white space. be returned to the authors for correctionbefore being sent out for review. organizations should be written in full. Figure and table legends All figures and tables require a legend. The legend should References be a brief statement of the content of the figure or table, Instructions to authors The references list should include only articles that are cited sufficient for comprehension without consultation of the in the text, and which have been published or accepted for Editorial procedure text. All abbreviations used in the figure or table should be Recursos Rurais will consider for publication original publication. Personal communications should be mentioned defined in the legend. In the submitted manuscript, the research articles, notes and reviews relating to research only in the text. The citation in the text should include both legends should be placed at the end of the text, after the and technological developments in the area of sustainable author and year. In the references list, articles should be references list. development of natural resources in the rural context, in ordered alphabetically by first author's name, then by date. the fields of conservation, biodiversity and environmental Examples of citation in the text: Preparing the manuscript for submission management, management of agricultural, livestock and Similar results have been obtained previously (Fernández Text forestry production systems, and land-use planning. 2005a, b; Rodrigo et al. 1992). The text should be submitted as a text file in Microsoft Andrade (1949) reported that... Word or a Word-compatible format. Manuscript preparation According to Mario & Tineti (1989), the principal factors Tables and figures General remarks are... Each table and each figure should be submitted as a Articles may be submitted in Galician, Spanish, Moore et al. (1991) suggest that... separate file, with the file name including the name of the Portuguese, French or English. Examples of listings in References: table or figure (e.g. Table-1.DOC). The preferred format Manuscripts should be typed on A4 paper, and should not for data plots and graphs is EPS for vector graphics exceed 15 pages including tables, figures and the Journal article: (though all EPS files must include a TIFF preview), and references list. All pages should be numbered (though Mahaney, W.M.M., Wardrop, D.H. & Brooks, P. (2005). TIFF for greyscale figures and photographs (minimum references to page numbers should not be included in the Impacts of sedimentation and nitrogen enrichment on resolution 300 dpi). If graphics files are submitted in the text). The manuscript should be written with Microsoft wetland plant community development. Plant Ecology. 175, format of the original program (Excel, CorelDRAW, Adobe Word or a Word-compatible program, on one side of each 2: 227:243. Illustrator, etc.), please ensure that you also include all sheet, with double line-spacing, 2.5 cm margins on the left Book chapter: fonts used. The figure or table legend should not be and right sides, Arial font or similar, and font size 11. Campbell, J.G. (1981). The use of Landsat MS ata for included in the file containing the figure or table itself; Neither tabs nor indents should be used, in either the text ecoloical mapping. In: Campbell J.G. (Ed.) Matching rather, the legends should be included (and clearly or the references list. Paragraphs should not be Remote Sensing Technologies and Their Applications. numbered) in the text file, as noted above. Scanned line separated by blank lines. Remote Sensing Society, London. drawings should meet the following requirements: line or Species and genus names should be written in italics. Lowell, E.M. & Nelson, J. (2003). Structure and Morphology bit-map scan (not greyscale scan), minimum resolution Genus names may be abbreviated (e.g. Q. robur for of Grasses. In: R.F. Barnes e al. (Eds.). Forages: An 800 dpi, recommended resolution 1200 - 1600 dpi. Quercus robur), but must be written in full at first mention. Introduction to Grassland Agriculture. Iowa State University Scanned halftone drawings and photographs should meet SI (Système International) units should be used. Technical Press. Vol. 1. 25-50. the following requirements: greyscale scan, minimum nomenclatures and style should follow the most recent Complete book: resolution 300 dpi, recommended resolution 600 - 1200 edition of the CBE (Council of Biology Editors) Style Jensen, W. (1996). Remote Sensing of the Environment: An dpi. Manual. Erath Resource Perspective. Prentice-Hall, Inc., Saddle River, New Jersey. Manuscript submision Title page The title page should include a concise and informative Standard series: Please submit a) the original and two copies of the title (in the language of the text and in English), the Tutin, T.G. et al. (1964-80). Flora Europaea, Vol. 1 (1964); manuscript, b) copies of the corresponding files on CD- name(s) of the author(s), the institutional affiliation and Vol. 2 (1968); Vol. 3 (1972); Vol. 4 (1976); Vol. 5 (1980). ROM or DVD for Windows, and c) a cover letter with address of each author, and the e-mail address, Cambridge University Press, Cambridge, UK author details (including e-mail address and fax number), telephone number, fax number, and postal address of the Institutional publications: to the following address: author for correspondence. MAPYA (2000). Anuario de estadística agraria. Servicio de IBADER, Publicaciones del MAPYA (Ministerio de Agricultura, Pesca Abstract Comité Editorial de la revista Recursos Rurais, Each article should be preceded by an abstract of no y Alimentación), Madrid, Spain. Universidad de Santiago, more than 200 words, summarizing the most important Legislative documents: Campus Universitario s/n, results and conclusions. In the case of articles not written BOE (2004). Real Decreto 1310/2004, de 15 de enero, que E-27002 Lugo, in English, the authors should supply two abstracts, one in modifica la Ley de aprovechamiento de residuos ganderos. Spain. the language of the text, the other in English. BOE (Boletín Oficial del Estado), no. 8, 15/104, Madrid, Spain. As noted above, the text and each figure and table should Key words be submitted as separate files, with names indicating Five key words, not included in the title, should be listed Electronic publications: content, and in the case of the text file corresponding to after the Abstract. Collins, D.C. (2005). Scientific style and format. Available at: the first author's name (e.g. Alvarez.DOC, Table-1.DOC, http://www.councilscience.org/publications.cfm [5 January Fig-1.EPS). File names should not exceed 8 characters, Article structure 2005] and must not include accents or special characters. In all This should where possible be as follows: Introduction, Articles not published but accepted for publication: cases the program used to create the file must be clearly Material and Methods, Results and Discussion, Such articles should be listed in References with the name identifiable. Acknowledgements, References. Section headings of the journal and other details, but with "in press" in place should be written in bold with font size 12. If subsection of the year of publication. Copyright headings are required, these should be written in italics Once the article is accepted for publication in the journal, with font size 11, and should not be numbered. Figures and tables the authors will be required to sign a copyright transfer statement. Introduction Numbering: This section should briefly review the relevant literature All figures (data plots and graphs, photographs, diagrams, and clearly state the aims of the study. etc.) and all tables should be cited in the text, and should be Recursos Rurais número 7 · decembro 2011 Sumario/Summary

Quintela, L.A. · Becerra, J.J.· Rey, C. · Díaz, C. · Cainzos, J. · Rivas, F. · Huanca, W. · Prieto,A. · Herradón, P.G. Perfiles metabólicos en preparto, parto y postparto en vacas de raza rubia gallega: estudio preliminar 5 Metabolic profiles in prepartum, partum and postpartum in rubia gallega cows: preliminary study

Rodríguez Guitián, M.A. · Ferreiro da Costa, J. · Ramil-Rego, P. · Lijó Pose,G . Caracterización ambiental, demografía y amenazas para su conservacion de la población lucense de Culcita macrocarpa C. Presl. (NW ibérico) 15 Environmental characterization, demography and threatens for conservation of the population of Culcita macrocarpa C. Presl. in Lugo Province (NW Spain)

Pérez Rodríguez, F.· RojoAlboreca,A. MPC 2.0© , software para la aplicación del método AHP de toma de decisiones multicriterio 27 MPC© 2.0, software for the implementation of the AHP methodology

Aguín, O. · Sainz, M.J. · Montenegro , D. · Mansilla, J.P. Biodiversidad e hipovirulencia de Cryphonectria parasitica en Europa: implicaciones para el control biológico del cancro del castaño 35 Biodiversity and hypovirulence of Cryphonectria parasitica in Europe: implications for the biological control of chestnut blight

Corredoira, E. · Janeiro, L.V. · San José, M.C. Aplicación de técnicas de cultivo in vitro en la propagación del aliso con vistas a su conservación 49 Application of in vitro culture techiques in the propagation of alder for their conservation

Guido,A. · López Mársico, L. Composición florística y estructura del componente leñoso del bosque asociado al Río Queguay Grande (Paysandú, Uruguay) 81 Floristic composition and structure of the woody component associated with the Río Queguay Grande (Paysandú, Uruguay)

Rodríguez Guitián, M.A. ADENDA ao artigo: Aportacións sobre a tipoloxía e composición florística dos bosques mesófilos de quercíneas do occidente da Cornixa Cantábrica, publicado no número 6 (decembro 2010) 67

IBADER Institutode Biodiversidade Agraria e Desenvolvemento Rural