P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000 Arkusz MOGILNO (437) Warszawa 2005 Autorzy: Anna Jurczak-Drabek ** , Katarzyna Strzemi ńska ** , Anna Pasieczna ** ∗, Aleksandra Dusza ** , Izabela Bojakowska ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** , El żbieta Osendowska *, Kazimierz Nowacki * Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemi ńska ** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska ** ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *– Przedsi ębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” S. A., Zakład w Łodzi ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2005 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Jurczak-Drabek .............................................................................................. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jurczak-Drabek .................................. 5 III. Budowa geologiczna – A. Jurczak-Drabek ....................................................................... 7 IV. Zło ża kopalin – A. Jurczak-Drabek ................................................................................. 10 1. Kopaliny chemiczne..................................................................................................... 10 2. Kruszywa naturalne...................................................................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jurczak-Drabek ................................................ 14 VI. Perspektywy wyst ępowania kopalin – A. Jurczak-Drabek ............................................. 18 VII. Warunki wodne – K. Strzemi ńska ................................................................................... 19 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 19 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 21 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 23 1. Gleby – A. Pasieczna, A. Dusza.................................................................................. 23 2. Osady wodne – I. Bojakowska ..................................................................................... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec .............................................. 27 IX. Składowanie odpadów – E. Osendowska, K. Nowacki ................................................... 30 X. Warunki podło ża budowlanego – K. Strzemi ńska ........................................................... 40 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemi ńska ........................................................... 41 XII. Zabytki kultury – K. Strzemi ńska .................................................................................... 45 XIII. Podsumowanie – K. Strzemi ńska, A. Jurczak-Drabek .................................................... 47 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 48 I. Wst ęp Arkusz Mogilno Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2005 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje za- mieszczone na arkuszu Mogilno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 2001 r. w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” S.A. w War- szawie Zakład w Łodzi (Lichwierowicz, 2001). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z In- strukcj ą opracowania MGP (Instrukcja…., 2005). Informacje niezb ędne do opracowania mapy uzyskano m.in. w: Centralnym Archiwum Geologicznym i Rejestrze Obszarów Górniczych w Warszawie, Wielkopolskim Urz ędzie Wojewódzkim w Poznaniu, Kujawsko-Pomorskim Urz ędzie Wojewódzkim w Bydgoszczy, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Poznaniu i Bydgoszczy, Wojewódz- kich Oddziałach Słu żby Ochrony Zabytków w Poznaniu i Bydgoszczy, Instytucie Uprawy Nawo żenia i Gleboznawstwa w Puławach, starostwach powiatowych w Mogilnie, Żninie, Słupcy i Gnie źnie, urz ędach gminnych, Nadle śnictwie Goł ąbki oraz u u żytkowników złó ż. Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stano- wi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochro- ny środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studial- nych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospo- darowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki od- padami. Dane dotycz ące złó ż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy danych. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar obj ęty arkuszem Mogilno ma powierzchni ę 320 km 2 i jest ograniczony nast ępu- jącymi współrz ędnymi geograficznymi: 17° 45’ – 18° 00’ długo ści geograficznej wschodniej i 52° 30’ – 52° 40’ szeroko ści geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany teren znajduje si ę w granicach dwóch woje- wództw: wielkopolskiego (cz ęść południowo-zachodnia i środkowa) i kujawsko-pomorskiego (cz ęść północno-wschodnia). W obr ębie województwa wielkopolskiego teren arkusza nale ży do powiatu gnie źnie ńskiego (gmina Trzemeszno i fragmenty gmin: Gniezno i Witkowo) oraz powiatu słupeckiego (fragment gminy Orchowo). Pozostała, znajduj ąca si ę w granicach wo- jewództwa kujawsko-pomorskiego cz ęść nale ży do powiatu mogile ńskiego (gmina Mogilno) i powiatu żni ńskiego (fragment gminy Rogowo). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski (Kondracki, 2001) omawiany ob- szar poło żony jest w obr ębie podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, w makroregio- nie Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego. Poza małym fragmentem południowo-zachodnim, nale żą cym do Równiny Wrzesi ńskiej, pozostały obszar wchodzi w skład mezoregionu Poje- zierza Gnie źnie ńskiego (Fig. 1). Mezoregion Pojezierza Gnie źnie ńskiego jest falist ą wysoczyzn ą morenow ą, zbudowan ą głównie z utworów lodowcowych akumulowanych w czasie fazy pozna ńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Powierzchnia wysoczyzny wznosi si ę 100-150 m n.p.m. i jest porozcina- na dolinami rynnowymi o stromych stokach oraz urozmaicona ci ągami niewysokich pagór- ków moreny czołowej. Równole żnikowe pasma wzgórz czołowomorenowych, ci ągn ących si ę od Czerwonaka pod Poznaniem, przez Pobiedziska, Gniezno i Trzemeszno po rejon Kutna, wyznaczaj ą zasi ęg fazy pozna ńskiej. Na obszarze arkusza Mogilno pagórki spi ętrzonej more- ny czołowej (oscylacja gnie źnie ńska fazy pozna ńskiej) stanowi ą najwy ższe punkty terenu z maksymalnym wyniesieniem 166,70 m n.p.m. w rejonie poło żonym mi ędzy D ębnem i Wy- dartowem. Liczne w obr ębie omawianego obszaru jeziora wypełniaj ą gł ębokie doliny rynno- we o generalnym przebiegu z południowego zachodu na północny wschód i mniejsze zagł ę- bienia bezodpływowe o charakterze wytopiskowym. Rynny jeziorne miały decyduj ący wpływ na dzisiejszy kształt sieci hydrograficznej regionu. Fragment Równiny Wrzesi ńskiej, w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, zajmuje falista równina sandrowa (115 – 125 m n.p.m.) pozbawiona jezior i pokryta lasami. 5 Fig. 1 Poło żenie arkusza Mogilno na tle jednostek fizyczno-geograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 - granice mezoregionów, 2 – wi ększe jeziora Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego: 315.53 – Pojezierze Chodzieskie, 315.54 – Pojezierze Gnie ź- nie ńskie, 315.55 – Równina Inowrocławska, 315.56 – Równina Wrzesi ńska Obszar arkusza Mogilno znajduje si ę w pasie Wielkich Dolin Ni żu Polskiego, w klima- tycznej krainie gnie źnie ńsko-kaliskiej otwartej dla wpływów zachodnich mas powietrza. Na- st ępuje tu ścieranie si ę wpływów klimatu atlantyckiego-oceanicznego i klimatu kontynental- nego. Poło żenie regionu w tzw. cieniu opadowym Pomorza powoduje, że średnia roczna su- ma opadów wynosi 450-530 mm i jest najni ższa w Polsce – średnia krajowa osi ąga warto ść 650 mm. Wi ększo ść opadów przypada na miesi ące letnie. Najmniejsze opady obserwuje si ę w porze jesiennej. Dominuj ą wiatry z sektora zachodniego i północno-zachodniego. Średnia temperatura roczna wynosi 7,7-7,9°C, i waha si ę od -2,5°C w styczniu do około 18°C w lipcu. Charakterystyczne zmiany mikroklimatów lokalnych wywołane s ą przez takie czynniki mo- dyfikuj ące jak: doliny, rynny jeziorne, ró żnorodno ść gleb oraz stopie ń i charakter pokrycia ro ślinno ści ą. 6 Teren obj ęty arkuszem Mogilno ma charakter rolniczy, co jest naturaln ą konsekwencj ą istniejących warunków klimatyczno-glebowych. Znaczn ą cz ęść obszaru zajmuj ą żyzne gleby należą ce do kompleksu żytniego bardzo dobrego i pszennego dobrego, wykształcone na podło żu