O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Himoyaga ruhsat Kafedra mudiri ______2017 y. «___»______
AKT SOHASI KORXONALARIDA BUXGALTERIYA HISOBI TIZIMIDA ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA OLISHNING O‟ZIGA XOS XUSUSIYATLARI (AK “O‟zbektelekom” misolida)
mavzusida
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Bitiruvchi ______Karimov A.N.
Rahbar______Avliyakulova J.A.
Taqrizchi______Xasanov B.A.
Maslahatchi______Saydivaliyev X.K.
HFX va E______Sattarov X.A. bo‟yicha maslahatchisi
Toshkent - 2017 O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
AKTSIM fakulteti ―AKT sohasida iqtisodiyot‖ kafedrasi Yo‗nalish: 5350300– AKT sohasida iqtisodiyot va menejment
Tasdiqlayman Kafedra mudiri ______2017 y. «___»______
Talaba Karimov Azizbek Nurali o„g„lining “AKT sohasi korxonalarida buxgalteriya hisobi tizimida asosiy vositalarni hisobga olishning o‟ziga xos xususiyatlari” mavzusidagi bitiruv ishiga
T O P SH I R I Q
1. Mavzu universitetning 2016-yil «9» dekabrdagi 1373–sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 2. Ishni himoyaga topshirish muddati:______2017 yil 2. Ishga oid dastlabki ma‟lumotlar: mavzuga oid adabiyotlar va ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining yillik moliyaviy hisobotlari. 4. Hisoblash–tushuntirish yozmalar mazmuni (ishlab chiqiladigan masalalar ro‟yhati): Kirish. Korxonalarning iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda asosiy vositalarni hisobga olishning nazariy asoslari. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali asosiy vositalarining hisobi va amaldagi holati tahlili. Aloqa korxonalarida asosiy vositalarning holati va harakatining nazoratini takomillashtirish masalalari. Hayot faoliyati xavfsizligi. Ekologiya. 5. Grafik materiallar ro„yxati: ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2013-2016 yillardagi daromadlari, 2015-2016 yillardagi asosiy vositalarining tarkibi, tuzilishi va dinamik o‘zgarishlarining tahlili, asosiy vositalarning harakati ko‘rsatkichlari tahlili. 6. Topshiriq berilgan sana: 14.01.2017-yil
Rahbar______Topshiriq oldim______imzo imzo 2
7. Ishning ayrim bo„limlari bo„yicha maslahatchilar:
Imzo, sana Bo‗lim nomi Maslahatchi Topshiriq Topshiriq berildi olindi 1. Bob. Avliyakulova J.A. 14.01.2017 14.01.2017
2. Bob. Saydivaliyev X.K. 01.02.2017 01.02.2017
3. Bob. Avliyakulova J.A. 22.03.2017 22.03.2017
4. Bob Sattarov X.A. 19.04.2017 19.04.2017
8. Ishni bajarish grafigi.
Bajarish Rahbar № Ish qismlarning nomi muddati imzosi 1. Korxonalarning iqtisodiy faoliyatini 10.02.2017 rivojlantirishda asosiy vositalarni hisobga olishning nazariy asoslari 2. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali asosiy 03.03.2017 vositalarining hisobi va amaldagi holati tahlili 3. Aloqa korxonalarida asosiy vositalarning holati 17.04.2017 va harakatining nazoratini takomillashtirish masalalari 4. Hayot faoliyati xavfsizligi. Ekologiya 23.05.2017
Bitiruvchi______2017 yil « » iyun imzo
Rahbar______2017 yil « » iyun imzo
3
Annotatsiya
Ushbu bitiruv malakaviy ishida korxonalarning iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda asosiy vositalarni hisobga olishning nazariy asoslari, asosiy vositalarning buxgalteriya hisobini tashkil etishning metodologik asoslari, asosiy vositalar harakatining auditi hamda asosiy vositalardan foydalanishning nazoratini takomillashtirish bo‘yicha xulosa, taklif va ilmiy tavsiyalar keltirilgan. Shuningdek hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya bo‘yicha ham ma‘lumotlar berilgan.
Аннотация В этой выпускной квалификационной работе по развитию экономической деятельности предприятий даны теоретические основы учета основных средств, методологические основы организации бухгалтерского учета основных средств, аудит действий основных средств, выводы по совершенствованию контроля использования основных средств, а также предложения и научные рекомендации. А также даны сведения по безопасности жизнедеятельности и экологии.
Annotation In the BSc research work it was given the scientific conclusions, suggestions and recommendations to improve the controlling over the use of the main tools and audit of main tool activity, methodological aspects to organize the accountings of the main tools, theoretical basis accounting the main tools in the development of economical activities of enterprises.
4
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………...... 6
1. KORXONALARNING IQTISODIY FAOLIYATINI 10 RIVOJLANTIRISHDA ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA OLISHNING NAZARIY ASOSLARI…...... 1.1 Asosiy vositalarning iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash va 10 baholash………………………………………...... 1.2 Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobini tashkil etishning metodologik 15 asoslari….………………...... 2. ,,O‟ZBEKTELEKOM” AK ANDIJON FILIALINING ASOSIY 30 VOSITALARINI HISOBI VA AMALDAGI HOLATI TAHLILI…. 2.1 ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining moliyaviy faoliyati …………. 30 2.2 ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining asosiy vositalari tahlili………. 37 3. ALOQA KORXONALARIDA ASOSIY VOSITALARNING 50 HOLATI VA HARAKATINING NAZORATINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI…………………………... 3.1 Asosiy vositalar harakatining auditi ……………..……………………… 50
3.2 Asosiy vositalardan foydalanishning nazoratini takomillashtirish...... 60 4. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI. EKOLOGIYA...... 68 4.1 Inson organizmiga mikroiqlim parametrlarining ta‘siri……………….... 68
4.2 Mehnat xavfsizligining ergonomik asoslari…………………………….. 72
XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………………… 75 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………..... 79
ILOVALAR
5
KIRISH
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Ayni vaqtda mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining chuqur tahlili, bugungi kunda jahon bozori kon‘yunkturasi keskin o‘zgarib, globallashuv sharoitida raqobat tobora kuchayib borayotgani davlatimizni yanada barqaror va jadal sur‘atlar bilan rivojlantirish uchun mutlaqo yangicha yondashuv hamda tamoyillarni ishlab chiqish va ro‘yobga chiqarishni taqozo etmoqda.1 So‘ngi yillarda mamlakatimizda axborot kommunikatsiya sohasini rivojlantirishda milliy dastur va kontseptsiyalarning qabul qilinishi esa sohada strategik rejalashtirishni ta‘minlash, innovatsion faoliyatni amalga oshirish hamda investitsion salohiyatni oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bilan bir qatorda telekommunikatsiya xizmatlari bozori mamlakatimiz iqtisodiyotining tayanch sektorlaridan biriga aylanib, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta o‘rin egallamoqda. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasini moliyaviy barqarorligini ta‘minlashdagi asosiy omillardan biri aloqa korxonalaridagi asosiy vositalardan samarali foydalanishdir. Aloqa korxonalarining faoliyatini, ayniqsa asosiy vositalarning holati, saqlanishi va harakatini nazorat qilishni qanday usulda tashkil qilinishini belgilash muhim muammolardan biri hisoblanadi. Asosiy vositalardan samarali foydalanish ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish)ni rivojlantirishga, korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilashga yordam beradigan zarur vositadir. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasi ishlab chiqarishga investitsiya jalb qilish, texnik qurollanganlik darajasi va xodimlarni ish bilan ta‘minlash bo‗yicha O‗zbekistonning yetakchi sohalaridan biridir. U ishlab chiqarishni rivojlantirishi, hamda iqtisodiyotni barqarorlashtirishda va jamiyatni rivojlanishiga ta‘sir o‘tkazadigan muhim omillardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda jamiyatni axborotlashtirish, aloqa xizmatlarini keng
1 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi ―O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'g'risida‖gi PF-4947 sonli Farmoni. 6 tarqalishiga sabab bo‘lmoqda. Telekommunikatsiya xizmatlari bozori so‘ngi o‘n yillikda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tayanch sektorlaridan biriga aylanib, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta o‘rin egallamoqda. O‘zbekiston Respublikasini 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari to'g'risida axborotda berilgan ma‘lumotlarga ko‘ra 2016-2020 yillarda xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish dasturi doirasida mobil aloqaning 1632 ta yangi baza stansiyasi hamda 2013-2020 yillarda telekommunikatsiya texnologiyalari, tarmoqlari va aloqa infratuzilmasini rivojlantirish dasturining amalga oshirilishi doirasida 2016-yilda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish imkonini beruvchi 2300 kilometrdan ziyod keng polosali optik-tolali tarmoqlar barpo etildi va zaxiraga olindi. Yagona portal orqali 929 mingdan ziyod xizmatlar ko'rsatildi va o‘sish oldingi yilning shu davriga nisbatan 2,2 barobarni tashkil qildi.2 Shu o‘rinda ta‘kidlash lozimki, telekommunikatsiya xizmatlarining qulayligi o‘z-o‘zidan aholi hayot sifatining muhim tarkibiy qismiga aylanmoqda, shuningdek, ta‘lim, sog‘liqni saqlash, xavfsizlik kabi boshqa muhim sohalarga ham ta‘sir etadi. Respublika telekommunikatsiya tarmoqlari jumladan, shaharlararo, xalqaro va mahalliy tarmoq va ma‘lumotlar uzatish tarmog‘i axborot tarqatishning muhim elementi bo‘lib hisoblanadi hamda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng jadal va daromadli infratuzilmalaridan biri hisoblanadi. ,,O‘zbektelekom‘‘ AK ning asosiy maqsadi barcha O‘zbekiston hududi bo‘ylab aholi, davlat tizimlari va idoralarini jumladan, olis aholi punktlarida kunu-tunning istalgan vaqtida eng zamonaviy hamda sifatli telekommunikatsiya xizmatlari bilan ta‘minlashdan iboratdir. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasini modernizatsiya, texnik va texnologik qayta jihozlash hamda kompaniyaning barqaror rivojlanishini ta‘minlash uchun muhim investitsion loyihalarni amalga oshirish zarurdir. Bundan tashqari sohani moliyaviy barqarorligini ta‘minlashdagi asosiy omillardan biri
2 http://www.mineconomy.uz 7 aloqa korxonalaridagi asosiy vositalardan samarali foydalanishdir. Bozor munosabatlari sharoitida har qanday xo‗jalik yurituvchi subyekt o‗z tasarrufidagi barcha resurslardan ya‘ni moliyaviy, moddiy va mehnat hamda ulardan foydalanish samaradorligini to‗g‗ri boshqarishni ta‘minlashi zarurdir. Hozirgi kunda har bir korxona va xo‘jalik ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun ma‘lum miqdordagi doimiy aktivlarga ega. Doimiy aktivlar esa asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar shaklida namoyon bo‘ladi. Shundan doimiy aktivlardan biri bo‘lgan asosiy vositalar, ishlab chiqarishda uzoq muddatda qatnashganligi sababli, mulk egasining bugungi sarflagan mablag‘i bo‘lib bir necha yildan keyin joyiga qaytib keladi. Asosiy vositalardan foydalanish hisobini tashkil qilishni takomillashtirish buxgalteriya hisobini takomillashtirish bilan bog‘liqdir. Ma‘lumki, aloqa sohasidagi ishlab chiqarish fondlarining katta qismini (92 – 95 %) asosiy ishlab chiqarish fondlari tashkil etadi. Aloqa sohasini moliyaviy barqarorligini ta‘minlashdagi asosiy omillardan biri bo‘lgan, asosiy vositalarning holati va harakatini hisobga olish, ulardan samarali foydalanish, bekor turib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik va nazoratini takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Ushbu qayd qilinganlar bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari. Maqsadi asosiy vositalardan samarali foydalanish va buxgalteriya hisobida to‘g‘ri yuritilishining asosiy yo‗llarini ko‗rib chiqish hamda tegishli tavsiyalar berishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishda quyidagi vazifalarni bajarish ko‘zda tutilgan: - asosiy vositalarning iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash va baholash; asosiy vositalarni buxgalteriya hisobini tashkil etishning metodologik asoslarini yoritish; - ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining asosiy vositalarini amaldagi holatini tahlil qilish; - aloqa korxonalarining asosiy vositalari holati va harakatining nazoratini takomillashtirish masalalari bo‗yicha tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning ob‘ekti. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali 8 bitiruv malakaviy ishining ob‘ekti bo‘lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, 4 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxati va ilovalardan iborat.
9
1. KORXONALARNING IQTISODIY FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISHDA ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA
OLISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Asosiy vositalarning iqtisodiy mohiyati, ularni turkumlash va baholash
Asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat davomida xo‗jalik faoliyatini yuritishda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko‗rsatish jarayonida yoxud ma‘muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish maqsadida foydalanish uchun ishlatiladigan moddiy aktivlardir.3 5-sonli BHMS «Asosiy vositalar» (O‗zR AV tomonidan 20.01.2004 yilda 1299-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan)da asosiy vositalarga ana shunday ta‘rif berilgan. Mazkur standart mulk, xo‗jalik yuritish yoki tezkor boshqaruv huquqlari asosida xo‗jalik yurituvchi sub‘ektga tegishli bo‗lgan asosiy vositalar hisobi tartibi va uslubiyatini belgilaydi. Shunindek buxgalteriya hisobi tizimida asosiy vositalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishda foydalanilgan buxgalteriya hisobini yuritish sohasidagi me‘yoriy hujjatlar, uslubiy materiallar va standartlar 1-ilovada keltirilgan. Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish yo‗nalishida ko‗rsatilgan chora-tadbirlarni ro‗yobga chiqarish uchun milliy valyuta va narxlarning barqarorligini ta‘minlash, valyutani tartibga solishning zamonaviy bozor mexanizmlarini bosqichma-bosqich joriy etish, mahalliy byudjetlarning daromad bazasini kengaytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish, eksportga mo‗ljallangan mahsulot va materiallar ishlab chiqarish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, transport-logistika infratuzilmasini, tadbirkorlikni rivojlantirish hamda xorijiy investorlar uchun investitsiyaviy jozibadorlikni oshirish, soliq ma‘murchiligini yaxshilash, bank faoliyatini tartibga solishning zamonaviy prinsiplari va mexanizmlarini joriy etish, ko‗p tarmoqli fermer xo‗jaliklarini rivojlantirish, shuningdek turizm industriyasini jadal rivojlantirish
3 G‘ulomova F.G‘ ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami Toshkent-2015 yil, 90-b. 10 nazarda tutilmoqda. Asosiy vositalar va ularning tahlili to‘g‘risida bir qator iqtisodchi olimlar o‘zlarining mualliflik yondoshuvlarini bildirib o‘tishgan. Jumladan, Shog‘iyosov.T.SH. ―Kompleks iqtisodiy tahlil‖ nomli darsligida quyidagicha mualliflik yondoshuvi aks ettirilgan: ―Asosiy vositalar deb tarkibiga bir yildan ko‗proq muddatda xizmat qiladigan yoki xizmat muddatidan qa‘tiy nazar har bir birligi (to‗plami)ning qiymati O‗zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining ellik baravari miqdoridan ko‗p bo‗lgan (sotib olish vaqtida) aktivlar kiradi. Korxona rahbari hisobot davri uchun buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun ularning pastroq qiymatini, buni hisob siyosatida aks ettirgan holda belgilash huquqiga ega.4 Asоsiy vоsitalar xususiyatlari bo‘yicha bir nechta turlarga bo‘linadi: 1. Asоsiy vоsitalarning kоrxоnaning ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga qarab: - aktiv asоsiy vоsitalar; - passiv asоsiy vоsitalar. 2. Asоsiy vоsitalarni ma`lum tarmоqlarga bo‘ysunuviga qarab: - sanоat ishlab chiqarish asоsiy vоsitalari; - bоshqa tarmоq asоsiy vоsitalari; - nоishlab chiqarish tarmoqlaridagi asоsiy vоsitalar. 3. Asоsiy vоsitalarning fоydalanish jarayonidagi qatnashuviga qarab: - fоydalanishdagi asоsiy vоsitalar; - fоydalanishdan оlib qo‘yilgan (kоnservatsiya qilingan) asosiy vositalar. 4. Asоsiy vоsitalarning turlarga ajratilishi bo‘yicha: - yer; - binоlar; - inshооtlar; - uzatish mоslamalari;
4 Shog‘iyosov.T.SH.―Kompleks iqtisodiy tahlil‖. Toshkent.: ―Iqtisod-moliya‖ nashriyoti, 2009 yil, 84-b. 11
- hisоblash texnikasi va kоmpyuterlar; - mashina va uskunalar; - transpоrt vоsitalari; - asbоb uskunalar; - xo‘jalik jihоzlari; - ishlab chiqarish inventarlari; - ishchi va mahsuldоr hayvоnlar; - ko‘p yillik ekinlar va bоshqa asоsiy vоsitalar. 5. Mulkiy egaligiga qarab: - o‘ziga tegishli asоsiy vоsitalar; - ijaraga оlingan asоsiy vоsitalar. Bundan tashqari asоsiy vоsitalarning yana bоshqa bir xususiyatlari bo‘yicha ham tasniflash mumkin. Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy vositalari bevosita moddiy ne‘matlarni yaratishda ishtirok etadigan vositalardir. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog‘liqni saqlash, ta‘lim va boshqalarning asosiy vositalari kiritilgan. Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish samaradorligini baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik yurituvchi sub‘ektga berish yoki sotish to‘g‘risidagi qaror qabul qilish, shuningdek ularning eskirishini to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun zarurdir.5 Hоzirgi sharоitda kоrxоnalarda asоsiy vоsitalarning barcha turlarini kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta`minlash maqsadga muvоfiqdir. Ya`ni sanоat ishlab chiqarishidami, yordamchi tarmоqlardami yoki ijtimоiy-maishiy sоhalarda bo‘lmasin barcha asоsiy vоsitalar kerakli xizmatni bajaradilar.6 O‗zining natural-ashyoviy tarkibi bo‗yicha asosiy vositalar quyidagi
5 Ochilov.I.Q. va bosh. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. O‘quv qo‘llanma.-Toshkent.: TMI, 2006 yil, 103-b. 6 Vahobov A.V. Ibrohimov A.T. Ishonqulov N.F. ―Moliyaviy va boshqaruv tahlili‖. Toshkent.:-2005 yil, 289-b. 12 hisobvarag‗lar bo‗yicha hisobga olinadi: 0110 - Yer; 0111 - Yerni obodonlashtirish; 0112 - Uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‗yicha olinadigan asosiy vositalarni obodonlashtirish; 0120 - Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar; 0130 - Mashina va asbob-uskunalar; 0140 - Mebel va ofis jihozlari; 0150 - Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi; 0160 - Transport vositalari; 0170 - Ishchi va mahsuldor hayvonlar; 0180 - Ko‗p yillik o‗simliklar; 0190 - Boshqa asosiy vositalar; 0199 - Konservatsiya qilingan asosiy vositalar. Hisobga olish va hisobotda asosiy vositalar ob‘ekti boshlang‗ich qiymat, qoldiq qiymat, tiklash va tugatish qiymati bo‗yicha aks ettiriladi. Haq evaziga sotib olingan asosiy vositalar ob‘ektining boshlang‗ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: - aktivlarni yetkazib beruvchilarga hamda shartnoma bo‗yicha qurilish-montaj ishlarini bajarganlik uchun pudratchilarga to‗lanadigan to‘lovlar; - asosiy vositalar ob‘ektiga doir huquqni sotib olish munosabati bilan amalga oshirilgan ro‗yxatdan o‗tkazish yig‗imlari, davlat bojlari va boshqa shunga o‗xshash to‗lovlar; - bojxona bojlari va yig‗imlari; - asosiy vositalar ob‘ektlarini sotib olish (barpo qilish) munosabati bilan soliqlar va yig‗imlar to‘lovlari (agar ular qoplanmasa); - asosiy vositalar ob‘ektlarini sotib olish (barpo qilish) bilan bog‗liq axboriy va maslahat xizmatlari uchun to‗langan to‘lovlar; - asosiy vositalar ob‘ektlarini yetkazib berish (barpo qilish) xatarini sug‗urtalash bo‗yicha xarajatlar; 13
- asosiy vositalar ob‘ektini sotgan vositachilarga to‗lanadigan haqlar; - asosiy vositalarni o‗rnatish, montaj qilish, sozlash va ishga tushirishga oid xarajatlar; - aktivdan mo‗ljal bo‗yicha foydalanish uchun uni ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog‗liq boshqa xarajatlar. Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni to‗lashga doir xarajatlar qarzga olingan kapital hisobidan butkul yoki qisman sotib olingan asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymatiga kiritilmaydi. Qurilish davrida qurilish uchun olingan uzoq muddatli kredit bo‗yicha hisoblangan foizlar barpo etilgan asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymatiga kiritiladi. Korxonaning o‗zida tayyorlangan asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymati deb asosiy vositalarning mazkur ob‘ektlarini tiklash (qurish, qurib bitkazish) bo‗yicha haqiqiy xarajatlar summasi tan olinadi. Korxona tomonidan tekinga (hadya shartnomasi bo‗yicha) olingan asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymati deb sotib olish xarajatlarini hisobga olgan holda buxgalteriya hisobiga qabul qilingan sanadagi ularning joriy qiymati tan olinadi. Buxgalteriya hisobiga qabul qilingan asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymatini o‗zgartirishga asosiy vositalarning tegishli ob‘ektlari qurib bitkazilgan, qo‗shimcha jihozlangan, rekonstruksiya qilingan, zamonaviylashtirilgan, texnik qayta qurollantirilgan, qisman tugatilgan va ular qayta baholangan holatlarda ruxsat etiladi. Misol. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali mol yetkazib beruvchidan 5 mln. so‗mga aloqa uskunasini sotib olgan, transport xarajatlari - 300 ming so‗mni, o‗rnatish va montaj ishlari - 100 ming so‗mni, uskunani o‗rnatish jarayonida shikastlangan devorni ta‘mirlash ishlari - 80 ming so‗mni tashkil etgan. Uskunaning boshlang‗ich qiymati 5 000 000 + 300 000 + 100 000 = 5 400 000 so‗mni tashkil etadi. O‗rnatish jarayonida shikastlangan devorni ta‘mirlash xarajatlari boshlang‗ich qiymatga kiritilmaydi va joriy xarajatlarga o‗tkaziladi.
14
Boshlang‗ich qiymatini o‗zgartirishga asosiy vositalarning tegishli ob‘ektlari qurib bitkazilgan, qo‗shimcha jihozlangan, rekonstruksiya qilingan, zamonaviylashtirilgan, xarajatlar aktivdan kutilayotgan foydani oshirsa va undan foydalanish natijasida iqtisodiy nafni oshirishga imkon bergan holatlarda ruxsat etiladi. Asosiy vositalarni xarid qilish, o‗rnatish, zamonaviylashtirish, rekonstruksiyalash bo‗yicha xarajatlarni ularning boshlang‗ich qiymatiga o‗tkazish kapitallashtirish deb ataladi. Asosiy vositalarning ishlash qobiliyatini tiklash bo‗yicha joriy va kapital ta‘mirlashga oid har qanday boshqa xarajatlar joriy xarajatlar sifatida ko‗rilishi va kapitallashtirilmasligi lozim. Qoldiq (balans) qiymat - jamlangan eskirish summasini chegirgan holda asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymati. Vaqt o‗tishi bilan asosiy vositalarning boshlang‗ich qiymati ular qiymatining oshishi, shuningdek inflyatsiya munosabati bilan ko‗payishi mumkin. Shuning uchun vaqti-vaqti bilan asosiy vositalarni qayta baholash va ularning tiklash qiymatini belgilash zarurati paydo bo‗ladi. Tiklash qiymati (qayta baholashdan keyingi qiymat) – asosiy vositalarning hozirgi narxlar sharoitidagi qiymatidir. U hukumat qaroriga ko‗ra o‗tkaziladigan qayta baholash natijasida shakllanadi. Joriy qiymat – asosiy vositalarning ma‘lum sanadagi amal qilayotgan bozor narxlari bo‗yicha qiymati yoki aktivni almashtirish mumkin bo‗lgan summa. Tugatish (likvidatsion) qiymati - asosiy vositalarning chiqib ketishi bo‗yicha kutilayotgan xarajatlarni chegirgan holda kutilayotgan foydali xizmat muddati oxirida asosiy vositalarni tugatish chog‗ida olinadigan aktivlarning faraz qilinayotgan summasi.
1.2. Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobini tashkil etishning metodologik asoslari
Asosiy vositalarning kelib tushishi hisobi haqida gapiradigan bo‘lsak, asosiy vositalar quyidagilar natijasida korxona balansiga kiritiladi: 15
- oldi-sotdi shartnomasi bo‗yicha ob‘ektni sotib olish; - ustav kapitaliga ta‘sischi ulushi ko‗rinishida kelib tushishi; - tekinga kelib tushish (hadya shartnomasi bo‗yicha); - ayirboshlash; - tovar-moddiy zaxiralar tarkibidan o‗tkazish; - uzoq muddatli ijara (lizing) shartnomasi bo‗yicha olish; Asosiy vositalarning har qanday kelib tushishiga korxona rahbari buxgalter boshchiligida tashkil etilgan komissiya tomonidan qabul qilish-topshirish dalolatnomasini tuzadi, unda ob‘ektning tavsifi, joylashgan joyi, olish manbasi, chiqarilgan yoki qurilgan yili, foydalanishga topshirish sanasi, ob‘ektning sinov natijalari, uning texnik talablarga muvofiqligi va hokazolar ko‗rsatiladi. Ushbu dalolatnoma asosida har bir ob‘ektga inventar varaqasi rasmiylashtiriladi yoki inventar daftarida qayd etiladi. Asosiy vositalarning korxona ichida harakatlanishi yukxatlar bilan rasmiylashtiriladi. Asosiy vositalardan foydalanish joylarida asosiy vositalarning inventar ro‗yxatlari yuritiladi. Yurtboshimiz ta‘kidlab o‘tganlaridek, ―2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishdagi Harakatlar strategiyasining amalga oshirilishi O‗zbekiston Respublikasining mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalash, rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyatni barpo etish, qonun ustuvorligini, xavfsizlik va huquq-tartibotni, davlat chegaralarining daxlsizligini, jamiyatda millatlararo totuvlik va diniy bag‗rikenglikni ta‘minlash yo‗lidagi shaxdam harakatlariga yangi kuch bag‗ishlaydi‖7 Asosiy vositalar sifatida kapital qo‗yilmalar hisobi 0810 «Tugallanmagan qurilish» va 0820-«Asosiy vositalarni xarid qilish» hisobvarag‗larida yuritiladi. Ushbu hisobvarag‗lar debetida asosiy vositalarni qurish, xarid qilish, yetkazib berish, montaj qilish va sozlash xarajatlari to‗planadi. Ob‘ekt foydalanishga tayyor bo‗lganidan keyin xarajatlarning umumiy summasi 0810- 0820-hisobvarag‗lar
7 O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi ―O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida‖gi PF-4947-sonli Farmoni. 16 kreditidan 0110-0199-hisobvarag‗lar debetiga hisobdan chiqariladi. Asosiy vositalar qurilishi pudrat yoki xo‗jalik usullarida amalga oshiriladi. Pudrat usulida qurilishni amalga oshirganda qurilish tashkiloti tomonidan taqdim etiladigan va buyurtmachi tomonidan imzolanadigan bajarilgan qurilish ishlari dalolatnomasi summasiga buyurtmachi quyidagi yozuvni amalga oshiradi: D-t 0810-«Tugallanmagan qurilish» K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‗lanadigan schotlar» hisobvaraqni to‗lagan paytda: D-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‗lanadigan schotlar» K-t 5110-«hisob-kitob schoti» Ta‘sischilar tomonidan korxonaning ustav kapitaliga (fondiga) ulush sifatida kiritilgan asosiy vositalar kirimi quyidagicha aks ettiriladi: D-t 0110-0199 Asosiy vositalarni hisobga oluvchi hisobvarag‗lar K-t 4610-«Ustav kapitaliga ta‘sischilarning ulushlari bo‗yicha qarzi». Bepul olingan asosiy vositalar quyidagicha rasmiylashtiriladi: D-t 0110-0199 Asosiy vositalarni hisobga oluvchi hisobvarag‗lar K-t 8530-«Tekinga olingan mulk». Asosiy vositalarning eskirishi (amortizatsiya) va qayta baholash hisobi. Asosiy vositalar ob‘ektlarining eskirishi – ularning fizik sifatlari yoki xususiyatlari yo‗qolib borishining va to‗zib borishining, buning oqibatida esa qiymat yo‗qolib borishining qiymat ko‗rsatkichidir. Shuning uchun har bir korxona asosiy vositalarni xarid qilish va eskirganlarini tiklash uchun zarur mablag‗larni jamg‘arishni ta‘minlashi kerak. Asosiy vositalarning eskirishi bilan amortizatsiya o‘rtasida mustahkam aloqa bor. Biroq ular bir xil tushunchalar emas. Eskirish asosiy vositalardan foydalanish vaqtida ularning texnik ishlab chiqarish xossalarini asta-sekin yo‘qotish jarayonini aks ettiradi. Eskirish amortizatsiyaning dastlabki shart-sharoitidir.8 Amortizatsiya (lotincha amortisatio – qoplash) baholangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiyalanayotgan qiymatini ishlab chiqarilayotgan
8 Xasanov.B.A. Boshqaruv hisobi. /Darslik-T.:Iqtisod moliya, 2005. 112-b. 17 mahsulot, bajarilayotgan ishlar, ko‗rsatilayotgan xizmatlarga muntazam ravishda taqsimlash va o‗tkazish ko‗rinishida eskirishning qiymat ifodasidir. Har bir ob‘ektga eskirishni hisoblash har oyda amalga oshiriladi. Amortizatsiya qiymati korxona xarajatlariga to‗liq o‗tkazilganda asosiy vositalarning bundan keyin foydalanishda bo‗lish davri uchun eskirish hisoblanmaydi (eskirish boshlang‗ich qiymatning 100% dan oshishi mumkin emas).9 Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi: yer uchastkalari va tabiatdan foydalanishga doir boshqa ob‘ektlar (suv, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy resurslar), mahsuldor chorva mollari; kutubxona fondi, muzey qimmatliklari, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda konservatsiyalashga o‗tkazilgan asosiy vositalar, arxitektura yodgorliklari; umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‗llari, yo‗laklar, sayilgohlar, xiyobonlar, mahalliy davlat hokimiyati organlari tasarrufida bo‗lgan obodonlashtirish inshootlari, qiymati ilgari to‗liq chegirilgan mol-mulk, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar tarkibiga o‗tkazilmagan kapital qo‗yilmalariga. Soliq solish maqsadida amortizatsiya hisobi respublikaning soliqqa oid qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Jadallashtirilgan usulda hisoblangan amortizatsiya summasi bilan soliq qonunchiligida belgilangan me‘yorlar bo‗yicha hisoblangan amortizatsiya summasi o‗rtasidagi farq O‗zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 146-moddasi 4-bandiga muvofiq joriy davrda soliq solinadigan bazadan chegirmasdan xarajatlar tarkibida, ammo keyingi davrlarda soliq solinadigan bazadan chegirgan holda xarajatlar tarkibida aks ettiriladi.10 1-jadvalda keltirilgan asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning normalaridan barcha turdagi korxonalar o‘zining balansidagi asosiy vositalariga amortizatsiyasi hisoblashda keng qo‘llaniladi. Yangi kelib tushgan asosiy vositalar bo‗yicha eskirish, foydalanish boshlangan oydan keyingi oyning birinchi kunidan boshlab hisoblanadi, chiqib ketgan ob‘ektlar bo‗yicha eskirish esa chiqib ketish oyidan keyingi oyning birinchi kunidan boshlab to‗xtatiladi.
9 Vahobov A.V. Ibrohimov A.T. Ishonqulov N.F. ―Moliyaviy va boshqaruv tahlili‖. Toshkent.:-2005 yil, 293-b. 10 G‘ulomova F.G‘. ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami. Toshkent.:-2015 yil, 95-96-b. 18
1.1-jadval Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash normalari11
Guruhlar Kichik Amortizatsiyaning tartib guruhlar tartib Asosiy vositalarning nomi yillik eng yuqori raqami raqami normasi, foizlarda I Binolar, imoratlar va inshootlar 5 % II Uzatish qurilmalari 8 % III Kuch-quvvat beradigan mashinalar va uskunalar 8 % IV Faoliyat turlari bo‗yicha ish mashinalari va uskunalar 15 % V Xarakatlanuvchan transport 1 Temir yo‗lning harakatdagi tarkibi 2 Dengiz, daryo kemalari, baliqchilik sanoati kemalari 8 % 3 Havo transporti 4 Avtomobil transportining harakatdagi tarkibi 5 Yengil avtomobillar 20 % 6 Sanoat traktorlari 7 Kommunal transport 10 % 8 Maxsus vaxta vagonlari 9 Boshqa transport vositalari 20 % Kompyuter, periferiya qurilmalari, ma‘lumotlarni qayta VI 20 % ishlash uskunalari Boshqa guruhlarga kiritilmagan qat‟iy belgilangan VII aktivlar 1 Ko‗p yillik daraxtlar 10 % 2 Boshqalar 15 %
5-sonli BHMS «Asosiy vositalar»ga muvofiq amortizatsiya quyidagi usullardan birini qo‗llash orqali hisoblanishi mumkin: - amortizatsiyani teng maromli (to‗g‗ri chiziqli) hisoblash; - bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish usuli); - ikki barobar amortizatsiya me‘yori bilan qoldiqni kamaytirish usuli (kamayib boruvchi qoldik usuli); - yillar summasi usuli (kumulyativ usul).
11 G‘ulomova F.G‘. ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami. Toshkent.:-2015 yil, 93-b. 19
Bir maromli (to‗g‗ri chiziqli) usul deb tugatish qiymati ayrilgan asosiy vositalar ob‘ekti qiymatini davrlar bo‗yicha foydalanish muddati davomida teng nisbatda hisoblash usuliga aytiladi. Amortizatsiya me‘yori o‗zgarmaydi. Amortizatsiya summasi quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi:
Tugatish qiymati ahamiyatga molik summani tashkil etmasa, uni hisobga olmasa ham bo‗ladi. Misol. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialidagi kompyuter qiymati 500 ming so‗m, tugatish qiymati 30 ming so‗m, xizmat muddati 5 yil. To‗g‗ri chiziqli usulga muvofiq mazkur misolda har yilgi amortizatsiya 100 : 5 = 20% ni yoki 94 ming.so‗mni tashkil etadi (500 000 - 30 000) : 5 = 94 000 so‗m. 5 yil davomida amortizatsiya hisoblashni quyidagicha aks ettirish mumkin: 1.2-jadval Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning bir maromli (to„g„ri chiziqli) usuli12 Boshlang‗ich Yillik eskirish Jamg‗arilgan Balans qiymat summasi eskirish qiymati Birinchi yilning 500 000 94 000 94 000 406 000 oxiri Ikkinchi yilning 500 000 94 000 188 000 312 000 oxiri Uchinchi yilning 500 000 94 000 282 000 218 000 oxiri To‗rtinchi yilning 500 000 94 000 376 000 124 000 oxiri Beshinchi yilning 500 000 94 000 470 000 30 000 oxiri
Binobarin, amortizatsiya hisoblashning berilgan usulida uning summasi foydalanish muddati davomida bir hil bo‗ladi, jamg‗arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi, qoldiq qiymati esa, baholangan tugatish qiymatiga yetguncha – bir
12 Muallif ishlanmasi. 20 tekisda kamayib boradi. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish) usuli har yilda asosiy vositalarning bajargan ishini hisobga olishga asoslangan. Mazkur usul bo‗yicha har yillik eskirish miqdorini hisob-kitob qilish uchun butun foydalanish muddatidagi umumiy baholangan jami bajariladigan ish hajmini va muayyan yildagi bajarilgan ish hajmini bilish lozim. Ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlangan soatlar miqdori va hokazolar olinishi mumkin. Amortizatsiya me‘yori quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
Yuqorida qayd etilgan kompyuterning 5 yil muddatda ishlash resursi 6500 soat deb taxmin qilamiz. Kompyuter birinchi yilda – 2 000 soat, ikkinchi yilda – 1 500 soat, uchinchi yilda – 1 200 soat, to‗rtinchi yilda - 1 000 soat, beshinchi yilda - 800 soat ishlatilgan. Binobarin, amortizatsiya me‘yori quyidagini tashkil etadi: (500 000 – 30 000) : 6 500 = 72,307 so‗m/soat. Amortizatsiyani hisoblashni quyidagicha aks ettirish mumkin: 1. 3-jadval Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash (ishlab chiqarish) usuli13 Boshlang‗ich Jamg‗arilgan Balans Yillik eskirish summasi qiymat eskirish qiymati Birinchi yilning 500 000 2 000 x 72,307 = 144 615 144 615 355 385 oxiri Ikkinchi yilning 500 000 1 500 x 72,307 = 108 461 253 076 246 924 oxiri Uchinchi yilning 500 000 1 200 x 72,307 = 86 770 339 846 160 154 oxiri To‗rtinchi yilning 500 000 1 000 x 72,307 = 72 308 412 154 87 846 oxiri Beshinchi yilning 500 000 800 x 72,307 = 57 846 470 000 30 000 oxiri
13 Muallif ishlanmasi. 21
Yuqoridagi jadvaldagi bajarilgan ish hajmiga mutanosib ravishda amortizatsiyani hisoblash usuli ob‘ektdan foydalanish muddatining fizik sabablar bilan cheklanganligi hamda mazkur aktivning xo‗jalik faoliyati hajmi yilma-yil o‗zgarib borishi hollarida qo‗llaniladi. Kamayib boruvchi qoldiq usuli aktivning foydali xizmat muddati davomida amortizatsiya summasining kamayib borishini anglatadi. Ushbu usulda eskirish me‘yori asosiy vositalarning qoldiq qiymatiga ko‗paytiriladi. Odatda, bu usulda amortizatsiya me‘yori ikki baravarga oshiriladi. Misolga muvofiq, agar 5 yillik xizmat muddatida me‘yor 20% (100 : 5) ni tashkil etsa, qoldiqni kamaytirish usulida me‘yor 40% (20% x 2 = 40%)ni tashkil etadi. Ushbu belgilangan stavka (40%) har yilning oxirida asosiy vositalarning qoldiq qiymatiga nisbatan olinadi. Qoldiqni kamaytirish usulida amortizatsiyani hisoblash quyidagicha amalga oshiriladi: 1. 4-jadval Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning kamayib boruvchi qoldiq usuli14 Boshlang‗ich Jamg‗arilgan Yillik eskirish summasi Balans qiymati qiymat eskirish Birinchi yilning 500 000 40 % x 500 000 = 200 000 200 000 300 000 oxiri Ikkinchi yilning 500 000 40 % x 300 000 = 120 000 320 000 180 000 oxiri Uchinchi yilning 500 000 40 % x 180 000 = 72 000 392 000 108 000 oxiri To‗rtinchi yilning 500 000 40 % x 108 000 = 43 200 435 200 64 800 oxiri Beshinchi yilning 500 000 64 800 – 30 000 = 34 800 470 000 30 000 oxiri
Yuqoridagi jadvalda keltirilgan misoldan ko‗rinib turibdiki, birinchi yilda amortizatsiya ajratmalari tugatish qiymati ayirilmagan to‗liq boshlang‗ich qiymat, ya‘ni 500 ming so‗m asosida aniqlandi. Foydalanish muddatining oxirgi yilida amortizatsiyani hisoblash uchun qo‗llanadigan hisob-kitob shakli o‗zgartiriladi,
14 Muallif ishlanmasi. 22 chunki oldindan baholangan va mo‗ljallangan asosiy vositalarni tugatish qiymatini hisobdan chiqarishga olib keladigan miqdorda amortizatsiyani hisoblash mumkin emas. Shuning uchun oxirgi yilda hisob-kitob bo‗yicha belgilangan 25 920 so‗m (64 800 x 40%) o‗rniga amortizatsiya 34 800 so‗m miqdorida belgilanadi. Binobarin, oxirgi yilning yakunida asosiy vositalarning qiymati 30 000 so‗mgacha kamaytirilgan va tugatish qiymatiga teng. Yillar yig‗indisi usulida (kumulyativ usul) har yilgi amortizatsiya me‘yori amortizatsiya muddati yakuniga qadar qolgan amortizatsiyalanayotgan qiymatning bo‗lagi sifatida belgilanadi. Bo‗lak amortizatsiya ajratmalarining tugagunigacha qolgan to‗liq yillar miqdorini amortizatsiya muddatini tashkil qiladigan yillarning tartib sonilari yig‗indisiga bo‗lib aniqlanadi. 5 yil foydalanish muddatiga mo‗ljallangan asosiy vositalar ob‘ekti uchun yillik raqamlar yig‗indisi quyidagini tashkil etadi: 5 + 4 + 3 + 2 + 1= 15 yil. Masalan, amortizatsiyalanayotgan qiymat 470 ming so‗m (500 000 - 30 000) bo‗lgan holda har yilgi amortizatsiya ajratmalarini hisoblash quyidagicha bo‗ladi: 1.5-jadval Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning yillar yig„indisi usuli (kumulyativ usul)15 Boshlang‗ich Yillik eskirish Hisoblangan Balans qiymati qiymat summasi eskirish Birinchi yilning 500 000 5 / 15 x 470 000 156 667 343 333 oxiri Ikkinchi yilning 500 000 4 / 15 x 470 000 125 333 218 000 oxiri Uchinchi yilning 500 000 3 / 15 x 470 000 94 000 124 000 oxiri To‗rtinchi yilning 500 000 2 / 15 x 470 000 62 666 61 334 oxiri Beshinchi yilning 500 000 1 / 15 x 470 000 31 334 30 000 oxiri
Jadvallardan ko‗rinib turibdiki, amortizatsiya hisoblashning oxirgi ikkita usulida asosiy vositalardan foydalanish muddatining boshida hisoblangan amortizatsiya ajratmalari ob‘ekt xizmat muddatining oxirida hisoblangan amortizatsiya qiymatidan sezilarli darajada kattadir. Ushbu usullar ishlab
15 Muallif ishlanmasi. 23 chiqarishga mo‗ljallangan asosiy vositalarning amortizatsiyasini hisoblash uchun qo‗llaniladi, chunki mazkur vositalar ulardan foydalanishning birinchi yillarida samaraliroq ishlaydi va ularning ta‘miriga harajatlar unchalik katta bo‗lmaydi. Keyingi yillarda amortizatsiya harajatlari kamayadi, ta‘mirlash harajatlari esa odatda oshib boradi. Amortizatsiya hisoblashning tanlangan usuli korxonaning hisob siyosati bilan belgilanishi va bir hisobot davridan boshqasigacha yil davomida o‗zgarmagan holda ketma-ket qo‗llanilishi lozim. Asosiy vositalarni qayta baholash hisobi. Asosiy vositalarni qayta baholash «Asosiy vositalarni har yili 1 yanvar holatiga ko‗ra qayta baholash tartibi to‗g‗risida»gi nizom (O‗zR AV tomonidan 04.12.2002 yilda 1192-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan) qoidalari bo‗yicha: - har yili tashkilotlar tomonidan, mikrofirma va kichik korxonalardan tashqari; - uch yilda bir marta mikrofirma va kichik korxonalar tomonidan (1 fevralgacha) 1 yanvar holatiga ko‗ra qayta baholash o‗tkazilayotgan paytdagi narxlar darajasidan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. Barcha asosiy vositalar, o‗rnatish uchun uskunalar, tugallanmagan qurilish ob‘ektlari, uzoq muddatli ijaradagi asosiy vositalar, ya‘ni texnik holatidan qat‘iy nazar, foydalanishda bo‗lgan va foydalanishda bo‗lmagan, konservatsiyada bo‗lgan, hisobdan chiqarishga tayyorlangan, lekin chiqarish dalolatnomasi bilan rasmiylashtirilmagan, shuningdek tugallanmagan qurilish va o‗rnatishga mo‗ljal- langan uskunalar korxona mulkchiligida, tezkor boshqaruvida va uzoq muddatli ijarada bo‗lgan asosiy vositalar qayta baholanishi lozim.16 Xo‗jalik yurituvchi sub‘ektning xohishiga ko‗ra asosiy vositalar quyidagi ikki hil usul bilan qayta baholanishi mumkin: - to‗g‗ridan-to‗g‗ri qayta baholash usuli aniqrog‘i hisoblanadi, chunki u ob‘ektlarning joriy qiymati haqidagi axborotdan kelib chiqadi, bu axborot esa
16 G‘ulomova F.G‘. ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami. Toshkent.:-2015 yil, 96-b. 24 baholanadigan ob‘ektga o‗xshash ob‘ektning qayta baholash davrida 1 yanvar holatiga shakllangan hujjatlar bilan tasdiqlangan alohida ob‘ektlar qiymati haqidagi, ishlab chiqaruvchi zavodlardan, savdo qiluvchi tashkilotlardan yozma ravishda olingan narxlar haqidagi, davlat organlarida mavjud bo‗lgan narxlar darajasi haqidagi, shuningdek asosiy fondlar ob‘ektlarining narxlari haqidagi ommaviy axborot vositalarida va maxsus adabiyotlarda chop etilgan ekspertlik xulosalari ma‘lumotlariga asoslanadi; - boshlang‗ich (tiklash) qiymatini indeksatsiyalash usuli. Bu usul bo‗yicha alohida ob‘ektlar O‗zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo‗mitasi tomonidan ishlab chiqiladigan asosiy vositalar qiymati o‗zgarishi indekslarini qo‗llagan holda qayta baholanadi (2-ilova). Asosiy vositalar indeksatsiyalash usuli bilan qayta baholanganda qayta baholash sanasi holatiga hisobda bo‗lgan eskirish summasi (to‗liq eskirish hisoblangan ob‘ektlar ham bunga kiradi) tiklash qiymatigacha qayta hisoblashda asosiy fondlar qiymati o‗zgarishining tegishli indekslariga ko‗paytirilishi lozim. Misol. Korxona 1 200 ming so‗mlik, bozor qiymati 1 500 ming so‗m bo‗lgan, 240 ming so‗m eskirish hisoblangan kompyuterni qayta baholashni amalga oshirdi. Boshlang‗ich qiymatdan bozor narxining oshishi (1 500 – 1 200) : 1 200 x 100 = 25 % ni tashkil etdi. Binobarin eskirishga 240 ming so‗m x 25 % : 100 = 60 ming so‗mlik summaga tuzatish kiritiladi. Buxgalteriya hisobida bu quyidagicha yozuvlar bilan aks ettiriladi: - qayta baholash summasiga: D-t 0150-―Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi‖ - 300 ming so‗m. K-t 8510-―Mulkni qayta baholash bo‗yicha tuzatishlar‖ - 300 ming so‗m. - eskirishga tuzatish kiritish summasiga: D-t 8510-―Mulkni qayta baholash bo‗yicha tuzatishlar‖ - 60 ming so‗m. K-t 0250-―Kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasining eskirishi‖ - 60 ming so‗m. Arzonlashtirish holatida teskari o‗tkazmalar beriladi. Asosiy vositalarning chiqib ketishi hisobi. Asosiy vositalarning chiqib ketishi 25 ularning to‗liq eskirishi, keyinchalik foydalanishga yaroqsiz bo‗lishi tufayli, shuningdek sotilishi, bepul berilishi, sovg‗a qilinishi, ulush tariqasida boshqa tashkilotlarning ustav kapitaliga kiritilishi, moliyaviy ijara shartnomasi bo‗yicha berilishi, kamomad yoki yo‗qotishlar aniqlanishi sababli amalga oshadi. Mulkchilik shakli va idoraviy bo‗ysunishidan qa‘tiy nazar barcha korxonalarda asosiy vositalarning chiqib ketishi hisobda va hisobotda «Asosiy vositalarni balansdan hisobdan chiqarish tartibi to‗g‗risida»gi nizom (O‗zR AV tomonidan 29.08.2004 yilda 1401-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan)ga muvofiq aks ettirilishi lozim. Asosiy vositalarning tugatilishi quyidagilar tomonidan amalga oshiriladi: - davlat korxonalari va budjet tashkilotlarining tizim bo‗linmalari tomonidan - tegishli yuqori tashkilotlar ruxsati bilan; - unitar korxonalari tomonidan - mulk egasi ruxsati bilan; - boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan - mustaqil ravishda. Asosiy vositalarning chiqib ketishi tugatish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi, unda asosiy vositaning boshlang‗ich qiymati, eskirish summasi yoziladi va tugatish bo‗yicha natijalar hisob-kitobi tuziladi. Ushbu dalolatnoma asosida inventar varaqasi yopiladi va arxivga topshiriladi, bu haqda asosiy vositalarning inventar ro‗yxatida yozuv qayd etiladi. Asosiy vositalarning chiqib ketishi hisobi 9210-«Asosiy vositalarining chiqib ketishi» schotida yuritiladi. Ushbu schotning debetida boshlang‗ich qiymat va tugatish bo‗yicha xarajatlar, kreditida esa - chiqarish kuniga hisoblangan eskirish summasi va tugatishdan olingan daromad hisobga olinadi. 9210-schot bo‗yicha debet va kredit aylanmalarini taqqoslash bilan asosiy vositalarni hisobdan chiqarish, chiqib ketishidan moliyaviy natija aniqlanadi. Agar 9210-schot bo‗yicha debet aylanmalari uning kredit aylanmalaridan katta bo‗lsa, farq korxona zararini tashkil qiladi va 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schotiga kiritiladi. Agar kredit aylanmalari 9210-schot bo‗yicha debet aylanma- laridan katta bo‗lsa, farq foydani tashkil qiladi va 9310-«Asosiy vositalarning chiqib ketishidan foyda» schotiga hisobdan chiqariladi. 26
Asosiy vositalar ijarasi hisobi. Ishlab chiqarish bazasini mustahkamlash, korxonalar faoliyatining yangi yo‗nalishlarini o‗zlashtirish maqsadida bozor munosabatlarini kengaytirish va ommalashishi bilan asosiy vositalar ijarasi borgan sari rivojlanib bormoqda. Ijara munosabatlarining buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi 6-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Ijara hisobi» (O‗zR AV tomonidan 24.04.2009 yilda 1946-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan) va ―Buxgalteriya hisobida ijara operatsiyalarini aks ettirish tartibi to‗g‗risidagi Nizom‖ (O‗zR AV tomonidan 01.06.2009 yilda 1961-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan) bilan tartibga solinadi.17 6-sonli BHMSga muvofiq ijara quyidagi turlarga bo‗linadi: Moliyaviy ijara - mulkni (moliyaviy ijara ob‘ektini) shartnomaga binoan o‗n ikki oydan ortiq muddatga egalik qilish va foydalanish huquqini berishda yuzaga keladigan ijaraviy munosabatlar. Bunda moliyaviy ijara shartnomasi quyidagi shartlardan biriga javob berishi kerak: moliyaviy ijara shartnomasining muddati tugagach, moliyaviy ijara ob‘ekti ijaraga oluvchining mulki bo‗lib o‗tishi; moliyaviy ijara shartnomasining muddati moliyaviy ijara ob‘ekti xizmat muddatining 80 foizidan ortiq bo‗lsa yoki moliyaviy ijara ob‘ektining moliyaviy ijara shartnomasi tugaganidan keyingi qoldiq qiymati uning boshlang‗ich qiymatining 20 foizidan kamrog‗ini tashkil qilishi; moliyaviy ijara shartnomasining muddati tugagach, ijaraga oluvchi moliyaviy ijara ob‘ektini ushbu huquq sotilish kunidagi bozor qiymatidan ancha past narxda sotib olish huquqiga ega bo‗lishi va bunda ijara muddatining boshida ushbu huquqning sotilishiga asoslangan ishonchning mavjud bo‗lishi; moliyaviy ijara shartnomasi amal qiladigan davr uchun ijara to‗lovlarining diskontlangan joriy qiymati, moliyaviy ijara ob‘ektini ijaraga berish paytidagi joriy qiymatining 90 foizidan ortiq bo‗lishi. Operativ ijara - moliyaviy ijara shartnomasi hisoblanmaydigan mulkiy ijara
17 G‘ulomova F.G‘. ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami. Toshkent.:-2015 yil, 100-b. 27 shartnomasiga binoan mulkni vaqtinchalik egalik qilishga va foydalanishga yoki foydalanishga berish. Lizing - moliyaviy ijara munosabatlarining alohida turi bo‗lib, unda bir taraf (lizingga beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga oluvchining) topshirig‗iga binoan uchinchi tarafdan (sotuvchidan) lizing shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing ob‘ektini) sotib oladi va uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish uchun lizingga oluvchiga o‗n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Operativ ijara shartnomasi bo‗yicha olingan asosiy vositalar ijarachida balansdan tashqari schot hisoblangan 001 "Operativ ijaraga olingan asosiy vositalar" schotining debetida aks ettiriladi. Bunda, operativ ijara shartnomasi bo‗yicha berilgan asosiy vositalar ijaraga beruvchida xuddi oldingi kabi asosiy vositalar tarkibida hisobga olinadi. Operativ ijara bilan bog‗liq operatsiyalar ijaraga beruvchining buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: - qisqa muddatli ijara berilganda: D-t 0131 ―Ijaraga berilgan asosiy vositalar‖ scheti; K-t 0130 ―Asosiy vositalar‖ scheti; - operativ ijara shartnomasi bo‗yicha berilgan asosiy vositalarga eskirish hisoblanganda: D-t 9430 ―Boshqa operatsion xarajatlar‖ schoti; K-t asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi schotlar (0200); - mulkni operativ ijaraga berish asosiy faoliyati hisoblangan korxonalarda joriy davrga tegishli bo‗lgan va ijaraga oluvchidan kelib tushadigan ijara to‗lovlari (ijara to‗lovlari jadvaliga (tartibiga) yoki operativ ijara shartnomasiga muvofiq) hisoblanganda: D-t 4010 ―Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schotlar‖; K-t 9030 ―Ishlar bajarish va xizmatlar ko‗rsatishdan daromadlar‖ schoti; - mulkni operativ ijaraga berish asosiy faoliyati hisoblanmagan korxonalarda joriy davrga tegishli bo‗lgan va ijaraga oluvchidan kelib tushadigan ijara to‗lovlari 28
(ijara to‗lovlari jadvaliga (tartibiga) yoki operativ ijara shartnomasiga muvofiq) hisoblanganda: D-t 4820 ―Operativ ijara bo‗yicha olinadigan to‗lovlar‖ schoti; K-t 9350 ―Operativ ijaradan daromadlar‖ schoti; - mulkni operativ ijaraga berishdan ijara to‗lovlarining kelib tushishi: D-t pul mablag‗larini hisobga oluvchi schotlar; K-t 4010 ―Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schotlar‖; K-t 4820 ―Operativ ijara bo‗yicha olinadigan to‗lovlar‖ schoti; Operativ ijara bilan bog‗liq operatsiyalar ijarachining buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi: - ijaraga beruvchiga to‗lanishi lozim bo‗lgan va hisobot davriga tegishli (ijara to‗lovlari jadvaliga (tartibiga) yoki operativ ijara shartnomasiga muvofiq) ijara to‗lovlari hisoblanganda: D-t xarajatlarni hisobga oluvchi schotlar (2000, 2100, 2300, 2500, 2600, 2700, 9400 va boshqa schotlar - operativ ijara shartnomasi bo‗yicha olingan asosiy vositalarning belgilangan maqsadiga qarab); K-t 6910 ―To‗lanadigan operativ ijara‖ schoti; - ijaraga beruvchiga ijara to‗lovlari to‗langanda: D-t 6910 ―To‗lanadigan operativ ijara‖ schoti; K-t pul mablag‗larini hisobga oluvchi schotlar; Operativ ijara shartnomasi bo‗yicha olingan asosiy vositalar qaytarib berilganda, balansdan tashqari schot hisoblangan 001 "Operativ ijaraga olingan asosiy vositalar" schoti kreditlanadi.
29
2. ,,O‟ZBEKTELEKOM” AK ANDIJON FILIALINING ASOSIY VOSITALARI HISOBI VA AMALDAGI HOLATI TAHLILI 2.1. ,,O‟zbektelekom” AK Andijon filialining moliyaviy faoliyati
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining mamlakatimizni 2016-yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatining 2017-yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo‗nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag‗ishlangan kengaytirilgan majlisida O‗zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov boshchiligida ishlab chiqilgan taraqqiyotning ―O‗zbek modeli‖ni va mamlakatni o‗rta muddatli istiqbolda yanada isloh qilish, tarkibiy o‗zgartirish va modernizatsiya qilish Dasturini izchil amalga oshirishni davom ettirish 2016-yilda iqtisodiy o‗sishning barqaror va yuqori sur‘atlarini saqlab qolishni va makroiqtisodiy muvozanatni, aholi hayot darajasi va sifati oshishini ta‘minlaganligi qayd etib o‗tildi. ―Mustaqillik yillarida mamlakatda huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati qurishga, erkin bozor munosabatlariga va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirishga, xalq osoyishta va farovon hayot kechirishi uchun shart-sharoitlar yaratishga, xalqaro maydonda O‗zbekistonning munosib o‗rin egallashiga qaratilgan kompleks chora- tadbirlar amalga oshirildi‖18 Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 7,8 foizga, sanoat mahsuloti hajmlari – 6,6 foizga, qurilish-pudrat ishlari – 12,5 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,4 foizga, xizmatlar – 12,5 foizga o‗sdi. Davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz miqdorida profitsit bilan ijro etildi. Tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi ta‘minlandi. Inflatsiya darajasi prognoz parametrlaridan oshmadi va 5,7 foizni tashkil etdi. Iqtisodiyotga 16,6 milliard AQSh dollari miqdorida yoki 2015-yilga nisbatan 9,6 foizga ko‗p investitsiyalar yo‗naltirildi. O‗zlashtirilgan xorijiy investitsiyalar
18 Sh.M.Mirziyoyev. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining mamlakatimizni 2016-yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatining 2017-yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo‗nalishlari. Xalq so‗zi.15 yanvar. 2017-yil. 30 va kreditlar hajmi 11,3 foizga o‗sdi va 3,7 milliard dollardan oshib ketdi. Umumiy qiymati 5,2 milliard dollar bo‗lgan 164 ta yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish yakunlandi. Kichik biznesning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi hissasi 56,9 foizgacha, sanoatda esa 45 foizgacha oshdi. Ijobiy tarkibiy o‗zgartirishlar va iqtisodiyotning yuqori o‗sish sur‘atlari tufayli aholining real daromadlari 11 foizga oshdi. Byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi 15 foizga, pensiya va ijtimoiy nafaqalar – 12,1 foizga, aholi jon boshiga real daromadlar – 11 foizga o‗sdi. Mamlakat hududida axborot texnologiyalarining rivojlanishi va tatbiq etilish holati o‗rganilib, joylarda ―Elektron hukumat‖ tizimini joriy etish bo‗yicha amalga oshirilayotgan ishlar samaradorligi qoniqarsiz ekani ta‘kidlandi. Shuningdek, tizimda yuridik va jismoniy shaxslar murojaatlari bilan ishlash holatiga alohida diqqat qaratildi. 2016 yilda vazirlikka 3835 ta murojaat kelib tushgan. Jumladan, O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining virtual qabulxonasi orqali 2760 ta, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirining virtual qabulxonasi orqali 318 ta, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali orqali 367 ta, shuningdek yozma shaklda 390 ta murojaat kelib tushgan. ―Elektron hukumat‖ tizimi samaradorligini oshirish maqsadida, ma‘sullarga davlat idoralarining axborot tizimlarini ―Elektron hukumat‖ idoralararo yagona markazlashgan platformasiga ulab qo‗yish, yangi axborot tizimlari komplekslarini joriy etishni jadallashtirish vazifalari yuklandi. Ta‘kidlangani kabi, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portaliga 2016 yilda 52 turdagi yangi interaktiv xizmat joriy qilingan. Natijada, ularning umumiy soni 300 dan oshdi. Davlat organlari tomonidan aholi va tadbirkorlik subektlariga 19 945 mingdan ziyod xizmatlar ko‗rsatildi.‖ ―O‗zbektelekom‖ AK mamlakatimizdagi yirik telekommunikatsiya operatori bo‗lib, O‗zbekiston Respublikasining barcha hududlarini o‗z tarmog‗i bilan qoplagan. U hukumat idoralari va muassasalariga telekommunikatsiya xizmatlarini
19 Sh.M.Mirziyoyev. 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasidan. Xalq so‗zi.15 yanvar. 2017-yil 31 yetkazuvchi yetakchi kompaniya hisoblanadi. Kompaniya turg‗un va mobil aloqa operatorlari hamda internet provayderlari uchun kanallarni ijaraga berish, barcha xildagi tovushli aloqa va ma‘lumotlarni uzatish xizmatlari, Internet tarmog‗i, videokonferensaloqa, CDMA standarti asosidagi mobil aloqa kabi xizmatlarini ko‗rsatib kelmoqda. Bundan tashqari, televideniya va radio eshittirish dasturlarini uzatish uchun kanallarni tashkil etib kelmoqda. Xususan, ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filiali — Kompaniya tarkibidagi xududiy filiali bo‘lib, ―O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 27 dekabrdagi ―O‘zbektelekom‖ aksiyadorlik kompaniyasini xususiylashtirishga tayyorgarlik ko‘rish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi 488-son qaroriga muvofiq Kompaniyaning ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filiali maqomida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali mavjud litsenziyalari asosida, Andijon viloyatidagi is‘temolchilarga mahalliy, shaharlararo, xalqaro telefon aloqa hamda telegraf xizmatlarini, shu qatorda aloqa tarmoqlari orqali Internet servis provayderlari bilan hamkorlikda ma‘lumotni uzatish tarmog‘i xizmatlarini ko‘rsatmoqda. ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining mahalliy telekommunikatsiya tarmog‘ida jami 170 ta telefon stantsiyalari mavjud bo‘lib, ularning umumiy montaj sig‘imi 120,5 ming raqamdan ziyodni tashkil etadi. 2007 yil yakunida ularning foydalanish sig‘imi qariyb 100,0 ming raqamni tashkil qildi. Mustaqillik yillari davomida amalga oshirilgan turli loyihalar natijasida raqamli telefon stantsiyalarining umumiy montaj sig‘imi 91,0 ming raqamga etdi. Ulardan foydalanish sig‘imi 82,0 ming raqamni tashkil etdi. Viloyatning mahalliy telekommunikatsiya tarmog‘ini raqamlashtirish darajasi 75,6 % ni tashkil etdi. Mustaqillik yillari davomida, Andijon viloyati telekommunikatsiya tarmoq- larini modernizatsiya qilish va rivojlantirish borasida filial tomonidan bir qator innovatsion loyihalar amalga oshirilib kelinmoqda. Xususan, 1994 yili viloyatning Baliqchi va Ulug‘nor tuman markazlarida «Kvant -2048» rusumdagi ATS foydalanishga topshirildi. 1996 yillar davomida, Janubiy Koreyaning «Daewoo 32
Telecom» kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan umumiy xizmat ko‘rsatish sig‘imi 12,0 ming portni tashkil etadigan 22 ATS/SHATS va 24 ATS lar o‘rnatildi. Mazkur loyihalar viloyatning telekommunikatsiya tarmoqlarini raqamlashtirish borasida qilinayotgan ilk qadamlardan biri edi. 3-ilovada ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining tarkibiy tuzilmasi keltirilgan. Unga ko‘ra ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining tarkibidagi 17 ta telekommunikatsiya bog‘lamalari (shu jumladan, 3 ta shahar va 14 ta tuman bog‘lamalar) faoliyat olib borishi ko‘rsatib o‘tildi. Xususan, Andijon, Xonobod, Qorasuv shahar telekommunikatsiya bog‘lamalari va Asaka, Baliqchi, Buloqboshi, Bo‘z, Kuyganyor, Marhamat, Oltinko‘l, Oxunboboev, Ulug‘nor, Paytug, Paxtaobod, Xo‘jaobod, Shahrixon, Qo‘rg‘ontepa tuman telekommunikatsiya bog‘lamalaridir. 4-ilovada esa ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining tashkiliy tuzilishi keltirib o‘tilgan. Andijon viloyatining telekommunikatsiya tarmoqlarini modernizatsiya qilish- ning keyingi bosqichlari 2000 yilda Koreya Respublikasining Xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish «EDCF» jamg‘armasi tomonidan amalga oshirilgan loyihasi asosida davom ettirildi. Mazkur loyiha doirasida umumiy sig‘imi 21,0 ming raqamga mo‘ljallangan 4 ta raqamli kommutatsiya stantsiyalari, shu jumladan, Andijon va Asaka shaharlarida 16,0 ming raqam, Qorasuv shahrida 2,0 ming raqam va Xonobod shahrida esa 3,0 ming raqamga xizmat ko‘rsatadigan zamonaviy texnologiyalar joriy etildi. Shuningdek, viloyatning Asaka, Marhamat, Buloqboshi, Xo‘jaobod, Jalaquduq va Qo‘rg‘onteppa tuman markazlarini bog‘lovchi va umumiy uzunligi 150 km.li optik tolali aloqa liniyalari o‘tkazildi va zamonaviy uzatish tizimlari asosida jihozlandi. 2004 yili Yaponiyaning «JBIC» loyihasi doirasida Andijon, Paxtaobod, Izboskan, Shahrixon, Bo‘z, Ulug‘nor va Oltinko‘l tuman markazlari bilan Andijon shahrini tutashtiruvchi va umumiy uzunligi 273 km.ni tashkil etuvchi OTAL kabellari o‘tkazildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2005 yil 14 fevraldagi ―XXR kompaniyalari va banklari bilan axborot texnologiyalari sohasida investitsiya hamkorligini rivojlantirishni ta‘minlash chora tadbirlari to‘g‘risida‖ 33 gi farmoni asosida viloyatdagi eskirgan analog rusumdagi ATS larni zamonaviy telekommunikatsiya jihozlariga almashtirish ishlari izchil davom ettirildi. Mazkur loyiha doirasida, 2006 yili Andijon shahridagi 25,37,46 ATS lar va 14 tuman ATS lari modernizatsiya qilinib, umumiy sig‘imi 50,5 ming raqamga mo‘ljallangan 18 ta raqamli ATS va 2,4 ming kanalga teng bo‘lgan SHATS lar o‘rnatildi. Bugungi kunda, viloyat miqyosida yetti xonali telefon raqamida ishlamoqda. Endilikda, viloyat aholisi uchun zamonaviy xizmatlardan foydalanishga muvaffaq bo‘linmoqda. Raqamli telefon stantsiyalari tomonidan taqdim etilayotgan qo‘shimcha xizmat turlariga bo‘lgan viloyat aholisining ehtiyojlari qondirilmoqda. Filialning barcha shahar va tuman telekommunikatsiya stantsiyalari mijozlari uchun 2007 yildan e‘tiboran oldindan to‘lanadigan to‘lov kartalari joriy etildi. Endilikda, filialning mijozlari o‘z telefon raqamlari hisob-kitobini ushbu kartochkalar yordamida to‘lashlari uchun qulay imkoniyatdan foydalanilmoqda. ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining qishloq telefon stantsiyalarini mahalliy ishlab chiqaruvchi ―Koinot‖ OAJ tomonidan ishlab chiqarilayotgan ―El- SGM‖ rusumdagi raqamli abonent kontsentratorlari asosida viloyatning aholi zich joylashgan Madaniyat, Yorqishloq, Yangichek, Qambarota, Chimyon, Navbahor, Nayman, Maslahat, Ko‘makay, Xonobod, Axtachi kabi qishloq joylaridagi ATS lar rekonstruktsiya qilindi. Filialning boshqaruv tuzilmasi haqida gapiradigan bo‗lsak ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filiali boshqaruvini ―O‗zbektelekom‖ AK qonunlariga binoan, filialga berilgan mulklar uchun javobgar va Ijroiy apparati bilan hisoblashadigan direktor amalga oshiradi. Hozirgi kunda ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining amaldagi direktori B.K.Maniyazev. Filialning direktori filial oldidagi vazifalarni bajarilishi yuzasidan ―O‗zbektelekom ‖ AK oldida javobgar hisoblanadi. Filialning har bir tuzilma - bo‗linmalarida bosh muhandis bo‗lib, ularni birinchi o‗rinbosar boshqaradi. Ya‘ni birinchi o‗rinbosar texnik ishlar bo‗yicha javobgardir. ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filiali tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar natijasida, kundan-kunga xo‗jalik yurituvchi sub‘ektlariga va aholiga 34 ko‗rsatilayotgan xizmatlarning turlari va sifati sezilarli darajada oshib bormoqda. O‗z navbatida bu jarayonlar filialning moliyaviy ko‗rsatkichlarida o‘z aksini topmoqda. Filial xo‗jalik hisobidagi korxonalar, byudjet tashkilotlari hamda aholiga turli xizmatlar, ya‘ni telefon aloqa xizmati, telegraf, internet, IPTV hamda shu kabi bir nechta xizmatlar ko‗rsatish natijasida o‗zining iqtisodiy ko‗rsatkichlarini oshirish ustida ishlab kelmoqda. 5-ilovada ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining ―Moliyaviy natijalar to‘grisidagi hisoboti‖ (2-sonli shakl) keltirilgan.
2.1-rasm. “O„zbektelekom” AK Andijon filiali daromadlari, (mln so„m)20
Telekommunikatsiya xizmatlaridan olinadigan daromadlarni shakllantirish va taqsimlash va ularni «O'zbektelekom» aktsiyadorlik kompaniyasining buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi to'g'risidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi (1- ilovaga qarang). Yillar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak, 2013 yilda filial daromadlari
20 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2013-2016 yil moliyaviy natijalari to‗g‗risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 35
11 618,5 mln so‘mni, 2014 yilda esa 13 505,9 mln so‘mni tashkil etgan. 2014 yil 2013 yilga nisbatan 116 % ga o‘shgan. 2015 yilda daromadlar 14 381,3 mln so‗mni, 2016 yilda esa ushbu ko‗rsatkich 14 119,2 mln so‗mni tashkil etgan. 2015 yilda 2014 yilga nisbatan 106 % ga o‗sish kuzatilgan. 2016 yilda daromadlar 2015 yilga nisbatan 2 % ga kamaygan. 2013-2016 yillardagi o‗sishni mijozlarning talabi oshishidan kelib chiqqan holda, yangi aloqa va xizmat turlarining ko‗payishini asosiy omil sifatida ko‗rsatishimiz mumkin. Dadromadlarning o‘zgarish dinamikasi quyidagi 2.2-rasmda keltirilgan.
2.2-rasm. “O„zbektelekom” AK Andijon filiali daromadlarining o‟zgarish dinamikasi, (%) Moliyaviy hisobot ma‘lumotlaridan tahlil etadigan bo‘lsak, filial tomonidan daromad (foyda) solig‗ini to‗lagunga qadar foyda 2015 yilda 91 524 ming so‗mni tashkil etgan bo‗lsa, 2016 yilga kelib ushbu ko‗rsatkich 61 180 ming so‗mni tashkil etgan, yani 30344 ming so‗mga, yani 2016 yilda oldingi yilga nisbatan 33 % ga kamaygan. Daromadning kamayishiga asosiy sabablar mahsulotlar tannarxining oshishidir. 2015 yilda filial moliyaviy faoliyatdan 15 796 ming.so‘m daromad olingan bo‘lsa, 2016 yilda esa ushbu faoliyatdan hech qanday foyda olinmagan. Bundan tashqari daromadning kamayishiga operatsion xarajatlarning
36 ortib ketishi ham sabab bo‘lmoqda. Ya‘ni 2015 yilda 3 511 332 ming so‗mlik operatsion xarajatlar qilingan bo‘lsa, 2016 yilda esa ushbu ko‘rsatkich 3 662 438 ming so‗mni tashkil etmoqda. 2015 yilga nisbatan 4 % ga operatsion xarajatlar ko‘payib ketgan. Yuqoridagi sanab o‘tilganlar filialni daromad (foyda) solig‗ini to‗lagunga qadar foydasini oldingi yilga nisbatan kamayishiga olib kelgan. O‘zbektelekom" AK Andijon filiali o‘rta muddatli istiqbolda daromadlarinioshirish borasida samarali ishlarni amalga oshirishlari lozim bo‘ladi.
2.2. ,,O‟zbektelekom” AK Andijon filialining asosiy vositalari tahlili
Asosiy vositalarni tarkibi, tuzilishi va dinamikasini o‘rganishdan tahlil boshlanadi. Yil davomida asosiy vositalar tarkibida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Shu bois ular tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlarni atroflicha tahlil etmoq lozim. Tahlil jarayonida asosiy vositalarning tarkibi, ularning tuzilishini o‘rganish bilan bir qatorda dinamik o‘zgarishlariga ham baho berib boriladi. Dinamik o‘zgarishlar natijasida aloqa korxonasidagi asosiy vositalarning yillar bo‘yicha mutloq va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi. Aloqa korxonalarida asosiy vositalarni tahlil qilish uchun bir necha yo‘nalishlarda ish olib boriladi va asosiy vositalarni tuzilishi, dinamikasi, ulardan hamda uzoq muddatli investitsiyalardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga asoslangan holda tahlil natijalariga ko‘ra baho beriladi. Asosiy vositalarni tahlil qilishda aloqa korxonasining asosiy vositalar bilan ta`minlanishi, asosiy vositalar harakati, texnik holati ulardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari va ishga solinmagan asosiy vositalarni imkoniyatlari o‘rganiladi. Hozirgi kunda telekommunikatsiya xizmatlari bozori mamlakatimiz iqtisodiyotining tayanch sektorlaridan biriga aylanib, jamiyatning ijtimoiy- iqtisodiy hayotida muhim o‘rin egallab kelmoqda. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasini rivijlanishiga va moliyaviy barqarorligini ta‘minlashdagi asosiy omillardan biri aloqa korxonalaridagi asosiy vositalardan samarali foydalanishdir. Aloqa sohasi korxonalarining faoliyatidagi asosiy vositalarning 37 holati, saqlanishi va harakatini nazorat qilishni qanday tartibda amalga oshirishni oldindan belgilab olish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Asosiy vositalardan kerakli vaqtda unumli foydalanish ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) sifatini yaxshilashga va korxonaning moliyaviy ahvolini yaxshilashga ta‘sir ko‘rsatadigan muhim vositadir. Quyidagi jadval ma`lumotlari asosida esa korxonaning asosiy vositalari tarkibiga, tuzilishiga va dinamikasiga baho berish mumkin bo‘ladi. (2.1-jadval) 2.1-jadval “O„zbektelekom” AK Andijon filialining 2015-2016 yillardagi asosiy vositalari tarkibi, tuzilishi va dinamik o‟zgarishlarining tahlili, (ming.so‟m) 21
2015 yili 2016 yili O‟zgarishi (+, -) Sal- Asosiy vositalarning Mutloq, Summa, Salmog‟i, Summa, Salmog‟i moq- tarkibi ming ming so‟m % ming so‟m % dagi, so‟mda % 1 2 3 4 5 6 7 1. Bino va yer 1 737 147 9,5 2 232 109 11 +494 962 +1,5 2. Inshoot 4 609 0,2 6 365 0,03 +1756 -0,17 3. Uzatish 2 629 799 15 3 686 101 18 +1056302 +3 moslamalari 4. Transport vositalari 1 015 359 5,6 1 216 275 6 +200 916 +0,4 5. Hisoblash texnikasi 605 561 3,3 606 882 3 +1321 -0,3 va kompyuterlar 6. Ishlab chiqarish ------inventarlari 7. Mashina va asbob 11 969 116 65,2 12 334 855 60,1 +365 739 +5,1 uskunalar 8. Xo‘jalik ------inventarlari 9. Ishchi va ------mahsuldor hayvonlar 10. Ko‘p yillik ekinlar 6378 0,04 26921 0,13 +20543 +0,09 11. Mebel va ofis 88 623 0.4 104411 0,5 +15 788 +0,1 jihozlari 12. Boshqa asosiy 283 916 1,6 311 643 1,52 +27 727 -0,08 vositalar
Jami asosiy vositalar 18 340 508 100,0 20 525 562 100,0 +2185054 12
21 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil asosiy vositalar to‘g‘risidagi hisobotidan. 38
Jadval ma`lumotlariga asoslanib, biz tahlil qilayotgan aloqa korxonasida, o‘rganilayotgan davrda o‘tgan yilga nisbatan jami ishlab chiqarishdagi asosiy vositalari hajmi 2 185 054 ming so‘mga, ya‘ni 12 % ga ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. Mazkur korxonadagi asosiy vositalarning asosiy salmog‘ini yer, bino hamda mashina va asbob uskunalar, uzatish moslamalari tashkil etgan. Ushbu asosiy vositalar jami asosiy vositalarning 80-83 % ini tashkil etmoqda. Joriy yilda korxonadagi asosiy vositalardan mashina va asbob uskunalarning qiymati 365 739 ming so‘mga, transport vositalarining qiymati 200 916 ming so‘mga, uzatish moslamalarining qiymati 1 056302 ming so‘mga, binoning qiymati 494 962 ming so‘mga, inshoot 1 756 ming so‘mga va boshqa asosiy vositalar 27 727 ming so‘mga ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. 6-ilovada ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining buxgalteriya balansi 1-sonli shakl ma‘lumotlari keltirilgan.
2.3-rasm. “O„zbektelekom” AK Andijon filiali asosiy vositalarining o‟zgarishi dinamikasi, (mln.so„m)22
22 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil moliyaviy natijalari to‗g‗risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 39
Yuqoridagi diagrammadan jami ishlab chiqarishdagi asosiy vositalarni hajmi 2016 yilda 2015 yilga nisbatan 2 185 054 ming so‘mga, ya‘ni 12 % ga ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. Umuman olganda korxonada asosiy vositalarning dinamik o‘sishi kuzatilgan bo‘lib, bu korxonada asosiy vositalarning bosqichma-bosqich yangilanayotganligidan dalolatdir. Asosiy vositalarni aktiv va passiv fondlarga tarkiblashda asosiy jihat ularning mahsulot ishlab chiqarishdagi bevosita ishtirokiga qaratiladi. Aktiv asosiy vositalar deb mahsulot ishlab chiqarishdan bevosita va bilvosita qatnashuvchi asosiy vositalarga aytiladi. Ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beruvchi asosiy vositalar esa passiv asosiy fondlar sifatida qaralib, ularning tarkibiga bevosita binolar, inshootlar, yerlar (qishloq xo‘jaligi korxonalaridan tashqari) qiymati va h.k. kiritiladi. Tahlil etishda jami asosiy vositalar tarkibida ularning salmoq darajalariga baho beriladi va o‘zgarishlari o‘rganiladi. 2.2-jadval “O„zbektelekom” AK Andijon filialining 2015-2016 yillardagi aktiv va passiv asosiy vositalarni tahlili, (ming.so‟m) 23
2015 yil 2016 yil Farqi, (+,-) Sal- Summa- Ko‟rsatkichlar Summa, Salmog‟i, Summa, Salmog‟i, moq- dagi, ming ming so‟m % ming so‟m % dagi, so‟mda % 1 2 3 4 5 6 7 Jami asosiy vositalar 18 340 508 100,0 20 525 562 100,0 +2 185054 - Shu jumladan: Aktiv asosiy vositalar 16 598 752 90,5 18 287 088 89 +1 688336 -1,5
Passiv asosiy vositalar 1 741 756 9,5 2 238 474 11 +496 718 +1,5
Biz tahlil qilayotgan aloqa korxonasida, o‘rganilayotgan davrda jami 20 525 562 ming so‘mlik asosiy vositasi mavjud bo‘lib, shundan, 89 % aktiv asosiy vositalar va qolgan 11 % passiv asosiy vositalar tashkil qilmoqda. Joriy
23 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil asosiy vositalar to‘g‘risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 40 yilda o‘tgan yilga nisbatan bevosita ishlab chiqarishda ishtirok etadigan, ya`ni aktiv asosiy vositalar salmog‘i 1,5 % ga kamayganligini ko‘rsatmoqda. Bunga mos ravishda passiv asosiy vositalar salmog‘i 1,5 % ga oshgandir. Asosiy vositalarning o‘tgan yilga nisbatan mutloq o‘zgarishi +2 185054 ming so‘mni tashkil etgan. Tahlil etishda jami asosiy vositalar tarkibida ularning salmoq darajalariga baho beriladi va o‘zgarishlari o‘rganiladi. Ma‘lumki, aloqa sohasidagi ishlab chiqarish fondlarining katta qismini (92 - 95%) asosiy ishlab chiqarish fondlari tashkil etadi. Shuning uchun asosiy fondlarning eskirishi va amortizatsiya chegirmalarini aniqlash hamda hisoblash katta ahamiyat kasb etadi. Amortizatsiya chegirmalari - asosiy fondlarning eskirish me‘yori bo‗yicha ularning eskirayotgan fond qiymatini yaratilayotgan mahsulot tannarxiga o‗tkazish orqali amalga oshiriladi. Amortizatsiya hisoblashning tanlangan usuli korxonaning hisob siyosatida belgilanishi va bir hisobot davridan boshqasigacha yil davomida o‗zgarmagan holda ketma-ket qo‗llanilishi lozim. Biz tahlil qilayotgan aloqa korxonasida, o‘rganilayotgan davrda amortizatsiya hisoblashning bir maromli (to‗g‗ri chiziqli) usulda amalga oshirilar ekan. Bir maromli (to‗g‗ri chiziqli) usul deb tugatish qiymati ayrilgan asosiy vositalar ob‘ekti qiymatini davrlar bo‗yicha foydalanish muddati davomida teng nisbatda hisoblash usuliga aytiladi. Amortizatsiya me‘yori o‗zgarmaydi. Amortizatsiya summasi quyidagi formula bo‗yicha hisoblanadi:
Tugatish qiymati ahamiyatga molik summani tashkil etmasa, uni hisobga olmasa ham bo‗ladi. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialidagi kompyuterlar qiymati 606 882 ming
41 so‗m, tugatish qiymati 102 342 ming so‗m, xizmat muddati 5 yil. To‗g‗ri chiziqli usulga muvofiq mazkur misolda har yilgi amortizatsiya 100 : 5 = 20 % ni yoki 100 908 ming.so‗mni tashkil etadi (606 882 – 102 342) : 5 = 100 908 ming so‗m. ,,O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialidagi kompyuterlarni 5 yil davomida amortizatsiya hisoblashni quyidagicha aks ettirish mumkin: 2.3-jadval ,,O‟zbektelekom” AK Andijon filialidagi kompyuterlarga amartizatsiyani to„g„ri chiziqli usulidan foydalangan holda hisoblash24
Yillik eskirish Jamg‗arilgan Balans Boshlang‗ich qiymat summasi eskirish qiymati Birinchi yilning oxiri 606 882 100 908 100 908 505 974 Ikkinchi yilning oxiri 606 882 100 908 201 816 405 066 Uchinchi yilning oxiri 606 882 100 908 302 724 304 158 To‗rtinchi yilning oxiri 606 882 100 908 403 632 203 250 Beshinchi yilning oxiri 606 882 100 908 504 540 102 342
Jadvallardan ko‗rinib turibdiki, amortizatsiya hisoblashning ushbu usulida, uning summasi foydalanish muddati davomida bir hil bo‗ladi, jamg‗arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi, qoldiq qiymati esa, baholangan tugatish qiymatiga yetguncha bir tekisda kamayib boradi. Asosiy vositalarning texnik holatini tahlili, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida aloqa korxonalarning asosiy vositalar bilan yetarli darajada ta`minlanganligini o‘rganish bilan bir qatorda, ularning texnik holatiga ham baho berib boriladi. Odatda asosiy vositalar tarkibida yil davomida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Yangi asosiy vositalarni kirimi tufayli asosiy vositalar ortib boradi. Eskirgan asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan chiqarish tufayli asosiy vositalar kamayishi mumkin. Bunday tabiiy holatlarni ro‘y berishi natijasida asosiy vositalarning texnik holatini tahlil etishimizni taqozo etadi. Asosiy vositalarning texnik holatini ifodalovchi ko‘rsatkichlar bo‘lib
24 Muallif ishlanmasi. 42 quyidagilar hisoblanadi: asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi; asosiy vositalarning eskirish darajasi; Asosiy vositalarni yaroqlilik koeffitsienti foiz ko‘rinishida quyidagi tartibda aniqlanadi.
2015-2016 yillar uchun asosiy vositalarni yaroqlilik koeffitsienti foiz ko‘rinishida yuqoridagi formula orqali aniqlab olinib quyidagi jadvalga kiritib chiqildi: 2015 yil 6 497 205 / 18 340 508*100 = 35,4 % 2016 yil 6 708 463 / 20 525 562*100 = 32,7 %
Asosiy vositalarni eskirish koeffitsienti foiz ko‘rinishida quyidagi tartibda aniqlanadi.
2015-2016 yillar uchun asosiy vositalarni eskirish koeffitsienti foiz ko‘rinishida yuqoridagi formula orqali aniqlab olinib quyidagi jadvalga kiritib chiqildi:
2015 yil 11 843 303 / 18 340 508*100 = 64,6 % 2016 yil 13 817 099 / 20 525 562*100 = 67,3 %
Aloqa korxonasidagi mavjud asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlarini ularning har bir turi va jami bo‘yicha o‘rganililib chiqiladi. Tahlil qilish uchun
43 zarur bo‘lgan ma`lumotlar 1-shakl «Buxgalteriya balansi», 2-shakl «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisoboti» shakllaridan foydalaniladi. Asosiy vositalarning holat ko‘rsatkichlari ularning harakat ko‘rsatkichlari bilan to‘ldiriladi. Asosiy vositalarning jami qatori va har bitta tarkibi bo‘yicha berib o‘tish mumkin. Tahlil jarayonlarida aloqa korxonasidagi asosiy vositalarning yangilanish va ishlab chiqarishdan chiqarish sabablariga ham e`tibor beriladi. Bunda aloqa korxonasining asosiy vositalarini yangilash manbalari bo‘lib: kapital qo‘yilmalar va investitsiyalar; xususiy kapitalning o‘sishi; uzoq muddatli kreditlar va qarzlar; maqsadli moliyalash va subsidiyalar; tekinga olingan asosiy vositalar; grantlar va boshqa manbalar hisoblanadi. Aloqa korxonalarida asosiy vositalarni ishlab chiqarishdan chiqarish sabablariga quyidagilarni ko‘rsatishimiz mumkin: asosiy vositalarning ma`naviy eskirishi; asosiy vositalarning jismoniy eskirishi va foydalanish uchun yaroqsiz holatga kelishi; asosiy vositalarning ortiqchaliligi; asosiy vositalarni sotish; o‘g‘irliklar, yo‘qotishlar va boshqa chiqimlar. Quyidagi operatsiyalari natijasida aloqa korxonalaridagi asosiy vositalar korxona aktivlari tarkibidan chiqib ketadi: realizatsiya qilinganda; bundan buyon foydalanish maqsadga muvofiq emasligi tufayli; chet korxona va shaxslarga bepul berilganida; boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatida qo‘shilganida; moliyaviy lizing shartnomasiga ko‘ra topshirilganida; kamomad yoki yo‘qotish aniqlanganida.
44
2.4-jadval “O„zbektelekom” AK Andijon filialining 2015-2016 yillardagi asosiy vositalarining 2015-2016 yillardagi texnik holatini tahlili, (ming.so‟m) 25
Boshlang‟ich Eskirish Qoldiq Eskirish Yaroqlilik Asosiy vositalar qiymati, ming qiymati, qiymati, darajasi, darajasi, % so‟m ming so‟m ming so‟m %
1 2 3 4 5 6 2015 yil 18 340 508 11 843 303 6 497 205 64,6 35,4 2016 yil 20 525 562 13 817 099 6 708 463 67,3 32,7 Farqi, (+,-) +2 185 054 +1 973 796 +211 258 +2,7 -2,7
Yuqoridagi jadval ma`lumotlari asosida biz tahlil qilayotgan aloqa korxonasining asosiy vositalarini texnik holatiga baho berish mumkin bo‘ladi. Ma`lumotlardan ko‘rinib turibdiki, ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialida joriy yilda asosiy vositalarning yaroqlilik darajasi o‘tgan yilga nisbatan 2,7 % ga kamaygan bo‘lib, jami asosiy vositalarning 32,7 % ini tashkil qilmoqda, qolgan 67,3 % asosiy vositalar o‘zining xizmat muddatlarini o‘tab bo‘lgan hamda eskirgan asosiy vositalar tashkil qiladi. Korxonada asosiy vositalarning texnik holati ijobiy tomonga o‘zgargan bo‘lsada, asosiy vositalarning umumiy texnik holati yetarli darajada deb baholay olmaymiz. Chunki, asosiy vositalarning teng yarmidan ko‘prog‘i eskirganligi bu yaxshi natija emas. Shu sababli ham korxona ma`muriyati asosiy vositalarini yanada ko‘proq qismini yangilab borish choralarini izlab topishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Asosiy fondlarning yangilanish dinamikasi va mehnatning fond bilan qurollanishini tahlili, asosiy vositalarning harakat ko‘rsatkichlariga ularning yangilanishi va chiqib ketish koeffitsentlari kiritiladi. Asosiy vositalarning yangilanish koeffitsienti joriy davrda yangidan kiritilgan asosiy vositalar qiymatini asosiy vositalarning yil oxiriga bo‘lgan qiymatiga bo‘lish orqali
25 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil asosiy vositalar to‘g‘risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 45 topiladi. Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffitsienti joriy davrda chiqib ketgan asosiy vositalar qiymatini ularning yil boshiga bo‘lgan qiymatiga bo‘lish asosida aniqlanadi. Ya`ni ushbu koeffitsientlarni aniqlashni quyidagi formulalar orqali ham ifodalashimiz mumkin: Asosiy vositalarning yangilanish koeffitsientini quyidagicha aniqlanadi:
2015-2016 yillar uchun yangilanish koeffitsientini yuqoridagi formula orqali aniqlab olinib 2.5- jadvalga kiritib chiqildi: 2015 yil 947449 / 18340508 = 0,05 2016 yil 804 142 / 20 525 562 = 0,04 Asosiy vositalarning chiqib ketish koeffitsienti esa quyidagi tartibda aniqlanadi:
2015-2016 yillar uchun chiqib ketish koeffitsienti yuqoridagi formula orqali aniqlab olinib 2.5-jadvalga kiritib chiqildi: 2015 yil 17 044 / 17 410 103 = 0,0009 2016 yil 4 163 / 19 725 583 = 0,0002 Bugungi kunda aloqa korxonalardagi asosiy vositalarning texnik holati va harakat ko‘rsatkichlarini tahlil qilib borish bilan bir qatorda, korxonaning asosiy vositalar bilan ta`minlanganligi darajasini hamda xodimlarning asosiy vositalar bilan qurollanganligi darajasini ham tahlil qilib borish maqsadga muvofiqdir. Aloqa korxonalarining asosiy vositalar bilan ta`minlanganlik yoki qurollanganlik darajasi deb ishlab chiqarishning meyor darajasida mehnat vositalari bilan ta`minlanganligiga aytiladi. 46
2.5-jadval “O„zbektelekom” AK Andijon filialining 2015-2016 yillardagi asosiy vositalarning harakat ko‟rsatkichlari tahlili, (ming.so‟m) (qoldiq qiymatida)26
Yangidan Asosiy Chiqim Asosiy qabul Chiqib Asosiy vositalar yil qilingan vositalar yil Yangilanis qilingan ketish vositalar boshiga asosiy oxiriga h koeff. asosiy koeff. qoldig‟i vositalar qoldig‟i vositalar
1 2 3 4 5 6 7 2015 yil 17 410 103 947 449 17 044 18 340 508 0,05 0,0009 2016 yil 19 725 583 804 142 4 163 20 525 562 0,04 0,0002 Farqi (+,-) +2 315 480 -143 307 -12 881 +2 185 054 -0,01 -0,0007
Biz tahlil qilayotgan aloqa korxonasida asosiy vositalarni harakat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishini tahlili shuni ko‘rsatadiki, joriy davrda asosiy vositalarning yangilanish darajasi oldingi yilga nisbatan 0,01 koeffitsientga kamaygan. Hisobdan chiqarilgan asosiy vositalarning o‘tgan yilga nisbatan o‘zgarishi esa 0,0007 koeffitsientga kamaygan. Umuman olganda korxonadagi asosiy vositalarning yangilanish darajasini o‘tgan yilga nisbatan bir muncha pastdir. Demak, korxona ma`muriyati eskirgan asosiy vositalarini yangilash bo‘yicha amaliy choralarni yetarli darajada ko‘rmaganligidan dalolatdir. Avvalo, korxona (firma) ning mehnat vositalari bilan ta`minlanganligida quyidagi jihatlarini farqlash lozim: o‘ziga tegishli bo‘lgan mehnat vositalari bilan ta`minlanganligi; ijaraga olingan mehnat vositalari hisobiga ta`minlanganligi. Asosiy vositalar bilan qurollanganlik ko‘rsatkichlari sifatida bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan mehnat vositalari, bir ish o‘rniga to‘g‘ri keladigan asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajasi aniqlanadi. Asosiy vositalar bilan
26 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil asosiy vositalar to‘g‘risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 47 qurollanganlik darajasi ularning samaradorlik ko‘rsatkichlarini o‘rganish asosida to‘ldiriladi. Ya`ni, korxona faoliyatiga faqat miqdor ko‘rsatkichlar orqaligina emas balki sifat ko‘rsatkichlarini ham o‘rganish asosida baho beriladi. 2.6-jadval “O„zbektelekom” AK Andijon filialining 2015-2016 yillardagi asosiy vositalar bilan ta`minlanganlik va qurollanganlikning tahlili, (ming.so‟m) 27 Ko‟rsatkichlar 2015 yil 2016 yil Farqi (+,-)
1 2 3 4
Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati, 18 340 508 20 525 562 +2 185 054 (ming.so‘m)
Filialning xodimlari soni, kishi 612 584 -28
Bir xodimga to‘g‘ri keladigan asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati, 29 968 35 146 +5178 (ming.so‘m)
Jadvaldagi ma`lumotlardan ko‘rinib turibdiki, biz tahlil qilayotgan aloqa korxonasidagi xodimlarining asosiy vositalar bilan qurollanish darajasi o‘tgan yilga nisbatan 5178 so‘mga o‘sgan. Bunday natijalarni ijobiy holat sifatida baholash maqsadga muvofiqdir. Asosiy vositalar harakatini tahlili quyidagi ko‘rsatkichlarni aniqlashdan boshlanadi. ishga tushirish koeffitsienti; yangilanish koeffitsienti; chiqib ketish koeffitsienti; tugatish koeffitsienti; Asosiy vositalar harakati bilan bog‘liq ko‘rsatkichlarni hisoblash va ularni tahlil etish uchun quyidagi ma`lumotlardan foydalanamiz.
27 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil asosiy vositalar to‘g‘risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 48
2.7-jadval “O„zbektelekom” AK Andijon filialining 2016 yildagi asosiy vositalar harakati (ming.so‟m) 28 Yil boshiga Kelib Chiqim Yil oxiriga Ko‘rsatkichlar qoldiq tushgan qilingan qoldiq Asosiy vositalar dastlabki 19 725 583 804 142 4 163 20525562 qiymatda Shu jumladan: Yangi asosiy vositalar Asosiy vositalar eskirishi 12 869 656 13817099 Asosiy vositalarning qoldiq 6 855 927 6708463 qiymati
Jadvalda keltirilgan ma`lumotlar asosida asosiy vositalar harakatini ifodalovchi quyidagi koeffitsientlarni aniqlaymiz.
Asosiy vositalarni ishga Ishga tushurilgan asosiy vositalar tushirish koeffitsenti (K ) it Asosiy vositalarni yil oxiridagi qoldig‘i
Kit= 804142 / 20525562*100 = 3,91 %
Chiqib ketish Asosiy vositalar chiqimi koeffitsenti(Kch Asosiy vositalarni yil boshiga qoldig‘i
) K ch= 4163 / 19725583*100 = 0,02 %
Mahsulot assortimentini yangilash, uning sifatini talab darajasiga ko‘tarish, mehnat unumdorligini oshirish tannarxni pasaytirish doimo ishlab chiqarishni yangi texnika bilan qurollantirishni talab etadi.
Almashtirish Asosiy vositalar chiqimi koeffitsenti (Ka) Kelib tushgan asosiy vositalar
Ka= 4163 / 804142*100 = 0,52 %
28 ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filialining 2015-2016 yil asosiy vositalar to‘g‘risidagi hisoboti asosida muallif tomonidan ishlab chiqildi. 49
3. ALOQA KORXONALARIDA ASOSIY VOSITALAR HOLATI VA HARAKATINING NAZORATINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI 3.1. Asosiy vositalar harakatining auditi
Asosiy vositalar aloqa korxonalarining ishlab chiqarish jarayonida muhim o‘rin tutadi, ular jamlikda korxona tayanadigan ishlab chiqarish – texnika bazasini tashkil etadi va korxonaning ishlab chiqarish quvvatini baholash mezoni hisoblanadi. Asosiy vositalar va korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish natijasida barcha texnika - iqtisodiy ko‘rsatkichlardan yuqori darajaga erishiladi, jumladan, mahsulot hajmi mehnat unumdorligi o‘sishi tufayli ortadi, uning tannarxi pasayadi. Eksport hajmini ortishi, mahsulotni raqobatbardoshliligi korxonani zamonaviy ilg‘or texnika bilan ta`minlanishiga, investitsiya hajmiga ko‘p jihatdan bog‘liq‖29 Asosiy vositalar moddiy-texnik bazani tashkil etib, korxona mehnat jamoalari ishlab chiqarish jarayonida undan foydalaniladilar. Auditor buxgalter tomonidan inventar kartochkalari yuritilishi, moddiy javobgar shaxslar bo‗yicha asosiy vositalarni hisobga olish tashkil etilganligi, stanoklar, mashinalar va boshqa asbob-uskunalarning texnik pasportining mavjudligi tekshiriladi. Bunday tekshirish jarayonida tanlab inventar daftarlarining ma‘lumotlari asosiy vositalar harakati bo‗yicha birlamchi hujjatlar ma‘lumotlari bilan solishtiriladi. Ma‘lumotlarni taqqoslash chog‗ida ob‘ektlar kirim qilinishi daftarlarda qanchalik o‗z vaqtida aks ettirilishi, ularning ta‘mirlanishi, yangilanishi va ta‘mirlash, ularda texnik hujjatlar asosida ob‘ektlarnng muhim belgilari to‗g‗ri keltirilganligini aniqlaydi. Asosiy vositalar hisobi auditining asosiy yo‗nalishlari quyidagilarni ta‘minlashi lozim: asosiy vositalar mavjudligi va saqlanishi yuzasidan nazoratni;
29 Shog‘iyosov.T.SH.―Kompleks iqtisodiy tahlil‖. Toshkent.: ―Iqtisod-moliya‖ nashriyoti, 2009 yil, 84-b.
50
buyumlar asosiy vositalarga to‗g‗ri o‗tkazilishini; asosiy vositalar hisobda to‗g‗ri baholanishini; asosiy vositalar qabul qilinishi va tugatilishi bo‗yicha operatsiyalar hisobda to‗g‗ri rasmiylashtirilishi va aks etilishini; asosiy vositalar eskirishi va ta‘mirlanishi hisobda to‗g‗ri hisob-kitob qilinishi va aks ettirilishini; asosiy vositalar mavjudligi va harakati to‗g‗risidagi ma‘lumotlar buxgalteriya hisobi va hisobotda to‗g‗ri aks ettirilishini. Bundan tashqari, qayta ro‗yxat qilish jarayonida o‘rnatilmagan yangi asbob- uskunalar, yaroqsiz, ma‘naviy va jismoniy eskirgan, tuzalishi lozim bo‗lgan asosiy vositalarning mavjudligi aniqlanadi; o‘rnatilmagan ob‘ektlar, shuningdek, o‘rnatilgan, biroq turli sabalarga ko‗ra, foydalanilmayotgan asbob-uskunalarning alohida ro‗yxati tuziladi. Asosiy vositalarni audit qilish vaqtida foydalaniladigan ma‘lumot manbalari korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga bog‘liqdir. Bu tanlab olingan hisob shakllari: jurnal-orderli, memorial-orderli, soddalashtirilgan, kompyuterda ishlov uchun yo‗naltirilgan, shuningdek, qo‗llaniladigan registrlar ro‗yxati, ularning tuzilishi, ulardagi yozuvlar muntazamligi va yozuv usullari bilan belgilanadi. Asosiy vositalar va ular bo‗yicha eskirishning sintetik hisobi 13, 10, 10/1- sonli jurnal-orderlarda olib boriladi, ma‘lumotlarni kompyuterlashtirilgan texnologiyasi qo‗llanilganda esa - "Asosiy vositalarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar", "Asosiy vositalarning eskirishini hisobga oluvchi hisobvaraqlar" hisobvaraqlari bo‗yicha debet va kredit aylanmalarning mashinogrammalarida; Bosh kitobda; balansda (1-sonli shakl)da olib boriladi. Asosiy vositalarning mavjudligini qayta ro‘yxat qilish yo‘li bilan aniqlanadi. Korxonada qayta ro‘yxatga olishni yiliga kamida bir marta o‗tkazadi. Bunda O‗zR Moliya vazirligi tomondan tasdiqlangan "Asosiy vositalarni, tovar moddiy boyliklarni, pul mablag‗larini va hisob kitoblarni qayta ro‗yxatdan o‗tkazish
51 bo‘yicha asosiy qoidalar"ga amal qiladi. Asosiy vositalarni qayta ro‗yxatdan o‗tkazishdan oldin quyidagi ishlarni amalga oshirish lozim: (5-sonli BHMS ko‗ra) -inventar daftarlar, texnik pasportlar va boshqa texnik hujjatlar mavjudligi va ularning holati yoki korxona tomonidan ijaraga topshirilganligi; -olingan, saqlangan va vaqtinchalik foydalanishga berilgan asosiy vositalarga hujjatlarning borligi tekshiriladi. Asosiy vositalarni qayta ro‗yxat qilishda ro‗yxat komissiyasi ob‘ektlarni to‗la ko‗zdan kechiradi va to‗lik nomini, inventar nomi va vazifasini ro‗yxatga yozadi. (1-sonli INV) Mashinalar, asbob uskunalar, kuch beruvchi qurilmalari qayta ro‗yxat qilinib hujjatlariga inventar raqami, tayyorlovchi zavod, chiqqan yili, vazifasi, quvvati va dastlab qiymat ko‗rsatilgan holda alohida yoziladi. Hisobda turmagan ob‘ektlar, shuningdek, hisobda ularni tavsiflovchi hujjatlar bo‘lmagan ob‘ektlar aniqlangan taqdirda komissiya ob‘ektlarga oid yetishmayotgan ma‘lumotlarni va texnik ko‗rsatkichlarni ro‗yxat hujjatiga kiritadi. Jumladan, binolar bo‘yicha ularning vazifasi, ularni tiklashda foydalanilgan asosiy materiallar hajmi, maydoni, kvadratlar soni, qurilgan yili va boshqalar ko‗rsatiladi. Yangidan aniqlangan va oxirgi ro‗yxatdan buyon hisobga olinmagan ob‘ektlarni baholash ularni tiklashning hozirgi qiymatiga qarab aniqlanadi, eskirish esa buyumlarning haqiqiy holatiga ko‗ra belgilanadi. Aniqlangan hisobga olinmagan asosiy vositalar ob‘ektlarni rasmiylashtirish, ularni baholash va eskirishni aniqlash alohida dalolatnomalarda qayd etiladi. Qayta ro‘yxatdan o‗tkazish natijasida aniqlangan hisobga olinmagan ob‘ektlar qachon va kimning farmoyishi bilan hisobdan chiqarilganligi, ularni undirib olish xarajatlari nimaning hisobiga o‗tkazilganligi aniqlanadi. Ko‗rsatib o‗tilgan asosiy vositalar qayta ro‗yxat qilish ob‘ektning asosiy vazifasiga muvofik nomida yozib qo‘yiladi. Inventarizatsiya o‗tkazish natijalari bo‗yicha ortiqcha chiqqan boyliklar ilgari hisobga olinmagan asosiy vositalar, foydalanishda bo‘lgan, tekinga olingan 52 qiymatliklar tarzida qabul qilinadi. Ob‘ekt tiklangan, ta‘mirlangan, kengaytirilgan yoki qayta jihozlanganda uning asosiy vazifasi o‗zgargan holda ro‘yxatga yangi vazifasiga muvofik keluvchi nomda yozib qo‘yiladi. Qayta ro‘yxat qilishda amalga oshiriladigan kapital ishlar buxgalteriya hisobida aks ettirilgan hollar aniqlanadi. Qayta ro‘yxatdan o‗tkazish komissiyasi hujjatlar bo‘yicha ob‘ektning dastlabki qiymati oshirilgan summani aniqlaydi va ro‘yxatda amalga oshirilgan o‘zgarishlar xaqidagi ma‘lumotlarni keltiradi. Ayni bir paytda auditor aniqlangan ob‘ektning o‗zgarishiga doir ma‘lumot hisobida aks ettirilmaganligiga aybdor bo‘lgan shaxslarni va sabablarni aniqlaydi. Ba‘zan asosiy vositalarning foydalanish qoidalari buzilganligi, texnik qarovi yomonligi va boshqa sabablar bilan muddatidan ilgari ishdan chiqqanligini yashirish maqsadida hisobdan chiqarishadi. Bunday dalillar bo‘yicha aybdor mansabdor shaxslar, yetkazilgan zarar miqdori aniqlanishi hamda bunday buzilishlarning oldini olish choralari ishlab chiqilishi kerak, qayta ro‗yxatdan o‗tkazish natijasida aniqlangan, yetishmagan asosiy vositalar moddiy javobgar shaxslardan undiriladi. Aybdor shaxslar zimmasiga yuklangan kamomadni undirish summasi dastlabki qiymat bilan yetishmayotgan inventar raqami eskirish summasi o‗rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Agar shartnomaviy narx dastlabki narxdan yuqori bo‘lsa. Moddiy javobgar shaxs bozor narxi bilan eskirish summasi o‗rtasidagi farqni to‗laydi. (18-sonli INV shakl) Ijaraga olingan asosiy vositalarga alohida ro‗yxat tuziladi. Ro‗yxatda boshqa ma‘lumotlardan tashqari ijaraga beruvchining nomi va ijara muddati ko‗rsatiladi. Zarur hollarda ro‗yxatning bir nusxasini ijaraga beruvchiga ham yuborilishi mumkin. Asosiy vositalar hisobdan chiqarilganida dalolatnoma tuzilib, uning ma'lumotlari tegishli inventar kartochkalarda qayd qilinadi, so`ngra bu kartochkalar kartotekadan olib qo`yiladi. Amaliyotda, asosiy vositalar obyektlarining qiymati quyidagi xojalik operatsiyalari natijasida subyekt aktivlari 53 tarkibidan chiqib ketadi: sotilganda; foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko`ra hisobdan chiqarilganda; boshqa subyekt va shaxslarga beg`araz berilganida; boshqa subyektlarning ustav kapitalini shakllantirish uchun ulush sifatida qo`shilganida; kamomad yoki yo`qotish aniqlanganda va.h.k. Ichki audit jarayonida qayta baholash natijasida narxlar oshgan yoki kamaygan to‘lovlarining buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi ham tekshiriladi. Qayta baholanib oshgan summa 0100 - «Asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar» ning debeti va 8510 – «Mulklarni qayta baholash bo`yicha tuzatishlar» schyotining kreditiga yoziladi. Qayta baholangan asosiy vositalar obyektlari bo`yicha tiklanish qiymati inventor kartochkaning rekonstruksiyalash, modernizatsiyalash bo`limida qayd etilgan bo`lishi lozim. Shu bilan birga qayta baholangan eskirish summasi ham inventar kartochkaning tegishli bo`limida aks ettirilgan bo`lishi kerak. Har bir moddiy javobgar shaxs asosiy vositalar obyektlarining analitik hisobini AV-9 shakldagi vedomostda yuritishi kerak. Bunda hamma moddiy javobgar shaxslar bilan belgilangan shaklda va ikki nusxada to`la moddiy javobgarlik to`g`risida shartnomalar tuzilganligi, shartnomalarning bir nusxasi moddiy javobgar shaxslarning hujjatlar to`plamida, ikkinchi nusxasi esa shu xodimlarning o`zlarida saqlanayotganligi tanlab tekshirilishi lozim. Bulardan tashqari, ichki auditor barcha moddiy javobgar shaxslar asosiy vositalarni o`z javobgarligiga olganligini tasdiqlab, inventarizatsiya vedomostlarida imzo qo`yganliklari hamda asosiy vositalarning keyingi kirimlari esa ularning dastlabki hujjatlardagi imzolari bilan tasdiqlanganini tekshiradi.30 Aloqa korxonalarining faoliyatini nazorat qilish, ayniqsa asosiy vositalarning holati, saqlanishi va harakatini nazorat qilishni qanday usulda tashkil qilinishini
30 Masharipov O.A. Amaliy audit fanidan ma‘ruzlar to‘plami. Toshkent.: ―Iqtisod-moliya‖ nashriyoti, 2012 yil, 16-b. 54 belgilash muhim muammolardan biri hisoblanadi. Xalqaro tajribaga ko‘ra, har bir korxona rahbari o‘z korxonasi ahvolidan doimo xabardor bo‘lib turishi kerak, bundan asosiy maqsad hisob-kitoblarni yaxshi yo‘lga qo‘yish, korxonada ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish)da va boshqa sohalarda to‘xtalishlarga yo‘l qo‘ymaslik va inqirozga yuz tutishning oldini olish va tegishli chora-tadbirlar belgilashdir. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov shunday degan edi: ―Auditorlik firmalari o‘tkazayotgan taftishlarda ko‘plab xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilmoqda. Ular aksariyat hollarda xo‘jalik sub‘ektlarini tuzilgan shartnomalar asosida emas, balki nazorat idoralarining ko‘rsatmalariga binoan taftish qilmoqdalar‖ shu masalalarni hisobga olgan holda, Auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish tartibi takomillashtirildi. 2014 yil 3 sentyabrda O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ―Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish tartibi to‗g‗risidagi nizomga o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritish haqida‖gi 247-sonli qarori qabul qilindi. Ushbu qaror ―O‗zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‗zgartish va qo‗shimchalar kiritish to‗g‗risida‖gi 2013 yil 30 apreldagi O‗RQ– 352-sonli Qonuniga muvofiq, shuningdek xalqaro printsiplar va standartlarga muvofiq auditorlik faoliyatini yanada takomillashtirish, auditorlik tekshirishlar rolini oshirish maqsadida qabul qilindi. ―Qaror bilan Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli qarori bilan tasdiqlangan ―Auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish tartibi to‗g‗risida‖gi nizomga (keyingi o‗rinlarda Nizom) ilovaga muvofiq o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritildi. Xususan, Nizomning 26-bandi quyidagi tahrirda bayon qilindi: Quyidagilar auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziya talablari va shartlari hisoblanadi: ―Auditorlik faoliyati to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining Qonuniga, auditorlik faoliyati standartlari, shuningdek boshqa qonun hujjatlari talablariga 55 rioya qilish; litsenziya olinayotganda va auditorlik faoliyati amalga oshirilayotganda mazkur Nizomda nazarda tutilgan tartibda to‗liq shakllantirilgan ustav kapitaliga ega bo‗lish faqat auditorlik faoliyatini amalga oshirish; auditorlik tashkiloti mas‘uliyatini sug‗urta qilish polisiga ega bo‗lish; auditor tomonidan auditorlik faoliyatini faqat bitta auditorlik tashkilotida amalga oshirish; shtatda auditorlar sonining mazkur Nizomda nazarda tutilgan miqdorda bo‗lishi; litsenziya turiga muvofiq shtatdagi auditorlarda xalqaro buxgalter sertifikatlarining bo‗lishi; auditorlik tekshiruvi o‗tkazish chog‗ida olingan axborotning sir saqlanishini ta‘minlash; auditorlik xizmatlari ko‗rsatishda shartnoma majburiyatlarini o‗z vaqtida bajarish; auditorlik tashkiloti rahbari lavozimiga faqat ushbu auditorlik tashkiloti asosiy ish joyi hisoblangan auditorni tayinlash; auditorlik tashkiloti rahbarining uch yilda bir marotaba litsenziyalovchi organda attestatsiyadan o‗tishi; auditorlik faoliyatini amalga oshirishda mustaqillikni ta‘minlash; auditorlik faoliyati standartlariga muvofiq auditorlik hisoboti tuzish va auditorlik xulosasi berish; auditorlik tashkilotlarida ichki standartlarning mavjudligi; o‗z pochta manzili o‗zgargani to‗g‗risida litsenziyalovchi organni 10 kun muddatda xabardor qilish; auditorlik faoliyati to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni bir yilda bir marta, belgilangan shaklda litsenziyalovchi organga taqdim etish, shuningdek auditorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‗liq boshqa axborotlarni litsenziyalovchi organ talabi bo‗yicha taqdim etish; auditorlar ishlari sifatining nazoratini ta‘minlash; auditorlarning bir yilda bir marta malaka oshirish kurslaridan o‗tishini ta‘minlash; 56
auditorlik tashkiloti rahbari almashganligi va (yoki) auditorlar tarkibi o‗zgarganligi to‗g‗risida litsenziyalovchi organni 5 kun muddatda xabardor qilish; auditorlik tekshiruvlarini amalga oshirishda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan cheklovlarga rioya qilish‖.31 Birinchi Prezidentimiz ta‘kidlaganidek, ushbu kamchiliklarni tugatish va auditorlik tekshiruvlari sifatini oshirish hozirgi zamon talabidir. Chunki auditorlik tekshiruvi orqali biz korxonadagi mavjud asosiy vositalar, ularning saqlanishi, harakati, eskirishi hisobining yuritilishiga baho bera olamiz. Bundan tashqari hozirgi kunda moliyaviy hisobotning foydalanuvchilari bo‘lib investorlar, hamkor korxona va xo‘jaliklar, hissadorlar korxonaga doimiy xom-ashyo va materiallar yetkazib beruvchilar, mehnat jamoasi, Xaridorlar, kredit beruvchi moliyaviy va bank muassasalari, statistika va davlat organlari, raqobatchilar va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasidagi soliq qonunchiligiga ko‘ra, xo‘jalik sub‘ektlari soliqlarni noto‘g‘ri hisoblasa, yo‘riqnomalardan bexabar holda o‘z vaqtida o‘tkazmasa, unga nisbatan iqtisodiy chora ko‘riladi, ya‘ni undirilmagan soliq jarimasi bilan ikki barobar undiriladi. Bu muammoni hal qilishda auditor xizmatidan foydalanish samara beradi. Aloqa korxonalaridagi asosiy vositalarni ichki auditorlik tekshiruvidan o`tkazish mijoz-subyekt faoliyati umumiy auditining bir qismi hisoblanadi. Uning maqsadi moliyaviy hisobot asosiy vositalar harakati bilan bog`liq ko`rsatkichlarning ishonchliligi to`g`risida fikr shakllantirish va subyektda asosiy vositalar bilan bog`liq muomalalarni hisobga olish hamda soliqqa tortish uslubiyotini tashkil etishning O`zbekiston Respublikasida amal qilayotgan me'yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlashdan iboratdir. Muallif fikricha, audit korxonaga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘tkazilishi kerak. Ushbu fikrni kengaytirib, auditorning ma‘nosiga ta‘rif O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrda qabul qilgan ―Auditorlik faoliyati to‘g‘risida‖gi qonunda quyidagicha ta‘riflashgan: ―Audit xo‘jalik sub‘ektlarining moliyaviy hisobotlari to‘g‘riligi va moliyaviy
31 http://www.soliq.uz 57 hamda xo‘jalik operatsiyalarining O‘zbekiston Respublikasi qonun va normativ hujjatlariga muvofiqligini aniqlash, shuningdek buxgalteriya hisob-kitobi yoki boshqa moliyaviy faoliyatning to‘laligi, realligi, ularni yuritishga qo‘yiladigan talablarga muvofiqligini shunga vakil qilingan shaxslar-auditorlar (auditrlik firmalari) tomonidan mustaqil ekspertiza va tahlil qilishdan iborat. Moliyaviy hisobotning to‘g‘riligi to‘g‘risidagi ― auditorlik xulosasi - bu, bir tomondan, mijoz tomonidan taqdim etilgan axborotga qo‘yilgan sifat belgisi bo‘lsa, ikkinchi tomondan - mijozga uning ishlari ko‘ngildagidek borayotganligini (yoki ko‘ngildagidek emasligini) tasdiqlovchi hujjatdir. Auditorlik firmasi tomonidan tekshirish amalga oshiralayotganda bajarilgan ish hajmi va sifatini tasdiqlovchi ishchi hujjatlar tuziladi. Auditor bu hujjatlarni qabul qilingan standartlarga muvofiq tuzib chiqadi, bunda bajarilgan ishning to‘liq ta‘rifi beriladi, tekshirib chiqilgan birlamchi hujjatlar va hisob registrlari sanab o‘tiladi, tekshirish usuli (yalpi yoki tanlab) ko‘rsatiladi, tanlab tekshirish chog‘ida tanlash darajasi (masalan, xronologik tartibda har ikkinchi, uchinchi yoki beshinchi birlamchi hujjat) yohud tekshirilgan hujjatlarning hajmi (masalan, yanvar-mart; sentyabr-dekabrdagi barcha birlamchi hujjatlar) yohud tanlashning boshqa mezoni ko‘rsatiladi. Ushbu aloqa sohasida, ayniqsa asosiy vositalar harakatining auditi masalarida ma‘lum ishlarni amalga oshirish kerak. Bizning fikrimizcha, asosiy vositalar hisobini tashkil qilish yuritishini takomillashtirishda eng avvalo har bir aloqa korxonasi ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) uchun zarur bo‘lgan asosiy vositalarning normativiga ega bo‘lishi kerak, ya‘ni ko‘chmas mulk hisoblangan asosiy vositaning mavjudligi va ulardan foydalanish normalarini korxonaning o‘zida ishlab chiqish zarur. Hozirgi kundagi asosiy vositalarning qabul qilish, baholash va foydalanish bo‘yicha tuziladigan boshlang‘ich hujjatlarni takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Har bir aloqa korxonasi asosiy vositalarni qabul qilayotganida asosiy vositalarni qabul qilish aktiga asosan qabul qiladi. Aktda asosiy vositalarning nomi, qabul qilingan sanasi, asosiy vositani balans qiymati amortizatsiya normasi ko‘rsatiladi. Mazkur hujjatlarga qo‘shimcha qilib asosiy vositaning xizmat muddati va normativ bo‘yicha bajaradigan ish hajmining ko‘rsatishni taklif qilamiz,
Bunday ma‘lumotni berilishi asosiy vositadan foydalanish darajasini aniqlashda qo‘l keladi. 58
Agarda asosiy vositani qabul qilish dalolatnomasida uning xizmat muddati va ish bajarish hajmi ko‘rsatilsa, bunday ma‘lumotlar o‘z-o‘zidan korxonadagi mavjud asosiy vositalarni hisobga oluvchi inventar kartochkasida ham aks ettirilishi kerak. Bizning fikrimizcha, asosiy vositalarni har biri uchun tuzilgan inventar kartochkada asosiy vositalarning bajaradigan ish normativi qo‘yilgandan keyin o‘z-o‘zidan haqiqiy bajargan ishlar to‘g‘risidagi ma‘lumot bo‘lishiga ham sharoit yaratiladi. Bunday ma‘lumotlarning bo‘lishi mulk egasiga asosiy vositalarning qoldik bahosi va ulardan foydalanish darajasini tahlil qilish uchun doimiy ma‘lumot beradi. Asosiy vositalardan foydalanishni invertar kartochkalari ma‘lumotlaridan foydalanish uchun uning nomi va ma‘lumot berish rekvizitlarini ko‘paytirish lozim, ko‘pchilik korxonalarda inventar kartochkasi ikki nusxada tuziladi. Ulardan biri buxgalteriyada bo‘ladi, ikkinchisi esa asosiy vositalarning joylashgan xo‘jaliklarda saqlanadi. Inventar kartochkalar asosiy vositalarni guruhlarga qarab guruhlar ichida va ularning joylashgan o‘rinlariga va ob‘ekt turlariga qarab kartotekalarda joylashtiriladi. Ayrim korxonalarda inventar kartochkalar faqat bir nusxada to‘ldirilib, ular asosiy vositalarning buxgalteriyadagi hisobini olib borish uchun xizmat qiladi. Asosiy vositalarni eskirish koeffitsentini nazorati buxgalteriya balansi ma‘lumotlariga ko‘ra ularning dastlabki qiymatiga nisbati bilan aniqlanadi. Asosiy vositalarni yangilash koeffitsentini yangi ishga tushirilgan asosiy vositalar qiymatining yil oxiridagi ana shu fondlar qiymatiga nisbati bilan hisoblab chiqariladi. Aloqa korxonalarida asosiy vositalardan samarali foydalanishning bosh ko‘rsatkichlari fond samarasi va fond sig‘imidir. Fond samarasini taqqoslanadigan narxlardagi tovar (xizmat) lar qiymatining aloqa korxonasidagi asosiy vositalarni o‘rtacha yillik qiymatiga nisbati bilan fond sig‘imi esa aksincha nisbat bilan aniqlanadi. Fond samarasi ikki yo‘nalish bo‘yicha nazorat qilinadi: avvalo mazkur samara mustaqil ko‘rsatkich deb qarab chiqiladi, so‘ngra uni ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) rejasining bajarilishiga ta‘sir etadigan omil deb ko‘rib chiqiladi. Fond samarasiga ta‘sir etadigan omillarni ikki guruhga ajratish mumkin: birinchi guruhga ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) xajmiga ta‘sir etadigan omillar, ikkinchi guruhga esa asosiy fondlar miqdori va ulardan foydalanishga ta‘sir etadigan omillar kiradi. 59
Aloqa korxonalarida uskunalardan foydalanish nazoratini amalga oshirilayotgan vaqtda uskunaning ishlab chiqarishga tortilish darajasi, undan vaqt mobaynida ekstensiv va intensiv foydalanish o‘rganiladi. Hisobot davrida qancha vaqt ishlatilganidan qat‘iy nazar amalda ishlayotgan uskuna deb ataladi. Korxonaning ayrim strukturaviy bo‘linmalariga biriktirib qo‘yilgan va ahvoli hamda foydalanishidan qat‘iy nazar mavjud uskuna o‘rnatilgan uskuna deb ataladi. Demak, asosiy vositalarning auditi oldiga qo‘yilgan yuqoridagi vazifalarini bajarishi buxgalteriya hisob ishlarini yaxshilash va natijada asosiy vositalarning saqlanishi, harakatini to‘g‘ri yuritish imkonini beradi. Kelgusidagi muhim vazifalardan biri bu asosiy vositalardan foydalanish nazoratini to‘g‘ri tashkil etish va uni bozor munosabatlari talablaridan kelib chiqqan holda tashkil qilishdir.
3.2. Asosiy vositalardan foydalanish nazoratini takomillashtirish
Hozirgi iqtisodiy islohatlar amalga oshirilayotgan jarayonda, aloqa korxonalarida asosiy vositalarning saqlanishini ta‘minlash va ulardan foydalanishning samaradorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Asosiy vositalar auditining asosiy vazifalariga muvofiq tekshiruvni yetti yo‗nalishga ajratish mumkin: 1) asosiy vositalar mavjudligi va saqlanishining auditi; 2) asosiy vositalar harakatining auditi; 3) asosiy vositalar bo‗yicha eskirish to‗g‗ri hisoblanganligining auditi; 4) asosiy vositalar qabul qilinishi bo‗yicha operatsiyalarni tekshirish; 5) asosiy vositalar tugatilishi to‗g‗ri hisobga olinganligini tekshirish; 6) asosiy vositalarni ta‘mirlash bo‗yicha xarajatlar asoslanganligini tekshirish; 7) asosiy vositalarga oid operatsiyalar to‗g‗ri soliqqa tortilganligini tekshirish.
60
Asosiy vositalar hisobining auditorlik tekshiruvini rejalashtirish iqtisodiy sub‘ekt auditorlik tekshiruvining yig‗ma umumiy rejasi va yig‗ma dasturi asosida amalga oshiriladi. Asosiy vositalarni tekshirishga oid umumiy reja yuqorida qayd etilgan bo‗limlar bo‗yicha audit yo‗nalishlarini hisobga olishi lozim. Auditorlik tekshiruvi umumiy reja va dasturining mazmuni 3.1-jadvalda keltirilgan. Asosiy vositalar auditi jarayonida, asosiy vositalar bo‗yicha eskirishni hisoblanishi, ular tugatilishi va hisobdan chiqarilishini baholash bo‗yicha tekshiruvni amalga oshirishda qayta sanash usullari keng qo‗llaniladi. To‗plangan eskirish arifmetik son ko‗rinishida mavjud, shuning uchun uning haqiqiyligi faqat qayta sanash yo‗li bilan aniqlanishi mumkin. Asosiy vositalar tekshiruvi vaqtida quyidagilarni aniqlash lozim: - asosiy vositalardan samaradorlik bilan foydalanilganligi (ushbu ko‗rsatkich bir qator yillar bo‗yicha o‗rganiladi); mablag‗lar qaytimini ko‗tarishga qaratilgan tadbirlar majmui ishlab chiqilganligi va amalga oshirilganligi (smenalik koeffitsientini ko‗tarish, ish to‗xtab qolishlarni kamaytirish va boshqalar). - asosiy vositalar (jamg‘armalar)ga oid buxgalteriya hisobi andozalarida ko‗zda tutilgan asosiy vositalarni hisobga olish tartibiga rioya qilinishi; - asosiy vositalardan (ijaraga olinganlar va xususiy) qanday foydalaniladi va ular ishlatilishini hisobga olish qanday tashkil etilgan, ularning ish bilan ta‘minlanganligi, bekor turib qolishlar hollari mavjudmi, transport vositalaridan shaxsiy ehtiyojlar uchun foydalanish; - ish bilan ta‘minlanmaslik va bekor turib qolishlar sabablari; - ishlatilmaydigan asbob-uskunalar mavjudligi, ularning sifati, saqlash sharoitlari; ortiqcha va kerakli bo‗lmagan mol-mulkni sotish bo‗yicha ko‗rilgan chora-tadbirlar (bunday mol-mulk hosil bo‗lish sabablari aniqlanadi); - korxonaga sotib olingan asosiy vositalar moddiy javobgar shaxslar tomonidan tegishli hujjatlarga asosan o‗z vaqtida rasmiylashtirilganligi va qabul qilinganligi; 61
3.1-jadval. Asosiy vositalar auditining umumiy rejasi
Olib boriladigan ishlar rejasi O„tkazish № Ijrochilar Izoh (vazifalar majmui) muddati 1 2 3 4 5 Iqtisodiy sub‘ekt auditining Asosiy vositalar mavjudligi va Hisobot yili Ahmedov Z.D. 1 yig‗ma umumiy rejasiga saqlanishining auditi bo‗yicha Qayumov A.A. muvofiq
Asosiy vositalar harakatining auditi Ahmedov Z.D.
Eskirish to‘g‘ri hisoblanganligining 3 Qayumov A.A. auditi Asosiy vositalar qabul qilinishi va barpo 4 Ahmedov Z.D. etilishining auditi Asosiy vositalarni ta‘mirlash bo‗yicha 5 Qayumov A.A. hisobni tekshirish Asosiy vositalar tugatilishi hisobini b Ahmedov Z.D. tekshirish Asosiy vositalar to‗g‗ri soliqqa 7 Ahmedov Z.D. tortilganligini tekshirish
- asosiy vositalarning amalda mavjudligi va harakati buxgalteriya hisobi ma‘lumotlariga muvofiqligi; - balansda hisobda bo‗lgan asosiy vositalar haqiqiyligi hisob ma‘lumotlari ko‗rsatkichlari korxonada o‗tkazilgan oxirgi inventarlash ma‘lumotlari bilan solishtirish yo‗li bilan aniqlanadi; bundan tashqari, auditor alohida ishlab chiqarish bo‗limlarida asosiy vositalarning nazoratli inventarlashini o‗tkazadi; - ular buxgalteriya hisobida to‗liq kirim qilinganligi; - asosiy vositalarning ishga tushirilishi o‗z vaqtida rasmiylashtirilganligi; - yaroqsiz holga kelgan asosiy vositalarni tugatilishiga oid amaldagi tartibga rioya qilinishi, ularni hisobdan chiqarilishi dalolatnomalar bilan to‗g‗ri rasmiylashtirilganligi, ushbu dalolatnomada ko‗rsatilgan ma‘lumotlar (ishlatish muddatlari, balans qiymati, eskirish summasi va boshqalar) hisob ma‘lumotlariga mos kelishi; - asosiy vositalar tugatilishidan hosil bo‗lgan moddiy boyliklar (ehtiyot qismlar, materiallar, ikkilamchi metall chiqindilari, ikkilamchi xom ashyo) to‗liq kirim qilinganligi; - asosiy vositalardan foydalanishda xatolarga yo‗l qo‗yilishi; ishlab chiqarish
62 ehtiyojlari uchun sotib olingan xo‗jalik asbob-uskunalari va mol-mulk audit qilinayotgan korxona xodimlariga shaxsiy foydalanish uchun berilgan hollari mavjudligi; bunday hollar mavjud bo‗lsa, mol-mulkdan foydalanganligi uchun ushbu shaxslardan haq olinganligi; - binolar va inshootlarni ta‘mirlash fondiga ajratilgan mablag‗lardan to‗g‗ri foydalanganligi; ularni kapital ta‘mirlash ko‗rinishida, kapital qo‗yilmalar hisobiga bajariladigan yangi qurilish yoki qayta qurish amalga oshirilganligi; - asosiy vositalar bo‗yicha belgilangan yagona eskirish me‘yorlarini qo‗llash tartibiga rioya qilinganligi. Tekshirish vaqtida asosiy vositalar o‗z vaqtida inventarlashdan o‗tkazilganligi, inventarlash natijalari to‗g‗ri rasmiylashtirilganligi, uning natijalarini ko‗rib chiqish muddatlariga rioya qilinishi tekshiriladi. Har bir aloqa korxonasida asosiy vositadan samarali foydalanish uchun eng avvalo ularni saqlanish darajasini ta‘minlash zarur. Mavjud asosiy vositalar ishlab chiqarishda qatnashayotganda va ishsiz turganda injener-texnik jihatdan asoslangan davlat tomonidan belgilangan me‘yor (standart) ga asoslanadi. Asosiy vositani sifatli saqlanishi uchun xo‘jaliklarda imorat va inshoatlardan foydalaniladi. Asosiy vositani saqlash joyi belgilangan normativlarga javob berishi kerak. Shuningdek asosiy vositalarni saqlanishini taftish qilganda quyidagilarga e‘tibor beriladi: asosiy vositalar saqlanishining davlat tomonidan belgilangan me‘yorga to‘g‘ri kelishi; saqlanayotgan asosiy vositalar hujjatlarga muvofiq, ravishda ekanligini; asosiy vositalarning saqlanayotgan joyi va inventar kartochkalar o‘rtasidagi ma‘lumotlarning o‘zaro mos kelishi; ijarachilar tomonidan saqlanayotgan vositalar uchun ijara shartnoma- larining mavjudligi va shartnoma shartlarining bajarilishi; buxgalteriya hisobi ma‘lumotlari bilan haqiqiy mavjud asosiy vositalarning sonini to‘g‘ri kelishi; asosiy vositalar saqlanishi bo‘yicha o‘tkazilgan inventarizatsiya hujjatlarini 63 mavjudligi; Aloqa korxonalari o‘zlarining mavjud asosiy vositalaridan samarali foyda- lanish maqsadida ularni ish bilan ta‘minlash rejasiga ega bo‘lishi kerak. Buning uchun esa har bir ishga tushirilgan asosiy vositalarning ish qobiliyatini aniqlash zarur. Asosiy vositalardan foydalanishni tekshirganda quyidagilarga e‘tibor beriladi: korxonalarda mavjud bo‘lgan asosiy vositalardan foydalaniyotgan darajasini fond qaytimlarini yillar davomidagi darajasini fond qaytimlarini orttirish bo‘yicha ko‘rilgan chora tadbirlarni mavjudligini, asosiy vositalardan foydalanish- ning doimiyligini, asosiy vositaning ishlatilmay to‘xtab qolish hollarini qisqartirish; korxonalarga qabul qilingan yangi asosiy vositalarning ishlab chiqarishga jalb qilinish darajasini, ya‘ni qabul qilingan asosiy vosita omborlarda qolib ketmasdan tezroq ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) ga qo‘llanishi va natijada korxonadagi vositalardan foydalanish koeffitsientining normativlari to‘g‘ri kelishini ta‘minlanganligi; korxonalardagi mavjud asosiy vositalarning ishlab chiqarishdagi doimiy- ligini ta‘minlash maqsadida qilinadigan remont ishlarining maqsadga muvofiqligi, remont ishlari to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, remont xarajatlarini tegishli xarajat turlariga to‘g‘ri olib borishni tekshiradi; asosiy vositalarning remont xarajatlari smeta qiymatlariga to‘g‘riligini, asosiy vositalarni remontdan qabul qilish dalolatnomalari bilan solishtiriladi. Asosiy vositani korxona balansidan chiqarganda tegishli komissiya a‘zo- larining qarorlarini mavjudligiga va uning haqiqiyligiga, qonuniyligi hamda komissiya qarorlariga asosan boshlang‘ich xujjatlar to‘g‘ri rasmiylashtirilganligi va umumlashtirilganligi tekshiriladi. Aloqa korxonasida oshiqcha bo‘lgan asosiy vositalarni sotganda kelishilgan bahosi, kimoshdi savdosida sotilgan bahosi asosiy vositalarning balans qiymatidan kam bo‘lmasligi kerak. Asosiy vositalarni eskirish natijasida hisobdan chiqarilganda ularning jismoniy va ma‘naviy eskirishi aniq ko‘rsatilishi, asosiy 64 vositalardan sotish natijasida olingan daromadning o‘z vaqtida rasmiylashtirilganligini tekshirish zarur. Shuningdek keyinchalik ijarachiga sotish sharti bilan uzoq muddatga ijaraga berilgan asosiy vositalarga to‘lanadigan to‘lovlarning kelib tushishini ularning qabul qilinishi va tegishli hujjatlarda rasmiylashtirilganligini tekshirish; javobgar shaxsning aybi bilan nobud bo‘lgan va kam kelgan asosiy vositalarning qiymatini bozor narxida undirib olishni ta‘minlanishini tekshirish; Asosiy vositalar bo‗yicha operatsiyalarni hisobga olish yuzasidan qanday shakl qo‗llanishiga qaramasdan ular dastlabki hisob hujjatlari quyidagi umumlashtirilgan idoralararo shakllarida rasmiylashtirishi lozimligini unutmaslik kerak: Asosiy vositalarni nazorat qilganda ma‘lumotlar quyidagi hujjatlardan olinadi: -asosiy vositalarni qabul qilish va topshirish akti dalolatnomasi AV-1 shakli. Asosiy vositalar qaysi manba hisobidan qabul qilinmasin ular asosiy vosita- larni qabul qilish va topshirish dalolatnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnoma asosiy vositani qabul qiluvchi hay‘at tomonidan har bir ob‘ekt uchun bir nusxada tuziladi. Asosiy vositalarni qabul qilish dalolatnomasi to‘ldiril- gandan so‘ng buxgalteriyaga beriladi. Dalolatnoma bilan birga ob‘ektning barcha texnik hujjatlari ham saqlanadi. Dalolatnomani korxona rahbari tasdiqlaydi. - asosiy vositalarning xo‘jalik ichidagi harakat nakladnoyi AV-2 shakli Asosiy vositalar korxona ichida bir bo‘limdan ikkinchi bo‘limga o‘tkazil- ganda, ombordan ishlab chiqarishga jo‘natilganda qo‘llaniladi. Asosiy vositalarni almashtirish paytida AV-2 shakli ikki nusxada tuziladi. Imzo bilan tasdiqlash birinchi nusxa nakladnoy asosiy vositalarni qabul qiluvchi tomonidan korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Asosiy vositalarni almashtirish nakladnoyning ikkinchi nusxasiga asosan topshiruvchi asosiy vositalarning inventar kartochkasiga ob‘ektning hisobidan chiqishi to‘g‘risida belgilab qo‘yadi.
65
- asosiy vositalarni ta‘mirlangan, qayta tiklangan ob‘ektlarni qabul qilish akti AV-3 shakli. Mazkur shakl asosiy vositalarni kapital ta‘mirlashda, qayta ta‘mirlashda va zamonaviylashtirishda qo‘llaniladi. Ta‘mirlash uchun topshirayotgan korxona xodimi yoki shunday huquqga ega bo‘lgan kishi tomonidan remont qiluvchi ta‘mirlovchi korxona ob‘ektini remonti tugaganidan keyin qabul qilish paytida tuziladi. Remontni bajaruvchi boshqa korxona bo‘lsa, u xolda bu hujjat ikki nusxada tuziladi. - asosiy vositani hisobdan chiqarish akti AV-4 shakli. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish paytida korxona rahbari tayinlangan hay‘at tomonidan ikki nusxada tuziladi. Birinchi nusxasi buxgalteriyaga, ikkinchi nusxasi javobgar shaxsga beriladi. Aktda uning sanasi, xo‘jalikdan chiqarilayotgan ob‘ektning nomi, inventar raqami, chiqarilish sababi, balans qiymati, eskirish yillik normasi, eskirgan summasi. Asosiy vositani buzishdan olingan materiallar qiymati sarf qilingan xarajatlar ko‘rsatiladi. Agarda asosiy vositalar kimoshdi savdosida sotilsa bosh-lang‘ich bahosi, sotish bahosi va sotishdan olingan moliyaviy natijalar aks ettiriladi. - asosiy vositalarni hisobga olishning inventar kartochkasi AV-6 shakli. Asosiy vositalarni ya‘ni imorat-inshoat, o‘tkazuvchi moslamalar va boshqa- larni hisobga olishda qo‘llaniladi. Buxgalteriyada inventar kartochka har bir ob‘ekt uchun yuritiladi. Inventar kartochkada ma‘lumotlar AV-1 shakli asosiy vositalarni qabul qilish va topshirish aktiga muvofiq mazkur ob‘ektlarga tegishli texnik va boshqa hujjatlarga asosan yoziladi. Shuningdek ta‘mirlangan ob‘eklar bo‘yicha ma‘lumotlar ham yoziladi. Bundan tashqari asosiy vositalarni xo‘jalikdan chiqari- lishi va ta‘mirlanishi uchun ham ma‘lumotlar olib yoziladi. - asosiy vositalarni hisobga olish ro‘yxati AB-7 shakl Mazkur shaklda asosiy vositalarni hisobga olish va ularni inventar no‘merlari ishlab chiqarilgan yili foydalanishga topshirilgan yili, dastlabki qiymati ma‘lumotlar asosida yoziladi. - asosiy vositalarni qiymati va ularni qayta baholash vedemosti AV-9 shakli Mazkur shakl bir vaqtning o‘zida korxonaga qabul qilingan bir nomdagi bir 66 xil vazifani bajaruvchi, bir maqsadga atalgan ularning texnik xarajatlar summasi qiymati bir xil bo‘lgan asosiy vositalar uchun yuritiladi. Bu kartochka buxgal- teriyada qatorlar bo‘yicha yuritiladi. Har bir ob‘ektda bir paytda ajratiladi. - asosiy vositalarning harakatining hisobga olish kartochkasi AV-12 shakl Asosiy vositalar harakatini turkumlari va guruhlari bo‘yicha hujjatlarini hisobini qayta ishlash davrida qo‘llaniladi. Ma‘lumotlar kartochkalardan olinadi va sintetik hisob ma‘lumotlariga solishtiriladi. Bu kartochka ma‘lumotlariga asosan hisobotlar to‘ldiriladi. - sintetik va analitik schyotlar ma‘lumotlari va boshqa hujjatlarni nazorat qilish bilan ma‘lumotlarga ega bo‘ladigan 13 jurnal order vedomostlar. Asosiy vositalarni buxgalteriya hisobida har bir schyotlar bilan va hujjatlarini o‘z vaqtida rasmiylashtirish hamda hisobga olishda va ularni ma‘lumotlar bilan solishtirishda hamda nazorat qilishda bunday jurnal orderlaridan foydalaniladi. Asosiy vositalarni takomillashtirish hozirgi kunda qabul qilingan barcha qonun va qarorlar asosida amal qilingan holda ish yuritilmoqda. Aloqa korxonalarida asosiy vositalardan samarali foydalanishni nazorat qilish orqali fond sig‘imi, fond qaytimi ko‘rsatkichlarini, moliyaviy koeffitsentlarni yaxshilash imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
67
4. HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI. EKOLOGIYA 4.1. Inson organizmiga mikroiqlim parametrlarining ta‟siri
Aloqa korxonalarining binolari, va ishxonalarining mikroiqlimi korxona xodimlarining sog‗lig‗iga va ish samaradorligiga muhim ta‘sir qiluvchi omillardan biridir. Aloqa korxonalarning ish uchun mo‘ljallangan xonalarining mikroiqlimi хоnа havosining haroratiga, havo, bosimi, nisbiy namligi, havoning harakatlanish tezligiga hamda issiq ish jihozlari yoki materiallari ta‘siridagi issiqlik nurlanishining intensivligi orqali tavsiflanadi. Aloqa korxonalarning ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) muhiti sharoitida ushbu ko‗rsatkichlarning miqdori o‗zgarib turishi mumkin. Ularning miqdorlari yilning sovuq yoki issiq davrida, texnologik jarayon turiga, ishning kategoriyasiga bog‗liq ravishda bo‘linadi. Olimlarning ilmiy tadqiqotlari natijasida mikroiqlim holatini tavsiflovchi ushbu ko‗rsatkichlarning optimal miqdorlari o‗rnatilgan bo‗lib, bu sharoitda xodim o‗zining eng maksimal darajada salohiyatlaridan foydalanishga ega bo‗ladi. Mikroiqlim ko‗rsatkichlarini belgilangan me‘yordan oshishi yoki pasayishi aloqa korxonasi xodimlarining sog‗lig‗iga va ish salohiyatiga ham salbiy ta‘sir ko‘rsatadi.32 Xodimlarning ishlashi uchun mo‘ljallangan xonalarning iqlimi haroratining yuqori bo‗lishi inson organizmidan issiqlik ajralib chiqishini susaytiradi va buning natijasida organizmning harorati ma‘lum darajada ko‘tariladi, xodimning yurak urishi va nafas olishi bir muncha tezlashadi va ter ajralib chiqishi ham kuchayadi. Atrof-muhitdagi haroratning pasayishi inson sog‗lig‗iga juda katta salbiy ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Chunki atrof-muhit haroratining sovushi insonning tana haroratini pasayishiga olib keladi, natijada esa qon aylanish jarayoni bir muncha pasayadi, qonning immunobiologik xususiyati kamayadi, nafas olish уo‗llarini kasallanishiga, gripp, revmatizm kabi kasalliklarni kelib chiqishiga ham sabab
32 Yo‗ldoshev.O‘.R. Rahimov.O.D. Xo‗jaqulov.R.T. Hasanova.O.T. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi o‘quv uslubiy qo‘llanma. 72-b. 68 bo‗ladi. Bulardan tashqari havoning tezligi ham muhim faktorlardan biridir. Agar havoning tezligi 0,1 m/s dan kam bo‗lsa, havo dim, 0,25 m/s dan ortiq bo‗lsa yelvizak bo‗ladi. Vaholangki, ikkala holatda ham xodimning sog‗ligi va ish unumdorligi yomonlashadi. Iqlimga ta‘sir etuvchi muhim faktor – yerning issiqlik balansidir. Bu quyosh nurlarining ta‘sirida yuzaga keladi. Bugungi kunda «Yer - atmosfera» tizimi issiqlik balansi holatida bo‗lib, yerga tushadigan 100 % qisqa to‗lqinli quyosh nurlarining o‗rtacha 18 % atmosferada yutilishi kuzatilmoqda (3 % bulutlar va 16 % havo orqali), 30 % kosmosga qaytariladi (20 % bulutlar va 6% havo hamda 4 % yer yuzasi orqali). Qolgan 51 % qisqa to‗lqinli quyosh nurlari yer yuzasida yetib boradi va yutiladi. Bundan 21 % qayta nurlanib uzun to‗lqinli nurlar ko‗rinishida qaytadi, 30% esa sezilarli (7 %) va yashirin (23 %) issiqlik ko‗rinishida atmosferaga uzatiladi. Ushbu keltirilgan nurlar balansi yerning «Issiqlik хо‗jaligi» asosini tashkil etadi. Qabul qilingan nurlarning qaytgan nurlarga nisbati «аlbеdо» deb ataladi, Maksimal qaytarish xususiyatiga ega bo‗lgan absolyut oq jismning albedosi birga teng. Yerning albedosi 0,30 ni tashkil etadi. Ammo odamlar tomonidan yerdan noto‗g‗ri foydalanish natijasida ya‘ni o‗rmonlarni kesilishi, cho‗1 yerlarni haydalishi, sun‘iy suv havza1arining barpo etilishi, atrof-muhitga minglab tonna chiqindilarni chiqarilishi, ishlab chiqarish jarayonlari natijasida tonnalab zaharli gazlar va moddalarning atrnosferaga chiqarilishi issiqlik balansini o‗zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Misol uchun, havo tarkibida karbonat angidrid gazining oshishi ma‘lum miqdorda iqlimni isishiga olib keladi. Karbonad angidrid gazi rangsiz gaz bo‗lib, uning sof, toza havo tarkibidagi miqdori 0,03 % ni tashkil qiladi. Bu gaz tirik organizmlarning nafas olishiga, neft va gazni yoqish jаrауоnidа, bug‗ qozonlarida, issiqlik elektr stansiyalarida, avtomobillardan foydalanish mobaynida ajralib chiqadi. Kelajakda ya‘ni, yuz yi1 ichida havo tarkibidagi karbonad angidrid miqdori 14 % ga, hozirgi vaqtda esa har yili 0,4 % ga ko‘tarilib kelmoqda. Industrial еrаdan hozirgi davrgacha 140 mlrd. tоnnаgа уаqin uglerod atmosferaga chiqarilgan, bugungi kunda esa atmosferaga butun 69 dunyo bo‗yicha yiliga 8 mlrd. tonnaga yaqin uglerod chiqarilmoqda, natijada esa gazning havo tarkibidagi miqdorini oshib borishi atmosferada ma‘lum qatlam hosil qilib, issiqlikni kosmosga uzatilishini pasaytirmoqda. Bu esa o‗z navbatida yer yuzi haroratini ma‘lum darajada ko‘tarilishiga olib keladi. Havo tarkibida karbonad angidrid gazining oshishi natijasida 2030-yilga kelib havoning 1,5–2,5oС ga ortishi taxmin qilinmoqda. Haroratning ko‘tarilishi esa okean sathining ko‗tarilishiga olib keladi. Bgungi kunda va keyingi 100 yil ichida harorat 0,5o С ga, okean sathi esa 10–15 sm.ga ko‗tarilganligi qayd etib o‘tilgan. Aloqa korxonalaridagi binolarni va ish joylarini shamollatish qurilmalari aloqa korxonasi binolarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ortiqcha issiqlik, chang, gazlar, namlik va bug‗larni haydab chiqarish hamda xodimlar xonasini mikroiqlim holatini davlat standartlari talablari asosida me‘yorlashtirish uchun xizmat qiladi. Havo almashtirish usuliga ko‗rа xonalarni shamollatish qurilmalarining umumiy almashinuvchi va mahalliy turlarga ajratiladi. Umumiy havo almashinish tusulida xona ichidagi mavjud iflos havo xonaning butun hajmi bo‗yicha bir vaqtda toza havo bilan almashtiriladi. Mahalliy havo almashinish usullarida esa iflos havo bevosita ushbu iflos havo (chang, gaz, bug‗ va b.) hosil bo‗ladigan joydan, уa‘ni ish joyidan haydab chiqariladi. Xonalarni shamollatish qurilmalarining bir nechta turlari mavjud. Ishlash usuliga ko‗га so‗ruvchi, haydovchi va so‗ruvchi-haydovchi turlarga bo‗linadi. So‗ruvchi shamollatish qurilmalari iflos havoni faol haydab chiqarish talab etiladigan ish xonalariga o‗rnatiladi. Haydovchi shamollatish qurilmalari esa so‗ruvchi qurilmalarini o‘rnatish mumkin bo‗lmagan ish joylariga o‘rnatiladi. So‗ruvchi-haydovchi shamollatish qurilmalari esa intensiv havo almashinish talab etiladigan xonalarda foydalaniladi. Aloqa korxonalaridagi binolarni va ish joylarini tabiiy shamollatish. Sanitar me‘yorlarga asosan barcha aloqa korxonasi binolarida tabiiy shamollatish qurilmalaridan foydalanishlari shartdir. Таbiiу havo almashinish xona ichi havosi bilan tashqi muhit havosining bosimlari hamda zichliklari orasidagi farq asosida amalga oshiriladi. Bu shamollatish qurilmalarining asosiy kamchiligi havo 70 almashinish darajasini tashqi muhit havosining haroratiga, bosimiga hamda shamolning tezligi va уo‗nalishiga bog‗liqligidir.33 Таbiiу havo almashinish qurilmalarining ishlash xususiyatiga ko‗ra tashkillashtirilgan va tashkillashtirilmagan turlari mavjud. Agarda xonalardagi shamollatish qurilmalarida havo oqimi уo‗nalishini va miqdorini rostlovchi uskunalar o‗rnatilgan bo‗lsa, bunday shamollatish tizimi tashkillashtirilgan deb aytiladi. Aloqa korxonasi binolari va ish joylarining mikroiqlim holati ko‗rsatkichlarini aniqlashda bir nechta asbob-uskunalardan foydalaniladi. Misol uchun, termogratlar, havoning nisbiy namligi – psixrometrlar, havoning harakatlanish tezligi – katatermometrlar va anemometrlar, , havoning harorati – termometrlar, issiqlik nurlanishlari – aktinometrlar va havoning bosimi – barometrlar bilan o‗lchanadi. 4.1-jadval Xizmat ko‟rsatish xonalari va ish joylarining mikroiqlim holatini belgilovchi ko„rsatkichlarning me‟yoriy miqdorlari
Nisbiy Havoning Yilning Ishning Harorat T/r namlik harakatlanish fasli kategoriyasi C0 % tezligi, m/s
yengil-I o‗tacha 20-23 0,2 Yilning og‗ir-II-a sovuq 18-20 0,2 1. o‗tacha 60-40 va 17-19 0,3 og‗ir-II-b o‗tish 16-18 0,3 og‗ir-III davri
22-25 0,2 yengil-I Yilning 21-23 0,3 2. o‗tacha 60-40 issiq og‗ir-II-a 20-12 0,4 davri o‗tacha og‗ir 18-21 0,5 II-b og‗ir-III
33 Yo‗ldoshev.O‘.R. Rahimov.O.D. Xo‗jaqulov.R.T. Hasanova.O.T. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi o‘quv uslubiy qo‘llanma. 81-b. 71
Mikroiqlim ko‗rsatkichlarining normadagi miqdorlari aniqlangach, bu miqdorlar optimal ruxsat etilgan miqdorlar bilan taqqoslanadi va mikroiqlim holatni me‘yorlashtirish bo‗yicha tegishli chora-tadbirlar ko‘riladi va buning uchun isitish va shamollatish qurilmalaridan keng foydalaniladi.
4.2. Mehnat xavfsizligining ergonomik asoslari
Ergonomika – insonning mehnat faoliyati davomida faoliyatni unumli bo‗lishini va inson uchun qulay bo‘lgan shart-sharoitlar qilib berilishini ta‘minlaydigan funksional imkoniyatlarni o‗rganuvchi fandir. Qisqacha qilib aytganda, bu fan – inson xususiyati, mashinaning imkoniyatlari va tavsifnomalari hamda muhit xususiyati orasidagi o‗zaro muvofiqlik hamda o‗zaro ta‘sirni o‗rganuvchi fandir. Ergonomika atamasidan foydalanishni polyak olimi Yastshembovskiy tomonidan taklif etilgan va u o‗zining «Chert ergonomiki, tо yest nauki о trude» nomli kitobida ushbu atamani ta‘kidlab o‘tgan. Ergonomika sohasida «inson-mashina-muhit» tizimining kafolatli faoliyatini ta‘minlovchi quyidagi besh xil muvofiqlik mavjud: ma‘lumotlar (axborot), biofizik, energetik, fazoviy- antropometrik va texnik-estetik:34 Мa‘lumotlar muvofiqligi. Murakkab tizimlarda xodimlar odatda, bevosita fizik jarayonlarni boshqarmaydi. Balki ko‗pincha xavflilik nuqtayi nazaridan xodim, ushbu jarayonning bаjarilish joyidan bir qancha masofada uzoqroqda bo‗ladi. Boshqarish оbyektlari esa ko‗rinmaydigan, eshitilmaydigan, sezilmaydigan holatlarda ham bo‗lishi mumkin. Xodim faqatgina o‗lchash asboblari va jihozlarining ko‗rsatkichlarini ko‗rishi, signallarni eshitishi va bu orqali ish jarayonini borishini kuzatib, nazorat qilishi mumkin. Bunday turdagi barcha qurilmalar ma‘lumotni aks ettiruvchi vositalar deb ataladi. Ayrim hollarda, xodim boshqarish dastaklaridan, yoqib-o‗chirgichlardan va shu kabi boshqa boshqarish uskunalaridan foydalanishlari mumkin bo‘ladi. Bu turdagi boshqarish
34 Yo‗ldoshev.O‘.R. Rahimov.O.D. Xo‗jaqulov.R.T. Hasanova.O.T. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi o‘quv uslubiy qo‘llanma 13-b 72 vositalarining birgalikdagi ko‘rinishi odatda sensomotor qurilmalari deb yuritiladi. Мa‘lumotni aks ettiruvchi vositalar va sensomotor qurilmalar mashinaning axborot modelini tashkil qiladi. Xodim uchun ushbu model orqali eng murakkab tizimlarni ham xavfsiz boshqarish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Ish vaqtida uskunalarning barcha texnologik va energetik ko‗rsatkichlarini ta‘minlaydigan va shu bilan bir qatorda xodimning xotirasi va fikrini charchatmasdan barcha ma‘lumotlarni qabul qilish hamda qayta ishlash imkonini beradigan ma‘lumot modelini yaratish – ergonomikaning asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi. Bu masala yechimi xavfsizlikni ta‘minlash, ishdagi aniqlik, sifat, ish unumdorligi kabi ko‗rsatkichlarga bog‗liqdir. Shuning uchun, ma‘lumot modeli insonning psixofiziologik imkoniyatlariga mos kelishi zarurdir. Biofizik muvofiqlik. Biofizik muvofiqlik deganda, xodimlarning ish qobiliyatini va me‘yoriy fiziologik holatini ta‘minlaydigan mehnat qilishlari uchun qulay shart-sharoitini yaratish tushuniladi. Mehnat sharoitining asosiy omillarini ruxsat etilgan miqdorlari (REM) standart asosida belgilab qo‘yilgandir. Ammo, ular ko‗pincha xodimlarning funksional vazifalari bilan bog‗lanmagan bo‗ladi. Shu sababli, mashinalarni ishlab chiqishda (loyihalashda) shovqin, titrash, yoritilganlik, havo muhiti va shu kabi omillami maxsus tadqiqot qilish va ularning miqdorlarini REM bo‗yicha o‗rnatish talab qilinadi. Bizga ma‘lumki, insonning kuch va energetik ko‗rsatkichlari ma‘lum chegara bilan belgilangandir. Sensomotor qurilmalarini harakatga keltirish ko‗р yoki juda kam kuch talab etishi mumkin. Birinchi holda, inson tez charchashi va bu boshqariluvchi tizimda ko‗ngilsiz oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ikkinchi holatda esa, xodim ish dastagi qarshiligini sezmaganligi sababli ish aniqligini bir muncha pasayishiga olib kelishi mumkin. Energetik muvofiqlik haqida gapirilganda, sarflanadigan kuch, quvvat, tezlik va harakat aniqligi nisbatida texnikaning sensomotor qurilmalari bilan insonning optimal imkoniyatlarini mos kelishi tushuniladi. Fazoviy-antropometrik muvofiqlik – faoliyat davrida, уa‘ni ishni bajarish davomida, insonning gavda o‗lchamlarini, tashqi fazoviy imkoniyatlarini, 73 xodimning ish holatidagi gavda joylashuvini hisobga olishdir. Ushbu masalani yechish ish joyi hajmini, xodimning faoliyat davridagi oxirgi ta‘sir nuqtasini, boshqarish asboblaridan ishchigacha bo‗1gan oraliq masofani aniqlash orqali amalga oshiriladi. Bu masala yechimining murakkab tomoni shundaki, insonning antropometrik ko‗rsatkichlarini turlichaligidadir. Masalan, o‗rtacha bo‗yli xodimni qanoatlantirgan stul past yoki baland bo‗yli kishilar uchun noqulaylik tug‗dirishi mumkin. Bunday holatda qanday ish tutmoq lozim? Albatta, bu savolga ergonomika javob beradi. Texnik-estetik muvofiqlik – mashina va ish texnologiyasini texnik-estetik jihatdan xodimlarning talabini qanoatlantirishdan iboratdir. Ishchi mashinada ish bajarganda yoki asbob va qurilmalardan foydalanganda o‗zida ijobiy hissiyotlar hosil qilishi, уa‘ni har qanday mashinaning tashqi ko‗rinishi, qulayligi, rangi va boshqa ko‗rsatkichlari ham ish jarayoniga, ham ishchining hissiyotiga mos kelishi kerak. Natijada esa ishchining mehnat unumdorligi bir necha barobar oshishiga olib keladi.
74
XULOSA VA TAKLIFLAR
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari shiddat bilan taraqqiy etib borayotgan bugungi globallashuv sharoitida mazkur sohaning ilg‘or yutuqlarini barcha tarmoq va jabhalarga keng joriy etish mamlakatimizning kelgusi ravnaqida muhim omil hisoblanadi. Zero, axborot texnologiyalari bozorining zarur tarkibiy qismi bo‘lgan aloqa xizmatlari milliy iqtisodiyotning barqarorligini oshirishda, raqobatda ustuvorlikka erishishda, valyuta tushumlarining ko‘payishida, export xizmatlari ko‘rsatish siyosatini amalga oshirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Muntazam ravishda yangi aloqa texnologiyalarining rivojlanishi hozirgi davrda inson hayoti va ijtimoiy-iqtisodiy faoliyati aloqa vositalari, mobil telefon va internet tarmog‗iga ulanish imkoniyatisiz amalga oshirolmasligi aloqa xizmatlariga telekommunikatsiyalar bozorining tayanch sektorlaridan biri sifatida qarash zaruratini yuzaga keltirdi. Telekommunikatsiya xizmatlarining qulayligi esa o‘z navbatida aholi farovonligini oshirishga shuningdek, ta‘lim, sog‘liqni saqlash, xavfsizlik kabi boshqa muhim sohalarning rivojlanishiga ham ta‘sir etmoqda. So‘ngi yillarda mamlakatimizda aloqa xizmatlarining har tomonlama sifatli rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligini alohida e‘tirof etish joiz, jumladan ―O‘zbektelekom‖AK va uning filiallarini modernizatsiya, texnik va texnologik qayta jihozlash hamda Kompaniyaning barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun muhim investitsion loyihalar amalga oshirilmoqda. Xulosa o‘rnida shuni ta‘kidlash lozimki, bitiruv malakaviy ishida AKT sohasi korxonalarida buxgalteriya hisobi tizimida asosiy vositalarni hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali misolida ko‘rib chiqildi. Kompaniya moliyaviy ko‘rsatkichlarini yillar kesimida tahlil qiladigan bo‘lsak, 2013 yilda filial daromadlari 11 618,5 mln so‘mni, 2014 yilda esa 13 505,9 mln so‘mni tashkil etgan. 2014 yil 2013 yilga nisbatan 116 % ga o‘shgan. 2015 yilda daromadlar 14 381,3 mln so‗mni, 2016 yilda esa ushbu ko‗rsatkich 14 119,2 mln so‗mni tashkil etgan. 2015 yilda 2014 yilga nisbatan 106 % ga o‗sish kuzatilgan. 2016 yilda daromadlar 2015 yilga nisbatan 2 % ga kamaygan. 75
2013-2016 yillardagi o‗sishni mijozlarning talabi oshishidan kelib chiqqan holda, yangi aloqa va xizmat turlarining ko‗payishini asosiy omil sifatida ko‗rsatishimiz mumkin. Shuningdek filial tomonidan daromad (foyda) solig‗ini to‗lagunga qadar foyda 2015 yilda 91 524 ming so‗mni tashkil etgan bo‗lsa, 2016 yilga kelib ushbu ko‗rsatkich 61 180 ming so‗mni tashkil etgan, yani 30344 ming so‗mga, yani 2016 yilda oldingi yilga nisbatan 33 % ga kamaygan. Daromadning kamayishiga asosiy sabablar mahsulotlar tannarxining oshishidir. 2015 yilda filial moliyaviy faoliyatdan 15 796 ming.so‘m daromad olingan bo‘lsa, 2016 yilda esa ushbu faoliyatdan hech qanday foyda olinmagan. Bundan tashqari daromadning kamayishiga operatsion xarajatlarning ortib ketishi ham sabab bo‘lmoqda. Ya‘ni 2015 yilda 3 511 332 ming so‗mlik operatsion xarajatlar qilingan bo‘lsa, 2016 yilda esa ushbu ko‘rsatkich 3 662 438 ming so‗mni tashkil etmoqda. 2015 yilga nisbatan 4 % ga operatsion xarajatlar ko‘payib ketgan. Yuqoridagi sanab o‘tilganlar filialni daromad (foyda) solig‗ini to‗lagunga qadar foydasini oldingi yilga nisbatan kamayishiga olib kelgan. Shu o‘rinda aytish lozimki, Kompaniya o‘rta muddatli istiqbolda daromadlarini oshirish borasida samarali ishlarni amalga oshirishlari lozim bo‘ladi. Bitiruv malakaviy ishida ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filiali asosiy vositalarining tarkibi, tuzilishi va dinamikasini hamda yil davomida asosiy vositalar tarkibida o‘zgarishlar atroflicha tahlil etilgan. Dinamik o‘zgarishlar natijasida aloqa korxonasidagi asosiy vositalarning yillar bo‘yicha mutloq va nisbiy o‘zgarishlariga baho berildi. Kompaniyada asosiy vositalar amortizatsiyasini hisoblashda bir maromli (to‗g‗ri chiziqli) usuldan foydalaniladi. Aloqa korxonasidagi asosiy vositalar yildan-yilga ma‘naviy va jismoniy eskirib borishi va har yili bir xil xizmatni yuqori sifatda bajara olmasligini hisobga olib asosiy vositalar amortizatsiyasini hisoblashning boshqa usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonida quyidagi takliflar va tavsiyalar ishlab chiqildi:
76
1. Aloqa korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, innovatsion texnologiyalarni joriy etish siyosatini davom ettirish bilan birga, mahsulot va xizmatlar sifatini yaxshilash va tannarxini pasaytirish asosida korxona raqobatbardoshliligini oshirish; 2. Asosiy vositalar hisobi bo‗yicha hisobning ilg‗or usulini qo‗llash, asosiy vositalarga eskirish hisoblashda eskirish hisoblashning korxonaga maqbul bo‗lgan usulini qo‗llash asosiy vositalar hisobini takomillashtirishga erishishning maqbul yo‗lidir. Shu sababli amortizatsiya hisoblashning yillar yig‗indisi usulidan
(kumulyativ usul) foydalanish; 3. Aloqa korxonalari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda asosiy vositalar tahlilida iqtisodiy tahlilning ilg‗or usullarini qo‗llash asosida tahlilni o‗tkazish, asosiy vositalarni saqlanishi hamda ulardan samarali foydalanishni ta‘minlash; 4. Korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritish tartibini belgilovchi ichki me‘yoriy hujjat hisoblangan «Hisob siyosati»da asosiy vositalarni qiymat nuqtai- nazaridan summasini aniq belgilash va korxonada asosiy vositalarga eskirish hisoblashning qo‗llaniladigan usulini aniq belgilab berish; 5. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarishda tuziladigan buxgalteriya provodkalar atroflicha tahlil qilinib, har bir guruh asosiy vositaning hisobdan chiqarilishi bo‗yicha alohida moliyaviy natija aniqlanishi va ular bo‗yicha № 21 BHMSga to‗g‗ri keladigan schetlar korrespondensiyasi tuzish; 6. ―O‘zbektelekom‖AK Andijon filialining daromadi kamayib ketishini oldini olish va daromadni oshirish bo‗yicha tegishli choralar ko‗rish, yani operatsion xarajatlarni kamaytirish, xizmat turlarini ko‘paytirish va yangi istemolchilarni jalb qilish maqsadida viloyatning chekka hududlarida filial tomonidan IPTv, Uzonline, Uzmobile va boshqa xizmat turlari bilan aholini tanishtirish orqali iste‘molchilar talabini oshirish maqsadga muvofiqdir; 7. Aloqa korxonalarida zamonaviy xizmatlarning joriy etilishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi ichki omillardan biri kompaniya innovatsion faoliyati bo'lib, nafaqat yangi xizmat turlarini, balki xizmat ko'rsatishning yangi usullari va texnologiyalarini joriy etish bilan takomillashtirishdir. 77
Ta‘kidlash lozimki, jahondagi axborot kommunikatsiya va telekommunikatsiya xizmatlari bozorining rivojlanishi barcha davlatlarning iqtisodiy rivojining poydevori hisoblanadi. Ularning o'ziga xosligi axborot kommunikatsiya va telekommunikatsiya xizmatidan foydalanayotgan boshqa sohalar samaradorligini oshirish salohiyatiga ega ekanligi bilan belgilanadi. Ayni paytda mamlakatimiz iqtisodiyotining erkinlashuvi esa O'zbekiston Respublikasining jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi, o'z navbatida, mavjud qonunchilik bazasini doimiy ravishda takomillashtirib borishni, uni xalqaro me'yorlar va standartlarga moslashtirib borishni talab etadi. Shunday ekan AKT sohasi korxonalarida xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda, buxgalteriya hisobi va hisobotini soddalashtirilgan tizimi, xo'jalik yurituvchi sub'ektning olib borayotgan faoliyati va iqtisodiy ahvoli to'g'risida to'liq tasavvurni shakllantirishda yordam beradi, bu esa, o'z navbatida, buxgalteriya hujjatlarini barcha foydalanuvchilarga, jumladan, chet el investorlariga qulayligini oshiradi.
78
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI
O‟zbekiston Respublikasining qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2011.- 22 b. 2. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi. – T.: ―Adolat‖, 2016. -395 b. 3. O‘zbekiston Respublikasining ―Telekommunikatsiya to‘g‘risida‖ gi Qonuni. 1999. 4. ―Aloqa va axborotlashtirish to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi qonuni.-T.: O‗zbekiston 2003. 5. O‗zbekiston Respublikasi ―Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‗g‗risida‖gi Qonuni 12.12.2002 y. N 439-II.
O„zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari 6. O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi ―O‗zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida‖gi PF-4947-sonli Farmoni. 7. Mirziyoev Sh.M. ―Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‗lishi kerak‖ O‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‗ishlangan majlisidagi O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so‗zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, № 11. 8. O‗zbekiston Respublikasida investisiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‗shimcha chora-tadbirlar to‗g‗risida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni (O‗zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‗plami, 2014 y., 15-son, 163-modda, 50-son, 589-modda; 2017 y., 2-son, 25- modda). 9. ―Iqtisodiy faoliyat turlarini tasniflashning xalqaro tizimiga o‗tish chora-tadbirlari to‗g‗risida‖ O‘zbekiston Respuplikasi Vazirlar Mahkamasining qarori 2017-yil 10. 5-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti ―Asosiy vositalar‖ (O‗zR AV
79
tomonidan 20.01.2004 yilda 1299-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan). 11. ―Asosiy vositalarni har yili 1 yanvar holatiga ko‗ra qayta baholash tartibi to‗g‗risida‖gi nizom (O‗zR AV tomonidan 04.12.2002 yilda 1192-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan). 12. ―Asosiy vositalarni balansdan hisobdan chiqarish tartibi to‗g‗risida‖gi Nizom (O‗zR AV tomonidan 29.08.2004 yilda 1401-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan). 13. 6-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Ijara hisobi» (O‗zR AV tomonidan 24.04.2009 yilda 1946-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan). 14. Buxgalteriya hisobida ijara operatsiyalarini aks ettirish tartibi to‗g‗risidagi Nizom (O‗zR AV tomonidan 01.06.2009 yilda 1961-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan). 15. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti ―Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi‖ (O‗zR AV tomonidan 23.10.2002 yilda 1181-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan). 16. 19-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti «Inventarlashni tashkil etish va o‗tkazish» (O‗zR AV tomonidan 02.11.1999 yilda 833-son bilan ro‗yxatdan o‗tkazilgan).
I.A.Karimovning asarlari va ma‟ruzalari 17. I.A. Karimovning Yangilanish va barqaror traqqiyot yo‗lidan yanada izchil harakat qilish, xalqimiz uchun farovon turmush sharoiti yaratish – asosiy vazifamizdir. // Xalq so‗zi 2007 yil 13 fevral. 18. I.A. Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‗ljallangan iqtisodiy dasturning yeng muhim ustuvor yo‗nalishlariga bag‗ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. 19. I.A. Karimovning mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‗ljallangan iqtisodiy dasturning yeng muhim ustuvor yo‗nalishlariga bag‗ishlangan vazirlar mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi
80
20. I.A. Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo‗ljallangan iqtisodiy dasturning yeng muhim ustuvor yo‗nalishlariga bag‗ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi 21. I.A. Karimovning mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‗ljallangan iqtisodiy dasturning yeng muhim ustuvor yo‗nalishlariga bag‗ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma‘ruzasi. 16.01.2016
Asosiy adabiyotlar 23. Masharipov O.A. Amaliy audit fanidan ma‘ruzlar to‘plami. Toshkent.: ―Iqtisod- moliya‖ nashriyoti. 2012 yil, 16-b. 24. Ochilov I.Q. va bosh. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. O‘quv qo‘llanma.- Toshkent.: TMI, 2006 yil, 103-b. 25. Vahobov A.V. Ibrohimov A.T. Ishonqulov N.F. ―Moliyaviy va boshqaruv tahlili‖. Toshkent.:-2005 yil, 289-293-b. 26. Xasanov B.A. Pardayev M.Q. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. /O‘quv qo‘llanma. Toshkent.:Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2012 yil. 27. G‘ulomova F.G‘. ‖Zamonaviy buxgalteriya hisobi: noldan balansgacha‖ o‘quv qo‘llanma va masalalar to‘plami. Toshkent.:-2015 yil, 90-96-b. 28. Yo‗ldoshev O‘.R. Rahimov O.D. Xo‗jaqulov R.T. Hasanova O.T. Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi o‘quv uslubiy qo‘llanma. 13-b. 29. Shog‗iyosov T.SH. ―Kompleks iqtisodiy tahlil‖. Toshkent.:―Iqtisod-moliya‖ nashriyoti, 2009 yil, 84-b. 30. ―O‗zbektelekom‖ AK Andijon filiali hisobotlari.
Internet saytlari: http://www.lex.uz/ - O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari milliy bazasi. http://www.stat.uz/ -O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining rasmiy sayti.
81
http://www.ccitt.uz/-O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va кommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligining rasmiy sayti. www.mf.uz- O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirliginining rasmiy sayti. www.soliq.uz-Soliq Qo‘mitasining rasmiy sayti. http://www.uztelecom.uz.-―O‘zbektelekom‖ AK ning rasmiy sayti. http://www.andijon-telekom.uz.- ―O‘zbektelekom‖ AK Andijon filialining rasmiy sayti.
82