natuurstenen 2 I voorwoord

Keimooi Hageland

De natuursteen geeft het Hageland zijn unieke karakter. Je vindt hem in de heuvels, in de prachtige eeuwenoude gebouwen en in de holle wegen, in de natuurgebieden en op de velden, in de bodem van de wijngronden. Kortom, in de eigenheid van de streek. De mooiste kerken - van chocolade lijkt wel - werden in Demergotiek gebouwd met ijzerzandsteen. Zonder deze steen waren er geen Hagelandse wijn of zoete perziken. Meer naar het zuiden kom je in de streek van het kwartsiet van en de Gobertange. Kwartsiet is een keiharde steenlaag van 55 miljoen jaar oud. Al gegeerd in de steentijd, toen onze voorouders er pijlpunten van maakten. Halfweg vorige eeuw werden de kasseibaantjes er mee aangelegd. De Gobertangesteen was een gegeerde en dure bouwsteen met internationale allures. De steen duikt op in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen en zelfs in De Waag in Amsterdam. De natuurstenen van de streek inspireerden de Hagelanders tot het bakken van lekkere ijzerzand- steenkoekjes, tot sterke verhalen, tot heerlijke wijn en de mooiste wandelingen. Een toeristische troef, zoveel is zeker. Aan jou om te ontdekken. In deze brochure doe je genoeg inspiratie op voor een steengoed bezoek aan het Hageland!

Monique Swinnen, Voorzitter Toerisme Vlaams-Brabant Inhoud

04 Ouder dan de prehistorie Natuursteen in het Hageland

GROENE GORDEL 08 Stenen spotten Recht uit Hagelandse bodem HAGELAND BRUSSEL 12 Ijzerzandsteen- koekjes Een hartige herinnering aan de ijzerzandsteenheuvels VLAAMS-BRABANT 13 uItneembare Gids Wandelingen en fietsroutes

17 draven langs stenen Te paard door het Hageland

18 de andere kant van Natuursteen Ontdek de Hagelandse stenen op een andere manier

20 slapen tussen de stenen van het Hageland Natuursteenlogies

22 het geheim van “ Kunnen stenen zomaar iets vertellen? hagelandse wijn Terroir van Kan een huis leven op den duur? ijzerzandsteen

Met mysteries onze geest gaan kwellen? 24 bIerstenen Over Gobertange en Ons betrekken in een avontuur? ” Hoegaardse Witte

26 steengoede © Het Huis Anubis verhalen Over weerwolven, geesten en duivels

28 publicaties en adressen 4 I geschiedenis Gravure Lovensteen © Stadsarchief Historisch Documentatiecentrum Tienen

Natuursteen in het Hageland Ouder dan de prehistorie geschiedenis I 5

55 miljoen

Kwartsiet Kwartsiet van Tienen Deze grijze, harde steenbank is ongeveer 55 miljoen jaar oud. Ze bevindt zich in de ondergrond van de Getevallei. Deze steenlaag is anders dan andere kwartsieten.

Meestal wordt kwartsiet zo een steenlaag vormen. binnen de groep van toen mensen er hun pijl- gevormd door zandsteen De lijm die de zandkorrels de Tiense kwartsieten punten en harpoenen van die onder hoge druk en aan elkaar kleeft, bestaat omdat de steen een fij- maakten. temperatuur verhardt. De uit bijna zuiver kwarts. nere, vuursteenachtige Tiense kwartsieten zijn textuur heeft. Ze is ook Keiharde slijpsteen echter sedimentaire ge- Pijlpunten gemakkelijker te bewer- Het Tiense kwartsiet werd steenten waarbij zandkor- Kwartsiet van Wommersom ken en daardoor was ze vooral als slijpsteen gebruikt rels aan elkaar kleven en is een speciaal geval gegeerd in de prehistorie voor het polijsten van ste- nen bijlen of als maalsteen voor het malen van graan. Later, tot in de veertiende eeuw, werd kwartsiet ge- bruikt als bouwsteen in kerken, kastelen en ka- pellen. Stilaan namen de Gobertangesteen en Kwartsietgroeve de baksteen het over als Overlaar Groeve Rommersom Steenbijl geliefd bouwmateriaal. 6 I geschiedenis

45 miljoen

Gobertange We gaan even 45 miljoen jaar terug in de tijd. Het Hageland lag toen in een ondiepe baai aan de zuidoostrand van de zee. gobertange Het klimaat was dat van een idyllische vakantieplek: mediterraan tot subtropisch. In de zee krioelde het van het leven.

leefden van de steenont- ginning en gaven hun ken- nis door van vader op zoon. De groeves leken op de Miskom gobertange steenkoolgroeves: een stapelmuur Nerm gobertangesteen Gobertange detail centrale schacht naar beneden tot voorbij de on- De schelpen en skelet- ken in de ondergrond. is er tot op vandaag een derste steenbank – soms ten van haaien en andere Soms langgerekte ban- openluchtgroeve actief. 25 meter diep – en daarop zeedieren zorgden voor ken, dan weer versprei- De ontgonnen stenen horizontale galerijen waar de steen uitgekapt werd. een stevige laag kalk op de schollen, zelden dikker worden gebruikt bij res- Dankzij de massale ont- de zeebodem. De zee dan twintig centimeter. tauraties van historische ginning van de dure steen- verdween over de miljoe- gebouwen. soort was grond kopen nen jaren heen, maar de Openluchtgroeve in de streek een veilige Vader op zoon kalk bleef in de zanderige De steen werd genoemd investering. Verschillen- bodem achter. De kalk- naar het Waals-Brabantse De steen werd al in de de kerkelijke instellingen deeltjes werden opgepikt dorp Gobertange, net twaalfde eeuw gebruikt als begonnen uit economische door het grondwater, dat over de taalgrens niet ver bouwsteen. De ontginning overwegingen gronden op den duur oververza- van Hoegaarden. Het was gebeurde op twee manie- aan te kopen tussen digd geraakte en de kalk ooit de belangrijkste ont- ren: afgravingen in open- Hoegaarden en , terug afzette. Zo ontston- ginningsplaats van deze lucht en ondergrondse waar de steen het meest den horizontale steenban- kalkzandsteen. In de buurt groeves. Hele generaties voorkomt. geschiedenis I 7 5,4 miljoen

2,4 miljoen

Ijzerzandsteen

IJzerzandsteen De roestbruine ijzerzandsteen is een geschenk van de zee. Tijdens het Tertiair – 65 tot 1,8 miljoen jaar geleden jaar geleden – kwam de zee tot diep in wat nu België is. Tot aan de stad .

dat voor een stuk uit ijzer kwamen, steeg de vraag bestaat. De zandkorrels naar de gemakkelijk te klitten samen en het ijzer ontginnen steen. De ker- oxideerde: de ijzerzand- ken die in de late middel- steen was geboren. eeuwen in ijzerzandsteen IJzerzandsteenheuvel werden gebouwd, kregen Romeinse kelders een eigen stijlvorm: de In het Hageland vormde De Diestiaanheuvels Demergotiek. deze ‘Diestiaanzee’ grote geven het Hageland zijn zandbanken. Ongeveer karakter. In de prehisto- Restauratie 5,4 miljoen jaar geleden rie werden ze gebruikt als Tegen de twintigste eeuw trok deze zee zich op korte uitzichtpunt, zoals blijkt waren deze kerken aan tijd terug waardoor het uit archeologische vond- restauratie toe en de oude waterpeil in onze streken Steenkappers sten op de Beninksberg in ijzerzandsteengroeves daalde en de zandban- . De Romeinen werden heropend. De ken plots bloot kwamen gebruikten de ijzerzand- laatste groeve, op de te liggen. Het zand van stenen om hun wijnkel- Eikelberg in Gelrode, sloot de Diestiaanzee bevatte ders mee te bouwen, in 1972 de deuren. een hoog percentage van en toen de steden in de Steenkot Kelbergen het mineraal glauconiet tiende en elfde eeuw op- 8 I stenen spotten

Recht uit Hagelandse bodem Stenen spotten stenen spotten I 9

Sint-Catharinakerk levendbarende in Diest hagedis

Wijnmuur Koninginnepage

scherming werden de Hilltopping muren vaak met leem of kalk bedekt. De Sint- Diestiaanheuvels laten water niet zomaar Catharinakerk in het be- doordringen. De stenen gijnhof van Diest had tot houden warmte vast en midden vorige eeuw een geven die ’s nachts vrij. wit pleisterlaagje. Goed voor de wijnranken, maar ook voor de natuur. Deze unieke biotoop is Onze-lieve- Wijnmuur een waardevol leefgebied vrouwekerk Op de Wijngaardberg in voor de hazelworm, de Wezemaal wordt al in de levendbarende hagedis, struikheide en brem. En middeleeuwen aan wijn- vlinders zie je hier met IJzerzandsteen bouw gedaan. Over de honderden. De koningin- top loopt een anderhal- nenpage fladdert naar de Van goedkope De grotere stenen wer- Maar ook de kerken ve kilometer lange muur heuveltoppen op zoek bouwstenen tot den gedolven in groeves van de dorpen rond de Demergotiek van ijzerzandsteenschol- naar een partner. en verwerkt in statige ge- steden zijn opgetrokken Hilltopping, heet dat. Overal waar je kijkt in len. Die werd gebouwd bouwen, kerken en torens in ijzerzandsteen, zoals Noord-Hageland, duikt zoals de Maagdentoren de Sint-Martinuskerk de roestbruine kleur van van Zichem. van Wezemaal en de "Als bescherming ijzerzandsteen op. In de Romaanse toren van de werden de muren holle wegen, op heu- Demergotiek. Zo heet Sint-Catharinakerk van velflanken, in kerken, de bouwstijl van de ker- vaak met leem Kortrijk-Dutsel uit de kastelen en tuinmuur- ken die sinds de dertien- elfde eeuw. of kalk bedekt." tjes. Al sinds de Romein- de en veertiende eeuw in se periode is de steen ijzerzandsteen gebouwd De bewerkte gedolven tussen 1814 en 1825 om een geliefd bouwmate- werden. Mooie voor- stenen zijn egaler dan de wijnranken te bescher- riaal. De sterke schollen beelden hiervan zijn de de schollen, maar vaak men tegen wilde dieren waren maar te rapen dus Onze-Lieve-Vrouwekerk ook brozer en zachter en gure noordenwind. De de Hagelanders maak- in Aarschot en de Sint- en dus ook gevoeliger wijnmuur is vandaag een ten er gretig gebruik van. Sulpitiuskerk in Diest. voor verwering. Als be- beschermd monument. 10 I stenenStenen spotten

Sint-Lambertuskerk in Overlaar

Sint-Laurentiuskerk in Goetsenhoven

weetje: de suikerfabriek van Tienen is gebouwd op een oude kwartsietgroeve.

Kwartsiet

Hard van karakter Hagelandse steenkappers derde verdieping waren de Sint-Lambertuskerk Overlaar Waarom telt het Hageland liever voor de wat zach- bouwers het harde kwart- nog zoveel echt oude tere Gobertangesteen en siet beu. De hoekstenen Kwartsietbank kerkjes? Omdat ze het kwartsiet verloor plots voor de top werden ver- gebouwd werden met aan belang. Die omscha- vangen door Gobertange. Tiens kwartsiet, een bijzonder harde steen- Napoleonkopjes soort. De oudste delen "De steensoort De harde steen bleef wel van de Sint-Lambertus- is sierlijker en populair als straatbe- kerk in Overlaar dateren al oogt 'rijker' dan dekking. Tot in de jaren uit de negende en tiende 1950 werd het Tiense eeuw. Probeer dat maar de roestbruine kwartsiet ontgonnen als Monoliet Hoegaarden Sint-Laurentiuskerk Betekom eens met een baksteen ijzerzandsteen." kasseisteen. De ‘rosse vol te houden. Napoleonkopjes’ zoals ze hier gekend zijn, De hardheid van het kwart- keling kan je nog perfect vind je nog in de hele siet maakt de steen moei- vaststellen in de toren van streek terug. lijk te bewerken. Vanaf de de Sint-Laurentiuskerk in veertiende eeuw kozen de Goetsenhoven. Vanaf de stenen spotten I 11

weetje: Architect Horta was een fan van de witte kalksteen. Hij gebruikte ze in zijn bekend- ste huizen in art nouveaustijl in Brussel. Fronton Abdij van Averbode

Gobertange Abdij van averbode Onze-Lieve- Internationale De steensoort is sierlij- het Hageland gegeerd. Vrouw-ten- allures ker en oogt ‘rijker’ dan De ontgonnen Gober- Poelkerk De bleke toren van de de roestbruine ijzer- tange ging de kar op rich- Sint-Gorgoniuskerk in zandsteen. Duurder ook, ting Leuven of Mechelen, Hoegaarden is een baken waardoor de steen niet en daar de boot op. Zo in het landschap. Een massaal gebruikt werd duikt de steen op in de fraai voorbeeld van wat maar diende als hoek- Sint-Romboutskathedraal een goede architect met steen, gevelbekleding of in Mechelen, de Onze- de witte Gobertange- sierelement, of om spekla- Lieve-Vrouwekathedraal steen kan aanrichten. De gen aan te leggen tussen van Antwerpen, zelfs tot steen is al sinds de twaalf- de ijzerzandsteen. Deze in Amsterdam waar ze ge- de eeuw een gegeer- speklagen zijn trouwens de bouwsteen. De Abdij bruikt werd bij de bouw van Averbode kocht toen een typisch kenmerk van van De Waag, oorspron- percelen grond op in de de Demergotiek. Te spot- kelijk een stadspoort uit buurt van Hoegaarden, al- ten in de Sint-Laurentius- de vijftiende eeuw. In Ne- leen om de witte stenen kerk in Betekom. derland was de steen in te kunnen gebruiken. De die tijd een duur import- Onze-Lieve-Vrouw-ten- Exportproduct product dat een gebouw Poelkerk van Tienen werd De ontgonnen stenen de nodige uitstraling gaf. vrijwel helemaal opgetrok- waren al in de late mid- Het kreeg er de naam ken in Gobertangesteen. deleeuwen tot ver buiten ‘Brabants arduin’. 12 I streekproducten

Een hartige herinnering aan de ijzerzandsteenheuvels IJzerzandsteenkoekjes

‘Wel zanddeeg. De geel- De kleur van de crum- rode crumbling op de ‘Neen, echte ijzerzandsteen zit er niet in’, lacht bakker bling herinnert hen aan ronde koekjes is gemaakt Jean-Marie Stuckens geheimzinnig, terwijl hij een de rode ijzerzandsteen van bloemsuiker, eieren, van de Hagelandse bloem en boter. Meer ver- nieuwe lading van de ronde koekjes de oven in schuift. heuvels.’ Je kan het klap ik niet.’ Het recept van Hageland ook letterlijk proeven in de bakkerij. de ijzerzandsteenkoekjes te zijn bakkerij in Tielt- Kleindochter Ingrid men’, vertelt Jean-Marie. Het Hagelandse streek- werd uitgedokterd door de Winge al in 1932 met Rubbens liet de bakkerij ‘Ik maak Tieltse appeltarte- brood en het Hagelandse bakkersfamilie Rubbens. uitzicht op de Hageland- drie jaar geleden over aan let, de Tieltse koek en veel boerenbrood zijn gemaakt Grootvader Rubbens start- se ijzerzandsteenheuvels. collega Jean-Marie, ook meer lekkers. Ambachtelijk met bloem van graan dat geboren en getogen in het en met respect voor wat op de Hagelandse velden Hageland. ‘Ik heb de tradi- de Hagelandse natuur ons is geteeld, gemalen door Meer info op tionele recepten en de lief- geeft. De ijzerzandsteen- molens Vandenbempt uit bakkerijrubbens.be de voor streekproducten koek is geliefd bij elke Sint-Joris-Winge. met veel plezier overgeno- bezoeker. uitneembare gids

Natuursteenwandeling 8,5 of 13 km

­­Vertrek aan de Moedermeule in Gelrode voor naar de toren van de Sint-Corneliuskerk van Gelrode Een andere wandeling langs ijzerzandsteen een wandeling door het land van de ijzerzand- of de anderhalve kilometer lange wijnmuur op de vertrekt aan het Bezoekerscentrum van de steen. Je beklimt typische Hagelandse getui- Wijngaardberg. Deze wandeling volgt de knooppun- Hagelandse wijn, is 4 km lang en volgt de

20

2 40 8 ,5 Wijn 1 gaar dberg 61 1,1 0 , 4 60 6 0

Wijnm 0,6 0,5 uur 63 40 65 66 30 6 4 0 W 0 1,7 , Be 26 ezemaal 7 zoekersc 25 van de entrum Hagelan 0 dse Wijn ,6 27 24 Rot 1,4 4 62 A2 - E31 60 160 20 0 4 Kraten- 1 166 ,5 berg , 6 0

0

,2 1,7 1, 161 Nieuwrod 3 60 0,5 60 Beni 29 0,4 165 164 e nksberg 163 43 42 0,1 ,9 1 68 0 , 40 4 2 67 0 genheuvels zoals de Eikelberg in Gelrode en de ten van het Wandelnetwerk Hagelandse Heuvels. knooppunten 6 - 61 - 63 - 62 - 6. 40 154 0 ,3 1,1

Klooster 1,4 broekbos 1 0 , , 23 0 7 9 20 ,7 ,2 603 1

0,7 69 0,8 ,2 146 0 22 20 0,1 0,5 147 1 0,6 49 1 602 601 52 0, 1 0,3 3 21 2,4 de Winge 45 WANDELNETWERK105 129 1 0,5

0,3 48 ,7 0 0 150 ,6 0, ,5 5 0 0,5 Dunbe 9 44 151 104 rgbroek 0, 1, 5 1 1 30 1 0 ,2 103 21 2 1 145 HAGELANDSE06 0 HEUVELS 8 12 ,6 50 , 8 0

102 0 0,7

,

4 0

0 ,

0 9

,7 0 ,3 1 ,

4 1,2 20 131 1

1,5 127 12 6 0, 49 Bezo

0,9 ekersc Wijngaardberg in Wezemaal. Op beide heuvels Kies voor de korte lus of voor een langere versie. Meer info op rlnh.be/publicaties. 107 4 Kast entrum 143 0,2 eel van Horst 51 0,4 Sint- Pieters- 144 1 Rode 15 132

HOLS 0,3 1

0,4 B 0 0 EEK 16 ,

1 6

, 0 , 8 7 7 2 0 19 Kortrijk-Du 0, ,7 11 Duts 20 tsel 0,4 0,8 10 18 0,8 el 133 1 0,2 1 0 42 5 2 123 141 20 0, 0,6 52 40

0 4 1 4 0 124 6 ,3 0,4 48 , 47 Meesb 4 erg 1,2 Rodeberg 0,6 1, 140 53 40 7 4 0,8 0 125 1, 300KM WANDELPLEZIER 1 1 12 34 0 ,5 2 , 1 5 60 1 ,1 0 60 , 40 9 Mole Dubbel nber h e 60 g olle weg 5 109 0, 1 75 1 13 ,8 ,3 0, ,5 1 3 0 121 115 2 0 0,6 0,

,7 , 110 5 0 0,3 0 ,4 120 7 0 12 1, Uilenberg 4 80 1, 17 ,4 0,4 0 1 4 39 ,3 113 0 0,7 7 5 1 7 114 116 vind je nog de sporen van groeves waar de ijzer- , , 1 Cha 0 Lemingber rtreuz 40 enberg 18 46 g Ch 40 artreuzen ,9 ,3 0 60 0 bos 0 60 ,4 19 0,5 17 119 60 60 138 1,1 0,7 5 8 0, 112 16 Spee KAART 1, 111 lber 75 g 57 3 0, 77,5 15 0,2 0,6 ,2 118 2 4 6 1, 0 60 1 0,7 EN 0 17 ,6 135

INFOGIDS0 137

,3 1,5 52 60 60 8,5km: 7 - 73 - 79 - 704 - 78 - 77 - 76 - 72 - 7 0,7 136 1,8 60 0,6 ,2 1

53 0 , L 6 47 inden- Bleekbos 60 58 bos 54 80 0, 12 Scho 56 2 0,8 olberge ,5 Kratenbe n 0 0 ,3 rg , 0 Plein 60 5 6 55 51 2,8 0 80 4,8 0 R 0,1

,5 onde Bo 40 60 s 60 0,6 14 49 60 zandsteen werd gedolven. Die stenen werden Wandelnetwerk Hagelandse Heuvels, 13 5 77,5 Linden

1,3 60

Sint-Bernard

60

0 8 dan gebruikt bij de bouw van kerken, pastorijen 13km: 7 - 73 - 79 - 704 -78 - 77 - 76 - 72 - 66 - 300 km wandelplezier, kaart en infogids 60 en andere belangrijke gebouwen. Kijk maar eens 65 - 63 - 64 - 74 - 71 - 7 te koop aan 9 euro in de toeristische 2012 | 2014 infokantoren, boekhandels en 9 EURO www.toerismevlaamsbrabant.be/publicaties 20 40 40

t Legende nummers a Liedeberg a r t s N19 r g e e k 40

w k

B n 1,2

e a e te 79 1 Wijngaardberg groeve g es n i e jn ns e ve p n a d eu 5 i L 0,2 P jk s 6 2 Wijnmuur e s 73 te e n w k 704 e 3 Holle weg g e b e aak 4 Heil 4 Eikelberg getuigenheuvel Eikelberg t raa 0,1 Eikelberg groeve gst Kloesebos 5 Ber 7 2,1 77 78 6 Holle weg in de P 1,4 Papenakkerstraat ast oor 0,5 De rge Sint-Corneliuskerk Gelrode:20 ntst 7 raat Gelrode toren in ijzerzandsteen 20 76 IJzerzandsteenwandeling baan 40 rse laa Ril 7 Moedermeule

0,2 Hondsheuvel 3, Gelrode

t 40 wandelroute (onverhard) 71 a

a

r

t

s wandelroute (verhard)

r K 1,1

e 1,2 l

a k

40 r n e o wandelroute (kassei) n 64 D g b e t o w a s en ra ijzerzandsteengroeve te st s 0,7 s se o 0,8 t o o l ch r wijngaard rs 3 e Aa at W Hondsheuvel 60 N19 uitzicht 40 74 72 60 natuurdomein

1,6 verboden voor honden 60 Wijngaardberg Rot

N lle 61 40 He gat Noord 0 km 1000 m 0,4 0,5 1,7 2 66 © Toerisme Vlaams-Brabant 0,6 65 60 1 63

40 40 A2 - E314 Sint-Corneliuskerk Gelrode: toren in ijzerzandsteen40 ek nbe aa Jor d

t

a Sint-Jansstraat 6 a r

t

s

14 s i

r

o

J

- Natuursteenroute Hoksem t S n k int- i e t Jan S be aa ss n tr traa le ns t De Tuinen van Hoegaarden o ro Oorbeek M B start Houtmarkteg 1 nw 3320ee Hoegaarden st se ek be 16 or fietsknooppunt O fietsroute

fietsroute kassei

t at a E40 - A3 Honsem ra a fietsroute autovrij st r n t eg o s Br enw g te r ses e ver fietscafé b a l W

e

p

e i

P dagattractie B r r a o la n r s 7 bezoekerscentrum e t v r O a t a o t brouwerij ro t 5,1 G aa K tr e ns r ole se M toeristisch infopunt la ar 5 st ra at © Toerisme Vlaams-Brabant 4,1 g eenwe 17 aversest 4 Meldert W 8 St.-Ermelindisstr. Sint-Katarina-Houtem T ie n em s uth e Ha s tr B a o a s t b e ek rg e s b t n ra le a Mo t

T ram str aat

r laa ver e n O t g lei e Meldertbos e K G w e n t e e Ti o

t ense r

s str

aa G

e t s r e v a W

5,4 Kaute rhof n 3 t e aa k tr a ’t Wit ss n n e e lt Gebrouw k A m p HOEGAARDEN r o e o at t N St tra a rs a r e t v l s ek a e be K s ek n o e br G tr. i s T or as ys ho th ze D c u ut oels S is . P traat s A t k r E. O e . urystraat e tor rmb Gemeenteplein Pas ijstr. Ne Houtmarkt 1 t 16 a r a start l’Écluse st le A a Tuinen van Hoegaarden lt W en a ke n

N e t 0 km 1000 m e G 2 raat e est t al o

W r

G

beek huis Paan

Basiscartografie ©Nationaal Geografisch Instituut Brussel – www.ngi.be – toelating A2611 ek nbe aa Jor d

t uitneembare gids

a Sint-Jansstraat 6 a r

t

s

14 s i

r

o

J

- Natuursteenroute Hoksem t Fietstocht ‘Natuurstenen S n k int- i e t Jan S be aa ss n tr traa le ns t De Tuinen van Hoegaarden 15 km o ro Oorbeek uit de Getevallei’ M B start Houtmarkteg 1 nw 3320ee Hoegaarden st se Tijdens deze pittige fietstocht maak je kennis met ek be 16 or fietsknooppunt O de Gobertangesteen en het kwartsiet van Tienen, de typische gesteenten uit de Getevallei. Je komt door fietsroute idyllische beekvalleitjes, davert op kasseistroken – in fietsroute kassei kwartsiet – en gaat recht op de trappers naar de mooi- t ste uitkijkpunten. Onderweg ontdek je de natuurstenen at a E40 - A3 Honsem ra a fietsroute autovrij st r n t eg op verschillende manieren: in de muren van oude o s Br enw g te r ses e ver fietscafé gebouwen, in de kasseiwegen en de grenspalen, in b a l W e p holle wegen en als keien op de akkers. e i

P dagattractie B r Wil je nog verder trappen? Vraag dan de fietskaart r a o la n r s 7 bezoekerscentrum e van deze route voor extra fietslussen. Te verkrijgen t v r O a t a o bij het Regionaal Landschap Zuid-Hageland (www. t brouwerij ro t 5,1 G aa rlzh.be) en de toeristische diensten van Hoegaarden K tr e ns r ole en Tienen. Of download de fietsroutes uit Noord-Ha- se M toeristisch infopunt la ar 5 st geland via www.rlnh.be/publicaties en fiets langs ra at © Toerisme Vlaams-Brabant ijzerzandstenen heuvels, monumenten en groeven. 4,1 g eenwe 17 aversest 4 Meldert W 8 St.-Ermelindisstr. Sint-Katarina-Houtem T ie n em s uth e 1 Ha s houtmarkt tr B a o a s t De kloeke toren van de Sint-Gor- b e ek rg e s goniuskerk aan de Houtmarkt in nb t e ra l a Hoegaarden is opgericht in ober- Mo t tangesteen, net als tal van andere T ram fraaie gebouwen rond het plein. str aat

r laa ver e n O t g lei e Meldertbos e K G w e 2 n t nermbeek e e Ti o

t ense r

s str

aa G

e t In de vallei van de Nermbeek werd s r e v eeuwen geleden volop steen ont- a W gonnen. De Sint-Antoniuskapel ziet er dan wel oud uit, het ge- bouwtje werd pas in de jaren 1970 gebouwd. De natuurstenen 5,4 Kaute rhof n 3 t e aa k werden gerecycleerd van de oor- tr a ’t Wit ss n n e e lt spronkelijke kapel die moest wij- Gebrouw k A m p HOEGAARDEN r o e o at t ken voor wegenwerken. N St tra a rs a r e t v l s ek a e be K s ek n o e br G tr. i s T or as ys ho th ze D c u ut oels S is . P traat s A t k r E. O e . urystraat e tor rmb Gemeenteplein Pas ijstr. Ne Houtmarkt 1 t 16 a r a start l’Écluse st le A a Tuinen van Hoegaarden lt W en a ke n

N e t 3 0 km 1000 m e holle wegen DeG fietskaart Vlaams-Brabant, 1800 km fietsplezier, kaart en infogids 2 raat e In de berm van deze holle weg komt een est t te koop aan 9 euro in de toeristische infokantoren, boekhandels en al o

W r www.toerismevlaamsbrabant.be/publicaties G laag gobertangesteen aan de oppervlakte.

beek huis Paan

uitneembare gids Bezienswaardigheden

5 Kasseiweg Daveren met de fiets over kasseien in Tiens Draven kwartsiet. In de volks- mond heeft men het over de ‘rosse langs stenen Napoleonkopjes’.

4 meldert De vierkante donjon van Meldert dateert uit de dertiende eeuw en is ge- bouwd in Gobertange- steen. Net als de toren van de Sint-Ermelindis- kerk die al uit de twaalf- de eeuw dateert.

6 sInt-Janskerk De romaanse Sint-Janskerk is volledig gebouwd in Gobertange en Tiens kwartsiet. De toren uit de twaalfde eeuw is uniek: op de spits staat niet alleen een haan maar ook een hen. Speur ook naar natuursteen in de gevels van de watermolen van Hoksem.

8 marollenkapel Deze kapel ligt op het plateau van Hauthem op 104 meter hoogte, op een kruispunt van fiets- en wandelwegen. Een rustplaats met een heel mooi uitzicht over de streek.

7 monument WOII Dit oorlogsmonument ter herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog is een monoliet van kwartsiet. paardrijden I 17

"Puur avontuur in het groen van de Draven Beninksberg en de langs stenen Wijngaardberg." Te paard door het Hageland Op de rug van een paard, stapvoets of in volle galop door de velden en bossen van het Hageland.

Over bruine heuvels van vroeger verzamelden Het geeft een onmete- het gruis van de stenen lijk gevoel van vrijheid. De om het te mengen met landelijke streek telt meer water en op te drinken. Ze dan 430 kilometer ruiter- geloofden dat het meng- en menpaden, zowel voor sel een geneeskrachtige beginners als voor gevor- werking had. Dan liever derden. Een originele ma- een terrasje doen onder nier om de natuursteen in de kerktoren. het Hageland te spotten. Probeer de Kasteel van Kletterende hoeven Horst ruiterroute (27km) Andere ruiterroutes bren- maar eens uit: je ver- gen je door het land van de trekt aan de donjon – in Gobertange en het Tiense Gobertangesteen – van kwartsiet, zoals het Sint- deze fabelachtige water- Ermelindispad, een ruiter- burcht en draaft meteen en menroute (21 of 25 de roestbruine heuvels km), die flirt met de taal- van ijzerzandsteen in. grens. Vertrekpunt is de Puur avontuur in het Memelhoeve in Meldert, groen van de Beninks- waar de hoeven kletteren berg en de Wijngaard- op de kasseien van kwart- berg. Hou onderweg halt siet op de binnenkoer. De aan de Sint-Martinuskerk De 16 ruiter- en menroutes van het Hageland route slingert door open vind je in een handig overzichtskaartje op van Wezemaal en laat je velden en holle wegen tot www.verliefdopvlaamsbrabant.be. Hier kan hand over de ijzerzandste- aan het Mollendaalbos in je de routekaarten en gps-bestanden gratis nen glijden. Voel je kras- , een uitloper van downloaden en meteen op pad gaan. Kasteel Meerdaalwoud van Horst sporen? De bedevaarders het Meerdaalwoud. 18 I origineel vervoer

Ontdek de Hagelandse stenen op een andere manier. De andere kant van natuursteen origineel vervoer I 19

Met de scooter, e-bike of 2PK Volg één van de Horst- routes op een snorrende scooter, een hippe e-bike of een retro 2PK. Je ver- trekt aan het kasteel van Horst langs wijngaarden, Geosite Hoegaarden Huifkartocht kastelen en prachtige ver- gezichten. De ijzerzand- Wandel door een versteend bos steen is hier nooit ver weg. Hoegaarden Wulmersumsesteenweg 155 De versteende bomen 3300 Tienen van de geosite Goud- 016 76 68 14 berg in Hoegaarden zijn [email protected] overblijfselen van een www.locadream.be prehistorisch, subtro- pisch moerasbos. Wandel In de huifkar Landen door de tijd en ontdek wat 55 miljoen jaar evolutie Met paard en huifkar trek met de ondergrond doet. je door het typische land- schap van het Hagelandse Ezelstocht Luchtballon Toerisme Hoegaarden Haspengouw, langs indruk- Houtmarkt 1 3320 Hoegaarden wekkende vierkantshoe- Op de rug van een ezel Een balletje slaan 016 76 78 43 ves, kerkjes en kastelen, Tienen/Aarschot/Diest - Diest detuinenvanhoegaarden@ opgetrokken in de stenen Trek met de ezels van Den Tijdens een spelletje City telenet.be uit de ondergrond. Dolaard als metgezel door Golf in groep ontdek je de gemeentehoegaarden.be de Getevallei, een stukje stad en haar eeuwenoud, Bezoekerscentrum Rufferdinge mooie natuur met natte natuurstenen patrimoni- Geocaching Citygolf Tienen over de heuvels Molenbergstraat 4 graslanden, oude bossen, um op een heel toffe ma- 3400 Landen Een gps-ontvanger leidt holle wegen en poelen. In nier. Sla een balletje op 011 88 34 68 Met de luchtballon je op een speurtocht over de dorpen onderweg kan het binnenplein van het [email protected] Kan je de natuursteen de heuvels van ijzerzand- www.landen.be je speuren naar natuur- Aarschotse begijnhof, in van het Hageland van- steen. De geocaching is steen in de oude muren. de schaduw van de Sint- uit de lucht spotten? een originele fietstocht, Op de rug van de ezeltjes Sulpitiuskerk van Diest De ballonvaarders in een educatieve en actieve van natuurboerderij het of van monument naar het Hageland nemen gezinsuitstap. Te down- Bolhuis in Diest kan je dan monument in Tienen. je mee op een ballon- loaden op de website van weer een deel van Noord- vaart over de streek. 0498 39 56 94 het Regionaal Landschap Onvergetelijk mooi. Hageland verkennen. [email protected] www.city-golf.be Noord-Hageland. [email protected] www.bolhuis.be www.balloonflights.be [email protected] www.rlnh.be [email protected] www.dendolaard.be www.rainbowballooning.be [email protected] 4

20 I natuurstenen logies

Natuursteenlogies Slapen tussen de stenen van het Hageland

1 Kasteelhoeve Wange 1 2 2 alphahotel De oude muren van deze waarin het hele verhaal Dit familiale hotel met 18 duurzaam gerenoveerde van natuursteen in en rond kamers in het hartje van vierkantshoeve vertellen je de kasteelhoeve wordt Tienen is gevestigd in een wat er in de bodem zit: de verteld. De hoeve werd fraai burgerhuis, helemaal klei en leem van de bak- in 2012 en 2013 geno- opgericht in Gobertange- stenen, de Gobertange mineerd als beste maat- 2 steen. Het ligt op wandel- in de sierelementen, tuf- schappelijk verantwoorde afstand van het station en feau of tufsteen in de zuid- toeristisch ondernemer in 1 de Grote Markt, ideaal oostelijke buitenmuur. De Vlaanderen. Je vindt er de dus voor een historische roestbruine kasseistenen luxe van een hotel, het stadswandeling met na- op de indrukwekkende comfort van een semina- tuursteen als leidraad. binnenplaats zijn het oer- riecentrum en de charme Leuvensestraat 95 sterke kwartsiet van Tie- van het Hageland. Logies 1 nen. Vraag de brochure voor 25 personen. 3300 Tienen 016 82 28 00 Eliksemstraat 26, 3400 Wange | 016 78 84 42 [email protected] [email protected] | www.kasteelhoevewange.be www.alphahotel.be 4

natuurstenen logies I 21

4 4

3 5 b&B L’Epicurie de Schuur van Babel 5 Vanuit de zonnige ont- Het dorpje Meldert is bijtruimte kijk je over de een van de belangrijk- kwartsietkasseien op ste vindplaatsen van de de fraaie binnenkoer witte kalksteen Gobertan- van deze vierkantshoe- ge. Je ziet de steen in de ve. Outgaarden is één deur- en poortbogen van van de dorpen waar de Schuur van Babel. Dit deze hardsteen te vin- warme gastenverblijf met 3 den is. In de deurbogen zes kamers is ingericht in en als sierstukken in de een oude schuur die he- gevels zie je Gobertange. lemaal werd opgeknapt. 5 L’Epicurie telt vijf moderne De omgeving is prachtig, gastenkamers. je zit midden in de idylli- Hoogstraat 13 sche vallei van Babelom. 4 3321 Outgaarden Babelomstraat 5 0488 26 33 18 3320 Meldert [email protected] 0499 26 69 77 www.lepicurie.be [email protected] www.deschuurvanbabel.be 4 heerlijckyt van Elsmeren 7 De majestueuze toe- 6 de Memelhoeve gangsdreef brengt je naar Geniet van de besloten- een eeuwenoud land- heid van de binnenkoer 7 ’s Hertogenmolens goed. Het werd duurzaam – in kasseien – van deze Vanuit de 25 sfeervolle ka- verbouwd tot inspire- typische vierkantshoe- mers kijk je uit over het rend seminariecentrum ve. Er zijn slechts twee kabbelende water van met zeven vergaderza- gastenkamers, dus de de Demer. Dit eeuwen- len en 26 gastenkamers. rust is gegarandeerd. oude watermolencom- De rustieke kasseiwegen De eigenaars vertellen plex is een comfortabel

in Tiens kwartsiet en de je graag alles over de hotel dat letterlijk steunt 7 6 deur- en raamstijlen in Gobertangesteen die je in op de roestbruine ijzer- Gobertange zorgen voor de bodem én in het ge- zandsteen. Een loopbrug tijdloze accenten. De bouw zelf vindt. Vergeet je langs de sluizen brengt ligt vlakbij. De rivier was fiets niet, dan kan je aan- je naar brasserie ’s Her- eeuwen geleden de ge- pikken op de fietsroute die togenmolens en het ter- knipte aanvoerroute voor je langs nog meer natuur- ras dat wel lijkt te zweven de bouwstenen. stenen pareltjes brengt. boven het water. Weg op 2 Overhemstraat 27 Demerstraat 1a 3450 3320 Meldert 3200 Aarschot 011 69 68 75 016 76 60 24 016 67 98 03 [email protected] [email protected] [email protected] www.heerlijckyt.org www.memelhoeve.be www.hertogenmolens.be 22 I Hagelandse wijn

Terroir van ijzerzandsteen Het geheim van Hagelandse wijn hagelandse wijn I 23

Fiets de Wijnroute Deze dubbele fietslus vertrekt aan het magni- fieke Kasteel van Horst en brengt je naar de zui- derse wijnhellingen van ijzerzandsteen. De Wijnroute volgt de knooppunten van het Fietsnetwerk Vlaams- Brabant. Vertrek aan knooppunt 65 aan de voet van het Kasteel van Horst. de eerste wijngaarden Lus 1: Waarom gedijen de druivenranken zo goed in op in Aarschot, Diest en 65-98-99-29-82-64-63-65 Hoegaarden. Sinds 1997 Lus 2: het Hageland? Het geheim schuilt in de bodem! 65-98-97-74-73-5-65 is Hagelandse wijn offici- eel erkend als ‘kwaliteits- Op de Uilenberg in Sint- zodat het ook ’s avonds zon gemiddeld 1500 uren wijn met gecontroleerde Pieters-Rode – hartje aangenaam zacht blijft. per jaar, daarom rijpen er oorsprongsbenaming’. Logies Hageland – inspecteert wijn- Daardoor kunnen de drui- vooral witte druivensoor- in de buurt bouwer André Goemans ven nog wat narijpen. De ten in het Hageland. De Hagelandse perziken zijn druivelaars. De rij- complexe bodem van gemiddelde jaartempera- In de Schuur pende ranken met de ijzerzandsteen, leem, klei, tuur van 11°C en het extra Het microklimaat van de Grotestraat 12a naar het zuiden gerichte 3118 Werchter druivenrassen Sirius, mergel en zand geeft de duwtje dat de ijzerzand- 0478 44 55 47 Regent en Johanniter wijn haar complexiteit.’ steen geeft, maakt van hellingen in combinatie [email protected] leveren later op het jaar het Hageland één van de met de warmteabsorbe- www.indeschuur.be rende ijzerzandsteen is frisse Uylenbergher op. 1500 uren zonneschijn meest noordelijke wijn- Room48 ‘3500 ranken, goed voor Een gemiddelde wijn- gebieden van Europa. Al ook ideaal om perziken Torenhoflaan 48 5000 flessen wijn op een gaard heeft 1800 tot sinds de middeleeuwen te telen. Rond 1900 wer- 3110 Rotselaar goed jaar’, vertelt André. 2000 uren zon nodig per trouwens. In de twaalf- den de eerste perzikbo- 016 77 27 37 ‘Maar zonder de ijzer- de eeuw heeft Godfried I, men geplant in Gelrode. [email protected] jaar. Vroegrijpe witte drui- www.room48.be zandsteen zou dat niet ven hebben echter vol- Hertog van Brabant, een De zoete vruchten vielen in lukken. De steen slorpt doende aan 1100 uren. wijngaard in Leuven, en in de smaak, de vraag steeg Het verhaal de warmte van de zon op In ons land schijnt de de dertiende eeuw duiken en tot midden jaren 1960 Aarschotsesteenweg 99 3110 Rotselaar was het Hageland dé per- 016 84 66 46 zikstreek bij uitstek. Enke- info@bedandbreak- le tegenvallende oogsten fasthetverhaal.be Wijngaardbergwandeling www.bedandbreak- en de concurrentie met de Vertrek aan het Bezoekerscentrum van de Hagelandse fasthetverhaal.be Wijn in Wezemaal voor een klim naar de Wijngaardberg. Italiaanse en Franse per- De Wijngaardbergwandeling is 8 km lang en volgt de zikexport zorgden ervoor Kampeerauto- knooppunten van het wandelnetwerk Hagelandse terrein Recreatie- Heuvels. Knooppunten 6-62-63-65-74-64-61-6. dat er sindsdien veel telers domein Ter Heide afhaakten. Toch groeien Vakenstraat 18 Bezoekerscentrum van de Hagelandse wijn, er in Gelrode nog steeds 3110 Rotselaar Kerkstraat 16, 3111 Rotselaar (Wezemaal) | T 016 61 64 40 016 89 29 90 [email protected] | www.rotselaar.be/toerisme heerlijk zoete Hagelandse [email protected] perziken aan de bomen. www.sportoase.be 24 I hoegaarden

Pierre Celis en burgemeester Huon

Over Gobertange en Hoegaardse Witte Bierstenen hoegaarden I 25

Pierre Celis

De Witte van Hoegaarden kracht put uit de witte is een begrip in ons bier- Gobertangesteen die in minnende land en ver de bodem zit. daarbuiten. De traditie om witbier te brouwen In de muren is eeuwenoud. In 1758 Die Gobertangesteen zit ook telde Hoegaarden liefst in de muren van het Kouter- 38 brouwerijen. Omdat hof, een sfeervol restaurant de landbouw vrijgesteld dat deel uitmaakt van de werd van zware belas- Brouwerij van Hoegaarden tingen, floreerde die en en waar duchtig gekokke- het overschot aan tar- reld wordt met witbier. In wegraan verdween in de het bezoekerscentrum productie van het troe- ’t Wit Gebrouw vlak ernaast bele witbier. In 1957 sloot beleef je de geschiedenis en de laatste witbierbrou- het brouwproces van het werij de deuren, maar wereldberoemde witbier. Hoegaardier Pierre Celis Probeer De Witte maar eens uit Hoegaarden te halen. blies de traditie in 1966 Ook in de muren van het nieuw leven in. Zijn vroe- Het lukt niet, en dat zou wel eens te maken kunnen Nieuwhuys vind je de witte gere brouwerij is nu deel Gobertangesteen. Dit oud- van AB Inbev. hebben met die andere witte, de Gobertangesteen. ste huis van het dorp is een gezellige taverne en Grondwatergeheimen? maar er blijkt meer aan keuze, bleek al snel. In valt met het grondwater’, huisbrouwerij waar Jan Wat zorgt voor de zachte de hand in Hoegaarden. Jupille kregen de brou- klonk het bij bierspecia- Dewachter en Mieke De smaak van het Hoegaardse In 2006 besloot de brou- wers het witbier maar niet listen. Nog geen jaar later Backer hun bieren Alpaïde, witbier? Is het de menge- wersgroep de productie op punt. De kleur zat mis, werd de Hoegaardse Rosdel en het witbier ling van koriander, sinaasap- van de Witte van Hoe- de smaak ook, er dreig- Witte als vanouds weer Huardis brouwen. pelschil en hop? De tarwe gaarden te verhuizen de plots een tekort aan in Hoegaarden gebrou- www.twitgebrouw.be of gemoute gerst? Zeker, naar Jupille. Geen goede witbier. ‘De Witte staat of wen, met water dat zijn www.nieuwhuys.be

Vier Hagelandse logies om lang uit te slapen na een avond met De Witte

De Schuur van Babel Celismolen Memelhoeve B&B L’Epicurie Babelomstraat 5 Klein Overlaar 75 Overhemstraat 27 Hoogstraat 13 3320 Meldert 3320 Hoegaarden 3320 Meldert 3321 Outgaarden 0499 26 69 77 0472 81 30 91 016 76 60 24 0488 26 33 18 [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] www.deschuurvanbabel.be www.celismolen.be www.memelhoeve.be www.lepicurie.be 26 I verhalen

Over weer wolven, geesten en duivels Steengoede verhalen verhalen I 27

Wim Collin Rienstien Duivelsschuur

Roversbendes vonden in zijn ziel zou de duivel de pachter de hoek om met Als de stenen van het de dichtbegroeide bossen schuur in één nacht tijd de haan in haar handen. Hageland konden praten … een veilige schuilplaats en bouwen. Maar toen de ge- Ze had het dier gewekt om maakten de streek onvei- hoornde werker de laat- hem vroeger aan het kraai- dan zou je huiveren van angst. lig. De angst zat er in bij ste stenen in de nok van en te krijgen. Met succes. de Hagelanders. Bij het het dak wilde passen, Of de duivel voorgoed haardvuur ontstonden de kraaide de haan. De dui- Wim Collin is een geboren gen kennen de lugu- verdwenen is uit het meest gruwelijke vertel- vel slaakte een vloek en verteller. Met zijn vertel- bere geheimen van het Hageland, dat moet je zelf sels. Een bekend verhaal verdween zonder de ziel gezelschap Hikke Takke Hagelandse platteland.’ ontdekken tijdens de Rien- is dat van de Duivels- van zijn slachtoffer. Toen Toe diept hij de mooiste stienwandeling. Als je durft. schuur in Bierbeek. Waar de duivel was verdwenen, en spannendste verhalen Kwelgeesten gebeurd, althans volgens kwam de vrouw van de www.hikketakketoe.be op uit de wereld tussen en roversbendes de Hagelanders.’ fantasie en werkelijk- Tijdens een tocht door heid. En de Hagelandse de Hoegaardse holle stenen spelen daarbij een wegen vertelt Wim wat De Duivelsschuur belangrijke rol. Groepen de stenen ’s nachts door Het speelt zich af rond van vrienden of collega’s de velden zien dwalen. het jaar 1685. De oogst kunnen met Wim mee ‘Verhalen van hongerige was goed en de pachter op de Rienstienwande- weerwolven, van dwaal- kreeg niet alle graan ge- ling. ‘Rienstienen zijn de lichtjes en kwelgeesten’, stockeerd in zijn schuur. oude grensstenen die de weet Wim. ‘Ze dateren Hij riep de hulp in van de percelen in het Hageland van de tijd dat de streek duivel om de schuur gro- afbakenen’, vertelt Wim. nog dichtbebost was. ter te maken. In ruil voor ‘Rien verwijst naar de Rijn, de uiterste grens van de beschaving volgens de Romeinen. Het zijn grote stenen van Gobertange Tip: het ABC van de Demervallei die soms al decennia lang Trek met een gids door de Demervallei en hij vertelt je de mooiste of veel langer de velden verhalen van vroeger en nu over de streek. Daarvoor rekent hij op de boeiende vertelbox ‘het ABC van de Demervallei’ van het bewaken. Veel rienstie- Regionaal Landschap Noord-Hageland. Vraag ernaar in de toeris- nen zijn verdwenen door tische diensten van alle Demergemeenten, in Huize Ernest Claes in ruilverkavelingen, maar Zichem of in het bezoekerscentrum Webbekoms Broek in Diest. de stenen die er nog lig- Colofon Deze brochure is een initiatief van Toerisme Vlaams-Brabant vzw i.s.m. Regionaal Landschap Noord- Hageland – Regionaal Landschap Zuid-Hageland | april 2014 Beleidsverantwoordelijke: Monique Swinnen Concept en coördinatie publicaties Gonda Craeninckx Copywriting Bart Claes (www.wartaal.be) Groene Gordel & 25 redenen om voor Vlaams-Brabant te vallen Hageland Magazine Vormgeving ABSOLUUT Je wil echt alles ontdekken in dat stukje Vlaams- Deze twee gratis magazines Brabant, waar je toevallig of zeer bewust terechtge- Fotografie © Toerisme Vlaams- staan boordevol inspiratie en Brabant, Lander Loeckx, Raymond komen bent? Dan is deze kaart van Vlaams-Brabant Billen, Toerisme Hoegaarden, tips voor toffe uitstapjes, met een onmisbaar document. Je vind er de 25 leukste Rainbow Ballooning, Luk Collet uitgewerkte fiets- en wandel- plekjes waar iets moois of interessants – straffestreek.be, Buitenbeeld – routes waar je meteen mee Jelger Herder, Peter Roels – Focus, te ontdekken valt en waar u zeker dienst Cultuur Vlaams-Brabant, op weg kan. even moet halt houden. De kaart is Harrie Spelmans, Lambrechts, Filippe Verdrengh, City Golf, Abonneer je via ook viertalig Nederlands, Frans, V.U.: Toerisme Vlaams-Brabant vzw, Provincieplein 1, 3010 Leuven, O.N.: 0422 667 404 Ezelstoeterij De Kwadenhoek, www.toerismevlaamsbrabant.be/ Duits en Engels. toerismedatabank Toerisme publicaties, zo krijg je twee keer Vlaanderen, RLZH: Albert Guilluy, per jaar de magazines gratis in je Vraag je gratis exemplaar via Frank Doperé, Jannes de Leest, bus en mis je zeker niets! www.toerismevlaamsbrabant.be/publicaties Jules Robijns, Luk Umans, Natuurpunt

Velpe-Mene, Robert Engels, Sofie Brochure_steensoorten_vs16.qxp:Layout 1 26-10-2012 16:48 Page 1 Holsbeeks, Stadsarchief Tienen, Brochure natuursteen IJzerzandsteen, Shutterstock, RLNH: Stefan een ijzer-sterke Smets, Staf De Roover, Willy Rijkelijk geïllustreerde brochure over troef voor Noord-Hageland Bollens, Christiane Vanwinghe, ontstaan, ontginning en gebruik van Wouter Pattyn kwartsiet en gobertange Ontdek in deze brochure N A T U U R S T E N E N U I T Z U I D - H A G E L A N D natuurstenen uit Zuid-Hageland: Tiens meer over de historiek en Wettelijk Depot: D/2014/4058/03 kwartsiet en Gobertangesteen. aard van de ijzerzandsteen Cartografie Elke Feusels, Meer info op www.rlzh.be in Noord-Hageland aan de Druk Antilope hand van beelden Deze publicatie is met de grootste Fietsroute natuursteen en verhalen. zorg samengesteld. Toerisme Maak kennis met de natuurstenen uit de Gete- Vraag je gratis Vlaams-Brabant vzw is niet aansprakelijk voor eventuele vallei tijdens een pittige maar prachtige fietstocht. exemplaar via Natuu rstenen uit de Geteval rlnh.be/publicaties/ FIETS lei wijzigingen en/of onnauwkeurigheden KAART in de opgenomen gegevens. Meer info op www.rlzh.be brochures

Een bezoek plannen aan het Hageland? Onze toeristische diensten helpen u graag voort. Surf naar www.toerismevlaamsbrabant.be en vind er de contactgegevens en openingsuren van al onze infokantoren in het Hageland onder de rubriek ‘Over Ons’. Europees landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.