natuurstenen hageland 2 I voorwoord Keimooi hageland De natuursteen geeft het Hageland zijn unieke karakter. Je vindt hem in de heuvels, in de prachtige eeuwenoude gebouwen en in de holle wegen, in de natuurgebieden en op de velden, in de bodem van de wijngronden. Kortom, in de eigenheid van de streek. De mooiste kerken - van chocolade lijkt wel - werden in Demergotiek gebouwd met ijzerzandsteen. Zonder deze steen waren er geen Hagelandse wijn of zoete perziken. Meer naar het zuiden kom je in de streek van het kwartsiet van Tienen en de Gobertange. Kwartsiet is een keiharde steenlaag van 55 miljoen jaar oud. Al gegeerd in de steentijd, toen onze voorouders er pijlpunten van maakten. Halfweg vorige eeuw werden de kasseibaantjes er mee aangelegd. De Gobertangesteen was een gegeerde en dure bouwsteen met internationale allures. De steen duikt op in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen en zelfs in De Waag in Amsterdam. De natuurstenen van de streek inspireerden de Hagelanders tot het bakken van lekkere ijzerzand- steenkoekjes, tot sterke verhalen, tot heerlijke wijn en de mooiste wandelingen. Een toeristische troef, zoveel is zeker. Aan jou om te ontdekken. In deze brochure doe je genoeg inspiratie op voor een steengoed bezoek aan het Hageland! Monique Swinnen, Voorzitter Toerisme Vlaams-Brabant Inhoud 04 Ouder dan de prehIstorIe Natuursteen in het Hageland GROENE GORDEL 08 Stenen spotten Recht uit Hagelandse bodem LEUVEN HAGELAND BRUSSEL 12 Ijzerzandsteen- KoeKjes Een hartige herinnering aan de ijzerzandsteenheuvels VLAAMS-BRABANT 13 Uitneembare gIds Wandelingen en fietsroutes 17 Draven langs stenen Te paard door het Hageland 18 De andere Kant van natuursteen Ontdek de Hagelandse stenen op een andere manier 20 Slapen tussen de stenen van het hageland Natuursteenlogies 22 Het geheIm van “ Kunnen stenen zomaar iets vertellen? hagelandse wIjn Terroir van Kan een huis leven op den duur? ijzerzandsteen met mysteries onze geest gaan kwellen? 24 Bierstenen Over Gobertange en ons betrekken in een avontuur? ” Hoegaardse Witte 26 Steengoede © het huIs anubIs verhalen Over weerwolven, geesten en duivels 28 publIcatIes en adressen 4 I geschIedenIs Gravure Lovensteen © Stadsarchief Hagelands Historisch Documentatiecentrum Tienen Lovensteen © Stadsarchief Gravure NatuursteeN iN het hagelaNd ouder dan de prehistorie geschIedenIs I 5 55 miljoen Kwartsiet Kwartsiet van tienen Deze grijze, harde steenbank is ongeveer 55 miljoen jaar oud. Ze bevindt zich in de ondergrond van de Getevallei. Deze steenlaag is anders dan andere kwartsieten. Meestal wordt kwartsiet zo een steenlaag vormen. binnen de groep van toen mensen er hun pijl- gevormd door zandsteen De lijm die de zandkorrels de Tiense kwartsieten punten en harpoenen van die onder hoge druk en aan elkaar kleeft, bestaat omdat de steen een fij- maakten. temperatuur verhardt. De uit bijna zuiver kwarts. nere, vuursteenachtige Tiense kwartsieten zijn textuur heeft. Ze is ook KeIharde slIjpsteen echter sedimentaire ge- pIjlpunten gemakkelijker te bewer- Het Tiense kwartsiet werd steenten waarbij zandkor- Kwartsiet van Wommersom ken en daardoor was ze vooral als slijpsteen gebruikt rels aan elkaar kleven en is een speciaal geval gegeerd in de prehistorie voor het polijsten van ste- nen bijlen of als maalsteen voor het malen van graan. Later, tot in de veertiende eeuw, werd kwartsiet ge- bruikt als bouwsteen in kerken, kastelen en ka- pellen. Stilaan namen de Gobertangesteen en Kwartsietgroeve de baksteen het over als overlaar groeve rommersom steenbijl geliefd bouwmateriaal. 6 I geschIedenIs 45 miljoen gobertange We gaan even 45 miljoen jaar terug in de tijd. Het Hageland lag toen in een ondiepe baai aan de zuidoostrand van de zee. gobertange Het klimaat was dat van een idyllische vakantieplek: mediterraan tot subtropisch. In de zee krioelde het van het leven. leefden van de steenont- ginning en gaven hun ken- nis door van vader op zoon. De groeves leken op de miskom gobertange steenkoolgroeves: een stapelmuur nerm gobertangesteen gobertange detail centrale schacht naar beneden tot voorbij de on- De schelpen en skelet- ken in de ondergrond. is er tot op vandaag een derste steenbank – soms ten van haaien en andere Soms langgerekte ban- openluchtgroeve actief. 25 meter diep – en daarop zeedieren zorgden voor ken, dan weer versprei- De ontgonnen stenen horizontale galerijen waar de steen uitgekapt werd. een stevige laag kalk op de schollen, zelden dikker worden gebruikt bij res- Dankzij de massale ont- de zeebodem. De zee dan twintig centimeter. tauraties van historische ginning van de dure steen- verdween over de miljoe- gebouwen. soort was grond kopen nen jaren heen, maar de openluchtgroeve in de streek een veilige vader op zoon kalk bleef in de zanderige De steen werd genoemd investering. Verschillen- bodem achter. De kalk- naar het Waals-Brabantse De steen werd al in de de kerkelijke instellingen deeltjes werden opgepikt dorp Gobertange, net twaalfde eeuw gebruikt als begonnen uit economische door het grondwater, dat over de taalgrens niet ver bouwsteen. De ontginning overwegingen gronden op den duur oververza- van Hoegaarden. Het was gebeurde op twee manie- aan te kopen tussen digd geraakte en de kalk ooit de belangrijkste ont- ren: afgravingen in open- Hoegaarden en Jodoigne, terug afzette. Zo ontston- ginningsplaats van deze lucht en ondergrondse waar de steen het meest den horizontale steenban- kalkzandsteen. In de buurt groeves. Hele generaties voorkomt. geschIedenIs I 7 5,4 miljoen 2,4 miljoen Ijzerzandsteen Ijzerzandsteen De roestbruine ijzerzandsteen is een geschenk van de zee. Tijdens het Tertiair – 65 tot 1,8 miljoen jaar geleden jaar geleden – kwam de zee tot diep in wat nu België is. Tot aan de stad Diest. dat voor een stuk uit ijzer kwamen, steeg de vraag bestaat. De zandkorrels naar de gemakkelijk te klitten samen en het ijzer ontginnen steen. De ker- oxideerde: de ijzerzand- ken die in de late middel- steen was geboren. eeuwen in ijzerzandsteen Ijzerzandsteenheuvel werden gebouwd, kregen romeInse Kelders een eigen stijlvorm: de In het Hageland vormde De Diestiaanheuvels Demergotiek. deze ‘Diestiaanzee’ grote geven het Hageland zijn zandbanken. Ongeveer karakter. In de prehisto- restauratIe 5,4 miljoen jaar geleden rie werden ze gebruikt als Tegen de twintigste eeuw trok deze zee zich op korte uitzichtpunt, zoals blijkt waren deze kerken aan tijd terug waardoor het uit archeologische vond- restauratie toe en de oude waterpeil in onze streken steenkappers sten op de Beninksberg in ijzerzandsteengroeves daalde en de zandban- Rotselaar. De Romeinen werden heropend. De ken plots bloot kwamen gebruikten de ijzerzand- laatste groeve, op de te liggen. Het zand van stenen om hun wijnkel- Eikelberg in Gelrode, sloot de Diestiaanzee bevatte ders mee te bouwen, in 1972 de deuren. een hoog percentage van en toen de steden in de steenkot Kelbergen het mineraal glauconiet tiende en elfde eeuw op- 8 I Stenen spotten recht uit hagelaNdse bodem stenen spotten stenen spotten I 9 sint-catharinakerk levendbarende in diest hagedis wijnmuur Koninginnepage scherming werden de hilltopping muren vaak met leem of kalk bedekt. De Sint- Diestiaanheuvels laten water niet zomaar Catharinakerk in het be- doordringen. De stenen gijnhof van Diest had tot houden warmte vast en midden vorige eeuw een geven die ’s nachts vrij. wit pleisterlaagje. Goed voor de wijnranken, maar ook voor de natuur. Deze unieke biotoop is Onze-lieve- wIjnmuur een waardevol leefgebied vrouwekerk Op de Wijngaardberg in voor de hazelworm, de Wezemaal wordt al in de levendbarende hagedis, Aarschot struikheide en brem. En middeleeuwen aan wijn- vlinders zie je hier met Ijzerzandsteen bouw gedaan. Over de honderden. De koningin- top loopt een anderhal- nenpage fladdert naar de van goedKope De grotere stenen wer- Maar ook de kerken ve kilometer lange muur heuveltoppen op zoek bouwstenen tot den gedolven in groeves van de dorpen rond de demergotIeK van ijzerzandsteenschol- naar een partner. en verwerkt in statige ge- steden zijn opgetrokken Hilltopping, heet dat. Overal waar je kijkt in len. Die werd gebouwd bouwen, kerken en torens in ijzerzandsteen, zoals Noord-Hageland, duikt zoals de Maagdentoren de Sint-Martinuskerk de roestbruine kleur van van Zichem. van Wezemaal en de "Als bescherming ijzerzandsteen op. In de Romaanse toren van de werden de muren holle wegen, op heu- Demergotiek. Zo heet Sint-Catharinakerk van velflanken, in kerken, de bouwstijl van de ker- vaak met leem Kortrijk-Dutsel uit de kastelen en tuinmuur- ken die sinds de dertien- elfde eeuw. of kalk bedekt." tjes. Al sinds de Romein- de en veertiende eeuw in se periode is de steen ijzerzandsteen gebouwd De bewerkte gedolven tussen 1814 en 1825 om een geliefd bouwmate- werden. Mooie voor- stenen zijn egaler dan de wijnranken te bescher- riaal. De sterke schollen beelden hiervan zijn de de schollen, maar vaak men tegen wilde dieren waren maar te rapen dus Onze-Lieve-Vrouwekerk ook brozer en zachter en gure noordenwind. De de Hagelanders maak- in Aarschot en de Sint- en dus ook gevoeliger wijnmuur is vandaag een ten er gretig gebruik van. Sulpitiuskerk in Diest. voor verwering. Als be- beschermd monument. 10 I stenenstenen spotten Sint-Lambertuskerk in Overlaar Sint-Laurentiuskerk in Goetsenhoven weetje: de suikerfabriek van Tienen is gebouwd op een oude kwartsietgroeve. Kwartsiet hard van KaraKter Hagelandse steenkappers derde verdieping waren de sint-lambertuskerk overlaar Waarom telt het Hageland liever voor de wat zach- bouwers het harde kwart- nog zoveel echt oude tere Gobertangesteen en siet beu. De hoekstenen Kwartsietbank kerkjes? Omdat ze het kwartsiet verloor plots voor de top werden ver- gebouwd werden met aan belang. Die omscha- vangen door Gobertange. Tiens kwartsiet, een bijzonder harde steen- napoleonKopjes soort. De oudste delen "De steensoort De harde steen bleef wel van de Sint-Lambertus- is sierlijker en populair als straatbe- kerk in Overlaar dateren al oogt 'rijker' dan dekking. Tot in de jaren uit de negende en tiende 1950 werd het Tiense eeuw. Probeer dat maar de roestbruine kwartsiet ontgonnen als monoliet hoegaarden sint-laurentiuskerk betekom eens met een baksteen ijzerzandsteen." kasseisteen. De ‘rosse vol te houden.