P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz MOGILNO (437)

Warszawa 2005

Autorzy: Anna Jurczak-Drabek ** , Katarzyna Strzemi ńska ** , Anna Pasieczna ** ∗, Aleksandra Dusza ** , Izabela Bojakowska ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** , El żbieta Osendowska *, Kazimierz Nowacki *

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska **

Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemi ńska **

Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska **

** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*– Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” S. A., Zakład w Łodzi

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Jurczak-Drabek ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jurczak-Drabek ...... 5 III. Budowa geologiczna – A. Jurczak-Drabek ...... 7 IV. Zło ża kopalin – A. Jurczak-Drabek ...... 10 1. Kopaliny chemiczne...... 10 2. Kruszywa naturalne...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jurczak-Drabek ...... 14 VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin – A. Jurczak-Drabek ...... 18 VII. Warunki wodne – K. Strzemi ńska ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska ...... 23 1. Gleby – A. Pasieczna, A. Dusza...... 23 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – E. Osendowska, K. Nowacki ...... 30 X. Warunki podło ża budowlanego – K. Strzemi ńska ...... 40 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemi ńska ...... 41 XII. Zabytki kultury – K. Strzemi ńska ...... 45 XIII. Podsumowanie – K. Strzemi ńska, A. Jurczak-Drabek ...... 47 XIV. Literatura ...... 48

I. Wst ęp

Arkusz Mogilno Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2005 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje za- mieszczone na arkuszu Mogilno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 2001 r. w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” S.A. w War- szawie Zakład w Łodzi (Lichwierowicz, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z In- strukcj ą opracowania MGP (Instrukcja…., 2005). Informacje niezb ędne do opracowania mapy uzyskano m.in. w: Centralnym Archiwum Geologicznym i Rejestrze Obszarów Górniczych w Warszawie, Wielkopolskim Urz ędzie Wojewódzkim w Poznaniu, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Poznaniu i Bydgoszczy, Wojewódz- kich Oddziałach Słu żby Ochrony Zabytków w Poznaniu i Bydgoszczy, Instytucie Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach, starostwach powiatowych w Mogilnie, Żninie, Słupcy i Gnie źnie, urz ędach gminnych, Nadle śnictwie Goł ąbki oraz u u żytkowników złó ż. Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stano- wi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochro- ny środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studial- nych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospo- darowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki od- padami. Dane dotycz ące złó ż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Mogilno ma powierzchni ę 320 km 2 i jest ograniczony nast ępu- jącymi współrz ędnymi geograficznymi: 17° 45’ – 18° 00’ długo ści geograficznej wschodniej i 52° 30’ – 52° 40’ szeroko ści geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany teren znajduje si ę w granicach dwóch woje- wództw: wielkopolskiego (cz ęść południowo-zachodnia i środkowa) i kujawsko-pomorskiego (cz ęść północno-wschodnia). W obr ębie województwa wielkopolskiego teren arkusza nale ży do powiatu gnie źnie ńskiego (gmina Trzemeszno i fragmenty gmin: Gniezno i Witkowo) oraz powiatu słupeckiego (fragment gminy Orchowo). Pozostała, znajduj ąca si ę w granicach wo- jewództwa kujawsko-pomorskiego cz ęść nale ży do powiatu mogile ńskiego (gmina Mogilno) i powiatu żni ńskiego (fragment gminy Rogowo). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski (Kondracki, 2001) omawiany ob- szar poło żony jest w obr ębie podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, w makroregio- nie Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego. Poza małym fragmentem południowo-zachodnim, nale żą cym do Równiny Wrzesi ńskiej, pozostały obszar wchodzi w skład mezoregionu Poje- zierza Gnie źnie ńskiego (Fig. 1). Mezoregion Pojezierza Gnie źnie ńskiego jest falist ą wysoczyzn ą morenow ą, zbudowan ą głównie z utworów lodowcowych akumulowanych w czasie fazy pozna ńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Powierzchnia wysoczyzny wznosi si ę 100-150 m n.p.m. i jest porozcina- na dolinami rynnowymi o stromych stokach oraz urozmaicona ci ągami niewysokich pagór- ków moreny czołowej. Równole żnikowe pasma wzgórz czołowomorenowych, ci ągn ących si ę od Czerwonaka pod Poznaniem, przez Pobiedziska, Gniezno i Trzemeszno po rejon Kutna, wyznaczaj ą zasi ęg fazy pozna ńskiej. Na obszarze arkusza Mogilno pagórki spi ętrzonej more- ny czołowej (oscylacja gnie źnie ńska fazy pozna ńskiej) stanowi ą najwy ższe punkty terenu z maksymalnym wyniesieniem 166,70 m n.p.m. w rejonie poło żonym mi ędzy D ębnem i Wy- dartowem. Liczne w obr ębie omawianego obszaru jeziora wypełniaj ą gł ębokie doliny rynno- we o generalnym przebiegu z południowego zachodu na północny wschód i mniejsze zagł ę- bienia bezodpływowe o charakterze wytopiskowym. Rynny jeziorne miały decyduj ący wpływ na dzisiejszy kształt sieci hydrograficznej regionu. Fragment Równiny Wrzesi ńskiej, w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, zajmuje falista równina sandrowa (115 – 125 m n.p.m.) pozbawiona jezior i pokryta lasami.

5

Fig. 1 Poło żenie arkusza Mogilno na tle jednostek fizyczno-geograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 - granice mezoregionów, 2 – wi ększe jeziora Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie, 315.54 – Pojezierze Gnie ź- nie ńskie, 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.56 – Równina Wrzesi ńska

Obszar arkusza Mogilno znajduje si ę w pasie Wielkich Dolin Ni żu Polskiego, w klima- tycznej krainie gnie źnie ńsko-kaliskiej otwartej dla wpływów zachodnich mas powietrza. Na- st ępuje tu ścieranie si ę wpływów klimatu atlantyckiego-oceanicznego i klimatu kontynental- nego. Poło żenie regionu w tzw. cieniu opadowym Pomorza powoduje, że średnia roczna su- ma opadów wynosi 450-530 mm i jest najni ższa w Polsce – średnia krajowa osi ąga warto ść 650 mm. Wi ększo ść opadów przypada na miesi ące letnie. Najmniejsze opady obserwuje si ę w porze jesiennej. Dominuj ą wiatry z sektora zachodniego i północno-zachodniego. Średnia temperatura roczna wynosi 7,7-7,9°C, i waha si ę od -2,5°C w styczniu do około 18°C w lipcu. Charakterystyczne zmiany mikroklimatów lokalnych wywołane s ą przez takie czynniki mo- dyfikuj ące jak: doliny, rynny jeziorne, ró żnorodno ść gleb oraz stopie ń i charakter pokrycia ro ślinno ści ą.

6 Teren obj ęty arkuszem Mogilno ma charakter rolniczy, co jest naturaln ą konsekwencj ą istniejących warunków klimatyczno-glebowych. Znaczn ą cz ęść obszaru zajmuj ą żyzne gleby należą ce do kompleksu żytniego bardzo dobrego i pszennego dobrego, wykształcone na podło żu glin zwałowych i piasków gliniastych. Zwarte kompleksy gleb dobrej jako ści po- krywaj ą środkow ą i wschodni ą cz ęść obszaru. W cz ęś ci zachodniej żyzne gleby wyst ępuj ą rzadziej, a na piaskach wodnolodowcowych rosn ą lasy z dominuj ącymi siedliskami boru świe żego i boru mieszanego. Panuj ącym gatunkiem jest sosna z domieszk ą brzozy, modrze- wia, świerka i d ębu. W obr ębie den dolin rzecznych i mis jeziornych wyst ępuj ą gleby bagien- ne i torfowe, które s ą baz ą kompleksu ł ąkowego z u żytkami zielonymi i upraw ą ro ślin pa- stewnych. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego stanowi ą niewielki procent u żytków rolnych rejonu. Ośrodkami miejskimi na omawianym obszarze s ą Mogilno i Trzemeszno. Oba miasta poło żone s ą w obr ębie najstarszych terenów osadniczych w Polsce, w rejonie lokalizacji licz- nych grodzisk rozrzuconych mi ędzy Gnieznem i Kruszwic ą. Poło żenie na historycznym Szla- ku Piastowskim nadaje tym miastom rang ę o środków turystycznych. Liczne w okolicy jeziora są podstaw ą do rozwoju turystyki i rekreacji. Mogilno jest siedzib ą starostwa powiatowego oraz o środkiem przemysłowym i centrum handlowo-usługowym dla otaczaj ącego obszaru. Pełni równie ż funkcj ę o środka szkolnictwa i kultury. Na terenie gminy zlokalizowane s ą dwie kopalnie otworowe soli kamiennej, z których jedna – „Mogilno II”, wykorzystuje kawerny poeksploatacyjne do podziemnego magazynowania gazu. Trzemeszno, siedziba miejsko-wiejskich władz samorządowych, pełni funkcje o środka obsługi miejscowej w zakresie usług, szkolnictwa, kultury, zdrowia itp. Przemysł reprezentuj ą zakłady PPHU „Izopol”, Przedsi ębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego oraz podmioty gospo- darcze zwi ązane z budownictwem, le śnictwem i przetwórstwem spo żywczym. Mogilno i Trzemeszno s ą lokalnymi w ęzłami komunikacyjnymi, przez które przechodzi linia kolejowa Pozna ń-Inowrocław-Bydgoszcz-Toru ń oraz drogi krajowe: Gniezno-Strzelno i Pozna ń-Kruszwica.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Mogilno znajduje si ę w obr ębie kredowego synklinorium mogile ńsko- łódzkiego (Po żaryski, 1969). Północn ą cz ęść tej struktury tworzy silnie pofałdowane synkli- norium mogile ńskie, składaj ące si ę z margli, opok i wapieni kredy górnej, osi ągaj ących mi ąż-

7 szo ści ponad 2200 m. Obszar osiowy depresji mogile ńskiej zajmuje struktura solna z wysa- dem Mogilno. Struktura solna jest antyklinalnym wypi ętrzeniem mezozoicznych formacji skalnych, w którego j ądrze znajduj ą si ę masy cechszty ńskiej serii solnej, si ęgaj ącej gł ęboko ści ponad 6000 m. Wysad Mogilna stanowi cz ęść wi ększej struktury solnej przebijaj ącej si ę przez nad- ległe utwory triasu, jury i kredy. Budowa tej struktury jest odmienna od innych znanych form wysadowych w Polsce. Długo ść formacji liczona wzdłu ż wychodni dolnokredowych liczy 17 km, a szeroko ść 4,5 km. Proces wypi ętrzenia struktury solnej miał miejsce na pograniczu kredy (mastrycht) i oligocenu, i trwał a ż do ko ńca miocenu. Centraln ą cz ęść struktury zajmuje wysad solny o długo ści 5,7 km i wydłu żonym kształcie elipsoidalnym. Najwi ększa szeroko ść dochodzi do 1,5 km, a główny kierunek dłu ższej osi ma azymut 300°. W przekroju pionowym rysuje si ę kształt wysadowego zr ębu o wysoko ści przekraczaj ącej 6000 m. Od strony północ- no-wschodniej przylegaj ą do niego triasowe iłowce i margle zapadaj ące pod k ątem 30-60°. Otulin ę wysadu od strony południowo-zachodniej stanowi ą utwory jury górnej, wykształcone jako piaskowce, iłowce oraz wapienie i margle. Osady triasu pojawiaj ą si ę tu na gł ęboko ści poni żej 1500 m. Ściana południowo-zachodnia wysadu zapada pod k ątem około 85°. W obr ębie terenu obj ętego arkuszem Mogilno podkenozoiczne podło że jest zbudowane z: wapieni, margli, opok i gez oraz piaskowców i piasków glaukonitowych kredy górnej, na- wierconych w nielicznych otworach na gł ęboko ści 115-142 m. Na niemal całym obszarze (poza jego południow ą i zachodni ą cz ęś ci ą) utwory mezozoiczne s ą przykryte osadami trze- ciorz ędowymi 1 (Rühle, 1986). Jest to zwarty kompleks iłów i iłowców plioce ńskich – pstrych iłów pozna ńskich. Powy żej struktury solnej znajduj ą si ę piaski z wkładkami w ęgli brunatnych miocenu. Strop tych utworów wyst ępuje na gł ęboko ści od kilkunastu metrów (sporadycznie) do 40-85 m, miejscami na ponad 120 m. Cały obszar arkusza przykryty jest utworami czwartorz ędu z okresu zlodowace ń pół- nocnopolskich (Makowska, 1983 a; Makowska, 1983 b; Rühle, 1986), (Fig. 2). Utwory star- szych zlodowace ń nie wyst ępuj ą na powierzchni terenu. Pagórkowata wysoczyzna lodowco- wa pokryta jest na znacznej powierzchni glin ą zwałow ą fazy pozna ńskiej zlodowacenia pół- nocnopolskiego.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzecio- rz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

8 Piaszczysto-żwirowe i gliniaste osady moreny dennej zajmuj ą wschodni ą i środkowo- zachodni ą cz ęść terenu.

Fig. 2 Poło żenie arkusza Mogilno na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986)

Czwartorz ęd; holocen: 1 – mady, iły, piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – pia- ski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – piaski i mułki akumu- lacji jeziornej, 5 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 6 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, w tym piaski i żwiry kemów oraz ozów, 7 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej, 8 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej; jura górna (oksford): 9 – wapienie, margle, dolomity, miejscami mułowce i piaskowce glaukonitowe, 10 – wi ększe jeziora

Lekko falista wysoczyzna lodowcowa jest urozmaicona licznymi, cho ć niezbyt wyso- kimi (5-10 m), wzgórzami moreny czołowej oraz pagórkami kemowymi, zbudowanymi z ró żnorodnego materiału piaszczysto-żwirowo-kamienistego z domieszkami glin i mułków. Moreny akumulacyjne i spi ętrzone maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w rejonie mi ędzy Pa- lędziem na północy i Trzemesznem-Bie ślinem w cz ęś ci południowej. Kemowe pagórki moren martwego lodu wyst ępuj ą głównie w rejonie Wylatowa i Kamie ńca.

9 Północno-zachodnie i południowo-zachodnie obszary w obr ębie arkusza Mogilno zaj- muj ą osady wodnolodowcowe, tworz ące pola piasków sandrowych w rejonie Ławek- Jastrz ębowa i Wymysłowa Dolnego. Piaszczyste osady fluwioglacjalne wykształcone s ą rów- nie ż w postaci w ąskich listew tarasowych wzdłu ż brzegów jezior i dolin rzek. Miąż szo ść utworów plejstocenu jest silnie zró żnicowana i waha si ę od 39 do 122 m w rejonie miasta Mogilno. Suche fragmenty dolin rynnowych i zagł ębie ń bezodpływowych wypełnione s ą młody- mi osadami holocenu - namułami i torfami, rzadziej piaskami i żwirami rzecznymi oraz pia- skami, mułkami i iłami jeziornymi.

IV. Zło ża kopalin

Na obszarze arkusza Mogilno udokumentowano dwa zło ża soli kamiennej i czternaście złó ż kruszywa naturalnego (Przeniosło red., 2004) (tab. 1).

1. Kopaliny chemiczne

Kopalinami chemicznymi wyst ępuj ącymi na obszarze obj ętym badaniami s ą cechszty ń- skie sole kamienne wyst ępuj ące w wysadzie solnym Mogilno, wyd źwigni ętym z gł ębokości około 6 000 m i przebijaj ącym utwory mezozoiczne i młodsze. Wysad ma kształt wydłużony o długo ści około 5 km i szeroko ści 370 m. Zwierciadło solne stwierdzone wierceniami wyst ę- puje na gł ęboko ści od około 200 do 600 m. Podstawow ą mas ą zło żow ą wysadu jest sól ka- mienna średnio- i gruboziarnista, barwy szarej i białej, zanieczyszczona anhydrytem. W obr ę- bie wysadu wyst ępuj ą również barwne sole kamienne ró żowe i pomara ńczowe, anhydryt hali- towy, sole ilaste, zubry i druzgot iłowo-solny. Stwierdzono równie ż ślady serii potasono śnej oraz soli potasowo-magnezowej (Werner, 1963). Szczegółowe rozpoznanie geologiczne wy- sadu w latach osiemdziesi ątych ubiegłego wieku doprowadziło do podziału obszaru zło żowe- go na dwa zło ża: „Mogilno I” i „Mogilno”.

Zło że soli kamiennej „Mogilno I”, udokumentowane w kategorii C 1+C 2 (Biernat, 1980, Biernat, 1982), zajmuje południowo-wschodni ą cz ęść wysadu Mogilno. Jego powierzchnia liczona w strefie gł ęboko ści eksploatacji tj. na gł ęboko ści 400 m p.p.t. wynosi 297 000 m 2 dla zasobów w kategorii C 1. Powierzchnia zło ża udokumentowanego w kategorii C 2 wynosi 1 115 750 m 2. Nadkład, o grubo ści średnio 400 m (nad stopem eksploatowanego zło ża), sta- nowi ą czwartorz ędowe i mioce ńskie piaski, gliny i iły z wkładkami w ęgli brunatnych ( średnio 50 m), czapa gipsowo-anhydrytowa i iłowo-gipsowo-anhydrytowa o mi ąż szo ści ( średnio 200 m) oraz stropowa półka solna ( średnio 150 m). W „Dodatku do dokumentacji geologicz-

10 nej...” (Biernat, 1982) okre ślono podstawowe parametry jako ściowe kopaliny: średnia zawar- to ść NaCl wynosi 94,08 %, Mg – 0,045 %, K – 0,11 %, Ca – 0,83 %, SO 4 – 2,16%. Średnia zawarto ść cz ęś ci nierozpuszczalnych w wodzie wynosi 2,15%, a g ęsto ść obj ęto ściowa soli kamiennej 2,1 t/m 2. Zło że soli kamiennej „Mogilno II”, zlokalizowane w północno-zachodniej cz ę- ści wysadu Mogilno, dokumentowano dwukrotnie. Dokumentacja geologiczna opracowana w 1980 r. ( Ćwiklik, Kaczmarczyk, 1980) była wykonana pod k ątem mo żliwo ści uruchomie- nia podziemnej kopalni komorowej. W 1988 r. zapadła decyzja o otwarciu kopalni otworo- wej, której kawerny poeksploatacyjne stanowi ć b ędą podziemne magazyny gazu. W zwi ązku z tym w 1991 r. sporz ądzono dokumentacj ę geologiczn ą w kategorii C 1+C 2 (Sylwestrzak, 1991), która okre śliła podstawowe parametry geologiczno-górnicze zło ża. Powierzchnia 2 zło ża w kategorii C 1 na gł ęboko ści 400 m (strop zło ża bilansowego) wynosi 1 433 250 m 2 i 2 288 750 m na gł ęboko ści 1 400 m (sp ąg zło ża). Kopalina zawiera średnio: NaCl – 96,3 %,

Mg – 0,06 %, K – 0,14 %, Ca – 0,50 %, SO 4 – 1,31%. Średnia zawarto ść cz ęś ci nierozpusz- czalnych w wodzie wynosi 0,97%, a g ęsto ść obj ęto ściowa soli kamiennej 2,1 t/m 2. Zło ża soli kamiennej „Mogilno I” i „Mogilno II” z punktu widzenia ich ochrony zali- czone zostały do klasy 2 (zło ża rzadkie w skali kraju, lub skoncentrowane w okre ślonym re- gionie). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska uznane zostały one za konfliktowe (klasa B), Konfliktowo ść złó ż wynika z faktu, że teren kopalni cz ęś ciowo poło żony jest na glebach wy- sokiej klasy bonitacyjnej i na terenach le śnych. Klasyfikacj ę złó ż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Poznaniu.

2. Kruszywa naturalne

Z czternastu udokumentowanych złó ż kruszywa naturalnego w jedenastu zło żach: „Hu- ta Padniewska I”, „Huta Padniewska II”, „Kruchowo”, „Trzemeszno I”, „Wymysłowo I”, „Wymysłowo JP” „ Ćwierdzin”, „Pasieka I”, „Ławki JR”, „Wymysłowo TJ” i „Wymysłowo III” udokumentowane zostały piaski. W pozostałych trzech zło żach:, „Huta Trzemeszeńska”, „Wymysłowo II”, „Ławki PR”, kopalin ę główn ą stanowi ą piaski i żwiry. Zło że kruszywa naturalnego „Mi ąty-Bie ślin” (Matejek, Urba ński, 1988) po wyeksploatowaniu kopaliny i roz- liczeniu zasobów zostało wykre ślone z „Bilansu zasobów...” w 1995 r. Wszystkie złoża kru- szyw naturalnych s ą zło żami pokładowymi. Parametry geologiczne złó ż kruszywa naturalne- go oraz parametry jako ściowe kopaliny przedstawia tabela 2.

11 Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Wiek Zasto- Numer geologiczne Kategoria Stan zagospoda- Wydobycie Przyczyny Nazwa Rodzaj kompleksu sowanie Klasyfikacja złó ż zło ża bilansowe rozpoznania rowania zło ża (tys. ton) konfliktowo ści zło ża kopaliny litologiczno- kopaliny na mapie (tys. ton) zło ża surowcowego wg stanu na 31.12.2003 r. ( Przeniosło red., 2004) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Mogilno II Na P 3 682 460 C2+C 1 G 600 Ch 2 B L, GL 2 Mogilno I Na P 1 890 682 C2+C 1 G 931 Ch 2 B L, Gl 3 Huta Padniewska I p Q 0 C1 Z 0 Skb, Sd 4 A

4 Huta Padniewska II p Q 80 C1 G 3 Skb, Sd 4 A 5 Kruchowo p Q 261 C1* G 6 Skb, Sd 4 A 6 Huta Trzemesze ń- pż Q 1 038 C1* Z - Skb 4 A 7 Pasiekaska I p, p ż Q 107 C1 Z* - Skb, Sd 4 A 8 Trzemeszno I p Q 27 C1 Z - Skb, Sd 4 A 12 12 9 Wymysłowo II pż Q 152 C1 Z* - Skb, Sd 4 A 10 Wymysłowo I p Q 87 C1 G - Skb, Sd 4 A 11 Wymysłowo JP p Q 259 C1 G 10 Skb, Sd 4 A 12* Ćwierdzin p Q 10 058 C2+C 1 N - Skb, Sd 4 A 13 Ławki PR pż, p Q - C1 N - Skb, Sd 4 A 14 Ławki JR p, p ż Q 549 C1 G* - Skb, Sd 4 A 15 Wymysłowo TJ p Q 155 C1 G - Skb, Sd 4 A 16 Wymysłowo III p Q 491 C1 G - Skb 4 A Mi ąty - Bie ślin p Q ZWB - Rubryka 1 * - karta informacyjna zło ża opracowana przy arkuszu Witkowo (475) Rubryka 3 - rodzaj kopaliny: Na – sole kamienne, p – piasek, p ż – piasek i żwir Rubryka 4 - P – perm, Q – czwartorz ęd Rubryka 6 - C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; C 1* – zło że zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 - zło ża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, G* – dla zło ża wydano koncesj ę, nie podj ęta eksploatacja; Z* – dla zło ża wydano koncesj ę, eksploatacja zaniechana; ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), Rubryka 9 - kopaliny chemiczne – Ch, kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe Rubryka 10 - 2 – zło ża rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 –zło ża powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 - zło ża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 - L – ochrona lasów, GL – ochrona gleb,

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó ż kruszywa naturalnego oraz jako ściowe kopaliny Zawarto ść Mi ąż szo ść zło ża Grubo ść nadkładu Punkt piaskowy Nr zło ża pyłów mine- Nazwa zło ża Rodzaj Powierzchnia od-do od-do Zawodnienie od-do na ma- N/Z ralnych od-do (autor dokumentacji, rok) kopaliny [ha] (śr) (śr) zło ża (śr) pie (śr) [m] [m] [%] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Huta Padniewska I 3,1-5,2 0,0-3,1 76,0-100 3,6-8,4 3 p 0,41 0,5 suche (Trochimczuk, 1993) (4,1) (2,3) (85,96) (6,64) Huta Padniewska II 3,1-11,3 0,3-2,2 91,3-100 2,3-7,4 4 p 0,89 0,09 suche (Kudli ńska, 1998) (6,7) (0,8) (95,7) (3,7) Kruchowo 2,0-6,0 0,3-4, cz ęś ciowo 99,9-100 1,0-4,6 5 p 3,83 0,29 (Urba ński, 1992) (3,92) (1,2) zawodnione (74,6) (2,6) Huta Trzemesze ńska 2,3-9,5 0,0-5,8 cz ęś ciowo 32,3-100 1,6-5,2 6 pż 11,74 0,7 (R ączaszek, 1982) (4,7) (3,0) zawodnione (68,8) (4,0) Pasieka I 4,2-6,3 0,3-0,4 cz ęś ciowo 53,8-100 0,3-6,4

13 13 7 p, p ż 1,28 0,07 (Urba ński, 1994 a) (5,2) (0,30) zawodnione (78,7) (3,6) Trzemeszno I 3,8-7,3 0,0-0,3 cz ęś ciowo 72,0-85,0 2,2-3,1 8 p 0,39 0,04 (Tomalak, 1995) (5,2) (0,2) zawodnione (79,2) (2,7) Wymysłowo II 2,1-5,9 0,0-0,3 cz ęś ciowo 63,7-90,0 0,8-9,8 9 pż 1,90 0,09 (Zieniuk-Ho ża, 1998) (3,7) (0,2) zawodnione (74,66) (2,8) Wymysłowo I 4,2-8,9 0,2-1,8 cz ęś ciowo 78,5-100 2,8-3,8 10 p 1,91 0,12 (Urba ński, 1994 b) (6,8) (0,6) zawodnione (86,6) (3,4) Wymysłowo JP 1,7-6,2 0,1-0,3 cz ęś ciowo 86,2-99,2 3,6-9,4 11 p 3,59 0,09 (Marciniak, Kinas, 2000) (3,5) (0,2) zawodnione (92,2) (6,1) Ćwierdzin 7,7-10,8 0,3-2,6 cz ęś ciowo 74,2-94,5 3,0-4,6 12 p 97,90 0,21 (Gawro ński, Włodarczyk, 1986) (9,25) (1,9) zawodnione (81,0) (3,8) Ławki PR 1,3-6,3 0,0-0,3 cz ęś ciowo 40,7-97,8 3,0-18,0 13 pż, p 0,59 0,15 (Nawrocka i in., 2004) (3,4) (0,2) zawodnione (71,5) (6,4) Ławki JR 1,1-6,1 0,2-3,2 cz ęś ciowo 51,0-99,4 3,2-22,3 14 p, p ż 7,75 1,2 (Nawrocka, Kinas, 2003) (3,7) (0,6) zawodnione (90,3) (8,3) Wymysłowo TJ 5,9-8,3 0,0-0,4 cz ęś ciowo 80,5-89,3 2,7-3,8 15 p 1,16 0,02 (Marciniak, Kinas, 2002) (7,4) (0,2) zawodnione (84,9) (3,1) Wymysłowo III 2,0-6,7 0,2-1,9 cz ęś ciowo 64,7-97,5 1,2-13,0 16 p 5,98 0,05 (Tomalak, 2002) (5,1) (0,6) zawodnione (84,2) (3,8) Rubryka 3 - rodzaj kopaliny: p – piasek, p ż – piasek i żwir Rubryka 7 – N/Z stosunek grubo ści nadkładu do mi ąż szo ści zło ża Rubryka 9 -punkt piaskowy: zawarto ść ziaren o φ do 2 mm

Z punktu widzenia ochrony złó ż wszystkie zło ża kruszywa naturalnego zaliczone zosta- ły do klasy 4 (zło ża powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne), natomiast ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zakwalifikowano je do złó ż małokonfliktowych (klasa A). Klasyfika- cj ę złó ż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Poznaniu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Mogilno aktualnie prowadzona jest eksploatacja dwóch złó ż soli kamiennej i sze ściu złó ż kruszywa naturalnego. Wydobywane kruszywa naturalne wykorzy- stywane s ą na potrzeby lokalnej ludno ści oraz do budowy obwodnicy dla Gniezna, a wielko ść wydobycia zale żna jest od zapotrzebowania. Kopalnia „Mogilno I” eksploatuje południowo-wschodni ą cz ęść wysadu solnego Mo- gilno. Zło że jest eksploatowane od 1986 r. otworowo, systemem boczno-stropowym z ekrani- zacj ą olejow ą, metod ą strefowego i wielostopniowego rozwoju komór. Obecnie czynnych jest 11 otworów eksploatacyjnych, a dalszych 5 otworów jest gotowych do podj ęcia eksploatacji. Ługowanie soli nast ępuje w strefie o gł ęboko ści 400-1400 m. Do gł ębokości 400 m ka żdy otwór jest zarurowany czterema współ środkowymi kolumnami rur konduktorowych i zabez- pieczaj ących o średnicy od 24” do 9 5/8”. Rury s ą zacementowane do powierzchni terenu. Do gł ęboko ści eksploatacji, tj. do gł ęboko ści 1 400 m wykonane s ą otwory niezarurowane o śred- nicy 252 mm. Ługowanie soli i odbiór solanki odbywa si ę za pomoc ą zestawu współ środko- wych rur wolnowisz ących o średnicy 7 5/8” (rury wodne) i 4 1/2” (rury solankowe) zapusz- czanych do dna otworu. Woda zatłaczana w prawym obiegu z wydajno ści ą 50-70 m 3/h powo- duje rozpuszczanie soli kamiennej a ż do uzyskania żą danej średnicy wr ębu około 50 m. Przy sukcesywnym podnoszeniu rur wodnych i solankowych odcinkami o długości 100 m powstaje kawerna cylindryczna wypełniona wodnym roztworem soli, o długo ści (wysoko ści) około 1000 m i średnicy od 45 m na poziomie 1400-1200 m do 55 m na gł ębokościach mniej ni ż 900 m. Kształt i rozmiary kawern s ą monitorowane metod ą echolokacji i wprowadzane do komputerowej bazy danych kopalni. Dla zachowania stateczno ści górotworu pozostawia si ę filary mi ędzykomorowe (rozstaw otworów eksploatacyjnych) i ochronną półk ę stropow ą o grubo ści 400 m, z czego około 150 m przypada na utwory solne. Nasycona solanka jest przesyłana ruroci ągami do Janikowskich Zakładów Sodowych S.A. w Janikowie. Zakłady produkuj ą sod ę oraz sól pró żniow ą spo żywcz ą i przemysłow ą. Woda dla potrzeb kopalni do- prowadzana jest ruroci ągami o długo ści 28 km z Jeziora Kierzkowskiego poło żonego w gminie Barcin (poza obszarem arkusza).

14 Przedsi ębiorca – Inowrocławskie Kopalnie Soli „Solino” S.A. w Inowrocławiu – posia- da koncesj ę udzielon ą przez Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnic- twa w 1993 r., wa żną do 30.04.2003 r. Dla kopalni „Mogilno I” w 1996 r. został utworzony obszar górniczy „Pal ędzie I” o powierzchni 452,80 ha i teren górniczy „Pal ędzie I” o po- wierzchni 626,06 ha. W procesie produkcyjnym kopalni nie powstaj ą odpady stałe, a ścieki technologiczne prowadzone s ą w systemie zamkni ętym. Kopalniane zbiorniki wody przemy- słowej i oczyszczonych ścieków odprowadzaj ą nadwy żkę wód rowem otwartym do Jeziora Pal ędzie. Okresowe wyniki bada ń kontrolnych wykazuj ą, że nie wpływa to szkodliwie na stan i skład wody w jeziorze. Kopalnia „Mogilno II” eksploatuje północno-zachodnią cz ęść wysadu mogile ńskiego. Technologia urabiania jest identyczna jak w kopalni „Mogilno I”. Ró żnica polega na tym, że produkcja i wydobycie solanki jest tu tylko środkiem do utworzenia kawern stanowi ących podziemne zbiorniki gazu. Ługowanie soli prowadzone jest wył ącznie w strefie o gł ęboko ści 1000-1400 m, co zapewnia bezpieczne ci śnienie hydrostatyczne dla magazynowanego pod ziemi ą gazu. Przedsi ębiorc ą, na rzecz którego ustanowiono u żytkowanie górnicze, jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo w Warszawie. Bezpo średnim u żytkownikiem kopalni z ramienia PGNiG jest „INWESTGAS” S.A. w Warszawie oraz Kawernowy Podziemny Ma- gazyn Gazu Mogilno. Koncesj ę na eksploatacj ę soli wydał Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa w 1993 r. Jest ona wa żna do 2023 r. Dla kopalni „Mogilno II” decyzj ą Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa w 1992 r. utwo- rzono obszar górniczy „Mogilno”. Powierzchnia obszaru górniczego “Mogilno” wynosi 882,27 ha, a terenu górniczego 1118,80 ha. Eksploatacja soli metod ą otworow ą oraz podziemne magazynowanie gazu w kawernach poeksploatacyjnych ma niewielki wpływ na środowisko naturalne. Nie wyst ępuje zagrożenie rozszczelnienia filarów i stropowych półek bezpiecze ństwa izoluj ących kopalni ę i podziemne zbiorniki gazu od otoczenia. W najbli ższym otoczeniu otworów wiertniczych i wzdłu ż tras ruroci ągów prowadz ących solank ę mo że by ć okresowo zauwa żalny wzrost zasolenia i zawar- to ści jonów siarczanowych w glebie i w wodach podziemnych pierwszego poziomu wodono- śnego. Dotyczy to małych obszarów i sytuacji awaryjnych natychmiast likwidowanych. Eksploatacja piasków ze zło ża „Huta Padniewska II” prowadzona jest od 2000 r. Kon- cesja na eksploatacj ę kopaliny została wydana przez wojewod ę kujawsko-pomorskiego w 2000 r. i jest wa żna do 2006 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,68 ha, a terenu górniczego 5,35 ha. Wydobycie surowca prowadzone jest systemem odkrywkowym jednym lub dwoma poziomami wydobywczymi, przy zastosowaniu koparek podsi ębiernych. Składo-

15 wisko nadkładu znajduje si ę poza granicami obszaru eksploatacji. Rekultywacja terenów po- eksploatacyjnych prowadzona b ędzie w kierunku le śnym. Kopalina wykorzystywana jest bez przeróbki w budownictwie i drogownictwie. Eksploatacj ę piasku ze żwirem ze zło ża „Kruchowo” rozpocz ęto w styczniu 1993 r. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wydana została w 1992 r. i jest wa żna do 2012 r. Obszar, na który wydano koncesj ę wynosi 3,83 ha. Zło że podzielone jest na dwa pola. Pole A zostało wyeksploatowane w 1995 r., a jego zasoby rozliczono. W roku 1996 decyzj ą wojewody byd- goskiego dla pola B ustanowiono obszar i teren górniczy „Kruchowo I”. Powierzchnia obsza- ru górniczego wynosi 4,65 ha, a powierzchnia terenu górniczego 7,16 ha. Wydobycie kru- szywa prowadzone jest okresowo, jednym pi ętrem eksploatacyjnym. Kopalina jest wykorzy- stywana w budownictwie i drogownictwie. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko sto- kowo-wgł ębne. Składowisko nadkładu znajduje si ę poza granicami obszaru eksploatacji. Po wyeksploatowaniu kopaliny przewiduje si ę wodno-le śny kierunek rekultywacji terenu. Zło że piasku „Wymysłowo I” jest eksploatowane od stycznia 1995 r. Koncesja na eks- ploatacj ę kopaliny jest wa żna do ko ńca 2006 r. Kruszywo ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 3,24 ha. Eksploatacja od- bywa si ę okresowo, jednym pi ętrem wydobywczym. Nadkład składowany jest poza granicami złoża. Zło że piasku „Wymysłowo JP” jest eksploatowane od 2002 r. Koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa przeznaczonego dla budownictwa i drogownictwa wa żną do 2012 r. uzyskało Przedsi ębiorstwo Produkcja Materiałów Budowlanych Handel i Usługi w Trzemesznie. Po- wierzchnia obszaru górniczego wynosi 3,59 ha, a powierzchnia terenu górniczego 5,14 ha. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ci ągły. Nadkład znajduje si ę na obrze żach zło ża. Re- kultywacja terenów poeksploatacyjnych prowadzona b ędzie w kierunku rolnym. Eksploatacj ę piasków i żwirów ze zło ża „Wymysłowo TJ” rozpocz ęto w 2003 r. U żyt- kownik zło ża uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny w 2003 r., wa żną do 2013 r. Po- wierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,16 ha, a terenu górniczego 1,68 ha. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ci ągły, a w jej wyniku powstaje wyrobisko wgł ębne. Składowisko nadkładu znajduje si ę na zewn ątrz granic zło ża. Surowiec ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Rekultywacja terenów poeksploatacyjnych b ędzie przebiegała w kierunku rolnym. Zło że piasku ze żwirem „Wymysłowo III” jest eksploatowane od 2003 r. Koncesja jest wa żna do 2018 r. Dla zło ża ustanowiono dwa obszary górnicze o powierzchniach 3,95 ha (Po- le I) i 1,99 ha (Pole II) i wspólny teren górniczy o powierzchni 8,18 ha. Kruszywo przezna-

16 czone jest dla budownictwa. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ci ągły. Nadkład składo- wany jest na składowisku zewn ętrznym. Przewiduje si ę rekultywacj ę terenów poeksploata- cyjnych w kierunku rolnym. Użytkownik zło ża „Ławki JR” uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny w 2004 r., jest ona wa żna do 31.12.2014 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 7,75 ha, a powierzchnia terenu górniczego 10,15 ha. Eksploatacja nie została jeszcze podj ęta. Kopalina ma mie ć za- stosowanie w budownictwie i drogownictwie. Po zako ńczeniu eksploatacji na tym terenie powstanie zbiornik wodny (stawy rybne). Na obszarze arkusz Mogilno znajduje si ę pi ęć złó ż kruszywa naturalnego, na których eksploatacja została w ostatnich latach zaniechana. Kruszywo naturalne ze zło ża „Huta Padniewska I” było eksploatowane od roku 1994, na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Zako ńczenia eksploatacji nast ąpiło w 1998 r. Wy- robisko zostało wyrównane, a teren wokół niego zalesiony. Zło że piasku i żwiru „Huta Trzemesze ńska” było eksploatowane od 1981 r. Koncesja wydana dla Przedsi ębiorstwa Prefabrykacji „Mobet” w Mogilnie w 1981 r. była pierwotnie wa żna do 2020 r. W 2002 r. u żytkownik ogłosił swoj ą upadło ść . Koncesja na wydobywanie kopaliny została cofni ęta, a teren i obszar górniczy zniesiony decyzj ą wojewody wielkopol- skiego w 2002 r. Zasoby pozostaj ące w zło żu nie zostały dot ąd rozliczone, a rekultywacji wyrobiska nie podj ęto. Zło że piasku ze żwirem „Pasieka I” było eksploatowane od 1995 r. U żytkownik uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny w 1995 r. i jest ona wa żna do 31.12.2005 r. Powierzchnia obszaru i terenu górniczego wynosi 2,45 ha. Eksploatacja prowadzona była okresowo do gł ę- boko ści 5,3 m. Wydobywany surowiec był wykorzystywany dla lokalnych potrzeb w budow- nictwie i drogownictwie. Według informacji ustnej uzyskanej od Geologa Wojewódzkiego eksploatacja kruszywa ze zło ża „Pasieka I” została zako ńczona w 2004 r. na skutek braku zbytu surowca. Zasoby pozostaj ące w zło żu nie zostały rozliczone i prac rekultywacyjnych nie podjęto. Eksploatacj ę piasku i piasku ze żwirem na zło żu „Trzemeszno I” rozpocz ęto w 1995 r. Koncesja wygasła w 2000 r., a obszar i teren górniczy został zniesiony decyzj ą wojewody wielkopolskiego w 2003 r. Zasoby pozostaj ące w zło żu nie zostały rozliczone, a wyrobisko niezrekultywowane. Eksploatacj ę piasku ze żwirem na zło żu „Wymysłowo II” rozpocz ęto w 1999 r. Koncesja wa żna jest do 2009 r. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 1,90 ha, a powierzchnia terenu górniczego 3,47 ha. Eksploatacja prowadzona była do 2005 roku. W jej wyniku powstało wyro-

17 bisko wgł ębne o gł ęboko ści około 4 m, które w ramach rekultywacji wykorzystane jest na skła- dowisko odpadów. Zasoby kopaliny pozostaj ącej w zło żu nie zostały rozliczone. Pozostałe dwa zło ża kruszywa naturalnego „ Ćwierdzin” i „Ławki PR” znajduj ące si ę na obszarze arkusza Mogilno nie s ą zagospodarowane. Na obszarze arkusza Mogilno istnieje dwana ście niekoncesjonowanych miejsc eksplo- atacji kruszyw naturalnych, na mapie zaznaczonych jako punkty wyst ępowania kopaliny. Pia- ski w tych wyrobiskach pozyskiwane s ą okresowo, wył ącznie na potrzeby lokalne. Brak da- nych odno śnie parametrów zalegania kruszywa i jego cech jako ściowych spowodował, że nie sporz ądzono dla nich kart informacyjnych.

VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Mogilno został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem wyst ępowania kopa- lin okruchowych (Dunin, 1981; Lichwierowicz, 1982; Matejek, 1987; Sta śkiewicz, 1977; Sta śkiewicz, Gradys, 1976; Strzelczyk, 1966; Surma, 1982). Poszukiwania złó ż kruszywa naturalnego grubego: żwirowego i piaszczysto-żwirowego zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi. Zwiad geologiczny z lat 1966-1987 przeprowadzony w obr ębie dwudziestu jeden obszarów o powierzchni przekraczaj ącej niekiedy 18 do 20 km 2 wykazał przewa żaj ącą obecno ść glin zwałowych, a kruszywa wyst ępowały w postaci socze- wek w otoczeniu utworów ilastych. Obszary o negatywnych wynikach poszukiwa ń wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, od okolic Padniewa, przez Kruchowo, a ż po Wymy- słowo Dolne oraz w cz ęś ci wschodniej, w rejonie pomi ędzy Wylatowem i Kamie ńcem. Ana- liza profili otworów hydrogeologicznych równie ż nie wskazuje na mo żliwo ści znalezienia nagromadze ń kopalin okruchowych, w ilo ściach rokuj ących nadziej ę na udokumentowanie bilansowych złó ż kruszywa naturalnego. Nie prowadzono żadnych prac geologicznych dla rozpoznania bazy zasobowej dla po- trzeb przemysłu ceramicznego. Powszechnie wyst ępuj ące gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę znaczn ą zawarto ści ą szkodliwych domieszek marglu i frakcji żwirowo-kamienistej. W obr ębie arkusza Mogilno wyznaczono obszary perspektywiczne jedynie dla torfów. Na obszarze obj ętym arkuszem Mogilno wyst ępowanie torfów jest zwi ązane z dolin ą Noteci Zachodniej i jej dopływów oraz z licznymi zagł ębieniami pojeziornymi. W kilkunastu obsza- rach stwierdzono pozabilansowe zasoby torfów niskich, głównie mechowiskowych i turzy- cowych, uznane za potencjaln ą baz ę surowcow ą w weryfikacji torfowisk przeprowadzonej w 1996 r. (Ostrzy żek, Dembek, 1996). Zło ża z rejonu Wylatowa, Sadowca i doliny Noteci Zachodniej zajmuj ą niewielkie obszary o powierzchni 1,0-5,0 ha. Torf mechowiskowy i tu-

18 rzycowo-mechowiskowy wraz z towarzysz ącą gyti ą w ęglanow ą wyst ępuje w torfowiskach typu niskiego. Mi ąż szo ści złó ż wynosz ą skrajnie 1,6-5,0 m, popielno ść torfu mie ści si ę w gra- nicach 10,0-24,4 %, a średni stopie ń rozkładu okre śla warto ść 30 %. Torf nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie i ogrodnictwie oraz jako materiał opałowy.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały teren le żą cy w granicach arkusza Mogilno nale ży do dorzecza Odry. W przewa ża- jącej cz ęś ci jest to zlewnia Noteci, jedynie północno-zachodni fragment nale ży do zlewni Wełny, a południowo-zachodni skraj terenu jest odwadniany przez rzek ę Strug ę Bawół i nale- ży do dorzecza Meszny (prawobrze żny dopływ Warty) (D ąbrowski, Krzy żanowski, 2002). Sie ć rzeczna nawi ązuje do systemu pradolin i dolin przełomowych ukształtowanych w czasie oscylacji kolejnych l ądolodów zlodowacenia północnopolskiego. Najwa żniejszym z punktu widzenia hydrograficznego ciekiem powierzchniowym jest rzeka Note ć Zachodnia, zwana równie ż Noteci ą Mał ą, wypływaj ąca z Jeziora Niedzi ęgiel (poza obszarem arkusza), przepływaj ąca przez jeziora Słowikowskie i Kamienieckie i ucho- dz ąca do Noteci. Dolina Noteci Zachodniej jest w ąska w górnym biegu, w rejonie Jeziora Kamienieckiego nieco szersza; w podmokłym dnie doliny wyst ępuj ą liczne torfy. Panna, prawobrze żny dopływ Noteci Zachodniej ma swój obszar źródliskowy w rejonie Jeziora Wiecanowskiego na północ od Mogilna. Rzeka ta płynie przez jeziora Żabno i Mogi- le ńskie i wpada do Noteci Zachodniej w Kwieciszewie, na południowy wschód od Mogilna. Panna przyjmuje dopływy z ci ągu rynnowego jezior Ostrowickiego, Popielewskiego Szy- dłowskiego, a tak że odbiera wody z małych strumieni płyn ących przez jeziora: Malicz, Kierzkowskie, Folusz, Kamionek i Kruchowskie. Rowy i małe cieki znajduj ące si ę na połu- dniowy zachód od Trzemeszna ł ącz ą dorzecze Panny z Jeziorem Wierzbicza ńskim i ze zlew- ni ą trzeciego rz ędu rzeki Wełny. Niewielkie fragmenty terenu (północno-zachodnia i południowo-zachodnia cz ęść oma- wianego obszaru) nale żą do dorzecza Wełny – prawobrze żnego dopływu Warty. Wełna wy- pływa z Jeziora Wierzbicza ńskiego. W północno-zachodniej cz ęś ci terenu znajduje si ę górny odcinek biegu Sadowickiej Strugi, która wypływa z Jeziora Przedwie śnia i Wielkie Łomno i uchodzi do Wełny w Jeziorze Strzyżewskim. Sadowicka Struga ł ączy si ę rowami z dopływami Panny w dorzeczu Noteci.

19 Na obszarze arkusza Mogilno wyst ępuje kilkana ście jezior odgrywaj ących istotn ą rol ę w retencji i odpływie. S ą to głównie jeziora rynnowe, o generalnej rozci ągło ści zbli żonej do południkowej, która nawi ązuje do kierunku najwi ększej z rejonu Pojezierza Gnie źnie ńskiego rynny Jeziora Gopło. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru rozci ąga si ę rynna Jeziora Kamienieckiego, którego powierzchnia wynosi 2,3 km 2, a gł ęboko ść dochodzi do 18,5 m. W rynnie, wykorzy- stanej przez górny bieg Noteci Zachodniej, znajduj ą si ę dwa mniejsze jeziora: Słowikowskie i Miławskie. Najwi ększy ci ąg jeziorny tworz ą rynnowe jeziora: Mogile ńskie, Popielewskie i Wierzbicza ńskie z odgał ęzieniami jezior: Szydłowieckiego i Ostrowickiego. Jezioro Popie- lewskie zajmuje powierzchni ę 3,0 km 2 i jest najgł ębszym jeziorem Pojezierza Gnie źnie ńskie- go – 45,8 m gł ęboko ści. Jezioro Szydłowieckie ma powierzchni ę 1,4 km 2 i gł ęboko ść 24,5 m, a Jezioro Ostrowickie zajmuje powierzchni ę 2,8 km 2 przy gł ęboko ści 27,0 m. Szereg mniej- szych jezior m.in. Malicz, Kierzkowskie, Folusz, Kamionek, Kruchowskie, Łomno, Przed- wie śnia, Wie śniata, Pal ędzie, Chabsko i Żabienko znajduje si ę w środkowo-zachodniej i pół- nocnej cz ęś ci terenu. Stan czysto ści wód powierzchniowych podano na podstawie danych WIO Ś w Poznaniu i Bydgoszczy (Raport..., 2004 a; 2004 b; Stan..., 2003). Klasyfikacj ę oparto na wska źnikach hydrobiologicznych, fizykochemicznych i bakteriologicznych. Dla rzek przeprowadzona jest ona na podstawie metody st ęż eń charakterystycznych. Monitoring jezior oparty jest na ocenie podatno ści jeziora na degradacj ę i ocenie jako ści wód jeziornych. Na obszarze arkusza Mo- gilno w 2003 roku badaniami obj ęte zostały rzeki Panna (3 punkty pomiarowo-kontrolne w okolicach Mogilna) i Panna Południowa (punkt monitoringu w Wylatowie). Wszystkie punkty monitoringu na Noteci Zachodniej zlokalizowane s ą poza obr ębem arkusza Mogilno. Wody Panny i Panny Południowej zaliczone zostały do pozaklasowych (wg klasyfikacji trój- stopniowej), a o ich dyskwalifikacji decydowały głównie substancje biogenne (zwi ązki azotu i fosforu) oraz niska zawarto ść tlenu rozpuszczonego. Regionalny monitoring jako ści wód w granicach arkusza obejmuje ponadto pi ęć jezior (Ostrowickie, Popielewskie, Żabno, Szy- dłowskie, i Mogile ńskie) znajduj ących si ę w ci ągach dolinnych Panny i Noteci Zachodniej. Wody Jeziora Ostrowickiego zakwalifikowane zastały do II klasy czysto ści, natomiast wody pozostałych jezior uznano za pozaklasowe. Bezpo średni wpływ na stan zanieczyszczenia wód wywiera głównie zły system nawo żenia gruntów rolnych i ochrony upraw przed szkodnikami, a tak że zrzut niedostatecznie oczyszczonych ścieków przemysłowych i komunalnych do rzek i jezior.

20 2. Wody podziemne

Na obszarze obj ętym arkuszem Mogilno rozpoznane i gospodarczo wykorzystywane s ą wody podziemne zwi ązane z piaszczystymi i żwirowymi utworami czwartorz ędu i miocenu. Poziomy wodono śne wyst ępuj ące w utworach kredowych i jurajskich nie s ą rozpoznane szczegółowo i nie były nigdy eksploatowane. W regionalizacji hydrogeologicznej kraju ob- szar ten nale ży do makroregionu wielkopolskiego, regionu gnie źnie ńsko-kujawskiego (VI) (D ąbrowski, Krzy żanowski, 2002). Struktury wodono śne poziomu czwartorz ędowego wyst ępuj ą w obr ębie wysoczyzn mo- renowych i sandrów oraz w strefach dolin, den rynien jeziornych i zagł ębie ń bezodpływo- wych. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne tworz ą trzy poziomy wodono śne: poziom wód gruntowych (zwi ązany z sandrowymi i dolinnymi osadami rzecznymi), poziom mi ędzyglino- wy górny, wyst ępuj ący w rejonie wysadu solnego Mogilno i poziom mi ędzyglinowy środko- wy (wielkopolskiej doliny kopalnej). Główne znaczenie u żytkowe ma poziom mi ędzyglinowy środkowy uznany za główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 144 – Dolina Kopalna Wielkopolska (fig. 3). Poziom mi ędzyglinowy górny wyst ępuje w rejonie wysadu solnego. Jego wody maj ą najcz ęś ciej charakter naporowy. Mi ąż szo ść drobno-, średnio- i ró żnoziarnistych piasków, stanowi ących warstw ę wodono śną, waha si ę od 10 do 20 m. Jego zasilanie odbywa si ę na drodze bezpo średniej infiltracji wód opadowych. Poziom ten charakteryzuje si ę nast ępuj ący- mi parametrami: współczynnik filtracji mie ści si ę w przedziale od 4,1 do 41 m/24 h, a prze- wodno ść w przedziale od 49,2 do 308 m 2/24 h. Potencjalna wydajno ść studni waha si ę od 10 do 30 m 3/h. Środkowy poziom mi ędzyglinowy tworz ą osady interglacjału mazowieckiego, wyst ępu- jące w obr ębie doliny kopalnej. Jednostka ta wyst ępuje niemal na całym obszarze arkusza, poza jego północno-zachodni ą cz ęś ci ą. Mi ąż szo ść piaszczysto-żwirowych osadów waha si ę od 4 do 40 m (najcz ęś ciej 15-25 m). Poziom ten prowadzi wody o charakterze naporowym, drenowane systemem rynnowych jezior i poprzez Note ć Zachodni ą. Jego zasilanie odbywa si ę na drodze bezpo średniej infiltracji wód opadowych lub z przes ączania z poziomu grunto- wego. Współczynnik filtracji warstwy wodono śnej waha si ę od 2,0 do 72 m/24 h (przewa żnie 11-36 m/24 h), a przewodno ść od 31 do 1515 m 2/24 h (najcz ęś ciej 120-247 m 2/24 h). Poten- cjalna wydajno ść studni mie ści si ę w przedziale od 10 do 70 m 3/h. Wody tego poziomu s ą wodami słodkimi ( średniotwarde i twarde), na przewa żaj ącym obszarze zaliczonymi do klasy

21 II b. Jedynie w rejonie Słowikowa i Świerkówca, ze wzgl ędu na bardzo wysokie st ęż enie amoniaku, a w okolicach Szydłowa żelaza, jako ść wód uległa obni żeniu do klasy III.

Fig. 3 Poło żenie arkusza Mogilno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1. obszar wysokiej ochrony (OWO); 2. granica GZWP o charakterze porowym; Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: Zbiornik mi ędzymorenowy Inowrocław-Dąbrowa – 142, czwartorz ęd (Q); Subzbiornik Inowrocław-Gniezno – 143, trzeciorz ęd (Tr); Dolina Kopalna Wielkopolska – 144, czwartorz ęd (Q)

Mioce ński poziom wodono śny w obr ębie arkusza jest cz ęś ci ą regionalnego zbiornika wielkopolskiego i stanowi główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 143 – Subzbiornik Inowrocław-Gniezno. Rozpoznany został wierceniami w północno-zachodniej i zachodniej częś ci obszaru; lokalnie wyst ępuje tak że w rejonie Mogilna. Warstw ę wodono śną tworz ą pia- ski drobno- i średnioziarniste (lokalnie gruboziarniste), pylaste. Jest on drenowany w pasie rynien jeziornych i w dolinie Noteci. Zasilanie odbywa si ę na drodze przes ączania si ę wód z poziomów czwartorz ędowych lub przez słaboprzepuszczalny nadkład bezpo średnio z opa- dów. Współczynnik filtracji wodono śca waha si ę od 3 do 112,3 m/24 h (przewa żnie 5- 19 m/24 h), a jego przewodno ść od 6 do 3426 m 2/24 h (najcz ęś ciej 98-243 m 2/24 h). Wody

22 mioce ńskie s ą wodami słodkimi, średniotwardymi, zaliczonymi do klasy II b (podwy ższona zawarto ść manganu i żelaza). W rejonie wysadu solnego nie stwierdzono wyst ępowania pod- wy ższonego zasolenia wód podziemnych. Spowodowane jest to najprawdopodobniej dobr ą izolacj ą wysadu przez czap ę gipsow ą oraz zalegaj ące nad nim trzeciorz ędowe osady ilaste i mułkowe. W obr ębie arkusza Mogilno znajduj ą si ę dwa fragmenty głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Fig. 3). Czwartorz ędowy zbiornik Dolina Kopalna Wielkopolska (nr 144) zajmuje południow ą cz ęść obszaru arkusza i jest zwi ązany z porowo-piaszczystymi utworami plejstocenu. Zbiornik jest obj ęty wysok ą (OWO) ochron ą wód podziemnych. Trze- ciorz ędowy subzbiornik Inowrocław-Gniezno (nr 143) zajmuje szeroki pas terenu ci ągn ący si ę od zachodu i północnego-zachodu, przez centrum obszaru, po kra ńce południowo- wschodnie. Dla zbiorników tych nie opracowane zostały szczegółowe dokumentacje hydro- geologiczne. Na omawianym arkuszu znajduj ą si ę 3 komunalne uj ęcia wód czwartorz ędowych i 6 uj ęć ujmuj ących wody z poziomu mioce ńskiego (komunalnych i przemysłowych) o udo- kumentowanych zasobach przekraczaj ących 50 m 3/h. Najwi ększe z uj ęć – uj ęcie komunalne dla miasta Trzemeszno o zasobach 236 m 3/h – ujmuje wody z poziomu mioce ńskiego.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Warto ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 437-Mogilno zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ęt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

23 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spek- trometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedsta- wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r.). Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą zbli żone do warto- ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Warto ści nieco wy ż- sze zanotowano dla chromu i niklu.

24 Zanieczyszczenie gleb metalami Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych warto ści w ci ętnych (me- (median) w glebach glebach na dian) w gle- obszarów niezabudo- Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Śro- arkuszu 437- bach na arku- wanych Polski dowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Mogilno szu 437- Mogilno Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Głęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15-37 23 27 Cr Chrom 50 150 500 3-6 4,5 4 Zn Cynk 100 300 1000 15-30 22,5 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-6 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 1-5 4 3 Pb Ołów 50 100 600 7-14 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 437-Mogilno 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Cd Kadm 8 gro żenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Co Kobalt 8 szarów tych st ęż enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Cu Mied ź 8 ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych Pb Ołów 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbanizowa- sza 437-Mogilno do poszczególnych grup zanieczysz- ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u żytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, czeń (ilo ść próbek) 3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 4) 8 Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

25 2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanie- czyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne za- warto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wod- nych Polski i warto ści PEL . Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów jeziornych s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycz- nych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni ż 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbu- dzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w pla- zmie indukcyjnie sprz ęż onej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu pró- bek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

26 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady dwóch jezior: Ostro- wickiego (Prymasowskie) i Popielewskiego. Osady jeziora Ostrowickiego charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. W osadach jeziora Popielewskiego stwierdzono podwy ższon ą zawarto ść cynku, rt ęci, miedzi i ołowiu, ale s ą to zawarto ści ni ższe ni ż ich warto ść PEL , powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływa- nie na organizmy wodne oraz ni ższe ni ż dopuszczalne st ęż enia tych pierwiastków w osadach według rozporz ądzenia M Ś z dnia 16 kwietnia 2002 r. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Ostrowickie Rozporz ądzenie Tło geoche- Popielewskie Pierwiastek PEL ** (Prymasowskie) MŚ* miczne (2003 r.) (1995 r.) Arsen (As) 30 17 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 7 10 Cynk (Zn) 1000 315 73 53 265 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,6 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 7 27 Nikiel (Ni) 75 42 6 4 7 Ołów (Pb) 200 91 11 15 31 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,03 0,203 Rubryka 2: * Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: ** zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993; 1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o pod- wy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była

27 umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promienio- wania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 19 do około 38 nGy/h. Przeci ętnie warto ści te wynosz ą około 25 nGy/h i s ą ni ższe od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 25 do około 40 nGy/h przy przeci ętnej warto ści około 30 nGy/h. Powierzchni ę obszaru arkusza Mogilno buduj ą utwory o generalnie niskich warto ściach promieniowania gamma. S ą to głównie gliny zwałowe oraz utwory lodowcowe (piaski, żwiry i głazy) i wodnolodowcowe (piaski i żwiry). W dolinach rzek wyst ępuj ą torfy. W profilu za- chodnim brak wyra źnego zró żnicowania pomi ędzy warto ściami st ęż eń promieniowania zare- jestrowanymi dla okre ślonych wydziele ń. W profilu wschodnim dawki promieniowania s ą tak że do ść wyrównane, gdy ż we wschodniej cz ęś ci obszaru dominuje jeden typ utworów (gli- ny zwałowe). St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 1,0 do około 4,3 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego - od około 0,1 do około 2,2 kBq/m 2.

28 Fig. 4 Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieni pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4 Fig. rz ę

dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 437W PROFIL ZACHODNI 437E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5837755 5838829

5834935 5837942

5831765 5836611 m m 5828725 5836022

5825721 5834792 5833740 5822744 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 29 29 nGy/h nGy/h otwórczymi na obszarze arkusza Mogilno (na osi osi (na Mogilno arkusza obszarze na otwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5837755 5838829

5834935 5837942

5831765 5836611 m m 5828725 5836022

5825721 5834792 5833740 5822744 0 1 2 3 4 5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 kBq/m 2 kBq/m 2

IX. Składowanie odpadów

Przy okre śleniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wy- maga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowia- da ć poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfi- kowane rozwi ązania w stosunku do wy żej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze ska- li mapy oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo żliwo- ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Na mapie, uwzgl ędniaj ąc wyspecyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono: 1. tereny wył ączone całkowicie z mo żliwo ści lokalizowania wszystkich typów skła- dowisk, 2. tereny, które ze wzgl ędu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej stanowi ą poten- cjalne obszary dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS); 3. tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo żliwa jest jed- nak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża oraz ścian bocznych po- tencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). W obr ębie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk odpadów (POLS) prze- prowadzono ocen ę wykształcenia naturalnej bariery geologicznej wydzielaj ąc tereny, gdzie: − warunki izolacyjne podło ża s ą zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 5, − istniej ą zmienne wła ściwo ści izolacyjne podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadów piaszczystych o mi ąż szo ści do 2,5 m; mi ąż szo ść lub jedno- rodno ść wykształcenia warstwy izolacyjnej jest zmienna), Tabela 5 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąż szo ść Współczynnik filtracji Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤1 ×10 −9 iły, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤1 ×10 −9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤1 ×10 −7 gliny

30 Omówione wy żej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyj- nej wskazano ponadto lokalizacj ę wybranych otworów wiertniczych, których profile geolo- giczne (tabela 6) wykorzystano przy wydzielaniu potencjalnych obszarów dla lokalizowania składowisk odpadów (POLS). Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą w zakresie gł ębo- ko ści istotnych dla scharakteryzowania warunków izolacyjnych. Otwory, których profile wnosz ą szczególnie istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej zlokalizowano dodatkowo na Planszy B - MGP. Na terenach nie obj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano tak że odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagł ębie ń w morfologii terenu, mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem wykonania gruntowej lub syntetycznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk mo że ulega ć zmianom, st ąd zaznaczono je na Planszy B wył ącznie w formie punktowych znaków graficznych, zró ż- nicowanych ze wzgl ędu na charakter kopalin. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Mogilno Mapy hydrogeologicz- nej Polski w skali 1:50 000 (D ąbrowski, Krzy żanowski, 2002). Na analizowanym terenie z pi ęciostopniowej skali, wyst ępuj ą cztery stopnie zagro żenia wód podziemnych –bardzo ni- ski, niski, średni i wysoki, które s ą funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych war- stwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynni- ków zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopnie te s ą parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. W obr ębie arkusza Mogilno wydzielone potencjalne obszary dla lokalizacji przyszłych składowisk odpadów współwyst ępuj ą z terenami o niskim i bardzo niskim stopniu zagro żenia wód podziemnych. Niski stopie ń zagro żenia wód podziemnych obejmuje obszar doliny ko- palnej, w której poziom wodono śny izolowany jest tylko glinami o mi ąż szo ści ponad 50 m (południowa cz ęść obszaru mapy), natomiast bardzo niski stopie ń zagro żenia wyst ępuje na pozostałym terenie arkusza, gdzie mioce ński poziom wodono śny izolowany jest przez kom- pleks glin i iłów o mi ąż szo ści 100 – 150 m.

31 Tereny o wysokim i średnim stopniu zagro żenia wód wyst ępuj ą na omawianym arkuszu lokalnie w miejscach, gdzie mi ąż szo ść nadległych warstw izolacyjnych jest niewielka. Obsza- ry wyznaczonych POLS poło żone s ą w wi ększo ści poza tymi terenami. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Mogilno bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: − obszar zwartej i gęstej zabudowy miejscowo ści Mogilno i Trzemeszno; − doliny rzek: Panny, Noteci Zachodniej, Sadowieckiej Strugi oraz szeregu mniejszych dopływów w obr ębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich; − tereny poło żone w strefie 250 m od obszarów bagiennych i podmokłych, w tym ł ąk na glebach pochodzenia organicznego; − obszary mis jeziornych i ich stref kraw ędziowych; − doliny erozyjne niewielkich cieków i doliny denudacyjne (wypełnione deluwiami) odprowadzaj ące wody powierzchniowe bezpo średnio do systemu jezior rynnowych z uwagi na ochron ę wód powierzchniowych; − zbocza dolin rzecznych i rynien jeziornych o nachyleniu powy żej 10º; − zwarte obszary le śne o powierzchni powy żej 100 ha. Do terenów wył ączonych z mo żliwo ści lokalizowania składowisk odpadów nale ży uwzgl ędni ć równie ż obszar zgłoszony przez organizacje pozarz ądowe tzw. „Shadow List” – potencjalny specjalny obszar ochrony siedlisk – Pojezierze Gnie źnie ńskie (niewł ączony do obszarów o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów). Stoki wysoczyzn i zbocza dolin, zwłaszcza w okolicach Wylatowa, Szydłowa, Milawy i Lubinia, nara żone s ą na mo żliwo ść wyst ąpienia procesów geodynamicznych (takich jak: spłukiwanie, spełzywanie), z tego te ż wzgl ędu s ą to miejsca mniej bezpieczne dla lokalizacji składowisk odpadów, pomimo że zbudowane s ą z utworów gliniastych a ich nachylenia s ą mniejsze ni ż przyj ęte w Instrukcji. Wskazane jest wybieranie miejsc pod ewentualne przyszłe składowiska wierzchowin wzgórz i wysoczyzn polodowcowych. W obr ębie arkusza Mogilno znajduje si ę wiele miejsc spełniaj ących te warunki. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Obszary, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło ża oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, na terenie arkusza zajmuj ą około 40% powierzchni. Lekko falista wy-

32 soczyzna polodowcowa pokryta jest słaboprzepuszczalnymi glinami zwałowymi zlodowace ń północnopolskich. Obszary wysoczyznowe rozcinaj ą doliny drobnych cieków oraz ci ągi je- zior rynnowych o orientacji północny-wschód i południowy-zachód. Główn ą osi ą drena żu jest pas rynien jeziornych. Niemal na całej powierzchni terenu arkusza odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe fazy leszczy ń- sko-pozna ńskiej, charakteryzuj ące si ę du żą zwi ęzło ści ą i plastyczno ści ą. Tworz ą one zazwy- czaj zwarty kompleks, miejscami rozdzielony soczewkami i cienkimi przewarstwieniami pia- sków średnioziarnistych. Górne partie tych glin s ą piaszczyste lub pylaste. Wraz ze wzrostem gł ęboko ści wzrasta udział frakcji pyłowej i iłowej. W miejscach, gdzie mi ąż szo ść kompleksu glin dochodzi do ponad 30 metrów, gliny zlodowace ń północnopolskich pod ścielone s ą gli- nami zlodowace ń starszych. Warunki izolacyjne podło ża, ze wzgl ędu na rodzaj wyst ępującej tutaj naturalnej bariery (gliny zwałowe), odpowiadaj ą wymaganiom dla składowania odpa- dów wył ącznie oboj ętnych. Zasi ęg wyst ępowania glin na powierzchni terenu okre ślono na podstawie istniej ącej mapy geologicznej w skali 1:200 000. Szczegółowa mapa geologiczna w skali 1:50 000 dla tego terenu w 2005 roku nie była jeszcze opracowana. W zwi ązku z powy ższym ocena wy- st ępowania i wykształcenia glin była weryfikowana przez analiz ę otworów wiertniczych. Przeanalizowano profile 68 otworów wiertniczych (hydrogeologicznych, badawczych i zło- żowych), z których 29 znalazło si ę w granicach wyznaczonych obszarów POLS (tabela 6). Z analizy wszystkich zamieszczonych wierce ń wynika, że w zasadzie na całym obszarze mi ąższo ści glin zwałowych tworz ących naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, s ą zró żnicowane (1,0 - 68,7 m). W wielu rejonach osi ągaj ą do ść du że warto ści (otwór nr 4 - 68,7 m, otwór nr 6 - 68,2 m, otwór nr 2 - 44,7 m). W miejscach, gdzie gliny wyst ępuj ą pod nadkładem piaszczystym (otwory nr: 14, 26, 29) mo żna spodziewa ć si ę zmiennych warunków dla lokalizacji składowisk odpadów. Obszarom POLS towarzysz ą obni żenia jezior rynnowych. Drena ż obszaru wysoczy- znowego w kierunku tych obni żeń mo że stwarza ć zagro żenie ich zanieczyszczenia. Wymaga ć to wi ęc mo że odpowiednich zabezpiecze ń projektowanych składowisk w zakresie monitorin- gu odcieków, ich odprowadzania i oczyszczania. Szczegółowa lokalizacja składowisk odpa- dów powinna by ć zatem poza strefami obni żeń tworz ących system odwodnienia powierzch- niowego. Przykładem terenu, gdzie wyst ępuj ą tego rodzaju warunki s ą POLS na południe od Mogilna i na wschód Trzemeszna (wschodnia i środkowa cz ęść obszaru arkusza). Najcz ęś ciej mi ąż szo ść utworów słaboprzepuszczalnych w obr ębie wyznaczonych ob- szarów jest niewielka i wynosi 1,0 – 7,3 m. Do ść cz ęsto mi ąż szo ść warstwy izolacyjnej oscy-

33 luje w granicach 15,0 – 25,0 m. Sporadycznie wyst ępuj ą rejony, gdzie grubo ść naturalnej ba- riery izolacyjnej wynosi 30,0 – 70,0 m. W obr ębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wa ń (RWU), wyró żnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk wynikaj ących z istnienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: b – zabudow ę mieszkaniow ą, obiekty przemysłowe i u żyteczno ści publicznej; p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego; w – wody podziemne; Ograniczenia te nie maj ą ultymatywnego charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz po- winny by ć rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowi- sko potencjalnych składowisk, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu żba- mi: nadzoru budowlanego, ochrony przyrody oraz zabytków, administracji geologicznej i go- spodarki wodnej. Na omawianym obszarze warunkowe ograniczenia obejmowały: − rejony poło żone w odległo ści 1 km od zwartej zabudowy mieszkaniowej miejscowo- ści Mogilno i Trzemeszno; − obszar Powidzkiego Parku Krajobrazowego; − obszar chronionego krajobrazu „Powidzko-Bieniszewski”; − obszar głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) – nr 144 Wielkopolska Doli- na Kopalna wraz ze stref ą wysokiej ochrony wód czwartorz ędowych (OWO); Obszar głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 143 Subzbiornik Inowrocław – Gniezno obejmuj ący niemal cał ą powierzchni ę arkusza, ze wzgl ędu na bardzo dobry stopie ń izolacji mioce ńskich utworów wodono śnych nie posiada wydzielonych obszarów wysokiej (OWO) i najwy ższej (ONO) ochrony wód. Nale ży zaznaczy ć, że zasi ęg zbiorników i ich stref ochronnych mo że ulec zmianie w wyniku wykonania w przyszło ści dokumentacji hydroge- ologicznej GZWP. Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenie lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania chronionych obiektów środowiska przyrodniczo-kulturowego (stanowiska archeologiczne, zabytki, pomniki przyrody). Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Ze wzgl ędu na rodzaj naturalnej bariery izolacyjnej wyst ępuj ącej na powierzchni obsza- ru arkusza, istniej ą tutaj warunki dla lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Osady o lepszych wła ściwo ściach izolacyjnych, – do których nale żą iły – na powierzchni

34 omawianego obszaru nie wyst ępuj ą. Nie stwierdzono równie ż utworów ilastych spełniaj ących wymagania izolacyjno ści w zakresie lokalizacji składowisk odpadów komunalnych lub nie- bezpiecznych, w strefie do gł ęboko ści 10 m. Nie wyklucza to jednak mo żliwo ści planowania składowisk odpadów innych ni ż obo- jętne i niebezpieczne, zwłaszcza w miejscach, gdzie wyst ępuje mi ąż szy pakiet glin i iłów. Najwi ększe mi ąż szo ści naturalnej warstwy izolacyjnej (133,7 m w tym: 72,2 m glina, 61,5 m ił – otwór nr 3; 68,7 m – glina – otwór nr 4; 68,2 m – glina – otwór nr 6; 54,7 m – gli- na – otwór nr 13; 44,7 m – glina – otwór nr 2 i 31,5 m – glina – otwór nr 1) wyst ępuj ą w pół- nocno-zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci arkusza w pobli żu miejscowo ści: Pal ędzie Dolne, Padniewo i Mogilno. Wyst ępuje tam bowiem mi ąż szy pakiet glin zwałowych a tak że pstrych iłów pozna ńskich, poni żej którego znajduje si ę pierwszy poziom wodono śny. Najbli ższe okolice tych miejscowo ści mo żna rekomendowa ć pod lokalizacj ę przyszłych składowisk odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne (składowisk komunalnych) pod warunkiem przeprowadzenia szczegółowego rozpoznania geologiczno-in żynierskiego i hy- drogeologicznego. W rejonach tych wyst ępuj ą bowiem zaburzenia glacitektoniczne. Świad- czy ć mo że o tym fakt, że w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów pozytywnych, w których stwierdzono znacznej mi ąż szo ści pakiet glin zwałowych lub glin i iłów pstrych (otwory nr: 2, 3, 4, 6), wyst ępuj ą otwory, w których mi ąż szo ść utworów słaboprzepuszczalnych nie prze- kracza 10 (otwory nr: 5 i 7) lub otwory negatywne pod wzgl ędem wyst ępowania warstw izo- lacyjnych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Na podstawie dost ępnych materiałów archiwalnych mo żna przyj ąć , że najlepsze warun- ki naturalne dla potencjalnego lokalizowania składowisk odpadów wyst ępuj ą: w rejonie miej- scowo ści Pal ędzie Dolne i Padniewo (północno-zachodnia cz ęść arkusza) oraz w północno- wschodniej cz ęś ci – na zachód i południe od Mogilna, gdzie pakiet glin zwałowych ma mi ąż- szo ść ponad 30 metrów i lokalnie pod ścielony jest kompleksem iłów pstrych. Ł ączna mi ąż- szo ść warstwy izolacyjnej osi ąga tutaj ponad 130 m (otwory nr: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 13, 15). Zwierciadło pierwszego poziomu wodono śnego na wyznaczonych obszarach znajduje si ę zazwyczaj gł ęboko i jest napi ęte, co świadczy o dobrych wła ściwo ściach izolacyjnych wy żej le żą cych glin oraz lokalnie glin i iłów pstrych. U żytkowymi poziomami wodono śnymi s ą tu- taj poziom czwartorz ędowy, lokalnie neoge ński. Zwierciadło nawiercone na gł ęboko ści od 23 do 168 m p.p.t. stabilizuje si ę 7 - 19 m p.p.t. Gliny zwałowe stanowi ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą w wyznaczonych obszarach POLS powoduj ą, i ż dominuje tutaj bardzo niski i niski stopie ń zagro żenia wód podziemnych (D ąbrowski, Krzy żanowski, 2002).

35 Mniej korzystne warunki geologiczne (mi ąż szo ść warstwy izolacyjnej 20 – 30 m) wy- st ępuje w cz ęś ci środkowo-wschodniej (okolice miejscowo ści Wasilewko) i środkowo- południowej (okolice miejscowo ści Trzem żal). Niewielkie mi ąż szo ści utworów słaboprzepuszczalnych, nieprzekraczaj ące 10 m, wy- st ępuj ą na południowy zachód od Mogilna (otwory nr: 8, 9, 10, 12) oraz w okolicy miejsco- wo ści Lubin (otwory nr: 20 i 21) w centralnej cz ęś ci obszaru, a tak że w cz ęś ci południowej (okolice miejscowo ści Ziele ń, Trzem żal, Kamieniec i Ostrowie Prymasowskie – otwory nr: 23, 24, 25, 26, 28). W przypadku potrzeby planowania składowisk odpadów w rejonach, gdzie nie wyst ępu- je pakiet utworów słaboprzepuszczalnych konieczne będzie wykonanie sztucznie układanych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na mapie (Plansza B) prze- analizowano równie ż mo żliwo ść wykorzystania nisz niezrekultywowanych starych wyrobisk – piasków i żwirów oraz na obecnie eksploatowanych zło żach kruszywa naturalnego. Wyro- biska takie znajduj ą si ę w okolicy miejscowo ści Huta Padniewska, Kruchowo, Ławki i Wy- mysłowo Dolne. Miejsca te mog ą by ć rozpatrywane dla składowania odpadów w zale żno ści od wyników bada ń geologiczno-in żynierskich i hydrogeologicznych oraz po wykonaniu od- powiedniej sztucznej warstwy izolacyjnej i systemów zabezpiecze ń. Dane i oceny zaprezentowane na Planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Przed- stawione informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchnio- wych mog ą by ć u żyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydroge-

36 ologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospoda- rowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu in- westycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za- si ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słaboprzepuszczalnych, stanowi ących natu- raln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych poten- cjalnych obszarów dla lokalizacji składowisk odpadów Gł ęboko ść do zwierciadła wody podziemnej Nr otworu Profil geologiczny Mi ąż szo ść wyst ępuj ącego pod na mapie Archiwum warstwy warstw ą izolacyjn ą dokumen- i nr otworu izolacyjnej [m p.p.t.] tacyjnej strop [m] B zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy [m p.p.t.] nawiercone ustalone 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 0,5 Glina zwałowa 31,5 19,0 BH 1* 32,0 Piasek drobnoziarnisty 32,0 4370091 32,5 Glina zwałowa 35,0 Piasek średnioziarnisty Q 0,0 Piasek gliniasty BH 0,3 Glina zwałowa 44,7 13,2 2* 4370116 45,0 Piasek gruboziarnisty Q 45,0 47,4 Ił pstry Ng 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 133,7 6,0 Glina zwałowa Q 18,0 BH 3* 72,5 Ił pstry Ng 4370052 134,0 Muły, w ęgiel brunatny 168,0 Piasek drobnoziarnisty 168,0 202,0 Muły 0,0 Gleba 0,3 Glina 68,7 5,5 BH 4* 3,0 Glina zwałowa 4370098 69,0 Piasek średnioziarnisty Q 69,0 73,0 Ił pstry Ng 0,0 Gleba 0,5 Glina 68,0 5,0 Glina zwałowa 5,5 BH 5* 14,0 Muły 4370085 15,0 Glina zwałowa 68,5 Piasek gruboziarnisty Q 68,5 71,5 Ił Ng

37

1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba 3,2 0,3 Glina 68,2 5,0 Glina zwałowa BH 6* 14,0 Muły 4370095 15,0 Glina zwałowa 68,5 68,5 Piasek gruboziarnisty Q 71,5 Ił pstry Ng 0,0 Piasek gliniasty - - BH 0,5 Glina zwałowa 4,3 7 4370003 4,8 Piasek wapnisty 6,7 Glina zwałowa Q 0,0 Piasek gliniasty 1,7 Glina 3,2 BH 4,9 Glina zwałowa 8 4370004 7,4 Piasek gruboziarnisty 7,9 Glina zwałowa 17,3 32,3 Piasek gruboziarnisty Q 32,3 0,0 Gleba BH 0,2 Glina 3,6 9 4370011 3,8 Piasek 3,8 3,8 7,2 Glina zwałowa Q 0,0 Piasek gliniasty 0,3 Glina zwałowa 3,5 BH 10 3,8 Piasek wapnisty 4370001 7,4 Glina zwałowa 14,8 34,2 Piasek Q 34,2 0,0 Piasek gliniasty 0,4 Glina 24,6 BH 11 5,3 Glina zwałowa 4370007 25,0 Piasek gliniasty 25,0 25,0 27,0 Glina zwałowa Q 0,0 Piasek gliniasty 0,3 Glina 3,4 BH 12 3,7 Piasek 4370008 4,6 Glina zwałowa 16,2 48,8 Żwir Q 48,8 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa 54,7 BH 2,0 Ił piaszczysty 13* 4370121 4,5 Glina zwałowa 21,3 55,0 Żwir gruboziarnisty 55,0 57,6 Glina zwałowa Q 0,0 Piasek gliniasty 1,0 Glina 15,7 BH 14 4,9 Glina zwałowa 4370005 16,7 Piasek 16,7 16,7 24,1 Glina, ił Q 0,0 Gleba 0,9 Glina 27,8 BH 15 3,0 Glina zwałowa 11,2 4370119 28,7 Otoczaki 27,8 30,8 Piasek Q

38 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Piasek, humus 0,3 Glina piaszczysta 3,2 3,5 Piasek gliniasty 4370006 16 4,0 Glina zwałowa 26,2 Piasek gliniasty 26,2 28,0 Glina zwałowa 38,0 Piasek gliniasty Q 38,0 0,0 Gleba, piasek 0,3 Glina, otoczaki 15,5 BH 17 15,8 Żwir, otoczaki 15,8 15,8 4370097 32,0 Ił, muły 36,2 Glina, otoczaki Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 22,5 BH 18 2,0 Glina 6,9 4370068 23,0 Piasek średnioziarnisty 23,0 28,0 Żwir Q 0,0 Gleba 0,5 Glina, otoczaki 24,5 BH 19 7,0 Glina zwałowa 7,3 4370047 25,0 Piasek gruboziarnisty 25,0 35,0 Piasek średnioziarnisty Q 0,0 Gleba 0,4 Glina piaszczysta 5,6 BH 20 6,0 Piasek gliniasty 4370120 7,0 Piasek ró żnoziarnisty 7,0 7,0 18,0 Piasek drobnoziarnisty Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta 3,5 4,0 Piasek drobnoziarnisty 4,2 BH 21 5,0 Glina zwałowa 4370096 9,0 Piasek drobnoziarnisty 9,0 11,0 Glina zwałowa 17,0 Piasek drobnoziarnisty Q 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 15,2 BH 8,0 Glina pylasta 22 4370042 10,0 Glina zwałowa 10,0 15,5 Piasek ró żnoziarnisty 15,5 16,2 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,2 Glina piaszczysta 6,8 5,0 BH 23 7,0 Piasek ró żnoziarnisty, żwir 7,0 4370043 7,5 Glina zwałowa 20,0 Piasek pylasty Q 0,0 Gleba 0,8 Glina piaszczysta 1,7 BH 2,5 Piasek gliniasty 24 4370029 4,0 Glina zwałowa 5,8 15,0 Piasek ró żnoziarnisty 15,0 16,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,5 Glina, otoczaki 1,0 1,5 Piasek, otoczaki BH 25 2,0 Glina 5,2 4370075 6,0 Glina zwałowa 26,5 Piasek średnioziarnisty 26,5 29,0 Glina zwałowa Q

39 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Piasek drobnoziarnisty 0,5 Glina piaszczysta 7,0 BH 2,5 Glina 26 4370082 7,5 Żwir 7,5 7,5 8,0 Glina, otoczaki 22,0 Muły Q 0,0 Gleba 1,0 Glina 26,0 4,0 Glina zwałowa 19,0 BH 27 27,0 Otoczaki 4370044 28,0 Glina, otoczaki 29,0 Piasek drobnoziarnisty 29,0 30,5 Ił pylasty Q 0,0 Gleba 0,3 Glina, otoczaki 7,3 BH 28 7,6 Piasek 8,0 8,0 4370032 8,5 Glina zwałowa 39,0 Otoczaki, glina Q 0,0 Gleba 0,5 Piasek ze żwirem 1,5 Glina 5,5 BH 29 7,0 Piasek drobnoziarnisty 4370045 8,5 Glina zwałowa 8,5 37,0 Piasek średnioziarnisty 37,0 52,0 Glina zwałowa Q Obja śnienia: BH – bank danych HYDRO; Q – czwartorz ęd; Ng – neogen * - otwory wiertnicze zlokalizowane równie ż na MGP - Plansza B

X. Warunki podło ża budowlanego

Przy ustalaniu warunków geologiczno-in żynierskich na terenie arkusza Mogilno pomi- ni ęto: rejony wyst ępowania powierzchniowych złó ż kopalin, tereny le śne i rolne w klasie bo- nitacyjnej I-IV a, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz rejony zwartej zabudowy miejskiej. Z waloryzacji wył ączono równie ż obszar gł ębinowych złó ż soli kamiennej „Mogil- no I” i „Mogilno II”, na których zlokalizowane s ą otwory eksploatacyjne, ruroci ągi przesyło- we oraz zabudowania kopalni. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zosta- ły na podstawie map topograficzne, geologiczne (Makowska, 1983 a; 1984 b) i hydro- geologiczne (D ąbrowski, Krzy żanowski, 2002). Na obszarach o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą grunty: spoiste (w stanach: zwartym, półzwartym i twardoplastycznym) oraz sypkie ( średniozag ęszczone i zag ęszczone), na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wody grun- towej wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej ni ż 2,0 m. Obszary te to głównie miejsca wyst ępo- wania małoskonsolidowanych i nieskonsolidowanych glin zwałowych zlodowace ń północno- polskich, piasków wodnolodowcowych i rzecznych (z wod ą gruntow ą na gł ęboko ści wi ększej

40 ni ż 2 m p.p.t.), lokalnie nieskonsolidowanych mułków i piasków zastoiskowych. Morfolo- gicznie s ą to głównie obszary wysoczyzny morenowej i równin sandrowych. Obszary o ko- rzystnych warunkach gelogiczno-in żynierskich wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści Przyjma i Ławki, w rejonie poło żonym na zachód od Kruchowa i Trzemeszna oraz w południowych, niezalesionych partiach terenu. Niewielkie fragmenty o korzystnych dla budownictwa warun- kach spotyka si ę we wschodniej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem, w okolicy Słowikowa i My ślątkowa. Rejony o warunkach geologiczno-in żynierskich niekorzystnych i utrudniaj ących bu- downictwo, to obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych: organicznych, spoistych w sta- nie plastycznym i mi ękkoplastycznym, grunty niespoiste, lu źne, obszary płytkiego wyst ępo- wania wód gruntowych (0-2 m). Grunty słabono śne to przede wszystkim torfy, gytie, kreda jeziorna, namuły, mułki i piaski jeziorne, wykształcone w dolinach rzek, w nieckach i ryn- nach jeziornych oraz w zagł ębieniach bezodpływowych. Niekorzystne warunki podłoża bu- dowlanego wyst ępuj ą równie ż w obszarach zalewowych, podmokłych i zabagnionych tam, gdzie płytkie wody gruntowe nierzadko stagnuj ą na powierzchni terenu. Na omawianym tere- nie obszary takie zajmuj ą znaczne powierzchnie i wyst ępuj ą głównie w zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice: Przyjmy, Grabowa-Wykna, Niewolna i Wymysłowa), a tak że w rynnach jezior Kamienieckiego, Mogile ńskiego, Popielewskiego i Wierzbicza ńskiego. Na wysoczy ź- nie zagł ębienia bezodpływowe wyst ępuj ą licznie w rejonie: Miławy, Trzem żala i Gozdawy. Niekorzystne warunki budowlane wyst ępuj ą w rejonach du żych spadków terenu (>12%) – w strefach krawędziowych dolin rynnowych. Otworowa eksploatacja złó ż soli kamiennej “Mogilno I” i “Mogilno II” nie wpływa w sposób znacz ący na warunki podło ża budowlanego. Osiadania powierzchni terenu w s ą- siedztwie otworów eksploatacyjnych, s ą dotychczas niewielkie, ale na przestrzeni najbli ższe- go dwudziestolecia mog ą osi ągn ąć warto ści do 10 cm. Nie obserwuje si ę negatywnych wpły- wów otworowej eksploatacji soli kamiennej w obr ębie obszarów górniczych złó ż „Mogilno I” i „Mogilno II”.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszary poło żone w granicach arkusza Mogilno s ą terenami o zdecydowanie rolniczym krajobrazie. Uprawy rolne, zajmuj ące przewa żaj ącą cz ęść powierzchni terenu bazuj ą na żyznych glebach wykształconych na glinach zwałowych. Dominuj ą gleby kompleksu żyt- niego bardzo dobrego i dobrego oraz gleby kompleksu pszennego dobrego. Chronione gleby wyst ępuj ą praktycznie na całym omawianym terenie poza cz ęś ci ą północno-zachodni ą, za-

41 chodni ą i południowo-zachodni ą. Rozległy obszar w cz ęś ci wschodniej i środkowej pokrywa- ją żyzne gleby wytworzone na podło żu glin i piasków gliniastych, zaliczone do typu gleb brunatnych wła ściwych, gleb rdzawych i płowych, a miejscami nawet do czarnych ziem. Słabsze piaskowe gleby rdzawe wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem. Chronione ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą głównie w dnach dolin i stanowi ą mały odsetek gruntów rolnych z uprawami u żytków zielonych. Nieliczne w tym rejonie obszary le śne zaliczone s ą najcz ęś ciej do grupy lasów gospo- darczych. Dominuje typ siedliskowy boru świe żego i mieszanego z przewag ą sosny, w mniej- szym stopniu brzozy, modrzewia, d ębu i świerka. Południowo-wschodni fragment obszaru arkusza Mogilno znajduje si ę w granicach Po- widzkiego Parku Krajobrazowego (PPK). Utworzony został on w 1998 roku decyzj ą wojewo- dy koni ńskiego w celu ochrony środowiska przyrodniczego, swoistych cech krajobrazu oraz zabezpieczenia warto ści historycznych i kulturowych tego regionu (Parki..., 2004) na po- wierzchni 24 600 ha. Obejmuje on najcenniejszy morfologicznie obszar Pojezierza Gnie ź- nie ńskiego o rze źbie młodoglacjalnej. Krajobraz parku cechuje du że bogactwo form: rynny polodowcowe, wzgórza moreny czołowej, płaska i falista powierzchnia moreny dennej, formy szczelinowe i równina sandrowa. Charakterystycznymi elementami w morfologii terenu s ą rynny polodowcowe o stromych kraw ędziach, tworze ci ągn ące si ę kilometrami systemy wy- pełnione jeziorami. W granicach parku stwierdzono około 900 gatunków ro ślin (w tym 60 chronionych) oraz 216 zbiorowisk ro ślinnych takich jak ł ąki ramienicowe, mszary z turzyc ą bagienn ą, świetliste d ąbrowy, bory bagienne, olsy torfowcowe, ł ąki trz ęś licowe i młaki nisko- turzycowe. W śród fauny dominuj ą ptaki (174 gatunki) m.in. 5 gatunków perkozów. Warto- ściowe z przyrodniczego i gospodarczego punktu widzenia s ą zespoły ichtiofauny, zwłaszcza du żych jezior, wykazuj ących cechy jezior sielawowych. Na obszarach przylegaj ących do par- ku od zachodu i południowego zachodu utworzono Powidzko-Bieniszewski Obszar Chronio- nego Krajobrazu, który pełni funkcj ę jego otuliny. Projektuje si ę obj ęcie ochron ą doliny rzeki Wełny poprzez utworzenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Wokół Wełny. Na terenie arkusza znajduj ą si ę liczne drzewa obj ęte ochron ą jako pomniki przyrody. S ą to głównie: d ęby szypułkowe, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, wierzby białe, a tak że rzadko spotykane: platan klonolistny, robinia grochodrzew, żywotnik zachodni. Szczególnie cenna jest aleja 58 lip drobnolistnych w Trzemesznie. Ochron ą obj ęto równie ż głazy narzu- towe w Mogilnie i Kamionku. Granitowe eratyki maj ą wysoko ści si ęgaj ące 2,10 m i obwody 5,90 – 7,40 m (tab. 3).

42 Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) południowa cz ęść arkusza le ży w obszarze w ęzłowym o znaczeniu mi ędzynarodowym – Powidzko- Gopla ńskim. Południowo-zachodni kraniec omawianego obszaru zajmuje korytarz ekologicz- ny o znaczeniu krajowym Wełny (26k), a jego wschodni fragment korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym Pakoski Noteci (29k). Poło żenie arkusza Mogilno na tle mapy systemu ECONET obrazuje figura 4. Tereny w południowej cz ęś ci omawianego obszaru (Powidzki Park Krajobrazowy, Po- widzko-Bieniszewski Obszar Chronionego Krajobrazu, tereny na zachód i północny zachód od nich) znalazły si ę na li ście obszarów zgłoszonych przez organizacje pozarz ądowe do sieci NATURA 2000 (tzw. Shadow List) jako specjalny obszar ochrony siedlisk „Pojezierze Gnie źnie ńskie” (Natura..., 2005). Walory krajobrazowo-przyrodnicze i historyczne obszaru arkusza Mogilno poło żonego mi ędzy Gnieznem - pierwsz ą stolic ą Polski i legendarn ą Kruszwic ą sprawiły, że znajduj ą si ę tu liczne trasy turystyczne piesze i rowerowe m.in. Szlak Piastowski, którego dwa odgał ęzie- nia prowadz ą z Gniezna do Trzemeszna i dalej, na północ, do Mogilna. W Mogilnie Szlak Piastowski skr ęca ku wschodowi i prowadzi przez Kwieciszewo do Kruszwicy. Tabela 3 Wykaz pomników przyrody Nr Gmina Forma Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Le śnictwo Jeziora Rogowo 1 P * Pż – d ąb szypułkowy oddz. 123h żni ński Mogilno 2 P Padniewo 1991 Pż – cis pospolity mogile ński Mogilno 3 P Padniewko 1991 Pż – wierzba biała mogile ński Mogilno 4 P Mogilno 1991 Pż – d ąb szypułkowy mogile ński Mogilno 5 P Mogilno 1991 Pż – lipa drobnolistna mogile ński Mogilno 6 P Mogilno 1991 Pn – G; granit mogile ński Kurze Trzemeszno 7 P 1993 Pż – d ąb szypułkowy Grz ędy gnie źnie ński Le śnictwo Smolary Trzemeszno 8 P 1993 Pż – d ąb szypułkowy oddział 244i gnie źnie ński Trzemeszno 9 P Ławki 1992 Pż – lipa drobnolistna gnie źnie ński

43 1 2 3 4 5 6

Mogilno Pż – lipa drobnolistna, d ąb szypuł- 10 P Żabienko 1991 mogile ński kowy odmiany zwisłej Trzemeszno 11 P Kruchowo 1993 Pż – d ąb szypułkowy gnie źnie ński

Trzemeszno Pż – wierzba biała, jesion wynio- 12 P Lubin 1993 gnie źnie ński sły Mogilno Pż – modrzew europejski; platan klonolistny; lipy drobnolistne (2 13 P Targownica 1993 mogile ński szt.); jesion wyniosły; robinia (grochodrzew) Mogilno Pż – d ęby szypułkowe (2 szt.); 14 P Gozdanin 1991 mogile ński wi ąz szypułkowy; grusza pospolita Trzemeszno 15 P Trzemeszno 1991 Pż – d ąb szypułkowy gnie źnie ński Trzemeszno Pż – lipa drobnolistna, topola 16 P Trzemeszno 1992 gnie źnie ński biała, jesion wyniosły Trzemeszno 17 P Trzemeszno 1995 Pż – jesion wyniosły gnie źnie ński Trzemeszno Pż – aleja drzew pomnikowych: 18 P Trzemeszno 1995 gnie źnie ński 58 lip drobnolistnych Trzemeszno Pż – lipa drobnolistna, żywotnik 19 P Szydłowo 1993 gnie źnie ński zachodni Mogilno Pn –G; granit, 20 P Kamionek 1991 mogile ński Trzemeszno 21 P Brzozowiec 1991 Pż – jesion wyniosły gnie źnie ński Trzemeszno 22 P Ostrowite 1993 Pż – lipa drobnolistna gnie źnie ński Trzemeszno 23 P Kamieniec 1992 Pż – wierzba biała gnie źnie ński Orchowo 24 P Słowikowo b.d. Pż – d ąb bezszypułkowy słupecki

Rubryka 2: P – pomnik przyrody Rubryka 5: * – obiekt projektowany; b.d. – brak danych Rubryka 6: Rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej; Pn – nieo żywionej Rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

44

Fig. 5 Poło żenie arkusza Mogilno na tle mapy systemów ECONET (Liro red., 1998)

1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 12M – Obszar Powidzko – Gopla ński; 2 - obszary w ęzłowe o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 6K – Obszar Pojezierza Gnie źnie ńskiego; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 26k – Wełny; 28k – Mesznej; 29k – Pakoski Noteci

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Mogilno nale ży do ciekawszych historycznie i kulturowo regionów Pol- ski. Bliskie s ąsiedztwo ziemi trzemesze ńskiej i mogile ńskiej z Gnieznem, kolebk ą Pa ństwa Polskiego, zaowocowało licznymi śladami w postaci wykopalisk archeologicznych, świad- cz ących o istnieniu osad ludzkich ju ż w neolicie. W okresie średniowiecza był to ludny kom- pleks osadniczy z licznymi grodami do dzi ś zachowanymi lub domniemanymi. Miasto Mo- gilno jest jedn ą z najstarszych osad poło żonych na pograniczu Wielkopolski i Kujaw. Ślady cmentarzyska i wczesno średniowiecznej osady z przełomu VIII-IX wieku zachowały si ę na półwyspie Jeziora Mogile ńskiego. W Trzemesznie, które rozwin ęło si ę z pocz ątkowej wsi targowej, zarejestrowano stanowiska archeologiczne si ęgaj ące czasów neolitu.

45 Szereg cennych obiektów dawnej architektury zastało wpisanych do rejestru zabytków i obj ętych ścisł ą ochron ą konserwatorsk ą. Najstarszym obiektem na terenach obj ętych arkuszem Mogilno jest zespół klasztorny benedyktynów w Mogilnie ufundowany przez Bolesława Śmiałego w 1065 r. dla zakonników sprowadzonych z Ty ńca pod Krakowem. W jego skład wchodzi murowany ko ściół św. Jana Ewangelisty w zało żeniach pó źnogotycki, przebudowany w stylu barokowym oraz murowany klasztor z XIV w. Do zarejestrowanych zabytków sakralnych Mogilna nale ży równie ż zespół ko ścioła parafialnego pod wezwaniem św. Jakuba Wi ększego Apostoła, murowany, w stylu roma ńskim, pochodz ący z 1511 r. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto ponadto kamienic ę z ofi- cyn ą oraz dom mieszkalny (obecnie zakonny ss. Słu żebniczek) w rynku. Do najstarszych w Polsce klasztorów nale ży zespół benedykty ński w Trzemesznie. Jest to murowany ko ściół parafialny p.w. Wniebowzi ęcia Naj świ ętszej Marii Panny zbudowany w latach 1113-1124 i pó źnobarokowy zespół alumnatu z kaplic ą pochodz ący z lat 1773-1775. Według tradycji w Trzemesznie zło żono wykupione przez Bolesława Chrobrego ciało bisku- pa-męczennika św. Wojciecha. W ko ściele znajduje si ę jego symboliczny grób. Alumnat mie- ścił szkoł ę dla alumnów i internat dla profesury. Z okresu pó źnego baroku, z lat 1787-1791 pochodzi zespół szpitala w Trzemesznie mieszcz ący si ę przy ul. Mickiewicza. Budynek główny z kaplic ą i dwa pawilony słu żyły jako szpital sierociniec dla dzieci, dom starców i alumnat dla młodzie ży nieszlacheckiej. Za wa żny obiekt zabytkowy uznano równie ż muro- wan ą wie żę ci śnie ń z czerwonej cegły w Trzemesznie z pocz ątków XX w., a tak że ko ściół p.w. św. Łazarza. W mie ście urodził si ę Jan Kili ński, pó źniejszy przywódca Insurekcji Ko- ściuszkowskiej w Warszawie. Kilka cennych obiektów zabytkowych zachowało si ę w mniejszych miejscowo ściach. W Gozdawie istnieje murowany zespół dworski z małym parkiem krajobrazowym z XIX w. Wylatowo szczyci si ę drewnianym ko ściołem p.w. Św. Piotra i Pawła zbudowanym w latach 1761-1763 w stylu barokowym. Równie ż drewniany, barokowy ko ściół p.w. św. Jakuba Star- szego zbudowano w latach 1722-1724 w Kamie ńcu, na wysokim brzegu Jeziora Kamieniec- kiego. Jeden z najstarszych murowanych zespołów dworskich zachował si ę w Kruchowie. Zbudowany w 1582 r. był kilkakrotnie przebudowywany w formach barokowych. Obok dwo- ru, nad Jeziorem Kruchowskim, istnieje park zało żony na pocz ątku XX w. Malowniczo poło- żony nad Jeziorem Szydłowskim w Szydłowie murowany ko ściół pod wezwaniem Imienia Jezus, Naj świ ętszej Marii Panny i św. Józefa został zbudowany w stylu barokowym w 1795 r. W Szydłowie-Płaczkowie z pozostało ści zespołu dworskiego do rejestru zabytków wpisano murowany spichlerz z XIX w. W Wydartowie znajduje si ę zabytkowa ku źnia z 1856 r.,

46 a w Kruchowie zespół dworski (dwór i park) pochodz ący z 2 połowy XVI wieku, rozbudo- wany w XVIII-XX wieku. W ewidencji zabytków znajduje si ę ponadto wiele innych obiektów. Liczn ą grup ę sta- nowi ą: drewniane ko ścioły z XVII-XVIII w., cmentarze, zachowane w dobrym stanie domy drewniane i murowane, spichlerze i inne budynki gospodarcze, młyny, zespoły szkolne, dzwonnice, pozostało ści dworców kolejowych (Wydartowo, Wymysłowo), wreszcie parki podworskie i wiejskie. Te ostatnie s ą w tak złym stanie, że dawne zało żenia parkowe s ą dzi ś trudne do odtworzenia.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Mogilno ma zdecydowanie rolniczy charakter. Podstaw ą go- spodarki rolnej s ą żyzne gleby wykształcone na podło żu glin zwałowych. Naturalne warunki glebowe i klimatyczne zapewniaj ą wysokie plony zbó ż, ro ślin zielonych i daj ą dobre efekty w hodowli. Na bazie rolnictwa rozwija si ę przemysł rolno-spo żywczy i przetwórczy. Dwa miasta: Mogilno i Trzemeszno s ą głównymi o środkami administracyjnymi, przemysłowymi i usługowymi oraz pełni ą funkcje obsługi w zakresie słu żby zdrowia, szkolnictwa i kultury. W obr ębie arkusza Mogilno rozpoznano i udokumentowano szesna ście złó ż: dwa soli kamiennej i czterna ście złó ż kruszywa naturalnego. Aktualnie eksploatuje si ę kruszywo piaszczyste i piaszczysto-żwirowe z sze ściu złó ż. Kopalina wykorzystywana jest na potrzeby okolicznej ludno ści, a tak że do budowy obwodnicy dla Gniezna. Wa żną rol ę w gospodarce regionu odgrywaj ą dwie kopalnie otworowe eksploatuj ące rzadkie w skali kraju wysadowe zło ża cechszty ńskiej soli kamiennej „Mogilno I” i „Mogilno II”. Wyrobiska poeksploatacyjne kopalni „Mogilno II” s ą wykorzystywane jako kawernowe podziemne zbiorniki gazu. Na podstawie opracowa ń archiwalnych wyznaczono kilkana ście perspektywicznych obszarów wyst ępowania torfu przydatnego do celów rolniczych i ogrodniczych. Poszukiwania złó ż kru- szywa naturalnego zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi. Głównym u żytkowym poziomem wodono śnym na omawianym obszarze s ą wody mio- ce ńskie i czwartorz ędowe ujmowane studniami o zró żnicowanej wydajno ści od kilku, kilku- nastu m 3/h do 236 m 3/h. Dobr ą jako ści ą charakteryzuj ą si ę wody trzeciorz ędowe, średnio twarde, o niskiej zawarto ści żelaza. W zasi ęgu arkusza Mogilno znajduj ą si ę fragmenty trzeciorz ędowego subzbiornika Inowrocław-Gniezno i czwartorz ędowego zbiornika Dolina Kopalna Wielkopolska zaliczo- nych do głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP).

47 Na obszarze arkusza Mogilno istniej ą na ogół korzystne warunki dla lokalizacji poten- cjalnych składowisk odpadów oboj ętnych. Naturalna warstwa izolacyjna wykształcona w po- staci glin zwałowych osi ąga najcz ęś ciej mi ąż szo ści 15 - 30 m, lokalnie dochodzi do 70,0 m. Sporadycznie utwory gliniaste pod ścielone s ą pakietem iłów pstrych znacznej mi ąższo ści. Łączna grubo ść warstwy izolacyjnej osi ąga tam wówczas ponad 100 metrów. Ze wzgl ędu na wyst ępowanie w tych strefach zaburze ń glacitektonicznych, mo żliwo ść lokalizacji składowisk odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), wymaga potwierdzenia przez szczegółowe rozpoznanie geologiczno-in żynierskie i hydrogeologiczne. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla lokalizacji przyszłych składowisk wyst ępuj ą w północno-zachodniej i północno-wschodniej cz ęś ci omawianego arkusza w rejonie miej- scowo ści: Pol ędzie Dolne, Padniewo i na zachód do Mogilna, gdzie mi ąż szo ść pakietu glin, a tak że poł ączonych kompleksów glin i iłów dochodzi nawet do 100 m. W przypadku potrzeby lokalizowania składowisk odpadów na obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej konieczne b ędzie wykonanie dodatkowych, sztucznie układa- nych barier gruntowych lub izolacji syntetycznych. Wytypowane na mapie obszary nale ży brać pod uwag ę równie ż przy rozpatrywaniu lo- kalizacji innych ni ż składowiska inwestycji uci ąż liwych, gdy ż wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Teren obj ęty arkuszem odznacza si ę mał ą lesisto ści ą, ale mo że stanowi ć znakomit ą baz ę turystyczno-rekreacyjn ą ze wzgl ędu na obecno ść wielu malowniczych jezior rynnowych, w tym najgł ębszego na Pojezierzu Gnie źnie ńskim Jeziora Popielewskiego. Turystyka, w ęd- karstwo i agroturystyka mog ą stanowi ć podstaw ę do rozwoju rekreacji zorganizowanej. Do- datkowym walorem turystycznym tego obszaru s ą cenne zabytki kultury polskiej zwi ązane w znacznej cz ęś ci z pocz ątkami pa ństwa Polskiego.

XIV. Literatura

BIERNAT H., 1980 – Dokumentacja geologiczna zło ża soli kamiennej „Mogilno I” kategoria

rozpoznania C 2+C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BIERNAT H., 1982 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło ża soli kamiennej „Mogilno

I” kategoria rozpoznania C 2+C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ĆWIKLIK T., KACZMARCZYK E., 1980 – Dokumentacja geologiczna zasobów zło ża soli kamiennej w północno-zachodniej cz ęś ci wysadu Mogilno II w kategorii rozpozna-

nia C 2+C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

48 DĄBROWSKI S., KRZY ŻANOWSKI M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. DUNIN E., 1981 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych w celu udokumen- towania zło ża kruszywa naturalnego na obszarze gminy Rogowo, Mogilno, Trze- meszno, woj. bydgoskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GAWRO ŃSKI J., WŁODARCZYK I., 1986 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa

naturalnego „ Ćwierdzin” w kat. C 1 +C 2 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KUDLI ŃSKA E., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalne- go piaskowego „Huta Padniewska II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. LICHWIEROWICZ T., 1982 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za zło żami kruszywa naturalnego w gminie Trzemeszno. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego Pol- geol S.A. Warszawa. LICHWIEROWICZ T., 2001 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 ar- kusz Mogilno (437) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej. ECONET. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 2005 – Atlas geochemiczny Poznania i okolic 1:100 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAKOWSKA A., 1983 a – Mapy podstawowe w skali 1:50 000 (ark. Mogilno A i B) do Ma- py geologicznej Polski w skali 1:200 000. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa.

49 MAKOWSKA A., 1983 b – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 ark. Gniezno. Wy- dawnictwa Geologiczne. Warszawa.

MARCINIAK Z., KINAS R., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Wymysłowi JP”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. MARCINIAK Z., KINAS R., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego

„Wymysłowi TJ” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MATEJEK B., 1987 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych obj ętych projektem Huta Trze- mesze ńska II. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MATEJEK B., URBA ŃSKI Z. J., 1988 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego drobnego dla celów drogownictwa „Mi ąty-Bie ślin”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Natura 2000 na tle innych form ochrony przyrody, 2005 – Min. Środ. Warszawa. NAWROCKA D., KINAS R., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego

„Ławki JR” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NAWROCKA D., BUCZKOWSKI P., KINAS R., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło ża

kruszywa naturalnego „Ławki PR” w kat. C 1. Arch. Geol. Starostwa Pow. w Gnie ź- nie. Gniezno. OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochrona i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U żytków Zielnych. Falenty. Parki krajobrazowe województwa wielkopolskiego, 2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. Pozna ń PO ŻARYSKI W., 1969 – Podział obszaru Polski na jednostki tektoniczne. Przegl ąd Geolo- giczny nr 2. PRZENIOSŁO S. (red.), 2004 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2003 r. Pa ństwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie wielkopolskim w 2003 roku, 2004 a – Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Pozna ń. Raport o stanie środowiska w województwie kujawsko-pomorskim w 2003 roku, 2004 b – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Biblioteka Monitorin- gu Środowiska. Bydgoszcz.

50 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony, 2002 a – Dzien- nik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi, 2002 b – Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. RĄCZASZEK H., 1982 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Huta Trzemesze ń- ska”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RÜHLE E., (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. PIG. Warszawa. Stan środowiska w Wielkopolsce., 2004. – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Pozna ń. STA ŚKIEWICZ E., GRADYS A., 1976 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó ż kru- szywa naturalnego w rejonach: Mierucin, Trzemeszno, Drewno-Gł ęboczek Mały. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego Polgeol S.A. Warszawa. STA ŚKIEWICZ E., 1977 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych dla udokumentowania

w kategorii C 2 zło ża kruszywa naturalnego w rejonie Jastrz ębowo-Ławki. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELCZYK G., 1966 – Sprawozdanie z poszukiwa ń kruszywa naturalnego na terenie za- chodniej cz ęś ci powiatu Mogilno. Archiwum Przedsi ębiorstwa Geologicznego Pol- geol S.A. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SURMA D., 1982 – Sprawozdanie z wykonanych bada ń geologiczno-poszukiwawczych dla

odnalezienia i udokumentowania w kategorii C 2 zło ża kruszywa naturalnego w rejo- nie Wymysłowo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1991 – Dokumentacja geologiczna złoża soli kamiennej w północno-

zachodniej cz ęś ci wysadu Mogilno „MOGILNO II” kategoria rozpoznania C 2+C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

TOMALAK E., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego-piasku „Trzemeszno I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa.

51 TOMALAK E., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Wymysłowo

III” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TROCHIMCZUK M., 1993 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natu- ralnego piaskowego „Huta Padniewska I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. URBA ŃSKI Z. J., 1992 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Kruchowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. URBA ŃSKI Z. J., 1994 a – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło ża kruszywa natural- nego „Pasieka I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. URBA ŃSKI Z. J., 1994 b – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło ża kruszywa natural- nego piaskowego „Wymysłowo I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WERNER Z., 1963 – Dokumentacja geologiczna zło ża soli kamiennej w wysadzie Mogilno. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZIENIUK-HO ŻA A., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natu-

ralnego w kat. C 1 „Wymysłowo II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa.

52