Arti I Ikonografisë Në Shqipëri
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ANDREA LLUKANI ARTI I IKONOGRAFISË NË SHQIPËRI (Monografi) Botimet “Trifon Xhagjika” Tiranë, 2019 Këtë monografi ia kushtoj studiuesit Theofan Popa © Të gjitha të drejtat janë të autorit Redaktor: Prof. dr. Hajri Shehu Recensues: Prof. ass. dr. Frederik Stamati Arti grafik: Brunilda Braho Në ballinë: Dyert e Bukura të kishës së "Ungjillëzimit", Berat 2 PASQYRA E LËNDËS Parathënie KREU I PARË Shkolla e Beratit Onufri Nikolla Onufri Onufër Qiprioti KREU I DYTË Shkolla ikonografike korçare David Selenica Ikonografët e familjes Zografi Kostandin Shpataraku Kostandin Jeromonaku Ikonografët e familjes Çetiri Mësues Kostandini Murgu Simon i Ardenicës Ikonografët nga Dardha KREU I ΤRΕTË Ikonografë që kanë pikturuar në Mitropolinë e Gjirokastrës Ilia Llongoviti Mihali dhe Kostandini Ikonografët nga Linotopi Mihali nga Zerma Jani dhe i biri Vasili Joan Athanasi Dhimitër Kostandini Jani nga Drinopoja Llazari nga Zagori Petro nga Vllahogoranxia Nikollë Postenali Jani dhe nipi i tij Dhiamanti Vasil Apostoli Dhimitri nga Stariçani Petro Gjeorgjiadhi Ikonografët nga Fjonjati Ikonografët nga Samarina 3 KREU I KATËRT Ikonostasët Ikonostasi i kishës së "Shën Mërisë" në Labovën e Kryqit Ikonostasi i kishës së "Shën Kollit" në Saraqinisht të Lunxhërisë Ikonostasi i kishës së manastirit të "Spilesë" në Saraqinisht të Lunxhërisë Ikonostasi i kishës së "Shën Mërisë" në Sopik të Pogonit Ikonostasi i kishës së "Shën Mëhillit", Vithkuq, Korçë Ikonostasi i kishës së manastirit të "Shën Pjetrit dhe Pavlit" në Vithkuq të Korçës Ikonostasi i kishës së manastirit të "Shën Gjon Vladimirit" Ikonostasi i kishës së "Shën Mërisë" në Elbasan Dyert e Bukura të kishës së "Ungjillëzimit", Berat Dyert e Bukura të kishës së "Burimit Jetëdhënës" në Korçë Dyert e Bukura të kishës së "Shën Kollit" në Elbasan Dyert e Bukura të kishës së "Shën Mërisë" në Vithkuq të Korçës KREU I PESTË Objekte prej ari dhe argjendi Brerore e ikonës së Krishtit, viti 1513 Kapaku i ungjillit të kishës së "Shën Mëhillit" në Vithkuq, viti 1697 Kryq prej ari dhe argjendi, viti 1748 Kuti prej argjendi me reliktet e "Shën Gjon Vladimirit", viti 1768 Kuti prej argjendi me reliktet e "Shën Gjon Vladimirit" Mbulesa e ikonës së "Shën Gjergjit", viti 1819 Mbulesa e ikonës së "Shën e Premtes", viti 1823 KREU I GJASHTË Arti i qëndistarisë të objekteve liturgjike Epitafi i Gllavenicës KREU I SHTATË Kambanat dhe kambaneritë Kambana e kishës së "Shën Kollit" në Shelcan Kambana e kishës së Karpenjit të Kavajës Kambana e manastirit të Cepos Kambana e manastirit të Ardenicës Kambana e manastirit të "Shën Gjon Vladimirit" Kambana e kishës së "Ungjillëzimit" në Kozare të Beratit Kambana e kishës së "Shën Gjergjit" në Libofshë të Fierit Kambana e kishës së "Shën Kollit" në Vanaj të Myzeqesë 4 Kambanat e manastirit të "Shën Trifonit" në Sheqishtë të Myzeqesë Kambana e kishës Fjetja e "Shën Mërisë" në Bishtqethëm të Lushnjes Kambaneria e kishës së "Shën Mërisë" në Qeparo të Himarës Kambaneria e kishës së "Shën Thanasit" në Peshtan, Tepelenë Kambaneria e kishës së "Ungjillëzimit" në Tiranë Kambaneria e kishës "Fjetja e Hyjlindëses" në Voskopojë Kambaneria e kishës së "Profetit Ilia" në Voskopojë Kambaneria e manastirit të Nivanit në Zagori të Gjirokastrës Kambaneria e kishës së manastirit të "Shën Kozmait" në Fier Kambaneria e kishës Fjetja e "Shën Mërisë" në Mbreshtan të Beratit KREU I TETË Arti kishtar në shpellat eremite Shpella e "Ungjillëzimit" në liqenin e Prespës Shpella e "Shën Mërisë" në liqenin e Prespës Shpella e "Shën Mërisë" në Glluboko të Prespës Shpella e "Arangjelit të Trestenikut" në Pustec Shpella e Letmit të Çermenikës Shpella e "Shën Gjergjit" në Dhivër të Delvinës Fjalorth Bibliografi Tabela e ilustrimeve Pasqyra e lëndës 5 PARATHËNIE Ikonografia lindi, triumfoi dhe u zhvillua bashkë me krishtërimin. Fjala ikonë vjen nga fjala greke "εικονιζώ" që do të thotë “figuroj”1. Sipas Joan Damaskinit ikonë do të thotë: “Ngjashmëria dhe paraqitja e personit të ikonizuar”. Ngjashmëria e ikonës me prototipin përbën kushtin themelor. Ikona dhe protptipi janë realitete, që lidhen aq ngushtë ndërmjet tyre, saqë njëra nuk mund të kuptohet pa qenësinë e tjetrës. Prototipi presupozon se ekziston ikona, imazhi, ikonë e së cilës është prototipi dhe ikona presupozon se i përket një prototipi. Kur përmendet njera nënkuptohet edhe tjetra2. Ikonografia është arti i pikturimit të afreskeve dhe ikonave të lëvizshme. Ikonat e lëvizshme paraqesin skena nga Bibla ose potrete shenjtorësh dhe pikturohen në dru qiparisi, selvie, arre ose pishe. Ikonat vendosen në ikonostas sipas një renditjeje të caktuar. Arti bizantin i pikturimit të ikonave i nënshtrohej rreptësisht kanoneve të kishës. Ikonografit nuk i lejohej të ndryshonte përmbajtjen dhe rregullat, që përcaktonin kanonet e shenjta dhe tradita e kishës. Fytyrat e shenjtorëve, që paraqiten nëpër ikona shprehin asketizëm dhe përulësi. Shenjtorët kanë qenë njerëz që kreshmonin, luteshin dhe bënin jetë të pastër, duke iu përkushtuar Perëndisë. Fytyrat e shenjtorëve në ikona paraqiten me pamje ballore, që tregon se shenjtori është në lutje para Perëndisë, por ka edhe një komunikim të drejtpërdrejtë ndërmjet shenjtorit dhe atij që lutet para ikonës së tij. Nëpër ikona sytë e shenjtorëve paraqiten të mëdhenj, për shkak se ata kanë parë gjëra të mëdha. Veshët e shenjtorëve pikturohen të mëdhenj dhe të gjerë, për shkak se kanë dëgjuar urdhërimet e Zotit. Hunda e tyre pikturohet e gjatë dhe e hollë, pasi ka nuhatur aromën e Trinisë së Shenjtë. Goja e shenjtorit pikturohet e vogël. Ajo tregon se shenjti iu bind Perëndisë dhe se kishte nevojë për një sasi të vogël ushqimi për të jetuar. Dora dhe gishtërinjtë që bekojnë, pikturohen në përmasa të mëdha, për të treguar se sa i rëndësishëm është akti i bekimit. Shpesh koka e shenjtit nuk është në përpjestim të drejtë me trupin. Kjo bëhet për shkak se fytyra e shenjtit, si pjesa më shprehëse e tij të shihet më qartë. Trupi i shenjtit pikturohet më i gjatë sa është normalisht. Kjo bëhet që të mësojmë se ai është transformuar nga Shpirti i Shenjtë dhe nuk i përket më “kësaj bote”. Brerorja që pikturohet mbi kryet e shenjtit tregon shenjtërinë e tij. Drita e Perëndisë rrezaton dhe i mbush të gjitha skajet e ikonës. Kjo është arsyeja, që figurat e pikturuara në ikonë nuk lëshojnë hije. Veshjet e shenjtorëve, që pikturohen në ikona nuk duhet të tregojnë linjat e trupit fizik të tyre. Me anën e veshjeve përcaktojmë identitetin e shenjtit nëse është princ, ushtarak apo hierark i kishës. Procesi i realizimit të një ikone kalon në disa faza: përgatitja e panelit të drunjtë, ngjitja e copës së lirit në dru, lyerja e copës së lirit disa herë dhe në fund është procesi i pikturimit të ikonës3. Suporti prej druri ka të bëjë me jetëgjatësinë e ikonës. Druri duhet të stazhionohej për disa muaj. Drurët më të përdorshëm qenë arra, panja, qiparisi, selvia 1-Theofan Popa, Piktorët mesjetarë shqiptarë, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1961, faqe 27. 2 -Dhimitrios Tseleggidhis, Ikonologjia e Kishës Orthodhokse, Tempulli, Nr. 16, Korçë 2011, faqe 155. 3-Mary Paloumpis Hallick, Historia e ikonave, Ngjallja, Tiranë 2018, faqe 27-30; Panayotis Vocotopoulos, Ikona Bizantine, Monumentet 2002, faqe 139; Andrea Llukani, Ikonografia, Tiranë, Trifon Xhagjika, 2018, faqe 3-5. 6 ose pisha. Preferohej përdorimi i drurit të arrës, sepse arra gjendet kudo në vendin tonë. Suporti prej druri pritej nga zemra e trungut të pemës. Nëse ikona kishte përmasa të mëdha, pjesët vertikale të përbëra nga dy ose tri pjesë, bashkoheshin me traversa horizontale, të cilat përforconin pjesët e bashkuara. Në pjesën e përparme e ikonës gdhendej një kornizë, bordura e së cilës ishte rreth 10 mm. Pas gdhendjes së kornizës, pjesa e përparme e ikonës merrte formën e govatës. Në mjaft raste korniza mund të vihet me anën e gozhdëve. Në vijim aplikohej ngjitja e pëlhurës4 mbi dru. Pëlhura shtrohej në gjithë sipërfaqen që zinte ikona, duke përfshirë edhe bordurat. Ngjitja5 bëhej në mënyrë të njërtajtshme, që të mos krijoheshin flluska ajri. Pasi përfundonte procesi i ngjitjes, 6 ikona lihej për tu tharrë dhe pas tharrjes mbi të vendosej grundi . Procesi i pikturimit të ikonës paraprihej nga hedhja në sipërfaqen e grundit të vizatimit me anën e shablloneve. Vizatimi bëhej me anën e kalemave7 prej qymyri. Ikonografët i ruanin shabllonet8 e punëve të tyre, me qëllim që t’i përdornin në punët që 4-Pëlhurat që janë përdorur qenë prej lini. Zgjedhja e trashësisë së pëlhurës bëhej në varësi të përmasave të ikonës. Kur ikona ishte me përmasa të vogla atëherë zgjidhej përhurë me fije të holla. Gjatë procesit të ngjitjes së përhurës duhej që fijet të ruanin vertikalitetin dhe horizontalitetin, duke formuar një kuadrat të rregullt. Moikom Zeqo, Ikonografia, alkimia dhe Gjon Buzuku, Arnissa Edition, Tiranë 2011, faqe 124- 123. 5-Për ngjitjen e pëlhurës mbi suportin e drunjtë përdorej tutkalli, i cili përgatitej nga lëkurat e kafshëve. Regjia e lëkurëve bëhej me gëlqere të pashuar, e cila pasi hidhej në një kazan me ujë shuhej dhe ku lëkurët liheshin rreth një javë, deri sa të dilnin qimet nga lëkura. Në vijim copat e lëkurëve pastroheshin mirë nga mishrat dhe nga dhjamrat që kishin. Më pas i vinin të zjejnin në një kazan të bakërt. Pasi zjejnë lëkurat bëhet tutkalli. Po të donin që tutkalli të qe i thatë e vinin më pas në zjarr derisa të mpiksej. Masa e përfituar pritej në copa, të cilat i shkonin në një litar dhe i varinin në ajër që të thaheshin. Tutkalli, duhej bërë gjithmonë në kohë të ftohtë, sepse në kohë të nxehtë mban erë të keqe dhe nuk del i mirë. Διονυσιου του εκ Φουρνα, Ερμηνεια της ζωγραφικης τεχνης, Εν Πετρουπολει 1900, σελ 11-12; Moikom Zeqo, Universi i artit bizantin, Arnissa Edition, Tiranë 2009; Andrea Llukani, Ikonografia, Tiranë, Trifon Xhagjika, 2018, faqe 117-118. 6-Trashësia e grundit arrin nga 2 mm deri 5 mm. Grundi përbëhej nga materiali bazë që quhej kreti (një lloj guri).