Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:28 Pagina 1

Inhoud

Woord vooraf 3

Mededeling 4

De deformatie van Beethoven en andere genieën 5 Melanie Unseld over het belang van biografieën voor de muziekgeschiedenis monica soeting

Alleen bij absolute onvermijdelijkheid 11 Over muzieknoten en muziekanalyse in de componistenbiografie jurjen vis

Een sterke stem 21 De componiste Tera de Marez Oyens jacolien de nooij

Van God los 25 De vroege dood van drie soul-iconen paul van der steen

De verbazing voorbij 31 Een inventarisatie van vrouwelijke componisten eleonore pameijer

‘Musicien d’avenir’ 36 Leven en werk van Jacques Beers adriaan soeting

Bowie in fragmenten 39 Deelgebieden uit het leven van een popzanger hanna de heus

In niets volkomen 43 Leven en werk van Cateau Esser astrid harteloh Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:28 Pagina 2

De memoires van een ‘executive Interview nanny’ 46 De losse eindjes in het leven 74 De auto/biografie van Phil Kaufman Douwe Draaisma over biografie en maarten steenmeijer geheugen monica soeting De muziek van de meester 50 De opera’s van Wagner in het Derde Rijk Biopic jonathan carr De man met zeven levens 79 Een vormexperiment over een recensies ongrijpbaar fenomeen eva gerrits Een geschiedenis van verwachtingen 56 Dagboek van een biograaf De emancipatiestrijd van Hartog de Een andere wereld 82 Hartog Lémon Een biografie van de valk joosje lakmaker kester freriks

In de zevende hemel 60 Schrijvershuizen Een romancier als biograaf Was ik toch maar minstens een rob van essen man 90 De huizen van Annette von Droste- Een lastpak en een doorzetter 64 Hülshoff Verhaal van een verzwegen leven monica soeting bertien minco Wie en wat De dompteur 67 Een papieren monument 87 Het levensverhaal van Dries van Agt Gea Schelhaas over haar biografie van hinke piersma Johanna van Woude

rubrieken Medewerkers 96

In de kritiek Onschuldig jeugdsentiment 70 De biografie van Joop den Uyl besproken mireille berman Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:28 Pagina 3

Woord vooraf

De westerse muziekgeschiedenis is volgens licht hierover te laten schijnen. Fluitiste de Duitse muziekwetenschapster en bio- Eleonore Pameijer en Jacolien de Nooij grafe Melanie Unseld ondenkbaar zonder besteden aandacht aan de positie van vrou- de biografie. Hetzelfde, zegt ze, geldt voor welijk musici, en Astrid Harteloh vertelt het traditionele beeld van de musicus: een waarom ze een biografie van Cateau Esser onafhankelijke kunstenaar met een bijna schrijft. Adriaan Soeting besteedt aandacht bovenaards vermogen om schitterende klan- aan Jacques Beers, een ten onrechte verge- ken voort te brengen. In een van haar eerste ten Nederlandse componist. In dit num- interviews als hoogleraar Cultuurgeschie- mer ook een voorpublicatie uit De Wagner- denis van de Muziek aan de universiteit van clan van de onlangs overleden Jonathan Oldenburg legt Unseld uit dat dit beeld is Carr, biograaf van Gustav Mahler en Hel- ontstaan dankzij de inspanningen van Leo- mut Schmidt. pold Mozart. Die wilde zijn zoon Wolfgang Ook aan de popmuziek wordt aandacht be- Amadeus een leven laten leiden als zelfstan- steed. Paul van der Steen schreef over de dige muziekgeleerde. Hoewel Wolfgang dood van drie soul-iconen, Hanna de Heus Amadeus de afhankelijkheid van adellijke vergelijkt verschillende levensverhalen van werkgevers verruilde voor die van een veel- David Bowie en Maarten Steenmeijer ver- eisend publiek, wist zijn weduwe Constan- telt over de auto/biografie van Phil Kauf- ze hem met de hulp van Georg Nikolaus man. von Nissen, haar tweede man, in de beeld- Er klinkt niet alleen muziek in dit nummer. vorming toch tot een zelfstandige kunste- Douwe Draaisma legt uit waarom biogra- naar te verheffen – een kunstenaar, wiens fen behoedzaam om moeten gaan met het werk eeuwigheidswaarde had. Nissens bio- geheugen van een getuige, en Mireille Ber- grafie van Mozart gaf het startsein voor man vergeleek de verschillende recensies meer biografieën van beroemde musici. van de Den Uyl-biografie van Anet Bleich. Met de muziekbiografie ontstond het ge- Naast recensies van nieuw verschenen bio- niebegrip, dat van mannen wereldvreemde, grafieën en de verschillende rubrieken be- aseksuele wezens maakte, en vrouwen tot vat ook dit nummer een ‘Dagboek van een dienstbaarheid veroordeelde. biograaf’, dit keer geschreven door Kester Biografieën kunnen niet alleen mensen tot Freriks, die onlangs een biografie van de genieën verheffen of tot dienstmaagden de- valk publiceerde. De filmrubriek van Eva formeren, ze kunnen ook demystificeren Gerrits gaat dit keer, heel toepasselijk, over en de geschiedschrijving corrigeren. Om het verfilmde leven van Bob Dylan. meer inzicht in deze processen te krijgen vroegen we muziekbiograaf Jurjen Vis zijn De redactie

Woord vooraf • 3 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:28 Pagina 4

Mededeling

Juliana en Bernhard

In november 2008 verschijnt het boek van Cees Fasseur over het huwelijk van Juliana en Bernhard, met daarin uiteraard veel aandacht voor de Greet Hofmans-affaire.

De Werkgroep Biografie nodigt de abonnees op het Biografie Bulletin en andere be- langstellenden uit tot het bijwonen van een Discussiemiddag over dit boek op zater- dag 13 december 2008, van 13.00 tot 17.00 uur.

Bij deze gelegenheid zullen de volgende deskundigen met Cees Fasseur de degens kruisen: • Jan Willem Brouwer, onder meer (co-)biograaf van minister-president Piet de Jong, en schrijver van het hoofdstuk over de Hofmans-affaire in de parlementaire geschie- denis van het vierde kabinet-Drees. • Hans Daalder, onder andere biograaf van Willem Drees en auteur van het boek Drees en Soestdijk. Over de zaak Hofmans en andere crises 1948-1958. • Hinke Piersma, schrijfster van het proefschrift over De drie van Breda, en biograaf van verzetsman Jaap le Poole.

De discussie zal worden geleid door Monica Soeting, hoofdredacteur van het Biografie Bulletin.

De bijeenkomst wordt georganiseerd in samenwerking met het Academisch-Cultureel Centrum SPUI25 van de Universiteit van Amsterdam, Spui 25, Amsterdam. De toe- gangsprijs bedraagt voor abonnees van het Biografie Bulletin € 10,- en voor andere be- langstellenden € 15,-.

De zaal is open vanaf 13.00 uur; het programma begint om 13.15 uur. Men kan zich aanmelden door overmaking van het relevante bedrag op rekening 4129271 van de Werkgroep Biografie, Amsterdam. Voor zover er nog plaats is, kan men ook aan de zaal een plaatsbewijs kopen.

4 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:28 Pagina 5

De deformatie van Beethoven en andere genieën Melanie Unseld over het belang van biografieën voor de muziekgeschiedenis

Monica Soeting

Muziekgeschiedenis en muziekwetenschap zijn zonder de biografie niet denkbaar. De biografie ligt ten grondslag aan de muziekwetenschap, en markeert het ontstaan van het beeld van de onafhankelijke, geleerde musicus. Van mannelijke componisten maken traditionele biografen echter steevast genieën. Vrouwelijke musici echter zijn in dergelijke levensbeschouwingen in het beste geval gemankeerde mannen, en in het slechtste huishoudsters. Hoog tijd dus, vindt muziekwetenschapster Melanie Unseld, voor meer realistische muziekbiografieën.

In 1874 verhuisde de Duitse componiste seld. Om als componist erkend te worden, Luise Adolpha Le Beau (1850-1927)van vertelt Unseld, moest Le Beau ervoor zor- Karlsruhe naar München, waar ze haar gen dat ze in de kring van mannelijke musi- muziekstudie voort wilde zetten. Bij een ci werd opgenomen, want alleen mannen, van de beroemdste docenten van Mün- vonden de meeste mensen in die tijd, kon- chen, Joseph Rheinberger, kwam ze aan- den ‘grote’ werken als symfonieën, opera’s vankelijk voor een gesloten deur te staan: en oratoria schrijven. Le Beaus ‘Sinfonie in Rheinberger gaf uit principe geen les aan F-Dur’, opus 41, werd dan ook als een uni- vrouwen. Nadat Le Beau hem echter haar cum beschouwd. opus 3 had laten horen, noemde hij haar Le Beau wist beter. In een artikel in het welwillend ‘Herr Kollege’. Haar vioolsona- Neue Zeitschrift für Musik publiceerde ze in te opus 10 vond hij ‘mannelijk, zo helemaal 1890 een lijst van vrouwelijke musici, waar- niet door een dame gecomponeerd’. Met onder Marianne von Martínez, die een deze ‘ridderslag’ werd Le Beau door Rhein- door Wolfgang Amadeus Mozart en Char- berger als student aangenomen. les Burney bewonderde symfonie had ge- Het verhaal van Le Beaus bijzondere ge- schreven. In 1910 verscheen Lebenserinne- slachtsverandering is te vinden in een essay rungen einer Komponistin, haar memoires. van muziekwetenschapster Melanie Un- Daarin, schrijft Unseld, ging Le Beau nau-

Monica Soeting De deformatie van Beethoven en andere genieën • 5 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 6

welijks in op haar leven, maar richtte ze haar aandacht vooral op haar werk. En dan niet op het ontstaan van dat werk – en dus ook niet op mislukte composities – maar alleen op haar geslaagde werk. Ze vermeed alles wat met haar privéleven en eventuele zwakke momenten had te maken, omdat dat haar ‘vrouw-zijn’ zou benadrukken. Dit keer noemde ze ook Martínez niet meer, maar suggereerde ze dat zij inderdaad de eerste vrouw was die een symfonie had ge- componeerd. Was dat uit onvermogen of uit tactisch oogpunt? Waarschijnlijk alle- bei. Critici prezen Le Beaus werk steevast Melanie Unseld. Foto © www.tiepelmann.de als ‘mannelijk’, ook al verwonderden ze zich erover dat er ‘logica in dit meisjes- hoofd zit’, zoals een criticus in 1884 – Le en haar studie over de rol van ‘de vrouw’ in Beau was toen 34 – schreef. Wilde Le Beau de muziek uit het fin de siècle. ‘In de zeven- haar status als erkend musicus houden, dan tiende eeuw’, legt ze uit, ‘werden biografi- moest ze over zichzelf schrijven zoals haar sche lexica geschreven, waarin de hoogte- mannelijke collega’s zichzelf presenteerden. punten uit leven en werk van verschillende Het voorbeeld van Le Beau, zegt Unseld, musici werden vastgelegd als voorbeeld laat zien hoe bepalend de biografie is voor voor andere musici. Het vastleggen van de muziekgeschiedenis. Het maakt ook voorbeeldige levens is dus de basis van de duidelijk hoe zeer de muziekgeschiedenis huidige muziekgeschiedenis. In de acht- vanaf haar ontstaan met de biografie is ver- tiende eeuw speelde de biografie een nieu- bonden, en welke gevolgen dat voor musici we rol, want toen werden biografieën – mannen en vrouwen – heeft gehad. geschreven om musici tot zelfstandige, ge- leerde kunstenaars te verheffen. Musici Muziekkenners en muziekliefhebbers hadden destijds een slechte naam – ze zou- den een losbandig leven leiden. Bovendien Melanie Unseld begon dit jaar als hoogle- waren ze meestal afhankelijk van vorsten of raar Cultuurgeschiedenis van de Muziek hoge geestelijken, bij wie ze dienstdeden als aan de universiteit van Oldenburg. In de ‘all round’ musici, die zich naar de luimen hal van haar nieuwe huis, dat nog vol staat van hun meesters moesten schikken. Leo- met onuitgepakte dozen – ze is net van pold Mozart, de vader van Wolfgang en Hamburg naar Oldenburg verhuisd – staat Maria Anna – “Nannerl” – Mozart, is een pontificaal haar harp. Bekend is Unseld van de eerste musici die met dit imago wil- binnen de muziekwetenschappen vooral den breken en die zich uitdrukkelijk als vanwege haar werk over de samenhang van muziekgeleerde presenteerden. Hoewel hij muziekgeschiedenis en biografie, haar pu- zelf nog was aangesteld aan het hof van de blicaties over Wolfgang Amadeus Mozart aartsbisschop in Salzburg, vroeg hij zoveel

6 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 7

mogelijk verlof om met zijn kinderen rond te reizen en vooral ook om zo onafhanke- Helleveeg lijk mogelijk te werken. Hij was ook de eer- Dat het Mozart lukte een breed publiek ste die van plan was een biografie van zijn aan zich te binden, is volgens Unseld de re- zoon Wolfgang te schrijven. Destijds was den waarom zijn dood in 1791 al meteen dat een relatief nieuw idee, ook al was er al veel aandacht kreeg. ‘Er ontstonden on- een biografie van Händel verschenen: een middellijk allerlei verhalen over Mozarts le- biografie van één iemand, één individu. Zo ven, zoals het verhaal van de geheimzinni- zie je hoe nauw de muziekbiografie als le- ge, zwarte boodschapper die hem een vensverhaal van een individuele, geleerde opdracht voor een requiem zou hebben ge- musicus verweven is met de idealen van de geven. Maar nog belangrijker is dat hij een Verlichting. Overigens heeft Leopold die vrouw had, die wist hoe belangrijk de mu- biografie nooit geschreven, waarschijnlijk ziek van haar man was. Constanze Mozart omdat hij het niet eens was met de levens- (1762-1842) kwam uit een muzikale familie wandel van zijn zoon. Die werd weliswaar, – twee van haar zusters waren professionele precies zoals Leopold het had gewild, een zangeressen. Zij begreep de muziek van van de eerste zelfstandige musici, maar hij haar man en zij nam het initiatief om zijn leefde allesbehalve het leven van een mu- composities in een band uit te geven. Ook ziekgeleerde.’ dat was iets nieuws. Door Mozarts werk te Ook al is Leopolds biografie van zijn zoon verzamelen en uit te geven, kon je opeens nooit verschenen, de belangstelling voor de muziek uit het verleden spelen – na zijn muziekbiografie is pas echt ontstaan met dood was zijn muziek immers oude muziek Wolfgang Amadeus Mozart, zegt Unseld. geworden. Oude muziek werd in de acht- ‘Hij was een van de eerste musici die zich tiende eeuw alleen door specialisten in ei- werkelijk hebben losgemaakt van de hof- gen kring opgevoerd, nooit voor een alge- dienst. Deze onafhankelijkheid – daarover meen publiek. Nu ontstond het idee dat heeft Norbert Elias heel mooi geschreven – Mozarts muziek zo goed was, dat die voor was niet alleen belangrijk voor individuele altijd en voor iedereen moest blijven be- musici, maar ook voor de muziek. Het wer- staan. Dit niet willen vergeten van Mozarts ken voor een vrije markt vereist een andere muziek ging al gauw over in het niet willen manier van componeren dan wanneer je vergeten van Mozart zelf. Constanze heeft muziek moet maken voor een potentaat. In er ook voor gezorgd dat er een biografie van de brieven van Wolfgang Amadeus Mozart Wolfgang Amadeus verscheen, geschreven kun je zien dat hij dat heel goed besefte. Zo door Georg Nikolaus von Nissen, haar heeft hij zijn pianoconcerten heel bewust tweede man. Dat was het startsein voor de voor het Weense publiek gecomponeerd. muziekbiografie, want er verschenen al Hij wist precies dat dat publiek bestond uit gauw niet alleen allerlei andere Mozart- zowel muziekkenners als uit muzieklief- biografieën, maar ook levensverhalen van hebbers, en dat hij beide groepen moest andere componisten.’ zien te behagen.’ Toen het idee van een muziekverleden alge- meen ingang had gevonden en men ook componisten voor de vergetelheid wilde

Monica Soeting De deformatie van Beethoven en andere genieën • 7 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 8

behoeden, werd veel muziek herontdekt, hovens huishoudster. Dat komt omdat ze zoals het werk van Johann Sebastian Bach, Beethoven wel eens hielp, met zijn was, of door Felix Mendelssohn-Bartholdy. Met de met het aanstellen van personeel. Dat Beet- biografie, stelt Unseld, ontstond ook de hoven met dat soort dagelijkse dingen ge- persoonsverheerlijking van componisten holpen moest worden, verhoogt zijn status en het geniebegrip. ‘Dat had vooral te ma- als genie, en hetzelfde geldt voor Streichers ken met de persoonsverheerlijking van degradatie van directeur en instrumenten- Ludwig van Beethoven, die, veel meer nog bouwster tot huishoudster. De dichotomie dan Mozart, als onafhankelijk musicus tussen mannen en vrouwen speelt een be- werkte en zich zo ook presenteerde. Maar langrijke rol bij het geniebegrip: genieën het had ook te maken met Beethovens fas- zijn per definitie mannen en horen proble- cinatie voor het heroïsche en esthetisch as- men te hebben met alles wat vrouwelijk is, pect – denk aan zijn Eroica. Zijn wereld- behalve natuurlijk met de ontastbare muze. vreemde karakter speelt daarbij ook een Beethoven was niet getrouwd, en had pro- rol, want in het leven van een genie hoort blemen met zijn schoonzuster – dergelijke per definitie een kloof te bestaan tussen de biografische gegevens dragen bij aan Beet- dagelijkse werkelijkheid en zijn leven als hovens status als genie. Dat is ook de reden kunstenaar. Dat is heel goed te zien aan de waarom het leven van Mozart zijn biogra- manier waarop Beethovens relatie met fen voor een probleem stelt: Mozart had Nannette Streicher (1769-1833), zijn instru- geen enkel probleem met vrouwen en met mentenbouwster, in zijn biografieën wordt seksualiteit, en daarom is hij eigenlijk te weergegeven. Streicher had in 1794 de pia- aards om een genie te worden genoemd. nofabriek van haar vader overgenomen en Om dat aardse van Mozart te compense- die samen met haar broer Matthäus Stein ren, wordt zijn vrouw Constanze door de in Wenen onder de naam Frère et soeur meeste biografen als een helleveeg beschre- Stein voortgezet. Beethoven had grote ven.’ waardering voor de instrumenten van Streicher. Vergeet niet dat dit een periode Paarden in de ontwikkelingsgeschiedenis van de piano was – in de achttiende eeuw ont- Als hoogleraar Cultuurgeschiedenis van de stond uit het klavecimbel de pianoforte, en Muziek beschouwt Unseld het als een be- uit de pianoforte de piano zoals we die nu langrijke taak haar studenten te leren op kennen. In deze overgangstijd, die een heel een gedifferentieerde manier om te gaan andere techniek en daardoor een andere met biografische portretten van musici. klank met zich meebracht, ontstond Beet- ‘Studenten zijn op zoek naar voorbeelden hovens muziek. Over de mogelijkheden en daarom is het heel belangrijk hen te la- van deze nieuwe techniek en de nieuwe ten ontdekken wat in die biografieën waar klank voerde hij diepgaande gesprekken is en wat voortkomt uit projectie en voor- met Streicher en haar man. In de biogra- oordelen. Het gaat mij om de kritische be- fieën van Beethoven komt Nannette Strei- nadering van het biografische denken.’ In cher echter niet voor als de directeur van haar kritiek op de traditionele muziekbio- een beroemde pianofabriek, maar als Beet- grafie benadrukt ze het belang van biogra-

8 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 9

fieën voor de muziekwetenschap. ‘Ik kan me de geschiedschrijving niet zonder men- sen voorstellen, en wie zich met de geschie- denis van de muziek bezighoudt, houdt zich met heel veel mensen bezig. Niet al- leen met componisten, maar ook met hun instrumentenbouwers; met zangers, instru- mentalisten en dirigenten en natuurlijk met het publiek. Muziek bestaat per uitstek dankzij de samenwerking van allerlei men- sen. Daarom weer ik me tegen muziekbio- grafieën zoals die in de negentiende eeuw zijn ontstaan, biografieën die mannelijke componisten op een voetstuk zetten en tot genie verklaren. In de muziek gaat het niet om solitaire individuen. Muziek ontstaat binnen een context, en dat moet in een muziekbiografie tot uiting komen. De bio- grafie moet van hulpwetenschap uitgroeien tot een intergraal bestanddeel van de mu- ziekgeschiedenis; ze moet van stijgbeugel Nannette Streicher (1769-1833) uitgroeien tot een van de vele paarden die de koets trekken.’ Bij het opnieuw definiëren van de muziek- waarbij het idee van per aspera ad astra een biografie speelt, zo stelt Unseld, het gen- grote rol speelt. “Langs moeilijke wegen der-aspect een belangrijke rol. ‘Het uitslui- bereikt men de sterren” – dat is het burger- ten van vrouwen uit de muziekbiografie is lijke carrière- en ontwikkelingsmodel uit fataal geweest. Ten eerste horen vrouwen de negentiende eeuw. Je ziet dat terug in al- als Constanze Mozart tot de meest bespotte le biografieën van bekende industriëlen en mensen uit de muziekgeschiedenis, en ten militairen, en van componisten. In hun le- tweede weet niemand hoe je over vrouwe- vensbeschrijvingen gaat het voortdurend lijke musici moet schrijven zonder je op een stap omhoog. Dit model wordt nooit een mannelijk biografiemodel te richten – voor vrouwen gebruikt, omdat zij meestal ook de vrouwelijke musici zelf niet.’ geen systematische en gerichte opleidingen Dat laatste zie je aan het voorbeeld van Le kregen. Al heel vroeg in hun leven houdt Beau en van Streicher, maar ook van twin- die opwaartse lijn dus op. Ethel Smyth tigste-eeuwse componisten als Ethyl Smyth moest in hongerstaking gaan om een oplei- (1858-1944). ‘In de huidige muziekgeschie- ding te mogen volgen, en heeft het in haar denis bestaat geen traditie waarin het leven autobiografie dan ook alleen over de moei- van Smyth beschreven kan worden. Levens lijkheden die ze in haar leven en werk heeft van mannen worden bijna altijd als een ondervonden. Ze had simpelweg geen voortdurend opgaande lijn beschreven, bruikbaar model voor haar biografie. Dat

Monica Soeting De deformatie van Beethoven en andere genieën • 9 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 10

was ook het probleem bij de componiste ders dan Le Beau het in haar nood deed, Lili Boulanger, die in 1918 op vierentwin- moeten we biografieën van vrouwen niet tigjarige leeftijd stierf. Haar zuster Nadia, volgens het traditionele lineaire, mannelij- die veel heeft gedaan voor de muzikale na- ke geniemodel schrijven. Waarom zouden latenschap van Lili, besloot dat Lili’s leven we? Dat doet zowel mannen als vrouwen niemand iets aanging. Het biografische as- tekort. ‘Want één ding is duidelijk,’ zegt pect is uit de herinnering aan Lili volko- Unseld. ‘Ook het leven van Beethoven is men verdwenen, ook omdat er geen ge- door het heldenmodel volkomen gedefor- schikt model voorhanden was. meerd.’ In de traditionele biografie krijgen de le- vens van vrouwen een genealogische waar- Literatuur de – dat wil zeggen dat hun levensbeschrij- vingen zich concentreren op de eeuwige Melanie Unseld: “...ein Berühmter Capellmeister, cyclus van geboorte en sterven. Heel mooi von dem die Nachwelt auch noch in Büchern lieset’. Mozart und die Idee der Künstlerbiogra- zie je dat in de liederencyclus Frauenliebe phie”, in: Mozart 2006 – Experimentelle Aufklä- und -leben, opus 42 van Robert Schumann. rung und latente Romantik im Wien des späten Daarin gaat het over het leven van een jon- 18. Jahrhunderts. In Herbert Lachmayer (sa- ge vrouw: haar huwelijk, de geboorte van menst.) Essayband zur Mozart-Ausstellung We- 2006 431 435 haar eerste kind en de dood van haar man. nen/Ostfildern , - Melanie Unseld, Mozarts Frauen. Begegnungen in Met de dood van haar man breekt de cyclus Musik und Liebe (Rowohlt Taschenbuch Verlag, af, maar je kunt die steeds weer opnieuw Reinbek bei Hamburg 2005) beginnen omdat het einde tegelijkertijd Melanie Unseld, ‘Man töte dieses Weib!’ Weiblich- ook het begin is. Dat is de traditionele keit und Tod in der Musik der Jahrhundertwende vorm waarin de levens van vrouwen wor- (Stuttgart en Weimar, Metzler 2001) den beschreven: niet de opgaande lijn, Melanie Unseld, ‘Eine weibliche Sinfonietradition jenseits von Beethoven? Louise Adolpha le Beau maar de eeuwige cyclus van leven en dood.’ und ihre Sinfonie op. 41.’ In Bettina Brand en Het is een belangrijke opgave, zegt Unseld, Martina Helmig (red.), Massstab Beethoven? om nieuwe modellen te zoeken die het le- Komponistinnen im Schatten des Geniekults ven van vrouwelijke musici recht doen. An- (München, edition text und kritik 2001)

10 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 11

Alleen bij absolute onvermijdelijkheid Over muzieknoten en muziekanalyse in de componistenbiografie

Jurjen Vis

Auteurs van componistenbiografieën kunnen niet voorbijgaan aan de composities en, meer specifiek, de noten van hun helden. Sommigen beweren echter dat schrijven over muziek eigenlijk niet kan. Daar is wel iets van waar. Maar volgens Jurjen Vis, biograaf van Leo Smit, Jacques Beers, Julius Röntgen en Robert de Roos, geeft muziek altijd wel op een of andere manier informatie over wat componisten bezighield toen zij hun noten neerschreven.

In een brief van 16 augustus 1971 gaf com- van componisten werden beschreven; bij ponist Robert de Roos (1907-1976) zijn voorkeur in een geromantiseerde, gedra- zoon Peter (1934), die meer wilde weten matiseerde vorm. De Roos heeft het pro- over levens van beroemde componisten, bleem van veel componistenbiografieën een opmerkelijk advies: ‘De meeste biogra- eenvoudig maar goed samengevat: door de phieën van componisten bevatten lange, muziekanalyses zijn ze voor niet-musici zo technische analyses van hun werk, waar jij goed als onleesbaar. niets aan hebt. Wat jij dus eigenlijk moet lezen zijn “des vies romancées”. En de eeni- Jan Fontijn, biograaf van Frederik van Ee- ge die me te binnen schoten toen je hier den en een van de theoretici van de ‘Neder- was, waren Liszt en Chopin van Pourtalès landse schrijversbiografie’, heeft in 1992 [de muziekpublicist Guy de Pourtalès een aantal uitgangspunten voor dat genre (1881-1941) jv]. Chopin kun je dus ook nog op een rij gezet. Ik wil ze hier voor de ‘Ne- lezen. Een iets modernere zou natuurlijk derlandse componistenbiografie’ herhalen: leuker zijn.’ Nu had Peter ooit klarinet ge- biografieën moeten aandacht schenken aan speeld en hij zou dus in staat moeten zijn het bijzondere karakter van de professies eenvoudige muziekvoorbeelden te lezen. van de gebiografeerden, hun wording, de Volgens zijn vader deed hij er echter goed invloeden die zij hebben ondergaan, de re- aan boeken te lezen, waarin alleen de levens latie met hun uitgevers, musici en publiek;

Jurjen Vis Alleen bij absolute onvermijdelijkheid • 11 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 12

hun successen en tegenslagen enzovoort. Omdat het muzikale oeuvre de kern van een componistenleven uitmaakt, moet dat oeuvre in een componistenbiografie cen- traal staan. De componistenbiografie is een moeilijker genre dan de schrijversbiografie. Als im- mers een dergelijke biografie leven én werk wil beschrijven, is hij voor niet-muzikaal- geschoolden nauwelijks toegankelijk. Mu- ziekanalyse is al snel te technisch en alleen al het gebruik van notenvoorbeelden schept enorme afstand. De kennis van het noten- schrift is in de afgelopen halve eeuw eerder afgenomen dan toegenomen. Niet-noten- lezers zullen waarschijnlijk onmiddellijk afhaken, maar ook getrainde notenlezers past enige bescheidenheid. Voorbeelden van reeds bekende muziek zijn misschien niet zo moeilijk, maar fragmenten van V.l.n.r.: Leo Smit, Rosa Spier en Eduard van nooit eerder gehoorde muziek stellen hoge Beinum. Amsterdam, februari 1934 eisen. Een eenstemmige fraze inwendig zingen gaat nog wel (mits de toonsoort ge- determineerd kan worden en er niet te veel gaat om studies over muziekanalyse. Wat kruisen, mollen en herstellingstekens in betreft globale beschrijvingen van compo- voorkomen), maar het doorspelen van een sities in componistenbiografieën echter stukje piano-uittreksel is al een stuk moei- maken noten de muziek eerder onaantrek- lijker – niet iedereen speelt piano! – en wat kelijk en ontoegankelijk. Biografen, ook te doen met een bladzijde uit een koor- componistenbiografen, bedienen zich van of orkestpartituur? Componistenbiografen taal en als zij over musici en muziek schrij- moeten zich realiseren dat zij het hun lezers ven, moeten zij dit eerst en vooral met moeilijk maken met muzieknoten. Als zij woorden doen en niet met formules en te- een algemeen geïnteresseerd publiek willen kens. bereiken, doen zij er goed aan noten óf zeer Wat betreft toegankelijkheid en begrijpe- spaarzaam te strooien óf achterwege te la- lijkheid legt de componistenbiografie het ten. zeker af tegen biografieën van schilders, De Utrechtse musicoloog prof.dr. Eduard beeldhouwers, architecten, schrijvers en Reeser (1908-2002), het boegbeeld van de dichters. Tenminste, als de componisten - Nederlandse musicologie van na de Tweede biograaf leven én werk wil beschrijven. In Wereldoorlog, heeft ooit gezegd dat een biografieën van beeldend kunstenaars en boek over muziek noten móét bevatten. schrijvers volstaan vaak een enkele afbeel- Reeser had ongetwijfeld gelijk waar het ding of een paar regels proza of poëzie om

12 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 13

het eigene van een kunstwerk, roman of ge- worden composities of genres (kamermu- dicht nabij te brengen. In principe iedereen ziek, liederen, orkestwerken enzovoort) be- kan kleur en vorm benoemen en overeen- sproken. Soms doet de biograaf dit zelf, komsten van thematiek in schilderijen, ge- soms verlenen specialisten hun medewer- bouwen, proza en poëzie herkennen. De king. Uiteraard zijn ook mengvormen mo- beschrijving van een muzikaal thema, the- gelijk, maar daarvan bestaan geen goede matische ontlening of gelijkenis in muziek Nederlandse voorbeelden. In de boven- is een stuk lastiger. De componistenbio- staande opsomming wordt de band tussen graaf kan deze zaken met notenvoorbeel- leven en werk steeds dunner en de bespre- den weliswaar concretiseren en aanneme- king van muziek steeds technischer. Ele- lijk maken, maar voor een breed publiek mentaire kennis van de algemene muziek- eigenlijk alleen met geluidsvoorbeelden leer is meer en meer noodzakelijk om het vlees en bloed geven. Ter relativering: we gebodene te kunnen begrijpen. Hoewel be- moeten de toegankelijkheid van andere schrijvingen met alleen woorden voorko- kunstvormen dan muziek niet fraaier voor- men, wordt bij b en c toch meestal gebruik- stellen dan ze is. Maar weinig lezers willen gemaakt van notenvoorbeelden. weten hoe verven en vernissen precies wor- Mijn voorkeur gaat uit naar biografieën den bereid, verflagen aangebracht en doe- van de eerste soort, waarin leven en werk ken en panelen geprepareerd of hoe het zit met elkaar zijn verbonden, omdat ik de met proportieleer, vlakverdeling, versvoe- muziek zo dicht mogelijk bij het levensver- ten en enjambementen. Als het echt tech- haal wil houden en ook de lezer bij de lec- nisch wordt blijven uiteindelijk alleen de tuur wil blijven betrekken. Immers, als de diehards en specialisten over. muziek meer op zichzelf komt te staan en de beschrijving technischer wordt, is dat Soorten componistenbiografieën voor menigeen een reden dit deel van de biografie ongelezen te laten. De Nederlandse componistenbiografie is In mijn biografieën van Leo Smit (2001), een betrekkelijk jong genre. Wanneer we de Julius Röntgen (2007) en Jacques Beers belangrijkste biografieën van de afgelopen (2008) heb ik hun composities in principe kwart eeuw op waarde schatten, althans die gebruikt als bronnen voor het levensver- boeken waarin leven én werk worden be- haal. Sommige aspecten van de levens van schreven, kunnen we globaal drie soorten genoemde componisten waren zelfs alleen onderscheiden: a) biografieën waarin be- toegankelijk vanuit hun composities. Mijn schrijvingen of karakteriseringen van com- ‘analyses’ waren niet technisch. In de proef- posities met het levensverhaal zijn verwe- schriftversie van mijn biografie van Rönt- ven; b) biografieën waarin muziekwerken gen zijn achterin ongeveer dertig notenvoor- los van het levensverhaal, maar wel chrono- beelden opgenomen (behalve gedrukte logisch daarmee verbonden, in aparte para- partituren ook autografen van de compo- grafen de revue passeren, en c) biografieën nist waarnaar in de tekst in kortere en lan- waarin leven en werk geheel van elkaar zijn gere exegeses wordt verwezen), maar noten gescheiden; het eerste deel van het boek én exegeses zijn voor de publieksversie ach- vertelt het levensverhaal en in het tweede terwege gelaten.

Jurjen Vis Alleen bij absolute onvermijdelijkheid • 13 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 14

neming; de overeenkomsten zijn evident, Een kort leven en een klein oeuvre vooral de keuze voor het instrumentarium Voor de biografieën van Leo Smit (1900- en de barokke motoriek en melodiek van 1943) en Jacques Beers (1902-1947) heb ik de beide eerste delen. Toch is Smits concert moeten werken met een schrikbarend te- in zijn geheel losser dan dat van Stravinski, kort aan bronnen. Ik heb als het ware een jazzier, bloemrijker, zachter en daardoor netwerk om de componisten heen gespan- ook kwetsbaarder. Het gebruik van een – nen waarin ik de fragmentjes en brokjes die overigens niet bestaand – ‘koraal’ (plechtig ik wél had een zinvolle plaats kon geven. Ik gezang) in de delen ii en iii is een extra behandel bij Smit en Beers in principe al overeenkomst met de compositiie van Stra- hun werken en plaats die in een historische vinski; daar komt immers in deel i en aan context. Ik geef korte karakteristieken en het slot van deel iii ook een koraal – al- kom hier en daar met aanzetten tot musi- thans flarden ervan – voor. cologische analyse. Bij het schetsen van het Smits koraal had tien jaar op de plank gele- historische kader betrok ik ook steeds de gen. Het duikt voor het eerst op in een publieke ontvangst van de werken. Ik heb schetsboek van 1927, maar dan als ‘Marche me aanvankelijk afgevraagd of ik de recen- funèbre’, treurmars, van de nooit voltooide senten van weleer überhaupt wel aan het balletmuziek voor L’Éphémère. Relevant is woord moest laten. Meestal waren hun dat Smit de Belgische schrijver Michel Seu- oordelen beperkt en na één keer luisteren phor heeft gekend. Voor diens theaterpro- onbekookt. Vaak was het impressionis- ductie L’Éphémère est éternel (1926) had Piet tische, al te persoonlijke krullendraaierij. Mondriaan decors ontworpen. Blijkbaar Sommigen echter luisterden zo open en heeft Smit er muziek bij willen maken en hanteerden de pen zo vaardig dat het zinnig misschien deed hij dat wel op verzoek. was hun oordeel mee te laten wegen. Hoe Meer is er niet van te zeggen; de bronnen dan ook, uiteindelijk luisterden alle al dan doen er verder het zwijgen toe. Er zijn een niet professionele criticasters met de oren paar tipjes van sluiers opgelicht, een paar van hun tijd en hun generatie. Ook dat as- mogelijke connecties kwamen in beeld, pect mag in een biografie aan bod komen. maar we konden er uiteindellijk niets mee. Bij de bespreking van de composities van Het bleven silhouetten. Helaas! Waarom Leo Smit heb ik vanuit mijn eigen muzi - dit koraal/deze treurmars met daarin ver- kale ervaring voor de identificatie van in- wrongen zinnen van Luthers vaak gebruik- spiratiebronnen, modellen en analogieën te en misbruikte koraal ‘Ein’ feste Burg ist allerlei suggesties aangedragen. Alleen bij unser Gott’, in een compositie uit 1937? het Pianoconcert (1937) kon ik meer de Was het een anti-Duits statement? Leverde diepte ingaan. Hier in het kort een resumé Smit commentaar op de groeiende politie- – zonder noten. In het nabije verleden heb- ke onrust in Europa? Reflecteerde de treur- ben de musicologen Leo Samama en Mari- muziek zijn eigen zielstoestand? Het is alle- us Flothuis opgemerkt dat Smits Pianocon- maal mogelijk. cert is gemodelleerd naar het Concerto van Het Pianoconcert ontstond tegelijk met het Igor Stravinski voor piano en blaasorkest Celloconcertino en er zijn overlappingen. uit 1924. Een voor de hand liggende waar- Uit Smits schetsboeken bleek bijvoorbeeld

14 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 15

dat het tweede thema van deel i aanvanke- het me in, hoewel ik het op geen enkele lijk was bestemd voor het Celloconcertino. manier kon bewijzen. Een uitgebreide musicologische analyse van de definitieve partituren met de schets- Een lang leven en een gigantisch oeuvre boeken ernaast zou zeker vruchten afwer- pen. We zouden het ontstaan van de com- Bij Julius Röntgen (1855-1932) kon ik dank- posities beter in kaart kunnen brengen en zij zijn vele dagboeken, agenda’s en duizen- er zo mogelijk ook meer van begrijpen. den brieven (van hem en aan hem van ruim Smits manier van werken zou ons naderbij tweehonderd adressanten uit de periode komen. Het is natuurlijk niet gezegd dat 1860-1930) goed beslagen ten ijs komen. we daarmee ook meer grip op zijn persoon Röntgen had ook nog eens meer dan zes- zouden krijgen. honderdvijftig composities op zijn naam Uiteraard reveleert alle muziek van Smit op staan. Bij Smit had ik het hele oeuvre de re- een of andere manier zijn interessen, con- vue laten passeren, bij Beers bijna alles, tacten, betrekkingen en gemoedstoestan- maar bij Röntgen kon daarvan geen sprake den op het moment van compositie. Bij ge- zijn. Daarmee is zijn biografie een geman- brek aan bronnen – ik had van hem behalve keerde componistenbiografie geworden. krantenrecensies geen dagboeken, brieven Hoewel ik verschillende van zijn werken of andere egodocumenten – was het echter noem en kort bespreek, gaat mijn boek in meestal volstrekt ongewis waar Abraham eerste instantie over zijn leven. de mosterd vandaan haalt. Slechts een en- De composities van Röntgen heb ik niet kele keer leek het mogelijk leven, denken structureel bij de biografie betrokken, om- en voelen direct uit een compositie te des- dat het onmogelijk paste binnen de in 2002 tilleren. Op 31 december 1937 overleed Ja- verstrekte opdracht van de Röntgenstich- net Smit-Ricardo, Smits moeder, na een ting om in 2007 een biografie gereed te lang ziekbed. De componist had al eind hebben. Maar er waren ook andere, belang- 1936 – na negen jaar – Parijs verlaten en rijker, redenen. Ik werd bij Röntgen gecon- woonde sindsdien in Brussel; dat was een fronteerd met een overweldigende hoeveel- stuk dichter bij zijn ouders. Eind november heid composities die ook nog eens weinig 1937 vestigde hij zich weer in Amsterdam, bevredigend was beschreven. Verschillende nog net op tijd om zijn moeder in haar laat- identificaties waren en zijn nog altijd onze- ste weken bij te staan. Tussen half januari ker. Terwijl Röntgens manuscripten voor- en half maart 1938 componeerde hij drie beeldig worden bewaard in het Nederlands duetten voor sopraan en alt met pianobege- Muziekinstituut in Den Haag en daar zon- leiding op teksten van Charles Baudelaire: der enige restrictie kunnen worden geraad- La mort. Het is een van de eerste keren dat pleegd, zijn zijn werken slechts mondjes- Smit zo’n ernstige en monumentale toon maat beschikbaar in moderne edities en aanslaat. De tekst van het laatste lied (‘La nauwelijks verkrijgbaar op plaat of cd. Voor mort des pauvres’) is troostrijk. Ik heb als slechts een handjevol werken begint pas de biograaf een direct verband gelegd tussen laatste tien jaar iets van een uitvoeringstra- het overlijden van de moeder en de compo- ditie te ontstaan. sitie van de zoon. Mijn gezond verstand gaf Hoe had ik moeten uitmaken welke van de

Jurjen Vis Alleen bij absolute onvermijdelijkheid • 15 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 16

veertien cellosonates de moeite waard wa- ren? De sonates die het meest waren ge- speeld, in partituur gebracht en op cd ver- schenen? Slechts één was er min of meer bekend... Voor de vijfentwintig symfo- nieën gold hetzelfde. Slechts één was er op cd verkrijgbaar... Er is de afgelopen jaren hard aan Röntgen gewerkt en het einde is nog lang niet in zicht: anno 2008 is twee- derde van de cellosonates in druk en op cd verschenen, en is men volop bezig met een Röntgen-symphonie-integrale. Idealiter had er, toen ik in 2002 met Röntgen begon, al een bevredigende inventaris van zijn werk bestaan en had ik me tot de belangrijkste composities kunnen beperken of zelf mijn keuze kunnen maken. Het was geen goede zaak geweest als mijn toch al volumineuze 1855-1932 1910 boek nog dikker was geworden, maar ik Julius Röntgen ( ), Amsterdam, circa had dan een paar sleutelwerken kunnen be- spreken en een hoofdstuk kunnen toevoe- gen over het eigene van Röntgens muziek Röntgens epigonisme aantonen is overi- en de ontwikkeling van zijn stijl. gens bewerkelijk. Twee analyses sprongen Ondanks alle beperkingen heb ik mij dur- eruit: zijn Thema mit Variationen (opus 17) ven uitspreken over de componist Rönt- dat ik heb vergeleken met Brahms’ Varia - gen. Zo heb ik, op grond van de composi- tionen über ein Thema von Joseph Haydn ties die ik van hem had gehoord en na (opus 56a) en zijn lied ‘Der Pavillon aus lezing van concertrecensies, brieven en Porzellan’ (1916) dat ik naast het lied ‘Von dagboeken, waarin zich hoofdlijnen en der Jugend’ uit Mahlers Lied von der Erde thema’s aftekenden en waaruit kleine en (1911) heb gelegd. In mijn biografie heb ik grote gevoeligheden kwamen bovendrij- mijn waarnemingen kort beschreven, in ven, zijn epigonisme behandeld. Röntgen mijn dissertatie heb ik ze met notenvoor- was niet in staat een eigen stijl en geluid te beelden kunnen staven, maar pas toen ik ontwikkelen; vooral de stijl van Brahms eind oktober 2007 op Radio 4 een uur over had bezit van hem genomen en hij heeft Röntgen mocht praten en mijn verhaal kon dat geleidelijk onder ogen gezien en leren illustreren met geluidsvoorbeelden, kon ik accepteren. Na zijn vijftigste waren voor echt overtuigen. Röntgens afhankelijkheid hem de ‘zogenaamde originaliteit en zoge- van Brahms en Mahler was op het eerste naamde nieuwheid’ niet meer belangrijk. gehoor duidelijk. Het ging in de kunst om waarachtige emo- Leven én werken van Röntgen bieden vol- tie en die had zijn ‘eerlijke, onmoderne doende aanknopingspunten; er is veel te muziek’ in ruime mate. vertellen over de muziek, ook zonder no-

16 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 17

ten. Verschillende van zijn composities ver- Lieder aus den Gedichten von Mirza Shaffy wijzen rechtstreeks naar gebeurtenissen in (1876) te lezen als een dagboek van zijn lief- zijn leven. Zo zijn de Ballade über eine nor- de voor zijn latere vrouw Amanda Maier. wegische Volksmelodie (1892) en de Jotun- De teksten van Friedrich von Bodenstedt heim-suite (1892) muzikale verwerkingen waren de meest ideale tolk voor zijn gevoe- van zijn reis door Noorwegen met Edvard lens. Julius stuurde zijn liederen naar Grieg in 1891. Alle melodieën in genoemde Landskrona in Zweden, waar Amanda ver- werken heeft Röntgen in Jotunheim opge- bleef. Zij stuurde haar liederen op gedich- tekend uit de mond van de plaatselijke be- ten van David àf Wirsen naar hem in Leip- volking. Hetzelfde geldt voor de negro-spi- zig, maar deze teksten zijn nauwelijks rituals en ‘zwarte’ thema’s die hij gebruikte autobiografisch te duiden; de ‘Austausch’ na zijn reis naar New York (1927). was dus niet helemaal gelijkwaardig. De De relatie tussen leven en werk blijkt ook door Röntgen gekozen teksten zijn welis- uit de keuze voor een bepaald instrumenta- waar behulpzaam voor zijn biografie, maar rium. Röntgen componeerde graag voor hoe staat het met de muziek? Die is mooi musici met wie hij vriendschappelijk om- en vaardig gecomponeerd, maar qua melo- ging en zo is te verklaren dat zijn cellosona- die, harmonie en vorm een echo van Schu- tes ontstonden in zijn samenwerkingen manns Frauenliebe und -leben en Dichter- met Emil Hegar, Henri Bosmans, Isaac liebe. Niets nieuws dus. Uit de Mirza Mossel en Pablo Casals. Dat ook zijn zoons Shaffy-liederen blijkt dat de componist op Engelbert en Edvard uitmuntende cellisten zijn eenentwintigste nog geen eigen stijl waren, heeft bijgedragen aan zijn voorlief- had ontwikkeld. de en speciale aandacht voor dit instru- ment. Dat zijn zoons Julius en Joachim Ballingen Sions viool speelden, hijzelf altviool en zijn zoon Johannes piano, verklaart de grote kamer- De onderwerpen en teksten van verschil- muziekproductie vanaf de jaren twintig. lende composities van Röntgen uit de jaren Thuis had Röntgen altijd zijn eigen top- 1914-1928 werpen een verrassend licht op ensemble bij de hand. zijn patriottisme, politieke stellingname en Ook van het omgekeerde bestaan voorbeel- zelfbeeld. Vergeleken met andere Röntgen- den; soms gaven composities het leven een bronnen – en dat zijn er nogal wat – heb- draai. Omdat Röntgen zich altijd zo had ben Röntgens composities opvallend wei- beziggehouden met volksmuziek en zoveel nig last van zelfcensuur. Ze geven zuiver muziek had bewerkt en uitgegeven, wist weer hoe de componist over bepaalde bela- men hem – vanaf 1920 – te vinden voor de den onderwerpen dacht; hij hield zich niet compositie van kerkliederen en begeleiden- in. de muziek bij folkloristische films. Deze Röntgen was geboren in Leipzig in 1855. activiteiten hebben zijn leven en werken in Begin 1878 vestigde hij zich in Amsterdam, de jaren twintig een stevige impuls gege- waar hij tot in 1924 zou wonen en werken. ven. De laatste zeven jaar van zijn leven woonde De relatie tussen leven en werk blijkt ook hij in villa Gaudeamus in Bilthoven. Rönt- uit Röntgens keuze van teksten. Zo zijn de gen had zich weliswaar in 1919 – na eenen-

Jurjen Vis Alleen bij absolute onvermijdelijkheid • 17 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 18

veertig jaar! – laten naturaliseren, maar hij dag, het einde van de goede week, traditio- bleef een Duitser in hart en nieren. Bij het neel de tijd van boetedoening. Maar waar- uitbreken van de Eerste Wereldoorlog lag voor moest er boete worden gedaan? Ge- zijn sympathie bij Duitsland. Dát was zíjn zien Röntgens verbondenheid met het beloofde land. Röntgens dubbelkorige mo- Duitse lot zal het opnieuw zijn verontwaar- tet Wider den Krieg (25 september 1914) is, diging zijn geweest over de harde interpre- anders dan de titel lijkt te suggereren, geen tatie van het Verdrag van Versailles. De pacifistisch pamflet. De componist neemt nood in Duitsland was ondraaglijk hoog. met teksten uit het Oude Testament (psal- Of was het inmiddels ook zijn zorg over de men en klaagliederen) juist scherp stelling acties van de nazi’s? Wie zal het zeggen? tegen de vijanden van het volk van Israël en Röntgens frustratie is navoelbaar. Hij woon- hun onrechtvaardige oorlog. Op 9 oktober de in een vreemd land en stond machte- 1920 voltooide hij met het dubbelkorige loos; hij kon weinig anders voor zijn vader- motet Wider den Frieden een schijnbare te- land doen dan componeren. Het balling- genhanger van Wider den Krieg. Uit de keu- schapsmotief in zijn werk is in dit verband ze van bijbelteksten blijkt het ook hier te opmerkelijk. Reeds in het motet Der gefan- gaan om een werk gericht tegen de vijan- genen Juden Klagegesang (Psalm 137) uit het den Sions. De gesmade vrede is de Vrede voorjaar van 1914 had Röntgen Sion bezon- van Versailles (1919), het voor Duitsland gen en het verblijf in een ander land ‘bal- vernederende dictaat van de geallieerden na lingschap’ genoemd. Het is aannemelijk de Eerste Wereldoorlog. Nu was Röntgen dat de componist het waterrijke Babylon een week voor de voltooiing van het motet vergeleek met het al even natte Amsterdam – voor het eerst – op bezoek geweest bij en vaak heeft verlangd naar Jeruzalem of- Kaiser Wilhelm ii, die sinds november 1918 wel zijn geboorteplaats Leipzig. Dat is min- in Nederland was geïnterneerd. Ongetwij- der ver gezocht dan het misschien lijkt. Bo- feld hebben de mannen de situatie in ven de partituur noteerde hij als motto de Duitsland besproken. Het is bekend dat spreuk van het Leipzigse Gewandhaus: Röntgen razendsnel kon componeren, mis- ‘Res severa est verum gaudium’ (Een zwaar schien moest hij nog beginnen, en het is karwei geeft ware vreugde). dan ook niet uitgesloten dat de keizer zijn Eind 1928 droeg Röntgen zijn Musikalisches invloed heeft doen gelden bij de keuze van Opfer in Form von Variationen über das alt- onderwerp en teksten. holländische Lied ‘In Babilone’ op aan zijn Lastiger is de interpretatie van de Bußcan- ‘mede-balling’ Kaiser Wilhelm, die kort te- tate (1925), waarvan Röntgen zelf in een in- voren zeventig jaar was geworden. Röntgen terview in april 1925 zei dat die ‘paste’ bij de kwam het zelf langsbrengen en voorspelen. ‘toestanden in Duitsland’. In het eerste deel De jaren van de keizer kwamen precies gebruikt hij als cantus firmus (uitkomende overeen met de duur van de Babylonische stem) de oude koraaltekst en -melodie ‘Aus ballingschap. Minstens even intrigerend is tiefer Not schrei ich zu Dir’. Behalve de het voorwoord, waarin Röntgen beschrijft toestanden in Duitsland speelde ook de li- hoe Johann Sebastian Bach in 1747 bij Fre- turgie in de weken van de compositie een derik ii van Pruisen (‘de Grote’) op bezoek rol; het stuk werd voltooid op Goede Vrij- ging en op een thema van de koning zijn

18 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 19

Ein Musikalisches Opfer (bwv 1079) com- Brahms klinken en dat zó lang na Brahms! poneerde. Frederik was Wilhelms voorva- Röntgens cantate is overigens nooit uitge- der, de grote trots van de familie Hohenzol- voerd. Wat betreft Röntgens Musikalisches lern, een van de belangrijkste Duitsers uit Opfer kan worden opgemerkt dat de open, de geschiedenis. Op Huis Doorn, waar onschuldige volksmelodie waarop hij zijn Wilhelm woonde, herinnerde nog van alles variaties bouwde niet in de schaduw kan aan hem, onder meer de grote collectie staan van het gewrochte thema waarmee snuifdozen. De analogie is onontkoom- koning Frederik de oude Bach in het nauw baar: ‘In Babilone’ was weliswaar geen had willen brengen. Ook Röntgens Opfer is compositie van Wilhelm, maar wel zijn lie- nooit in het openbaar uitgevoerd. Om velingsmelodie, en inhoudelijk paste het Röntgens schatplichtigheid aan Brahms te helemaal bij hem. Opnieuw hadden een ‘bewijzen’ en zijn variatietechniek met die groot vorst en een groot componist elkaar van Bach te vergelijken, zijn heel veel mu- gevonden: Wilhelm als tweede Frederik en zieknoten en heel veel exegese nodig, en Röntgen als tweede Bach. Dat was allesbe- daarmee zouden alle spanning en vaart uit halve bescheiden en er was uiteraard van het verhaal verdwijnen. alles op af te dingen, maar voor een verjaar- Ten slotte. Wat mij betreft doen noten- dagscadeau dat binnenskamers werd ge- voorbeelden eerder kwaad dan goed. Ik zou houden, was dat geen bezwaar. De ijdele ze alleen willen toestaan bij absolute onver- keizer zal zich gestreeld hebben gevoeld. mijdelijkheid en zelfs dan alleen als het be- Het loont de moeite teksten van Röntgens toog er niet onder lijdt. Verder is het met vocale muziek en de onderwerpen van zijn schrijven over muziek net als met schrijven composities literair-historisch en biogra- over lekker eten en andere heerlijkheden. fisch te lezen en duiden. Maar wat valt er Echte wonderen vinden pas plaats bij de daarnaast dan nog te zeggen over de mu- consumptie. ziek? De motetten hebben eenzelfde tech- niek en verzadigde klank als motetten van Het Pianoconcert van Leo Smit is te beluis- de late Brahms. Thomascantor Karl Strau- teren op: Leo Smit. Complete Works. nm be – een autoriteit op wiens kompas we 93003; van de genoemde composities van mogen varen – die de stukken in 1923 in de Julius Röntgen verscheen alleen Wider den Thomaskirche in Leipzig heeft uitgevoerd, Frieden op cd en wel op Requiem. Nether- was erg enthousiast. Wel schreef hij Rönt- lands Chamber Choir. Uwe Gronostay. nm gen dat Wider den Krieg hem beter beviel 92039. dan Wider den Frieden; het was directer en ambitieuzer. Het Leipzigse publiek daaren- Literatuur tegen was het meest onder de indruk van Der gefangen Juden Klagegesang. De Buß- Jan ten Bokum, Jan Brandts Buys. Componist 1868- 1933 cantate wortelt met zijn cantus firmus in . Een Nederlander in Oostenrijk. (Zutphen, Walburg Pers 2003) een oude Duitse traditie en verwijst in ie- Ton Braas, Door het geweld van zijn verlangen. Een der geval met zijn bezetting (sopraan, bari- biografie van Matthijs Vermeulen (Amsterdam, ton, koor en orkest) naar Brahms’ Ein De Bezige Bij 1997) deutsches Requiem. Werken die zó naar Hans van Dijk, Jan van Gilse: strijder en idealist:

Jurjen Vis Alleen bij absolute onvermijdelijkheid • 19 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 20

een bijdrage tot de kennis van de Nederlandse mu- Jurjen Vis, Silhouetten. De componist Leo Smit ziekgeschiedenis in de periode 1900-1944. Diss. (1900-1943) (Amsterdam, Donemus 2001) Rijksuniversiteit Utrecht 1980 (ingekorte han- Jurjen Vis, Gaudeamus. Het leven van Julius Rönt- delsversie: Buren 1988) gen (1855-1932). Componist en musicus (Zwolle, Anton de Jager e.a. (red.), Duizend kleuren van Waanders 2007) muziek. Leven en werk van Hendrik Andriessen Jurjen Vis, Jacques Beers. Musicien d’avenir. Am- (Zutphen, Walburg Pers 1992) sterdam, attacca (28116 & 28117) 2008. Helen Metzelaar, Zonder muziek is het leven onno- Johannes Wagenaar en Jaap van Benthem, Johan dig. Henriëtte Bosmans (1895-1952), een biografie Wagenaar (1862-1941). Leven en werk van een (Zutphen, Walburg Pers 2002) veelzijdig kunstenaar (Zutphen, Walburg Pers Joop Stam, Schitteren op de tweede rang. Cornelis 2004) Dopper (1870-1939), zijn leven, werk en wereld. (Z.p., 2002)

20 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 21

Een sterke stem De componiste Tera de Marez Oyens

Jacolien de Nooij

Tijdens het Festival Nieuwe Muziek in Zeeland in 1998 noemde men haar een van de meest veelzijdige componisten die het Nederlandse muziekleven heeft voortgebracht. Omdat maar weinig mensen weten wie Tera de Marez Oyens was, mag deze bijzondere en getalenteerde componiste niet ontbreken in de Nederlandse muziekgeschiedenis.

Hoewel de meeste Nederlandse vrouwen nieuwing plaats, kwam er in de gegoede tot aan het eind van de negentiende eeuw burgerij steeds meer behoefte aan muziek- slechts op amateuristisch niveau muziek lessen en ontstonden er georganiseerde mochten maken, zijn er toch enkele piano- vrouwenbewegingen. stukken van vrouwelijke componisten over- In de twintigste eeuw groeide het aantal geleverd. Josina Boetzelaar (1733-1797) is de componistes gestaag en in de jaren twintig enige Nederlandse componiste van wie en- heerste een klimaat waarin de ontplooiing kele aria’s en arietta’s bewaard zijn gebleven. van de talenten van vrouwen werd aange- In het midden van de negentiende eeuw moedigd. Een nieuwe generatie geëmanci- was er één componiste die grotere vormen peerde componistes trad naar voren, waar- geschreven had en deze ook kon uitgeven van Henriëtte Bosmans (1895-1952) de en uitvoeren, dankzij haar contact met J.A. belangrijkste en talentvolste was. In de cri- Alberdink Thijm: Hermina Amersfoordt- sisjaren daarna maakten conservatieve Dijk (1821-1892). In de jaren tachtig van de denkbeelden hun rentree. De vrouw moest negentiende eeuw vond er een aantal maat- terug in het gezin en haar werkzaamheden schappelijke veranderingen plaats die het binnenshuis verrichten. Ook nam in deze voor vrouwen mogelijk maakte zich op tijd de belangstelling voor het Nederlandse muzikaal gebied professioneel te ontwikke- repertoire af, dus ook voor mannelijke len. Zo vond er in de schilderkunst, litera- componisten was dit een moeilijke tijd. Na tuur en muziek een nationale culturele ver- 1945 veranderde de situatie pas gedurende

Jacolien de Nooij Een sterke stem • 21 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 22

naam staan en uiteenlopende evenementen georganiseerd, zoals een congres, debat- middagen en salons. Het hoogtepunt was het internationale congres over vrouwen en muziek dat in 1991 in Utrecht werd gehou- den. Stichting Vrouw en Muziek heeft een documentatiecentrum opgebouwd waarin partituren, naslagwerken, knipselmappen, audiovisueel materiaal en foto’s worden be- waard. Het centrum maakt deel uit van het Internationaal Informatiecentrum en Ar- chief voor de Vrouwenbeweging (iiav). In 2005 richtte de Stichting zich ook op muzikale performancekunst, geïmproviseer- de muziek en het werk van vernieuwende, vrouwelijke musici. Een vrouw die een belangrijke rol heeft ge- speeld bij het promoten van de Stichting Tera de Marez Oyens (1932-1996) Vrouw en Muziek was Tera de Marez Oyens (1932-1996).

de jaren zestig, toen er specifieke belang- Woordtoonkunst stelling ontstond voor de positie van vrou- wen in de kunsten. In 1982 telde het Ge- Tera de Marez Oyens werd op 5 augustus nootschap van Nederlandse Componisten 1932 in Velsen geboren als Woltera (Tera) (Geneco) 2,6 procent vrouwelijke leden; Gerharda Wansink. Op vierjarige leeftijd dit aandeel groeide naar 7 procent in 1994 begon zij met pianolessen, op haar achtste (20 vrouwen op 283 leden). De ledenlijst kreeg zij ook vioollessen. Op jonge leeftijd op de website http://www.geneco.nl/ laat werd zij toegelaten tot het Amsterdams zien dat er in 2008 113 componisten zijn Conservatorium, waar zij piano, klavecim- aangemeld, onder wie 16 vrouwen. Dit be- bel, viool en directie studeerde bij respec- tekent dat het vrouwelijk aandeel 14 pro- tievelijk Jan Odé, Richard Boer, Jan Hen- cent bedraagt, een duidelijke groei ten op- richs en Camille Jacobs, en Felix Hupka. zichte van voorgaande decennia. Hier werd haar talent voor het componeren In 1985 werd de werkgroep Vrouw en Mu- ontdekt en begon zij met het schrijven van ziek opgericht. De oprichters waren van zowel kamermuziek als liederencycli. Op mening dat de muziek van vrouwelijke twintigjarige leeftijd behaalde zij haar eind- componisten te weinig werd uitgevoerd en examen. Drie dagen daarna trouwde zij daarom niet de aandacht en waardering met haar voormalige pianoleraar Gerrit de kreeg die ze verdiende. In 1987 ging de Marez Oyens. Tera de Marez Oyens ver- werkgroep verder als stichting. Inmiddels volgde haar opleiding met compositie- en heeft de stichting vele publicaties op haar instrumentatielessen bij Hans Henkemans

22 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 23

en lessen elektronische muziek bij Gott- maar in opdracht. Vlak voor haar dood in fried Michael Koenig aan het Instituut augustus 1996 trouwde zij met de stripau- voor Sonologie aan de Universiteit van teur Marten Toonder. Utrecht. De Marez Oyens was cantrix van de Her- Waar blijven de componistes vormde gemeente te Hilversum. Zij hield zich intensief bezig met kerkmuziek en Hoewel zij nauw betrokken was bij het on- schreef veertien liederen voor het Liedboek derwerp vrouw en muziek, noemde De voor de Kerken, dat in 1973 uitkwam. Marez Oyens zichzelf geen feministe. Het Naast kerkmuziek hield zij zich bezig met eerste internationale congres Women and andere vormen van muziek, zoals woord- Music in New York in 1980 was voor haar toonkunst (bijvoorbeeld Pente sjawoe kost een openbaring wat betreft de geschiedenis uit 1970) en elektronische muziek. In 1964 van vrouwelijke componisten. Tot die tijd won ze de prestigieuze Visser Neerlandia- wees zij vaak naar mannelijke componisten prijs met haar werk Der Chinesische Spiegel. die het ook moeilijk hadden – vrouwen Ook gaf De Marez Oyens les aan onder moesten gewoon niet zeuren. In New York meer de Academie voor Expressie en de werden haar de ogen geopend voor gender- Universiteit van Utrecht. ’s Zomers doceer- mechanismen, de manier waarop het de zij aan het Wiener Sommer Seminar. In geslacht van een persoon, en het daarbijbe- 1977 werd zij aangesteld als docent Praktijk horende rolpatroon, functioneert in de sa- van de hedendaagse muziek aan het ArtEZ menleving. conservatorium van Zwolle en enkele jaren De Marez Oyens werd bestuurslid van het later werd zij de eerste vrouwelijke docent International Congress on Women in Mu- voor het hoofdvak compositie. De Marez sic (icwm). Verder was zij vertegenwoor- Oyens trad op als concertpianiste, leidde diger van de Stichting Vrouw en Muziek groepen jongeren en volwassenen in muzi- tijdens buitenlandse evenementen, een kale improvisatie, dirigeerde amateur- en functie die haar op het lijf was geschreven, beroepskoren en -orkesten, verzorgde mu- want zij hield van reizen en legde gemakke- zikale radioprogramma’s, hield lezingen en lijk contact. In 1988 ging De Marez Oyens schreef over muziekonderwijs. In 1989 was naar het vijfde icwm-congres in Heidel- zij composer in residence aan de Georgia berg. Toen was al bekend dat het zesde con- State University in Atlanta. Kortom, mu- gres in New York gehouden zou worden. ziek stroomde door haar aderen. De Marez Oyens bood aan om de organisa- Ze bekwaamde zich ook als dirigent. In tie van het zevende congres op zich te ne- september 1975 stond zij als eerste vrouwe- men. De Noord-Amerikaanse muziekwe- lijke dirigent voor het Overijssels Philhar- tenschapster Marcia Citron (1991) schrijft monisch Orkest. Inmiddels was ze he- dat dit congres meer betekende dan een bij- trouwd. Haar tweede echtgenoot was eenkomst van mensen uit de muziekwe- politicoloog en schrijver Menachem Arno- reld. Het liet zien dat vrouwen aanwezig ni, wiens teksten een grote inspiratiebron zijn in de muziekwereld en dat zij erkend voor haar waren. De laatste jaren compo- werden: ‘and that women as musical sub- neerde De Marez Oyens bijna alleen nog jects have a strong voice that warrants re-

Jacolien de Nooij Een sterke stem • 23 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 24

cognition’. Het hoogtepunt was een con- niet over het voetlicht. Volgens mij komt cert met werken van een nieuwe generatie dit ook doordat vrouwen zichzelf minder Nederlandse componistes. serieus nemen dan mannen.’ Het is nu bij- Door haar werk en lidmaatschap bij ver- na dertig jaar geleden dat De Marez Oyens schillende stichtingen en verenigingen bleef de eerste vrouwelijke compositiedocent De Marez Oyens goed op de hoogte van werd. Vandaag de dag zijn de compositie- het discours over vrouwen en muziek en docentes van de Nederlandse conservatoria kon zij de belangen van de Nederlandse nog steeds op één hand te tellen. componistes vertegenwoordigen en behar- tigen. Maar minstens zo belangrijk was Literatuur haar zitting in diverse jury’s. Net als die van veel andere vrouwen is ook haar geschiede- Helen Metzelaar, ‘De precaire positie van de com- nis er een van steeds ‘de eerste’ te zijn. Toen poniste. Naar een beter genderevenwicht in het muziekleven’, in Mens en Melodie 54 (1999) 161- De Marez Oyens in 1977 haar aanstelling 165 aan het ArtEZ conservatorium van Zwolle Helen Metzelaar, ‘Een geschiedenis in vogelvlucht. kreeg, was ze de eerste vrouwelijke docent Nederlandse componistes in de twintigste voor het hoofdvak compositie. Deze aan- eeuw’, in Muziek in de 20ste eeuw. Red. Jan Nu- 1995 stelling betekende dat er respect bestond chelmans jr. (Baarn, Ambo ) Ellen Overweel, ‘Tera de Marez Oyens’, in Zes voor haar werk en haar kundigheid. De vrouwelijke componisten. Red. Helen Metzelaar aanwezigheid van een vrouwelijke docent (Hilversum, Centrum Nederlandse Muziek was bovendien een stimulans voor alle 1991) vrouwelijke studenten. Het viel De Marez Marten Toonder, Tera: epiloog 1998 (Amsterdam, Oyens destijds op dat er nog steeds verschil De Bezige Bij 1998) Marcia J. Citron, ‘Conference Report’, in The merkbaar was tussen het werk van manne- ix 4 1991 533 543 1978 Journal of Musicology , no. ( ) - lijke en vrouwelijke leerlingen. In zei M. Roegholt, ‘Als een man zit te componeren, zij hierover: ‘De meisjes kunnen zich dus wordt hij niet door de melkboer gestoord’, in wel identificeren met mij als vrouwelijk Opzij (1985) 58-60 componist en dan nog werkt het niet. [...] Saar Roelofs, Tien componistenportretten (Amster- 2000 Zij schrijven in het schoolblad “waar blij- dam, Partner Productions ) ven de componistes?”, maar zelf komen zij

24 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 25

Van God los De vroege dood van drie soul-iconen

Paul van der Steen

Oud worden was veel soulzangers niet gegeven. Ze kwamen snel en gingen vroeg. Een morbide verkenning van een muziekgenre aan de hand van drie jong gestorven grootheden: Sam Cooke (1931-1964), Otis Redding (1941-1967) en Marvin Gaye (1939-1984).

Een teken van boven. Dat gebeurt met men- Opperwezen werd nu de liefde voor een sen die God de rug toekeren. Sommigen van zijn schepselen bezongen. Velen zagen zeiden het hardop, anderen dachten het al- het echter als het verkopen van je ziel aan leen, toen Sam Cooke in 1958 op de snel- de duivel. weg tussen St. Louis en Memphis slachtof- Cooke zelf zag het nuchterder: een schoen- fer werd van een auto-ongeluk. Van de vier maker valt niet van zijn geloof als hij schoe- inzittenden kwam de zanger er met wat nen gaat maken, een zanger niet als hij gaat schrammen en glassplinters in zijn oog nog zingen. Een artiest was iemand ‘geboren en het beste vanaf. Zijn chauffeur overleed. begiftigd met talent. Karakter is iets wat je Collega-artiest en jeugdvriend Lou Rawls verwerft. Als je een zanger bent en je ver- lag dagenlang in coma. dient daar je brood mee, wat is daar dan Cooke kwam voort uit de gospelwereld, mis mee?’ Of zoals Sams vader, dominee, waarin hij naam had gemaakt als lid van maar een pragmatische dominee, het altijd the Highway QC’s en later van de immens had gezegd: ‘Mensen kijken naar dollars. populaire Soul Stirrers. In de tweede helft God kijkt naar je hart.’ van de jaren vijftig besloot hij niet alleen De dollars kwamen en Cooke moet het ge- solo te gaan, maar ook de overstap te ma- voel hebben gehad dat hij Gods steun had. ken naar het seculiere amusement. Muzi- Na een vliegende start met ‘You Send Me’ kaal betekende dat vaak een minimaal (nummer één in de poplijst en de zwarte onderscheid. Zelfs tekstueel waren de ver- R&B-lijst) volgden hits als ‘I’ll Come Run- schillen soms slechts met enige moeite te ning Back To You’, ‘Wonderful World’, herkennen: in plaats van de liefde voor het ‘Chain Gang’ en ‘Another Saturday Night’.

Paul van der Steen Van God los • 25 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 26

De zanger betoverde met zijn knappe ver- De terecht gelauwerde muziekhistoricus schijning, zijn glimlach en een honingzoete Peter Guralnick – auteur van een tweedeli- stem. ge Elvis-biografie – brengt in het monu- Cooke bleef eigenzinnig in zijn keuzes. Hij mentale Dream Boogie het neerschieten van weigerde een speeltje van de muziekindus- Cooke terug tot wat het was. Een vrouw trie te worden, stuurde zijn eigen loopbaan die mannen meelokte naar motels, haar en stichtte een eigen artiestenstal en platen- klanten vóór het bedrijven van de liefde label. De zanger las zich bovendien een slag vroeg om zich goed te wassen, en er op dat in de rondte, onder meer over de zwarte ge- moment met de portemonnee van haar schiedenis. Dat leidde tot overtuigingen slachtoffers vandoor ging. Cooke die haar die niet doordrongen in zijn liedjes. Alleen half ontkleed achterna ging, verhaal haalt het door de eerste successen van Bob Dylan bij de dienstdoende motelmedewerkster, geïnspireerde, wonderschone ‘A Change Is haar verdenkt van betrokkenheid bij de Gonna Come’ ademde de geest van de bur- roof, slaags raakt met de vrouw en dodelijk gerrechtenbeweging. Wel was Cooke de getroffen wordt door de derde kogel die ze eerste Afro-Amerikaanse artiest die afzag op hem afvuurt. Zoals gezegd: shabby om- van het ontkroezen van zijn haar. Verder standigheden voor een artiest met het ima- weigerde hij op te treden voor zalen waar go van een heer. Slechts Cookes laatste blank en zwart van elkaar gescheiden ble- woorden waren geheel in stijl. Geen kracht- ven en onderhield hij vriendschappen met termen of verwensingen, maar een keurig de militante leider Malcolm X en bokser ‘Lady, you shot me.’ Cassius Clay. De vermaningen en verwijten bleven ko- men. Zoals sommigen Gods hand zagen in het auto-ongeluk in 1958, zo werd die ook gezien in de tragische verdrinkingsdood van Cookes zoontje Vincent in een privé- zwembad in 1963. ‘Als hij God niet had ver- laten, was het nooit gebeurd,’ zei Clay Evans, baptistendominee, gospelzanger en ooit de geestelijke vertrouwensman van Cooke, nadat de zanger op 11 december 1964, 33 jaar oud, aan zijn einde kwam. En toegegeven: als de dood in dit geval geen duivels karakter had, dan toch in elk geval een smoezeligheid die eigenlijk niet Sam Cooke paste bij een ster van het kaliber Sam Coo- ke. Daniel Wolff laat in de biografie You Energie Send Me nog alle ruimte voor de speculaties die al meteen na het overlijden van de zan- Met artiestenbiografieën is het altijd uitkij- ger de ronde deden, zoals een moord in op- ken. Van listig aan elkaar geschreven knip- dracht van de maffia of de platenindustrie. selmappen en roddels wordt een lezer niet

26 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 27

vrolijker. Guralnicks boek over Cooke is lijk wat roet in het eten, maar na zijn her- een representant van de goed gedocumen- stel ging de zanger met hernieuwde energie teerde levensgeschiedenissen van zwarte aan de slag. Eind november, begin decem- popsterren zoals er de laatste twee decennia ber 1967 nam hij nieuwe liedjes op, waar- meer verschijnen: ze lichten persoon en van één een volledig nieuwe Otis Redding werk uit, geven verhelderende inkijkjes in liet horen. ‘(Sittin’ on) The Dock of the het harde bestaan tijdens tournees en ver- Bay’, over het verlangen naar een beter weven die elementen met de geschiedenis morgen, leek op niets wat hij daarvoor ge- van de Afro-Amerikanen in de twintigste maakt had. Zoals Cooke zich bij zijn zwa- eeuw. Aan drama meestal geen gebrek. Zo nenzang ‘A Change Is Gonna Come’ had wemelt het van de vroeg overleden soulzan- laten inspireren door Bob Dylan, zo stond gers en -zangeressen: Jackie Wilson, Otis dezelfde zanger aan de wieg van ‘The Dock Redding, Minnie Ripperton, Donny Ha- of the Bay’. Redding vond dat Dylan te veel thaway, de Temptations-tandem Eddie woorden nodig had, maar diens lyriek Kendricks en David Ruffin, en Curtis vond hij onweerstaanbaar. Mayfield. Redding dankt er in Nederland Het nummer zou de grootste hit van Otis zelfs een bijnaam aan: Otis-die-dood-is. Redding worden, zij het postuum. Tijdens Otis Redding leunde openlijk op de erfenis een vlucht van Ohio naar Wisconsin stort- van Sam Cooke. Uiterlijk had hij niets van te Reddings privévliegtuig op 10 december zijn voorbeeld. Aan Otis Redding was alles 1967 op slechts vier kilometer van zijn be- groot en kolossaal. Hij bewoog navenant: stemming in het ijskoude water van een houtenklazerig. Cookes wijze van frasering meer. De zanger, zijn piloot en vijf leden nam hij over, maar zijn rauwe stem leek in van zijn begeleidingsband The Bar-Kays niets op het honingzoete geluid van zijn kwamen om. Alleen de trompettist werd voorbeeld. Maar de overdonderende ener- gered. gie en passie waarmee Redding zijn reper- In het geval van Redding – waarvan dé bio- toire vertolkte lieten weinigen onberoerd. grafie nog moet verschijnen, maar die met Een belangrijk deel van zijn stukken kwam Try a Little Tenderness van Geoff Brown wel van Cooke: ‘Nothing Can Change This een adequate, beknopte levensbeschrijving Love’, ‘Cupid’, ‘Shake’, ‘Try a Little Ten- heeft gekregen – geen speculatie en com- derness’ en ‘A Change Is Gonna Come’. plottheorieën. Zijn dood roept herinnerin- Net als Cooke bouwde hij zijn eigen mu- gen op aan die van Buddy Holly en zijn be- ziekimperium op. Met succes. Rond zijn geleiders een klein decennium eerder. Een zesentwintigste was Otis Redding een man ongeluk; niet meer, niet minder. in bonus. Hij had zijn eigen Big O Ranch 161 met hectare land, en samen met Jeffer- Wereldleed son Airplane, The Mamas and the Papas, The Who en The Jimi Hendrix Experience Het levensverhaal van de twee jaar oudere maakte hij zijn grote doorbraak naar het Marvin Gaye heeft daarentegen alles van grote publiek tijdens het legendarische een noodlotstragedie. Nog nadrukkelijker popfestival in Monterey. Een operatie aan dan bij Cooke loopt de tegenstelling tussen poliepen op zijn stembanden gooide tijde- de religieuze en seculiere wereld als rode

Paul van der Steen Van God los • 27 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 28

draad door zijn levensverhaal. Gaye werd men vinden. Toen Terrell in de zomer van verscheurd tussen God en geilheid. David 1967 in zijn armen in elkaar zakte, was dat Ritz had de titel van zijn hartverscheurende de aanzet tot een diepe depressie. Gaye Gaye-biografie, Divided Soul, niet beter sloot zich op in een appartement en dreig- kunnen kiezen. de zichzelf neer te schieten als iemand hem Net als Redding was Marvin Gaye schat- lastigviel. Wat de domineeszoon weerhield plichtig aan Sam Cooke, en net als de in van zelfmoord was het geloof. Jezelf van het 1964 overleden zanger voegde hij als artiest leven beroven was even zondig als het ver- een ‘e’ toe aan zijn achternaam: voor ie- moorden van een ander. mand die Cook heet een kleinigheid, voor Veel aanleiding tot vrolijkheid zag hij ech- een zanger die vrouwenharten moet laten ter niet meer. Zijn huwelijk met Anna Gor- smelten en ondertussen als Gay door het le- dy, de zus van Motownbaas Gordy, werd ven moet een verlossing. Beider repertoire steeds slechter. In Terrells hoofd was iets was vergelijkbaar. Gaye schreef zelf ook, grondig mis. Volgens sommigen het gevolg maar werd door de hitschrijvers van het van mannen met losse handjes, volgens de Motown-label van onweerstaanbare nie- doktoren een hersentumor. Opeenvolgen- mendalletjes voorzien. Er was bovendien de operaties konden haar niet redden. In een uiterlijke gelijkenis met Cooke. Kort maart 1970 overleed ze, 24 jaar oud. On- na de fatale schietpartij in Los Angeles zag dertussen confronteerden de brieven van Motown-baas Berry Gordy wel brood in zijn broer Frankie uit Vietnam Gaye met een speelfilm: The Sam Cooke Story. Voor een andere bittere realiteit. Hij had geen de hoofdrol had hij Marvin Gaye op het zin meer om met een handvol liefdesliedjes oog. Die weigerde resoluut: ‘Ik zei tegen een studio in te gaan of een podium op te Berry dat ik het een morbide idee vond. Als stappen. In plaats daarvan kwam hij met ik eraan dacht, liepen de rillingen over mijn een plaat die in niets leek op zijn voorgan- rug. Geen sprake van dat ik ook maar zou gers: het conceptalbum What’s Going On denken over het accepteren van de rol. Ik stond vol spirituele en maatschappijkriti- werd al zenuwachtig bij de gedachte aan sche teksten en nummers die, met hun na- een soulzanger die wordt doodgeschoten.’ druk op percussie en gelaagd opgenomen De als drummer begonnen Gaye opereerde vocalen, een jazzy bijsmaak hadden. Pla- niet alleen als solo-artiest. Om zijn imago tenbaas Gordy sprak over het slechtste dat van Prince Charming kracht bij te zetten hij ooit had gehoord. koppelde Motown hem voor platen vol Waarom wilde het sekssymbool van de ja- liefdesduetten ook aan zangeressen uit de ren zestig en naar men hoopte ook de jaren eigen stal: Mary Wells, Kim Weston en zeventig zijn carrière ruïneren met liedjes Tammi Terrell. Vooral de samenwerking over het wereldleed? En waarom had de met de laatste (onder meer ‘Ain’t No zanger in godsnaam zijn baard laten staan? Mountain High Enough’, ‘Ain’t Nothing Maar Gordy kwam tot inkeer: What’s Like the Real Thing’ en ‘You’re All I Need Going On werd de best verkochte Motown- To Get By’) had het beoogde effect: dit lp ooit en scoort tot op de dag van vandaag klonk en zag eruit als ware liefde. Dat was hoog – soms zelfs het allerhoogst – in lijst- schijn, al konden de twee het uitstekend sa- jes met de beste albums aller tijden.

28 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 29

Ook op volgende platen bleef Gaye voor hij ondertussen vocht tegen impotentie, een soulartiest ongekend expliciet: ‘Let’s maakte het allemaal nog schrijnender. En Get It On’ en ‘I Want You’ laten hem van dan was er nog de verregaande paranoia zijn sensuele kant horen, en met de dubbel- van Gaye. Hij was ervan overtuigd dat aar met de sarcastische titel ‘Here My Dear’ men hem wilde vermoorden. Het leidde rekende hij letterlijk (alimentatie) en fi- ertoe dat hij zich liet omringen door aller- guurlijk af met Anna Gordy. Ook zijn hande schimmige figuren met te veel wa- nieuwe liefde Janis Hunter gaf hem geen pens. rust. Gaye bleef een gekwelde geest. Herin- Zijn angsten en geldzorgen dreven hem neringen aan de mishandelingen door zijn naar zijn ouderlijk huis, waar hij zich voor- vader in zijn jeugd, podiumangst, verdo- namelijk opsloot in zijn kamer. Zelfs zijn vende middelen, te veel vrouwen, het droeg meest dierbare familieleden, zijn moeder allemaal niet bij tot innerlijke rust. Hij was en zijn broer, verloren hun grip op hem. de vleesgeworden Trouble Man uit zijn ge- Tegelijkertijd herleefde de strijd tussen zijn lijknamige nummer. vader, een stevige drinker, en de zwaar aan Op de vlucht voor drugs- en belastingpro- drugs verslaafde Marvin Gaye. Op zondag blemen belandde Gaye begin jaren tachtig 1 april 1984, één dag voor de vijfenveertigste in een pension in Oostende. Vanuit die verjaardag van junior, haalde vader bij zijn plaats werkte hij aan een comeback. Die vrouw vloekend en tierend verhaal over een kwam er dankzij het nummer ‘Sexual Hea- brief die hij niet kon vinden. Zij zocht be- ling’. Hij had nu hits gehad in drie verschil- scherming bij haar zoon. Die duwde en lende decennia. Maar het succes gaf hem sloeg zijn vader de kamer uit. Daarmee te- geen bevrediging. Hij zag hoe Michael kende hij zijn doodvonnis. Senior had al Jackson hem met Thriller overvleugelde en meerdere malen duidelijk gemaakt dat als doorbrak naar een breed publiek. Dat wil- zijn zoon hem waagde aan te raken, hij de hij ook: ‘Pop betekent geld verdienen. hem zou vermoorden. Het slachtoffer had Soul betekent geëxploiteerd worden.’ het wapen enkele maanden eerder zelf ca- Dat had hij ook een beetje aan zichzelf te deau gedaan, ook als een soort bescher- wijten. Anders dan Sam Cooke en Otis ming tegen al diegenen van wie hij dacht Redding ontbrak het hem aan zakelijk ta- dat ze achter hem aan zaten. lent. Zijn niet onaardige inkomsten na het Zus Jeanne twijfelde er niet aan dat dit pre- succes van ‘Sexual Healing’ verdwenen cies de manier was waarop haar broer wilde voor een groot deel in de zakken van sterven: een verlossing uit zijn misère, zijn drugsdealers. Volgens een van de muzikan- moeder eindelijk bevrijd uit de handen van ten circuleerde er tijdens de tournee na die haar wrede echtgenoot en zijn vader ge- hit meer coke ‘dan tijdens welke tournee straft voor de rest van zijn leven. Alleen de ook in de geschiedenis van het entertain- tekst van het titelnummer van ‘What’s ment. Marvin rookte het ook, at het zelfs’. Going On’ zou nooit meer hetzelfde klin- Om zich te bewijzen als sekssymbool ont- ken: kleedde hij zich tijdens concerten tot op zijn onderbroek, een ietwat gênante act voor een man van middelbare leeftijd. Dat

Paul van der Steen Van God los • 29 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 30

(Edinburgh, Mojo Books 2001) Father, father, father, we don’t need to David Ritz, Divided Soul. The life of Marvin Gaye escalate (New York, Da Capo Press 1999) You see, war is not the answer Ben Edmonds, What’s Going On? Marvin Gaye For only love can conquer hate. and the Last Days of the Motown Sound (Edin- burgh, Mojo Books 2001) Peter Guralnick, Sweet Soul Music. Rhythm and Literatuur Blues and the Southern Dream of Freedom (Lon- don, Penguin Books 1991) Daniel Wolff, e.a., You Send Me. The Life and Ti- 1996 Adam White & Fred Bronson, The Billboard Book mes of Sam Cooke (London, Virgin Books ) of Number One Rhythm and Blues Hits (New Geoff Brown, Otis Redding. Try a Little Tenderness York, Billboard Books 1993)

30 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 31

De verbazing voorbij Een inventarisatie van vrouwelijke componisten

Eleonore Pameijer

Wie zich bezighoudt met muziekgeschiedenis en muziekbiografieën ziet dat vrouwelijke musici daarin slecht zijn vertegenwoordigd. Dat betekent niet dat ze niet bestaan, wel dat ze te weinig aandacht krijgen. Eleonore Pameijer maakte ten behoeve van biografen en uitgevers een inventaris van componistes die een levensbeschrijving verdienen.

In 1993 maakte ik een tournee door Neder- waarvoor hedendaagse werken gecompo- land met een soloprogramma, waarin ik al- neerd werden bij de sculpturen van Noam le twaalf ‘Fantasieën voor fluit’ van Georg Ben Jacov, waren twee van de vijf deelne- Philip Telemann uitvoerde, afgewisseld mende componisten vrouw. ‘Zo’, dacht ik, met tien nieuwe composities van Neder- ‘nu kunnen interviewers (m/v) daar alvast landse componisten. Het programma trok niet meer over zeuren’. Het is inmiddels nogal wat aandacht in de pers en tijdens tien jaar later en je zou kunnen zeggen dat een van de interviews vroeg een journaliste mijn ogen en vooral mijn oren langzamer- mij waarom alle nieuwe composities door hand zijn opengegaan. Als artistiek leider mannen gecomponeerd waren; er stond van de Leo Smit Stichting programmeer ik geen enkele vrouw op het programma. De- sinds 1996 de Serie Uilenburger Concerten ze vraag overviel mij. Ik had niet bewust ge- in Amsterdam. Het zwaartepunt van de kozen voor mannelijke componisten, ik programmering bij de jaarlijkse concerten had simpelweg die componisten gevraagd ligt op muziek uit het interbellum, maar er die ik kende, of die een goede reputatie wordt ook altijd ten minste één hedendaags hadden. Ik weet niet meer hoe ik die vraag werk uitgevoerd. Sinds enkele jaren zorg ik indertijd heb beantwoord. Waarschijnlijk ervoor dat op ieder programma ook een zei ik iets als: ‘het gaat toch om kwaliteit, compositie van een vrouwelijke componist niet om geslacht?’ staat. Toch bleef die vraag in mijn hoofd hangen. Drie jaar geleden werd ik voorzitter van Bij mijn volgende soloproject Images (1999), Stichting Vrouw en Muziek. Sindsdien

Eleonore Pameijer De verbazing voorbij • 31 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 32

Henriëtte Bosmans (1895-1952)

word ik vaak gevraagd of het moeilijk is om malige Oostbloklanden zijn vrouwelijke composities van vrouwen te vinden. Mijn componisten beter af. antwoord is: ‘Nee, helemaal niet, je moet Als je even de moeite neemt om te kijken of alleen iets verder kijken dan je neus lang er in een bepaalde periode ook vrouwelijke is.’ componisten te vinden zijn, blijkt de oogst Het is interessant om de jaarprogramma’s altijd groter te zijn dan verwacht. Niet al- van Nederlandse concertseries vanuit dit leen dat: in alle tijdperken leefden uitste- oogpunt te beschouwen. Bij symfonieor- kende vrouwelijke componisten. Aaron kesten of bij de Nederlandse Opera staat Cohens International Encyclopedia of Wo- over het algemeen geen enkel werk van men Composers bevat de namen van meer vrouwen op het programma, bij vele ande- dan zesduizend vrouwelijke componisten. re series idem dito. Alleen in de moderne muziek, zoals in de programma’s van het Muzikale dochter Muziekgebouw aan ’t IJ, wordt wel eens werk van een vrouwelijke componist uitge- De meeste lezers zullen de namen Men- voerd. In het buitenland gaat het net zo; al- delssohn en Schumann wel kennen. Maar leen in de Verenigde Staten en in de voor- hebben zij ook gehoord van Fanny Men-

32 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 33

delssohn (1805-1847), het zusje van de be- echtgenoot, Jean Lageat, bleek een alcoho- roemde Felix? Abraham Mendelssohn, de list te zijn. Hij gooide inkt over haar parti- vader van Fanny en Felix, schreef aan zijn turen. Ze kregen een dochter, Françoise, en dochter: ‘Misschien dat Felix van de mu- nadat haar echtgenoot de baby van de trap ziek zijn beroep kan maken, maar voor jou had gegooid, eindigde ook deze relatie. De zal het altijd een sieraad zijn. Het kan en criticus Cecil Gray schreef, variërend op mag nooit de basis van je bestaan worden.’ Samuel Johnsons uitspraak over vrouwelij- Clara Schumann-Wieck (1819-1896), de ke predikanten, over Tailleferre: ‘Sir, a wo- echtgenote van Robert Schumann, was een man’s composing is like a dog’s walking on virtuoze pianiste, componiste, muzieklera- his hind legs. It is not done well, but you res en moeder van acht kinderen. Zij are surprised to find it done at all.’ schreef in haar dagboek: ‘Ik dacht vroeger De Amerikaanse componiste Ruth Craw - dat ik talent had om muziek te scheppen, ford Seeger (1901-1953) timmerde aan de maar dat idee heb ik laten varen; een vrouw weg als avant-gardiste. Ze studeerde aan moet geen verlangen hebben om te compo- het conservatorium van Chicago, raakte neren – er is nog nooit een vrouw geweest onder de indruk van de muziek van Scria- die dat kon, dus waarom zou ik het wel bin en bestudeerde in de jaren twintig en kunnen?’ dertig de ‘dissonant counterpoint theory’ Ook in Frankrijk zijn uitstekende vrouwe- van componist Charles Seeger. Op aanra- lijke componisten te vinden: Lili Boulan- den van Henry Cowell wendde zij zich tot ger (1893-1918), het zusje van de bekende Charles Seeger om zich te laten coachen. muziekpedagoge Nadia Boulanger. Zij Zij werd zijn assistente en raakte innig met won als eerste vrouw de Prix de Rome met hem bevriend. Haar droom om in Europa haar cantate Faust et Hélène. Gabriel Fauré te studeren kon ze in 1930 waarmaken door was verrukt van haar werk. Zij schreef een Guggenheim Fellowship, de eerste die prachtige liederen, die gelukkig niet geheel aan een vrouw werd toegekend. Zij reisde vergeten zijn. Helaas overleed zij al op zes- naar Berlijn, London, Parijs, Wenen en entwintigjarige leeftijd. Germaine Taille- Boedapest, en wisselde met collega-com- ferre (1892-1983) mocht van haar vader niet ponisten ideeën uit over stijlen, moderni- naar het conservatorium, maar zette toch teit en dissonant contrapunt. Eenmaal terug door. Maurice Ravel was zeer enthousiast in de Verenigde Staten trouwde Craw ford over haar en Erik Satie noemde haar ‘mijn in 1932 met Seeger. Ze vestigden zich in muzikale dochter’. Haar carrière verliep New York. Charles moest de kost verdie- voorspoedig. In 1925 trouwde Tailleferre nen voor het snel groeiende gezin (ze kre- met de Amerikaanse illustrator Ralph Bur- gen drie kinderen), terwijl Ruth niet alleen ton en verhuisde ze naar New York. Daar de kinderen opvoedde, maar ook pianoles raakte ze bevriend met Charlie Chaplin, gaf. Daarnaast hielp zij haar echtgenoot bij voor wie ze filmmuziek schreef. Haar man het opnemen, transcriberen en arrangeren was echter jaloers op haar succes en ont- van Amerikaanse volksmuziek. Tijd en moedigde haar te componeren. In 1927 concentratie om haar eigen muziek te com- keerde ze terug naar Parijs, waarna ze van poneren ontbrak haar. Met de compositie haar echtgenoot scheidde. Haar volgende van een blaaskwintet in 1952 leek zij terug

Eleonore Pameijer De verbazing voorbij • 33 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 34

Metzelaar schreef over Henriëtte Bosmans (1895-1952) Zonder muziek is het leven onno- dig, en Jeanine Landheer schreef over Anna Cramer Mythe en werkelijkheid. Over An- drée Bonhomme (1905-1982) publiceerde Hans C.M. van Dijk een biografische schets, Andrée. Ten slotte is er nog het boek Zes vrouweljke componisten, onder redactie van Helen Metzelaar, waarin leven en werk van de componistes Gertrude van den Bergh, Catharina van Rennes, Elisabeth Kuyper, Henriëtte Bosmans, Iet Stants en de in 1996 overleden componiste Tera de Marez Oyens worden beschreven.

Trefpunt Een bijzonder talent was componiste Rosy Wertheim (1888-1949). Zij werd in 1888 in Amsterdam geboren als telg uit een welge- Rosy Wertheim (1888-1949) stelde familie. Haar grootvader was de be- kende bankier Abraham Wertheim. Rosy Wertheim toonde al vroeg een bijzonder te keren naar haar werkelijke compositori- muzikaal talent. Na de middelbare school sche talent tot zij, veel te vroeg, in 1953 werd zij door haar ouders naar een kost- stierf. school in Neuilly gestuurd en niet naar de De namen van de belangrijkste Nederland- Sociale Academie, zoals zij zelf had gewild. se vrouwelijke componisten van de afgelo- In Neuilly kreeg zij zo goed pianoles dat zij pen honderdvijftig jaar op een rijtje: Anna besloot door te gaan in de muziek. Ze stu- Cramer, Henriëtte Bosmans, Hanna Beek- deerde piano bij Ulfert Schults en compo- huis, Andrée Bonhomme, Johanna Borde- sitie bij Bernard Zweers en vervolgens bij wijk-Roepman (de echtgenote van de Sem Dresden. schrijver), Bertha Frensel Wegener-Koop- Wertheim werkte als muziekdocente aan man en haar dochter Emmy Frensel Wege- het Amsterdams Muzieklyceum en leidde ner, Cornélie van Oosterzee, Anny Mes- een aantal vrouwen- en kinderkoren, waar- ritz-van Velthuysen, Dina Appeldoorn, onder het koor van de ‘Eilandkinderen’, Anna Lambrechts-Vos, Reine Colaço Oso- kinderen uit de arme joodse buurt in Am- rio-Swaab, Linda Bandara, Agnes Jama en sterdam. Marjo Tal. De levensgeschiedenissen van In 1929 vertrok zij voor zes maanden naar deze vrouwen zijn zowel uit muzikaal als uit Parijs, waar ze zes jaar zou blijven. Ze nam sociologisch oogpunt interessant. Slechts compositie- en instrumentatielessen bij twee van hen kregen een biografie: Helen Louis Aubert. Haar appartement werd een

34 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 35

trefpunt voor kunstenaars, onder wie com- men in Nederland veel te onverschillig te- ponisten als Arthur Honneger, Jacques genover haar werk had gestaan. Haar oeu- Ibert en Darius Milhaud. Met componiste vre van ruim negentig werken bevat veel Elsa Barraine sloot zij een hechte vriend- liederen en kamermuziek; de meeste wer- schap. In het dagblad Het Volk schreef zij ken zijn ongedateerd. artikelen over het Parijse muziekleven. In Ook Rosy Wertheim verdient een biogra- 1935 vertrok zij voor een jaar naar Wenen, fie. Net als alle andere componistes ver- waar zij contrapunt studeerde bij Karl dient ze dat als musicus, niet ‘als vrouw’, Weigl. In 1936 reisde zij naar de Verenigde net zomin als mannelijke componisten een Staten, waar zij lezingen gaf en waar haar biografie ‘als man’ krijgen. Toen Nadia strijkkwartet, het Divertimento voor ka- Boulanger in 1938 door een journalist werd merorkest en een aantal van haar pianower- gevraagd hoe zij het vond om als eerste ken werden uitgevoerd in Philadelphia, vrouw het Boston Symphony Orchestra te Washington en New York, onder andere dirigeren, antwoordde ze: ‘Well, I have tijdens een concert van het Composers Fo- been a woman for fifty years now and have rum Laboratory. recovered from my initial astonishment.’ Naar aanleiding van de gespannen situatie Het wordt tijd dat ook de Nederlandse bio- in Europa keerde zij in 1937 terug naar Am- grafen aan het idee van vrouwelijke com- sterdam. In die periode, maar ook nog na pomisten gewend raken. het uitbreken van de oorlog, componeerde 1940 zij veel. In werd haar pianoconcert Literatuur uitgevoerd door het Residentie Orkest on- der leiding van Willem van Otterloo. Aaron Cohen, International Encyclopedia of 1981 Na de inval van de Duitsers organiseerde Women Composers (New York, Bowker ) Hans C.M. van Dijk, Andrée. Biografische schets Wertheim in haar kelder huisconcerten. van het leven van Andrée Bonhomme en inventa- Tijdens deze bijeenkomsten werd aandacht ris van haar oeuvre, 1905-1982 (Utrecht, Stichting besteed aan moderne muziek en vooral aan Beheer Muzikale Nalatenschap Andrée Bon- het werk van joodse componisten dat niet homme 1996) meer gespeeld mocht worden. In de tweede Jeanine Landheer, Anna Cramer. Mythe en werke- lijkheid (Amsterdam, Koninklijke Vereniging helft van 1942 dook Wertheim onder, op voor Nederlandse Muziekgeschiedenis; wisselende adressen. Na de oorlog bleek dat Utrecht, Maatschappij tot Bevordering van de een groot deel van haar familie was omge- Toonkunst 1999) komen. Wertheim werd docente aan de Helen Metzelaar (red.), Zes vrouweljke componisten muziekschool in Laren, maar haar gezond- (Zutphen, Walburg Pers 1991) heid ging achteruit. Toen zij in 1949 op Helen Metzelaar, Zonder muziek is het leven onno- dig. Henriëtte Bosmans (1895-1952), een biografie eenenzestigjarige leeftijd overleed, stelde (Zutphen, Walburg Pers 2002) het Nieuw Israelitisch Weekblad vast dat

Eleonore Pameijer De verbazing voorbij • 35 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 36

‘Musicien d’avenir’ Leven en werk van Jacques Beers

Adriaan Soeting

De Nederlandse musicus Jacques Beers (1902-1947), die ooit door Maurice Ravel een ‘musicien d’avenir’ werd genoemd, maakte in de jaren dertig van de vorige eeuw in Parijs furore als componist van wereldlijke en religieuze muziek. Na de oorlog raakte hij in vergetelheid. Gelukkig is er nu een biografie van Beers van de hand van Jurjen Vis, ook al is die biografie als bijlage van een dubbel-cd verschenen.

Jurjen Vis schreef verschillende biogra- Beers en een kopie van een briefje van fieën, onder andere over een vriend van Jac- Maurice Ravel – verdient het om ooit nog ques Beers, de musicus Leo Smit (2001). eens als aparte uitgave te verschijnen. Vorig jaar promoveerde Vis op een proef- Beers begaf zich in 1927, een jaar na de af- schrift over Julius Röntgen. Röntgen was sluiting van zijn studie, naar Parijs. Zijn directeur van het Amsterdams Conservato- vriend Leo Smit arriveerde een halfjaar la- rium in de tijd waarin Jacques Beers daar ter. Het leven viel hem daar niet makkelijk, zijn opleiding genoot in de vakken piano althans niet in financieel opzicht. Hij slaag- (hoofdvak), orgel, theorie en, als apart de er wel in om in contact te komen met hoofdvak, muziekgeschiedenis. Vis was bij vele musici van naam. Hij genoot gastvrij- uitstek degene die de biografie van Jacques heid bij de dichter Marcel Temporal en Beers kon schrijven. Jammer dat die bio- diens vrouw Marcelle Gérat. Verschillende grafie is verscholen in een bijlage bij een gedichten van Temporal zette hij op mu- dubbel-cd met muziek van Beers, al maakt ziek. Die liederen werden gezongen door dat die cd wel bijzonder waardevol. Vis is Marcelle Gérar, eenmaal zelfs in aanwezig- erin geslaagd veel feiten bijeen te brengen heid van Maurice Ravel. Beers was daarna en heeft een biografie geschreven die, on- meermalen te gast bij Ravel. Ravel schreef danks de beperkte ruimte, goed leesbaar is. een aanbevelingsbrief aan een Parijse mu- Deze bijlage – zeventig kleine, dichtbe- ziekuitgever, waarin hij de jonge Beers een drukte pagina’s, verlucht met vier foto’s van ‘musicien d’avenir’ noemde. Jacques moet

36 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 37

ook Albert Schweitzer hebben bezocht, toen die in Parijs verbleef. Schweitzer noemde Beers in een brief ‘mijn vriend’ en ‘iemand uit mijn kring’. Beers maakte in Parijs naam als pianist, in het bijzonder als ‘accompagnateur’. De be- roemde musicienne en muziekpedagoge Nadia Boulanger (1887-1979) was zo onder de indruk van zijn talent dat zij hem gratis compositieles gaf. Vis geeft in zijn biografie veel bijzonderhe- den over het leven van Beers in diens Parijse tijd. Beers heeft destijds veel gecompo- neerd, muziek voor piano en zang, sonates, songs, chants, chansons, en bewerkingen van oud-Nederlandse liederen. Van die muziek is nu een deel op cd gezet: Jacques Beers, musicien d’avenir. Het boekje bij de cd bevat niet alleen de biografie van Beers, Maurice Ravel (l.) en Jacques Beers, ca. 1930. De maar ook een uitstekende beschrijving van foto werd genomen door Marcelle Gérar. de gespeelde muziek, eveneens van Vis. Vis en de fluitiste Eleonore Pameijer richt- ten in 2005 de Jacques Beersstichting op. Al meinde in Parijs, die samenkwam in de eerder was de Leo Smitstichting opgericht, Christuskirche. Predikant van deze kerk was die in de Uilenburger Synagoge te Amster- Erich Dahlgrün, met wie Beers bevriend dam uitvoeringen initieerde van kamermu- raakte. Beers sprak Frans als een Fransman ziek van componisten uit de tijd tussen de en zijn Duits was zo goed dat de Duitse beide wereldoorlogen. Vis, Pameijer en an- vrouw met wie hij in het huwelijk zou tre- dere musici als Frans van Ruth en Marcel den aanvankelijk niet wilde geloven dat hij Worms hebben gezorgd voor een intensive- geen Duitser was. ring van de kennis van en de belangstelling Van huis uit was Beers rooms-katholiek. voor Jacques Beers. Bij deze revival heeft Hij had nog als koorknaap gezongen in de echter één aspect minder aandacht gekre- Onze Lieve Vrouwekerk in zijn woonplaats gen. Jacques was ook kerkmusicus en heeft Zwolle en had daar op jeugdige leeftijd re- veel kerkmuziek gecomponeerd. gelmatig op het orgel de diensten begeleid. Voor de diensten in de Christuskirche in Kerkmuziek Parijs componeerde hij muziek voor een ‘Gottesdienstordnung’, die ook in België De biografie van Vis geeft over de kerkmu- en Nederland zou zijn gebruikt. Hij had al ziek van Beers wel veel informatie. In 1929 spoedig de beschikking over een kerkor- werd Beers benoemd tot organist en ‘Chor- kest. Verschillende beroepsmusici verleen- leiter’ van de Deutsche Evangelische Ge- den hun medewerking: de klavecinist

Adriaan Soeting ‘Musicien d’avenir’ • 37 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 38

Ralph Kirckpatrick en de tenor Hugues für die Deutschen evangelischen Gemeinden Cuenod, wat Beers niet verhinderde in 1934 in den Niederlanden von Pfarrer Paul Kaetz- een Missa sine tenore te schrijven. De musi- ke (1942). cus en muziekhistoricus Willem Noske 1918 1995 ( - ) noemde dat stuk later ‘de beste Minor en major miscompositie van een Nederlander uit de twintigste eeuw’. Beers voerde met zijn Frits van der Waa, die een overigens uitste- koor en orkest cantates uit van Bach en kende recensie schreef van de cd in de Volks- motetten van Schütz, maar schreef ook zelf krant van 17 juli 2008, stelde aan het slot kerkmuziek, onder andere twee Weih- daarvan: ‘Het valt niet te ontkennen, dat nachtskantaten en een bundeltje Neue geist- Jacques Beers een minor composer was en liche Lieder (1938). Dit bundeltje bevat ze- dat hij dat zou zijn gebleven, ook wanneer ventien liederen gekozen uit de Geistliche hij niet zo vroeg gestorven was.’ Dit is een Gedichte van de predikant Kurt Ihlenfeld, ongeoorloofde stigmatisering. Wie beho- een man die sterk gekant was tegen het na- ren dan tot de majores? Daarover zal altijd tionaalsocialisme en die het middelpunt verschil van mening blijven bestaan. vormde van de Eckhart-Kreis, waartoe Beers stierf te vroeg om in Nederland alge- dichters en schrijvers behoorden als Jochen meen bekend te raken. Hij overleed in 1947 Klepper en Theodor Heuss. ten gevolge van een hartkwaal, veroorzaakt Na het uitbreken van de oorlog met Duits- door uitputting in de hongerwinter. De be- land werd de Duitse kerk in Parijs gesloten. handeling van de Commissie voor de zui- Beers vertrok naar Amsterdam. Hier raakte vering van het Radio-Omroeppersoneel hij bevriend met de Duitse predikant Hans heeft stellig bijgedragen aan zijn vroege Fischer, die actief was in het verzet. Vlak dood. Beers had geweigerd de ‘Ariërverkla- voor diens vertrek naar Rotterdam deed ring’ te tekenen en zich bij de Kulturkam- Fischer Beers een bundel met nieuwe mer aan te sluiten. Na de oorlog werd hij psalmberijmingen van Heinrich Vogel echter veroordeeld omdat hij als klankre- (1902-1989) cadeau. Bij diens berijmingen gisseur had gewerkt bij de Nederlandse componeerde Beers Psalmweisen. Daarna Omroep. De veroordeling werd later inge- maakte Beers kennis met Pfarrer Arno trokken, maar dat kwam voor Beers te laat. Pötzsch (1900-1956), Marine-Oberpfarrer Dankzij de uitgebrachte dubbel-cd, de bio- en gevangenispredikant in den Haag, – ‘ei- grafie van Vis en de bemoeienissen van de ne Gottesfügung’, aldus Beers. Zijn tweede Jacques Beersstichting zal de componist zoon, Arno, is naar Pfr. Pötzsch vernoemd, hopelijk de aandacht krijgen die hij ver- en naar drie andere predikantvrienden: dient. Erick [Dahlgrün] Hans [Fischer] Peter. Met Pötzsch vervaardigde hij de bundels attacca, cd 28116 en 28117 Singende Kirche (3 Bnde). Herausgegeben

38 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 39

Bowie in fragmenten Deelgebieden uit het leven van een popzanger

Hanna de Heus

Het schrijven van een biografie van David Bowie is een zinloze onderneming geworden. Er bestaan zo veel biografieën van de zanger dat er weinig tot geen nieuwe feiten meer over zijn leven kunnen worden achterhaald, en ook zijn werk is al uit den treure geïnterpreteerd. Dave Thompson en Thomas Jerome Seabrook richten zich in hun biografieën daarom op deelgebieden uit leven en werk van Bowie.

Wie tegenwoordig iets zinvols wil toevoe- popmuziek werd hierdoor opengebroken. gen aan de levensbeschrijvingen van David ‘There’s old wave, there’s new wave and Bowie, moet het in een deelgebied van Bo- there is David Bowie’, heette het. Ook voor wies carrière zoeken en dat uitpluizen zoals Bowies leven betekende deze periode een nog niemand heeft gedaan. Dat laatste pro- geweldige verandering. Hij verhuisde van beerden zowel Dave Thompson als Tho- Los Angeles naar Berlijn, waarmee hij een mas Jerome Seabrook. Thompson richtte leven vol luxe, limousines en cocaïne achter zich op recente jaren van Bowies carrière, zich liet om een appartement in een ver- grofweg de periode van 1990 tot 2004, en pauperde wijk in West-Berlijn te huren. Seabrook koos voor Bowies Berlijnse perio- Voor Bowie had zijn verhuizing een artis- de van 1977-1979. tieke drijfveer: ‘Als ik een stuk grond kocht, Een boek over de Berlijnse periode ligt voor er een huis op liet zetten en het mijn thuis de hand: Bowie maakte in die jaren de tri- noemde, zou ik nooit meer iets schrijven.’ logie Low, ‘Heroes’ en Lodger. Daarna zou De werkelijke reden was prozaïscher: Bo- popmuziek nooit meer hetzelfde zijn, voor- wie leidde zo’n destructief leven in Los An- al omdat Bowie de lineaire ontwikkeling geles, dat hij met een gewicht van nog maar van rock naar glamrock en van glamrock zevenenveertig kilo in hoog tempo op de naar disco radicaal doorbrak met platen die dood afstevende. Zijn beste vriendin wees verwezen naar ambient music en een in- hem er in niet mis te verstane bewoordin- dustriële sound. Het hele landschap van de gen op dat hij de ontnuchtering van het

Hanna de Heus Bowie in fragmenten • 39 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 40

‘normale’ leven nodig had om alles weer in men in de Hansa studio’s, een studiocom- de juiste proporties te kunnen zien. plex vlakbij de Berlijnse muur. Bowie Dit alles is bekend; het is in een notendop werkte in de grootste studio, de ‘Meister- de achtergrond waartegen Seabrook zijn saal’. Die zaal was in de Republiek van Wei- boek schreef. De vraag is nu wat hij daaraan mar een balzaal geweest, waarin de Nazi’s kan toevoegen. regelmatig soirees organiseerden. Wie Bo- wies carrière een beetje volgt, weet dat hij Gemiste kans dit soort historische feiten altijd oppikt. Waarom wordt dan nergens een beschrij- Seabrooks koos ervoor om Bowies privéle- ving van die zaal gegeven? Waarom niet ge- ven grotendeels buiten beschouwing te la- probeerd de lezers iets te laten oppikken ten. Je kunt dat integer noemen, maar in van wat Bowie gezien moet hebben? Deze dit geval riekt het naar gemakzucht en on- studio scheen bovendien uit te kijken op de vermogen. Seabrook interviewde niemand muur. Het gerucht gaat dat er vanuit Oost- voor dit boek. Om te beginnen sprak hij Duitse wachttorens met verrekijkers naar niet met Bowie, maar dat valt hem niet te binnen werd gekeken, soms met geweren verwijten, want Bowie praat nooit met in de aanslag. mensen die een boek over hem willen Was dat zo? En zo ja, welk effect heeft dat schrijven. Maar Seabrook interviewde ook dan gehad op de opnames, of op Bowie die geen mensen uit Bowies omgeving; geen daar wekenlang aan nog onvoltooid mate- muzikanten met wie hij samenwerkte, geen riaal zat te werken? Misschien geen enkel, producers, geen kennissen. Hij baseert zich maar zeg daar als auteur iets over en maak uitsluitend op eerder gepubliceerde biogra- dat aannemelijk! Zeker omdat Bowie het fieën, artikelen en interviews, en citeert nummer ‘Heroes’ naar aanleiding van het naar verhouding veel te vaak uit recensies. uitzicht vanuit de studio schreef: hij zag Toch had het wel een interessante tekst twee geliefden die elkaar elke dag bij de kunnen opleveren als Seabrook zijn materi- muur ontmoetten, en schreef een nummer aal niet alleen had geordend, maar zich ook over hen. Bowie vond dat belangrijk ge- had ingeleefd in het Berlijn van die perio- noeg om het niet alleen in het Engels, maar de. Er waren mogelijkheden genoeg. Zo ook in het (overigens erbarmelijk slecht schrijft hij dat Bowie in Berlijn een voor- uitgesproken) Duits op te nemen. Kom op, liefde ontwikkelde voor cabarets en nacht- zou je tegen Seabrook willen zeggen, als je clubs die sinds de jaren ’20 niet meer waren een specialistisch boek schrijft, geef dan zo veranderd. Wat een kans om de sfeer van veel mogelijk details. die clubs te laten herleven, om voormalige Seabrook weet wel precies wie wat aan wel- bezoekers om anekdotes te vragen, om ke plaat heeft bijgedragen, tot de kleinste mensen die er optraden aan het woord te gitaarfragmenten aan toe. Hij kent alle laten, om de inrichting voor de lezers tot le- technische aspecten van de muziek, weet ven te brengen, kortom om de hele sfeer precies op hoeveel sporen er destijds in wel- waarin Bowie zich bevond te schetsen. ke studio werd opgenomen en waartoe Maar die kans laat Seabrook liggen. welk type synthesizer in staat was. Maar de Nog een voorbeeld: ‘Heroes’ werd opgeno- toon waarop hij het beschrijft is te vlak.

40 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 41

Sea brook is geen biograaf, geen goed schrij- zichzelf hoorntjes liet implanteren, de Oos- ver ook – hij is een chroniqueur. tenrijkse Rudolf Schwartzkögler van wie gezegd wordt dat hij stierf nadat hij zijn pe- Automutilatie nis in plakjes had gesneden, en de Australi- sche Stelarc die ooit een tentoonstelling in Thompson maakte het zichzelf makkelij- zijn eigen maag hield. Hij leest het tijd- ker door te kiezen voor een periode uit Bo- schrift Headpress, dat vol bodypiercings wies leven waarover relatief gezien nog wei- staat en vertelt zijn vrienden dat ze de Ja- nig is gepubliceerd. Dat betekende dat hij panse film Tetsuo moeten gaan zien. veel onderzoek kon doen, dat er nog leem- Vervolgens beschrijft Thompson hoe Bo- tes waren en dat zijn biografie bij voorbaat wie deze fascinatie in zijn muziek uitdrukt. al een zeker bestaansrecht had. Hij inter- Bowie was ervan overtuigd dat dit soort viewde diverse mensen uit Bowies omge- kunstenaars hun grenzen steeds zouden ving, en sprak met andere musici uit die verleggen, totdat er uiteindelijk een moord tijd om zich een completer beeld te vor- zou plaatsvinden die als kunst zou worden men. gepresenteerd. Hieruit ontstond het idee Hij citeert Bowie, die op zijn vijftigste te- voor 1.Outside. De cd 1.Outside speelt zich rugkijkt op zijn leven en zegt: ‘At one point af in de nabije toekomst en kent een losse in my life, I would open myself up to a city, verhaallijn rond de privédetective Nathan but not to the people in it. A city won’t talk Adler, wiens opdracht het is een artistieke back, it didn’t ask questions, it didn’t want moord te onderzoeken. De kunstenares anything.’ Woorden die de afstandelijke en Ramona A. Stone heeft op een geheime lo- melancholieke sfeer van Low en ‘Heroes’ catie een moord-performance gegeven, verduidelijken, maar zie: het is Thompson waarvan de veertienjarige Baby Grace het die ze noemt, niet Seabrook, in een boek slachtoffer – of zo men wil het kunstobject dat niet eens over die periode gaat. Meteen – was. Op zijn speurtocht naar Ramona A. wordt duidelijk dat Thompson over inle- Stone komt de detective allerlei andere ma- vingsvermogen beschikt, dat hij Bowies lafide praktijken op het spoor, zoals hande- werk in een tijd en context kan plaatsen, en laren die menselijke lichaamsdelen aan dat wordt door het hele boek heen beves- kunstenaars leveren, die hun werk vervol- tigd. gens weer te koop aanbieden in Ramona’s Neem als voorbeeld Bowies cd 1.Outside galerie. De klanten hebben een hoog PC (1995) die hij net als Low, ‘Heroes’ en Lodger Hooft-gehalte: ‘People known for being met Brian Eno maakte. In tegenstelling tot known, some only to each other, thought it deze eerdere albums is 1.Outside duidelijk the most profound exhibit in years.’ Bij de ‘not for the squeamish’ bedoeld. Thomp- cd zit een boekje met dagboekfragmenten son schetst allereerst een beeld van Bowies van Nathan Adler, een van de weinige ke- belangstelling voor kunst in het begin van ren dat Bowie zich aan het schrijven van de jaren ’90. Bowie is in deze periode gefas- fictie waagde. cineerd door lichaamskunst, en dan vooral Thompson laat het hier niet bij. Hij kijkt in kunstenaars die zich met automutilatie ook waar het album verder toe leidde. De bezighouden, zoals de Franse Orlan die bij redactie van het Britse kunstblad Modern

Hanna de Heus Bowie in fragmenten • 41 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 42

Painters was zo onder de indruk van Bo- over Bowies optreden tijdens een herden- wies begrip van conceptuele kunst dat ze kingsconcert voor Freddie Mercury, waar- hem vroeg in de redactie zitting te nemen. bij Bowie volkomen onverwacht voor een Daardoor verschenen er in het blad opeens vol stadion door de knieën gaat en het On- interviews van Bowie met bekende kunste- ze Vader voor een aan aids lijdende vriend naars als Balthus, Tracy Enim en Damien bidt. Terecht wordt dit moment door velen Hirst. Andere kunstenaars lieten zich door als een van de meest tenenkrommende, gê- Bowie beïnvloeden, zoals de Amerikaanse nante vertoningen uit Bowies carrière be- band Nine Inch Nails en de Engelse schrij- schouwd, maar Thompson vindt het ge- ver Hanif Kureishi, die wilde dat Bowie de weldig. Dat Bowie de band Tin Machine muziek bij de verfilming van zijn roman (1989-1991) oprichtte, vindt hij echter een The Buddha of Suburbia schreef. vreselijke misser, terwijl deze band ervoor Maar ook Thompsons boek gaat gebukt gezorgd heeft dat Bowie als rockartiest ver- onder omissies. Zo vroeg Bowie de kunste- der kon; zonder Tin Machine was Bowies nares Floria Sigismundi in 1996 een aantal carrière waarschijnlijk eind jaren ’80 op een videoclips bij zijn muziek te regisseren, die artistiek dieptepunt gestrand. Sterker nog: tot de mooiste uit zijn carrière behoren. zonder Tin Machine had Thompson waar- Maar daarover is niets in Thompsons boek schijnlijk dit hele boek niet kunnen schrij- terug te vinden. Het is niet eens obscuur ven. vergeten werk dat hij over het hoofd kan hebben gezien; de video’s staan nota bene Thomas Jerome Seabrook, Bowie in Berlin (Lon- 2008 op Bowies ‘Best of’ compilatie-dvd. den, Jawbone Press ) Dave Thompson, Hallo Spaceboy (Toronto, ecw Thompson slaat verder de plank mis op Press 2006) punten waar hij een waardeoordeel aan Bo- wies werk toekent. Zo is hij enthousiast

42 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 43

In niets volkomen Leven en werk van Cateau Esser

Astrid Harteloh

De meningen over het talent van Cateau Esser (1858-1923) waren verdeeld. Zij vond dat ze alles in huis had om een professionele zangeres te worden; de rest van de toenmalige muziekwereld – met uitzondering van haar docenten – vond van niet. Toch speelde ze een rol in de negentiende- eeuwse muziek- en theaterwereld. Genoeg redenen, vindt Astrid Harteloh, om een biografie van Esser te schrijven.

Toen Cateau Esser in 1923 werd begraven, Pauline Viardot in Parijs. Ze maakte kennis verzamelde zich een groot aantal belang- met Richard Wagner, maar Stockhausen stellenden, als Greta Lobo en David Braa- verbood haar de muziek Wagner te bestu- kensiek van toneelgroep Comoedia, op de deren. Viardot aan de andere kant was niet Amsterdamse begraafplaats Zorgvlied. afkerig van Wagner. Catherina Esser, roepnaam Cateau, was de Toen Esser na een paar jaar terugkeerde in dochter van Maria Wilhelmina Rutten en Nederland, probeerde ze een carrière als de twintig jaar oudere oud-gouverneur van zangeres op te bouwen, maar dat lukte niet. Curaçao, Rutgerus Hermanus Esser. Vader Ze had wel talent, maar de concurrentie Esser was militair en moest niets van kunst was groot en haar stem was niet krachtig en muziek hebben; haar moeder kon aardig genoeg. zingen. Toen Cateau zes jaar oud was over- Na een pijnlijke innerlijke strijd richtte ze leed haar vader, en toen pas mocht ze pia- zich op het geven van zang- en declamatie- nolessen nemen. Voor Cateau ging er een lessen. In 1895 richtte ze in Amsterdam de nieuwe wereld open. Vereeniging tot beoefening der Vocaal- Toen Cateau zeventien jaar oud was, be- Dramatische Kunst en de daaraan verbon- sloot ze van operazingen haar beroep te ma- den school op. Sommige van haar leerlin- ken. Ze vertrok naar het buitenland om gen kennen we nog van naam, zoals haar opleiding te voltooien onder leiding Jacques Urlus, Willem Royaards, Herre de van Julius Stockhausen in Frankfurt en Vos, Pine Belder, Albert Vogel, Theo Bijl,

Astrid Harteloh In niets volkomen • 43 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 44

jurylid binnen de Nederlandsche Mozart- vereeniging en beoordeelde operaverta- lingen; ze nam het initiatief voor de oprich- ting van het Amsterdamsch Lyrisch Too- neel; ze was adviseur voor de Nederland- sche Opera en richtte in 1908 haar eigen gezelschap op, de Noord-Nederlandsche Opera. Haar invloed in de toenmalige to- neel- en muziekwereld was dus onmisken- baar. Toch verschenen er niet veel positieve be- richten over Esser. Haar school was een sa- menvoeging van toneelschool en conserva- torium, en die combinatie viel niet bij iedereen in de smaak. Theaterrecensenten konden haar opleiding niet in een bepaalde stroming plaatsen – ze vonden haar vis noch vlees. Zelf formuleerde ze dit in haar dagboek van 1900 als ‘in niets ben ik volko- Cateau Esser (1858-1923) men’.

Corvini, Else Mauhs – oorspronkelijk op- Blauw gordijn geleid tot concertzangeres – en Cor Her- mus. De laatste twee werden later docenten In de negentiende eeuw hadden bijna alle van Wim Kan. theaters een rood toneelgordijn. Bíjna alle Niet alleen Essers zangtalenten waren om- theaters, want dat van de toneelzaal van streden, ook haar pedagogische kwaliteiten Cateau Esser was blauw. Met een blauw to- werden bekritiseerd. In 1903 publiceerde de neelgordijn suggereerde Esser dat ze zich toneelcriticus Mari Ternooy Apèl de sleu- bij het symbolistische theater had aangeslo- telroman Komedianten, met in de hoofd- ten. Hoewel er zeker aspecten van het rea- rollen Dora Nieuwlicht en Wilhelm Spind- lisme, het traditionele en het symbolisti- ler, voorstellende Cateau Esser en Carl sche theater – de drie belangrijkste Wilhelm Justus Ramann, koffiemakelaar theaterstromingen in haar tijd – te vinden en medeoprichter van de school. waren in haar opvattingen, konden de cri- Dat alles weerhield Esser er niet van om tici haar in geen enkele traditie plaatsen, haar activiteiten uit te breiden. Ze werd be- behalve in die van Wagner. Wagner streefde stuurslid van de Vereeniging het Neder- ernaar verschillende kunstvormen bij el- landsche Lied met Wouter Hutschenruyter kaar te brengen. Niet alleen muziek en en Frans Coers, ze nam zitting in de com- theater, maar ook decor en kleding, op zo’n missie onderzoek zangonderricht openbare manier dat het een samenhangend geheel lagere scholen met Daniël de Lange en werd. Dat was nieuw, want in het traditio- diens leerling Antoon Averkamp; ze werd nele theater werden de decors en kostuums

44 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 45

gebruikt die voorhanden waren, en niet verslagen en enkele krantenartikelen. Er noodzakelijkerwijs bij het stuk pasten. waren ook nog een paar pagina’s lange le- Essers leerlingen konden ervoor kiezen al- vensbeschrijvingen voorhanden uit 1894, leen een toneelopleiding te volgen, zoals geschreven toen Esser zesendertig jaar oud Jacqueline Spoor, Max Weber en Ida Mol- was. De auteur was Henri Viotta, net als linger deden. Deze opleiding was gericht Esser een Wagnerliefhebber. op dramatische voordracht en het instude- Toch was er veel voor te zeggen een biogra- ren van toneelstukken. Leerlingen die de fie van Esser te schrijven. In de eerste plaats muziekopleiding deden, kregen een oplei- was Esser in haar tijd een bekende Neder- ding gericht op opera – zowel zang als to- lander; pas na haar dood is ze in de verge- neelspel – en muziek. Alle leerlingen kre- telheid geraakt. Ze was koppig, moeilijk gen les in decorontwerp, kostuums, grime, om mee samen te werken en bijna iedereen gymnastiek, schermen, dansen, regie, uit- die haar kende had onenigheid met haar. spraak en literatuur in verschillende Euro- Haar ideaal om te leven in dienst van de pese talen. De opera’s die ingestudeerd kunst stond bij haar altijd voorop; haar moesten worden, waren voornamelijk van persoonlijk geluk heeft ervoor moeten wij- Wagner. ken. Ik heb bewondering voor haar door- Sommige leerlingen die afstudeerden aan zettingsvermogen en inzet, vooral omdat de opleiding van Cateau Esser werden be- het in de negentiende-eeuwse cultuur niet roemder dan Esser zelf. Het is vreemd dat vanzelfsprekend was dat een vrouw een lei- er juist van mensen als Theo Bijl, Cor Her- dinggevende rol speelde. mus, Else Mauhs, Jacqueline Royaards- Esser staat op de lijst bekende Nederlan- Spoor, Pine Belder, Chris de Vos, Herman ders van begraafplaats Zorgvlied in Am- Schwab, Jacques Urlus, Jacques Ruijgrok, sterdam. Dit betekent dat haar graf nooit en van bekende docenten van Essers school geruimd mag worden. Maar wat betekent als Willem Royaards, Louis Moor, Henri zo’n vermelding als de meeste mensen niet Maal, Arie Belinfante en J.A. Kwast, niet of weten wie ze is? Ook daarom moet Essers nauwelijks biografieën bestaan. levensverhaal worden verteld. Toen ik begon met een biografie van Esser bleek er een omstandigheid te zijn die het Astrid Harteloh, Niets ben ik volkomen. Een docu- schrijven van haar biografie bemoeilijkte. mentair-kritische deeluitgave van de dagboeken van Cateau Esser (1898 en 1900), (Groningen, Een groot probleem was het beperkte aan- Rijksuniversiteit Groningen 1994) tal bronnen. Esser was nooit getrouwd ge- – ‘Reddende engelen’. In: Literatuur 6 (1997) 340- weest en had geen kinderen. Neven en 346 nichten, ooms en tantes waren niet meer in Astrid van der Kraan-Harteloh, ‘Juffrouw Esser leven. Dit gold ook voor haar leerlingen en van de Weteringschans’. In: Nieuwsbrief Vrouw 28 2002 4 collega’s. Wel waren er twee dagboeken, en Muziek ( ) Bram van Dort, Komedianten (Amsterdam 1903) zo’n honderd brieven, wat foto’s, wat jaar-

Astrid Harteloh In niets volkomen • 45 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 46

De memoires van een ‘executive nanny’ De auto/biografie van Phil Kaufman

Maarten Steenmeijer

De biografie is in de Verenigde Staten een goed verkocht genre. Dat geldt niet alleen voor de traditionele levensverhalen van beroemde mensen, maar ook voor de hybride variant die het midden houdt tussen een biografie en een autobiografie. Dat dit niet per definitie een opportunistisch gelegenheidswerk hoeft te zijn, bewijzen de door Colin White geschreven memoires van Phil Kaufman.

Amerikanen lezen meer biografieën en au- het maar afwachten of degenen die hun le- tobiografieën dan Nederlanders. Om hun vensverhaal op papier willen zetten daar de grote verknochtheid aan deze genres vast te capaciteiten voor hebben. stellen hoef je alleen maar rond te kijken in In de Verenigde Staten ontbreekt het na- een willekeurige boekhandel op een wille- tuurlijk niet aan biografieën en autobiogra- keurig vliegveld in de Verenigde Staten. De fieën die op scrupuleuze wijze tot stand zijn categorie ‘Biography’ omvat daar steevast gekomen. Maar je hebt daar ook een hybri- een flinke kast, vergelijkbaar met die van dische variant die het midden houdt tussen categorieën als ‘History’ en ‘Politics’. biografie en autobiografie en die we in Ne- De biografie en de autobiografie zijn in de derland afserveren als ‘opportunistisch ge- Verenigde Staten genres waaraan niet per se legenheidswerk’. Ten onrechte, zo bewijst dezelfde eisen worden gesteld als hier. Bij Road Mangler Deluxe van Phil Kaufman en ons moet je voor een biografie meestal Colin White. Het idee voor dit boek over wachten op enkelingen die bereid zijn vele het leven van een van de kleurrijkste road- jaren van hun leven op te offeren aan uit- managers uit de Noord-Amerikaanse pop- puttende research en die daarna nog jaren muziek kwam van White, die onderzoek nodig hebben om de stapels materiaal te deed voor een boek over wat hij ‘the Cali- ordenen en te verwerken tot een verhaal. fornia lifestyle’ noemt (daarbij doelend op Voordat je het weet ben je zo tien jaar ver- het spreekwoordelijke hedonisme in de Ca- der. En in het geval van een autobiografie is lifornische rock- en filmwereld) en daarbij

46 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 47

op het spoor van Kaufman kwam. Hoewel after him, get him to the studio on time, Kaufman van oorsprong uit New York get his medicine, keep him fed, keep him komt en een tijdlang in Nashville heeft ge- out of trouble and all that stuff [...].’ Kauf- bivakkeerd, liggen de wortels van zijn loop- man voerde deze opdracht zó goed uit dat baan in de Californische popwereld. ze in de studio omvielen van verbazing toen Na hun eerste ontmoeting ontstond het hij de Stoneszanger daar op de afgesproken idee van een boek over Kaufmans leven. De tijd afleverde: ‘Holy fuck, they’re on time!’ aanpak was even simpel als efficiënt: White Mick Jagger bedacht een passende bijnaam zou een aantal gesprekken met Kaufman voor Kaufman die deze nooit meer zou ver- voeren en deze vervolgens omwerken tot geten: ‘He’s our nanny, our Executive Nan- een boek. De eerste editie daarvan ver- ny.’ scheen in 1993, gevolgd door geactualiseer- Daarna werkte Kaufman onder meer voor de en uitgebreide edities in 1998 en 2005. grootheden als Gram Parsons, Etta James, De samenwerking tussen Kaufman en Joe Cocker, Frank Zappa en Emmylou White heeft geleid tot een levendig boek Harris. Ook beunde hij onder meer bij als dat zo niet het beste, dan toch in elk geval platenproducer van Charles Manson en als veel goeds van twee genres combineert: de Harley Davidson-oppasser in Engeland, biografie en de autobiografie. Omdat het terwijl hij vóór zijn popperiode onder meer onderwerp zelf aan het woord is, zou je in de horeca, bij de luchtmacht, in de Road Mangler Deluxe een ‘echte’ autobio- drugshandel en als acteur zijn brood had grafie kunnen noemen. Maar omdat Kauf- verdiend. mans verhaal wordt gestuurd en gestileerd In september 1973 haalde Kaufman de door een schrijver, heeft het boek ook nogal kranten door de rol die hij speelde in een wat weg van een biografie. Daar draagt ook van de macaberste verhalen uit de popmu- het laatste – en langste – hoofdstuk aan bij, ziek. Hij werkte toen voor countryrockpio- ‘The Empire Strikes Back’, waarin een keur nier Gram Parsons, de ex-Byrd en ex-Fly- van mensen met wie Kaufman heeft ge- ing Burrito Brother die toen met vallen en werkt en gewoond hun zegje doet over een opstaan bezig was om – geassisteerd door van de meest excentrieke figuren uit de de toen nog volslagen onbekende Emmy- dienstensector van de popwereld. lou Harris – een solocarrière van de grond te krijgen. Op de begrafenis van Clarence Macaber White, ex-gitarist van de Byrds, sloot Kauf- man een bizar pact met Parsons. Als een Kaufmans carrière in de popwereld begon van hen zou overlijden, zou de ander diens volkomen toevallig. Via een vriend kreeg lijk verbranden in Joshua Tree, een woestij- hij een baantje bij de Rolling Stones toen nachtig gebied in de buurt van Palm die in 1968 in Los Angeles waren neerge- Springs waarnaar Parsons regelmatig met streken om hun album Beggars Banquet te Kaufman en andere vriend(inn)en (onder mixen. Kaufman, een jazzliefhebber die wie Keith Richards) reed om daar ’s nachts niet eens wist wie de Stones waren, kreeg de te genieten van de stilte, de sterrenhemel, opdracht om zich voor honderd dollar per drank en drugs. week over Mick Jagger te ontfermen: ‘Look Een paar maanden later overleed Parsons

Maarten Steenmeijer De memoires van een ‘executive nanny’ • 47 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 48

aan een overdosis in een motel aan de rand van Joshua Tree. Zijn stiefvader wilde het lijk naar New Orleans laten overvliegen om het daar te laten begraven. Maar Kaufman besloot zijn belofte gestand te doen en maakte zich op het vliegveld van Los Ange- les met vernuftig gebluf meester van Par- sons stoffelijk overschot. Samen met een vriend reed hij, boordevol alcohol, naar Joshua Tree, waar hij het lijk met brandstof overgoot en in de fik stak, om het half ver- koolde lijk daarna in de woestijn achter te laten. Tientallen jaren later zijn de meningen over deze krankzinnige actie nog altijd sterk verdeeld, zo laat de mooie bbc-docu- Het door fans geïmproviseerde herdenkingsmonu- mentaire Gram Parsons. Fallen Angel uit ment onderaan Cap Rock (natuurpark Joshua 2004 Tree, Californië), waar Gram Parsons lijk werd ver- zien. Maar over één ding bestaat geen brand door Phil Kaufman. Foto: Henriëtte Aronds twijfel: Kaufmans reputatie was met deze rituele lijkverbranding voorgoed gevestigd. Een paar jaar geleden was Kaufmans pact een wereld waarin het alle dagen feest is. met Parsons zelfs onderwerp van de speel- Kenmerkend voor Kaufmans elasticiteit is film Grand Theft Parsons. ook dat hij voor zeer uiteenlopende soorten bazen heeft gewerkt, van hopeloze junkies Dubbelrol (Gram Parsons), onmogelijke drankorgels (Joe Cocker) en scrupuleuze workaholics De Parsons-episode is dan Kaufmans be- (Frank Zappa) tot dappere zangers als Etta kendste wapenfeit, de rest van zijn carrière Harris en de verafgoodde Emmylou Har- mag er ook zijn, getuige de lange reeks ver- ris. Aan verhalen geen gebrek dus. Sommi- halen vol seks, drank, drugs en rock ’n roll ge daarvan zijn onvergetelijk, zoals het ver- die Kaufman op smakelijke wijze opdist. haal over de ‘chicken-shit award’ die hij Hij speelt daar zelf een opmerkelijke dub- uitreikte aan de medewerker van platen- belrol in. Aan de ene kant lijkt hij geboren maatschappij Warner Brothers die de hoes- om alles te doen wat God heeft verboden: foto met Emmylou Harris op eigen houtje ‘I’ve always said there’s no such thing as had vervangen door een foto waarop alleen “too much”.’ Aan de andere kant moest hij Parsons was te zien: ‘I bought 50 pounds of er als executive nanny op toezien dat de din- ave guano (‘chicken shit’), took it to Warner gen niet al te zeer uit de klauwen liepen, te Bros. in Burbank, poured it in Joe Smith’s beginnen bij hemzelf. Dat die precaire parking space and stuck the album cover in dubbelrol Kaufman uitstekend is afgegaan, the middle of it.’ Huiveringwekkend is de blijkt uit het feit dat hij er decennialang in toedracht van een voorval met Don Everly is geslaagd goed te blijven functioneren in in Rotterdam. Vanuit zijn hotelraam zag

48 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 49

Kaufman de donkere helft van de Everly speler. Ik heb het niet precies geturfd maar Brothers op straat lopen. Voor de grap durf er mijn hand voor in het vuur te ste- gooide hij een wc-rol naar de popster, die ken dat ‘ik’ tot de vijf meest gebruikte Everly op een haar na miste. Dat was maar woorden van het boek behoort. Typerend is goed ook, want het ding had de popster ook dat Kaufman zonder blikken of blozen waarschijnlijk naar de andere wereld gehol- beweert dat Brian Jones in de zomer van pen als het op diens hoofd terecht was ge- 1969 niet zou zijn verdronken in zijn komen, omdat het tijdens zijn lange tocht zwembad als de Stones hun executive nanny naar beneden loodzwaar was geworden hadden meegenomen naar Engeland. door de regen. Ondanks dit egocentrisme is Road Mangler En zo wemelt het van de vrolijke, verbijste- Deluxe niet ontaard in pathologische mega- rende, ontluisterende, tragische en ontroe- lomanie. Dit is het verhaal van een onge- rende verhalen in de levensgeschiedenis leid projectiel dat voor galg en rad dreigde van de man die in zijn jonge jaren al heel op te groeien, zijn bestemming vond in de goed wist hoe hij zijn hachje kon reden, ge- moordende wereld van de Amerikaanse tuige zijn strategie als nieuweling in de ge- rock ’n roll en het daarin dankzij zijn socia- vangenis: le intelligentie, grote empathische vermo- gen en verbijsterende uithoudingsvermo- When you go to prison, everyone warns gen ongewoon lang heeft volgehouden. you, ‘When you get in prison, watch out. Kaufman zelf zou niet in staat zijn geweest You’re going to get fucked. You’re going to zijn eigen verhaal fatsoenlijk op te schrij- get raped,’ and all that stuff. When I got ven, en Colin White zou in zijn eentje niet into prison, the first thing I did was pick zo’n levendig boek uit zijn pen hebben ge- my nose and fart a lot. I remember one guy kregen. Samen maakten ze een autobiogra- came up to me after I farted badly and fie die vanwege het onderwerp en de leven- said, ‘You got zero punk appeal,’ which dige toonzetting veel wegheeft van een meant, ‘Nobody wants to fuck you’. moderne schelmenroman.

Opvallend is de rol die Kaufman zichzelf Phil Kaufman en Colin White, Road Mangler toekent in deze verhalen: niet die van be- Deluxe (Lafayette, Colorado, White Boucke 2005) scheiden dienaar maar die van hoofdrol-

Maarten Steenmeijer De memoires van een ‘executive nanny’ • 49 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 50

De muziek van de meester De opera’s van Wagner in het Derde Rijk

Jonathan Carr

De Britse schrijver en journalist Johathan Carr (1942-2008) biograaf van onder andere Gustav Mahler, schreef een groepsbiografie van een van de meest geruchtmakende Duitse families van de vorige eeuw: de Wagners. In De Wagner- clan, dat in februari 2009 bij uitgeverij De Bezige Bij verschijnt, beschrijft Carr zowel de lotgevallen van de familie Wagner als de nog altijd voortdurende strijd om de macht over de Festspiele in Bayreuth. Ook besteedt Carr aandacht aan de waardering van de muziek van Wagner ten tijde van het Derde Rijk. Verrassend genoeg werd de muziek van Wagner in deze periode minder vaak ten gehore gebracht dan we zijn geneigd te denken. Een voorpublicatie.

Dat Wagner nog steeds wordt beschouwd als de ‘huiscomponist’ van nazi-Duitsland, komt vooral door Hitlers obsessie voor de muziek van de meester. Iedereen kent de beelden van een stralende Hitler die tijdens de Bayreuther Festspiele een uitzinnige menigte begroet. Maar Wagners muziek dreunde ook vaak door het Derde Rijk als de schijnwerpers niet op Hitler waren gericht. Meistersinger was bij ga- lafeesten een geliefde opera en het culturele hoogtepunt van de in Neurenberg gehouden nazipartijdagen. De Walkürenritt werd in het bioscoopjournaal gebruikt als achtergrondmuziek bij beelden van Duitse luchtaanvallen; een fragment uit de ouverture van Rienzi luidde in Neurenberg en elders vaak officiële mededelingen in; als op de radio plotseling de begrafenismars uit Götterdämmerung klonk, betekende dat dat een vooraanstaand persoon was overleden – in 1945 Hitler zelf.

50 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 51

Naast dergelijke ‘losse fragmenten’ uit de opera’s van Wagner werd het Rijk overspoeld door werk dat Wagner ‘naar verluid’ had gecom- poneerd of dat op zijn minst als ‘Wagneriaans’ werd beschouwd. Die laatste, vrijwel onuitputtelijke categorie bevatte werken zoals Les Préludes, het melodramatische symfonische gedicht van Liszt dat werd gebruikt als intro van radiojournaals over de oorlog aan het oostfront, en de achtergrondmuziek (met slechts een flintertje Wag- ner) van Leni Riefenstahls propagandafilm Der Triumph des Willens over de Neurenbergse partijdagen van 1934. ‘Wagneriaans’ beteken- de echter niet automatisch ‘oorverdovend’. Het gedragen adagio van de Zevende Symfonie van Bruckner droeg dit predicaat zeker ook en werd vaak gebruikt om verklaringen van de Führer over culturele zaken in te luiden. In dit geval was de kwalificatie nog wel gerecht- vaardigd, aangezien het adagio deels was gecomponeerd ter nage- dachtenis aan Wagner en het onder meer met Wagnertuba’s wordt uitgevoerd. Hieruit worden vaak verkeerde conclusies getrokken. Zo wordt bij- voorbeeld algemeen aangenomen dat de werken van Wagner onder de nazi’s populairder werden en, dankzij het voorbeeld dat de Führer gaf, vaker werden opgevoerd dan werk van zogenaamd ‘minder Teu- toonse’ componisten. Het tegendeel is waar. Tijdens het operasei- zoen van 1932-1933, waarvan het repertoire grotendeels werd opge- steld toen Hitler nog niet aan de macht was, waren vier van de zes in Duitsland meest opgevoerde werken inderdaad van Wagner. De po- pulairste opera was met afstand Carmen van Bizet, gevolgd door Der Freischütz van Weber, maar daarna kwamen maar liefst vier opera’s van Wagner – Fliegende Holländer, Tannhäuser, Meistersinger en Lo- hengrin. In het seizoen van 1938-1939 was dit klassement drastisch veranderd, nadat de Kulturkammer van Goebbels al jarenlang het muziekbeleid van de nazi’s aan het land had opgelegd. Slechts één opera van Wagner scoorde nog redelijk goed: Lohengrin behaalde de twaalfde plaats. Het meest uitgevoerde Duitse werk van dat seizoen was de pretentieloze opera ‘voor jong en oud’ Schwarzer Peter van Norbert Schultze, een eigentijdse componist en voormalige variété- artiest die later beroemd zou worden met zijn lied ‘Lili Marleen’, vooral toen Marlene Dietrich het vertolkte. Schwarzer Peter nam de vierde plek op de populariteitspoll in, net voor de kaskraker Zar und Zimmermann van Albert Lortzing. De top drie was geheel Italiaans: Pagliacci van Leoncavallo stond op de eerste plaats, op de voet ge-

Jonathan Carr De muziek van de meester • 51 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 52

volgd door Cavalleria Rusticana van Mascagni (twee korte werken die vrijwel altijd op één avond werden opgevoerd), met Madama Butterfly van Puccini op de derde plek. Dit zou kunnen wijzen op een tijdelijk tanende belangstelling voor enkele werken van Wagner, maar er was meer aan de hand. Nadat de nazi’s aan de macht kwamen, nam het aantal opvoeringen van Wag- ners werk gestaag af – van ruim 1800 in 1932-1933 naar bijna 1300 in 1938-1939. Ook toen nog werd in het Derde Rijk van geen enkele componist meer werk opgevoerd, maar daar zou snel verandering in komen. In de oorlogsjaren zou Verdi de toppositie innemen. Zelfs werk van Puccini en Lortzing zou vaker worden opgevoerd dan dat van Wagner. Dat met name Italië zo goed is vertegenwoordigd, kan niet simpelweg worden toegeschreven aan het enthousiasme van Duitsland voor Mussolini’s fascistische staat. Het werk van Puccini en – tot op zekere hoogte ook – Verdi was minder ingewikkeld dan Wagners werk en opvoeringen ervan waren minder kostbaar. Dat zal zeker in oorlogstijd een rol hebben gespeeld. Maar zelfs die verkla- ring raakt niet de kern van de zaak. In werkelijkheid was Wagners populariteit al tijdens de Weimarre- publiek tanende en die trend zette zich onder de nazi’s voort. Tijdens de laatste jaren van het Duitse Keizerrijk (ondanks de kosten en ont- beringen als gevolg van de Eerste Wereldoorlog) was het werk van de meester nog altijd enorm populair en maakte het achttien procent van alle operaopvoeringen uit, een percentage waaraan geen enkele andere componist kon tippen. Rond 1925 was dit percentage echter gezakt naar ongeveer veertien procent. Op het eerste gezicht lijkt dat geen grote achteruitgang. Wagner werd tegen die tijd zelfs vaker op- gevoerd dan in de oorlogsjaren, maar de concurrentie was veel gro- ter, met name van de Italianen maar ook van modernistische compo- nisten, die door de traditionalisten en vooral door de nazi’s werden verfoeid. Er waren dus meer operaopvoeringen en Wagner bekleed- de nog steeds de koppositie, maar niet meer zo overheersend als vroeger. Hitler ageerde tegen ‘onnatuurlijke, bolsjewistische en Joodse’ in- vloeden in de muziek en keek uit naar de dag waarop hij de dingen een ‘gezonde’ richting kon doen inslaan. Toen hij eenmaal aan de macht was, probeerde hij dit dreigement waar te maken; maar noch de heksenjacht op Joden, atonalen en (moeilijker te definiëren) ‘on- acceptabele modernisten’, noch de wens om het werk van ‘zuivere

52 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 53

Duitse’ componisten uit heden en verleden te propageren bracht een Wagneriaanse renaissance teweeg. Integendeel, het werk van de meester werd steeds minder opgevoerd en zijn ‘marktaandeel’ zakte tot ver onder de tien procent.

Thomas Mann, die zijn leven lang een haat-liefdeverhouding met Wagner had, wees er al in 1911 op dat de tijdgeest niet in het voordeel was van de componist. In het artikel ‘Sinkender Stern?’, dat hij toe- passelijk genoeg schreef in Venetië (waar Wagner bijna dertig jaar eerder was overleden), bekritiseerde Mann de theoretische geschrif- ten van Wagner. Niemand, zo beweerde hij (niet helemaal terecht) zou zijn proza serieus nemen als hij niet zulke schitterende muziek had gemaakt – maar zelfs die werd intussen door vele jongeren met achterdocht bejegend of simpelweg genegeerd. Wagner was ‘door en door negentiende-eeuws’; in de nieuwe eeuw prefereerde men ‘een nieuw classicisme’, waarin eerder effect werd gesorteerd met beheer- sing en logica dan met lange composities en emotioneel geladen dra- ma. Mann vond dit in principe niet slecht, maar sloot het artikel toch af met de bekentenis dat hij maar één noot van Wagner hoefde te horen om weer in de ban van de oude tovenaar te raken. Niet alle muziek die rond 1911, het sterfjaar van Mahler, werd gecom- poneerd viel onder termen als ‘nieuw classicisme’, ‘neo-classicisme’ en ‘nieuwe zakelijkheid’. Mann houdt in zijn betoog geen rekening met de opkomst van de Italiaanse school, waaronder het melodra- matische verismo van Leoncavallo en Mascagni. Maar aangezien componisten als Ravel, Debussy en Stravinsky steeds meer naam maakten en Schönberg was teruggekomen op de massaliteit van de Gurrelieder uit het begin van zijn carrière, is Manns gedachtegang begrijpelijk. Hij had zonder meer gelijk met zijn bewering dat de nieuwe generatie zich absoluut niet meer kritiekloos aan de voeten van de meester vleide, zelfs niet vlak voor de Eerste Wereldoorlog, waarin ‘de oude wereld’ werd verpletterd. Dit werd later beaamd door Hans Heinz Stuckenschmidt, een uiterst scherpzinnig Duitse musicoloog en criticus, zesentwintig jaar jonger dan Mann. In 1928 schreef Stuckenschmidt dat ‘wij die rond 1900 werden geboren niet langer door de Wagner-manie bedwelmd raakten. Het idool van de negentiende eeuw was voor ons een componist uit het verleden, bij- na een zoals alle andere.’ Volgens Stuckenschmidt was het enige tijd in de mode geweest om Wagner belachelijk te maken, maar dat was

Jonathan Carr De muziek van de meester • 53 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 54

nu voorbij. Na zijn verafgoding en de reactie daarop was Wagner nu alleen nog maar ‘een groot Duits musicus. Iemand die de muzikale horizon in belangrijke mate had verbreed (zoals elke grote meester) en de weg effende voor de revoluties in de muziek die ons tot van- daag de dag beroeren.’ Niet iedereen deelde deze evenwichtige visie. Toen een nieuwe Wei- mar-generatie zich in toenemende mate aangetrokken voelde tot de spanning en sensatie van nieuwe muziek, of in elk geval tot de mo- derne uitvoeringen van traditionele opera’s, zag de oude garde Wag- nerianen zich nog meer genoodzaakt de ‘waarlijk Duitse deugden’ van de opera’s te verheerlijken en eisten ze dat het werk van de mees- ter werd opgevoerd zoals hij zelf had geïnstrueerd. Voor die laatste groep werd Bayreuth hoe langer hoe meer een ‘fort op de heuvel’, met Siegfried die in een patstelling stond, gebukt ging onder de ‘mo- rele’ druk van zijn moeder, zussen en de Wagner-verenigingen om geen moderniseringen door te voeren, maar zich er tegelijkertijd van bewust was dat verandering onvermijdelijk en zelfs wenselijk was. ‘Er is iets ongelooflijks gebeurd,’ schreef een andere muziekcriticus, Bernhard Diebold, enkele maanden na het verschijnen van het arti- kel van zijn collega Stuckenschmidt. ‘Sinds de oorlog heeft het on- derlegde publiek van politiek rechts Richard Wagner verheven tot kunst- en cultuurgod. Bij gebrek aan een creatieve geest in hun gele- deren hebben de aanhangers van rechts een revolutionair uitgeko- zen, die na 1848-1849 tientallen jaren een vluchteling en banneling was, om in hun nationalistische behoeftes te voorzien.’ In Diebolds ogen waren de socialisten en liberalen hieraan ook debet, omdat ze blijk hadden gegeven van ‘een even noodlottige onachtzaamheid je- gens het religieuze fenomeen dat Wagner nu is’. Uit afkeer van de ‘re- actionairen’ van ‘Haus Wahnfried’ en van ‘Herrn Chamberlain’, stel- de Diebold, was links de ware Wagner uit het oog verloren en hadden ze zonder verzet het veld geruimd.

De liefde van rechts voor Wagner begon natuurlijk niet pas na de Eerste Wereldoorlog en de meester zelf had tegen wil en dank zelf ook met rechts geheuld op momenten dat hij van die kant financiële steun kon verwachten of er voet aan de grond kon krijgen. Niette- min legde Diebold de vinger op een gevoelige plek. Voor de conser- vatieven was Wagners revolutionaire verleden een groot bezwaar – het kon op zijn best genegeerd worden of, als dat niet kon, moest het

54 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 55

Hitler met Verena en Friedelind Wagner. Verena (links) trouwde met een ss-offi- cier, en Friedelind vluchtte naar de Verenigde Staten, van waaruit ze hevige kritiek leverde op de verhouding tussen Hitler en de Wagners.

worden goedgepraat. Hoewel dat niet zo leek, bezorgde Wagners re- volutionaire verleden ook de nazi’s hoofdbrekens. Ze konden zich- zelf weliswaar als een soort socialisten presenteren die net als de meester een corrupt en onrechtvaardig regime omver wilden wer- pen. Maar de anarchistische dromen van de auteur van Kunst und die Revolution waren lastig te rijmen met het voornemen van de nazi’s om de natie op elk niveau te controleren en te veranderen. De inhoud van Wagners opera’s bood al evenmin veel houvast voor de zelfbenoemde scheppers van het Derde Rijk. Dat gold met name voor het paradepaardje, de Ring. Hoe men het slot met de vlammen- zee en overstroming ook interpreteert, de cyclus als geheel toont aan hoe het noodlot zal toeslaan voor degenen die door hebzucht en machtswellust worden gedreven. Uitgerekend Adolf Hitler heeft be- ter dan wie ook aangetoond hoe waar die boodschap was, al was dat absoluut niet zijn bedoeling.

Vertaling uit het Engels: Anke ten Doeschate

Jonathan Carr De muziek van de meester • 55 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 56

Een geschiedenis van verwachtingen De emancipatiestrijd van Hartog de Hartog Lémon

Joosje Lakmaker

In zijn biografie van Hartog de Hartog Lémon vertelt Salvador Bloemgarten, biograaf van Henri Polak, over de negentiende-eeuwse Joods-Nederlandse emancipatiegeschiedenis, waarin het niet alleen ging om het verkrijgen van juridische gelijkberechtiging, maar ook om beëindigen van armoede en verpaupering. Met Hartog de Hartog Lémon, 1755-1823 Joods revolutionair in Franse tijd maakt Bloemgarten duidelijk hoe belangrijk een biografie kan zijn voor het ontsluiten van onbekende of slecht bekende episoden uit de geschiedenis.

Op de omslag van het boek staat een foto van de joden aan ‘alle andere Bataafsche van een medaillon met daarin een vriende- Burgers’ beklonken in de Nationale Verga- lijk gezicht met een indrukwekkende neus: dering. Salvador Bloemgarten, co-auteur het portret van Hartog de Hartog Lémon. van De geschiedenis van Joods Amsterdam en Lémon was arts, een van de twee eerste biograaf van Henri Polak, plaatst dit histo- joodse volksvertegenwoordigers en bezield rische moment in een dynamisch perspec- vechter voor joodse gelijkberechtiging. De tief. In zijn biografie van Lémon, waarvoor geschiedenis van de ‘armendokter’ Lémon hij de Henriëtte Boasprijs ontving, een speelt zich af tijdens de Bataafse Republiek prijs voor opmerkelijke prestaties door het en de daaropvolgende Franse overheersing. kritisch en betrokken belichten van de Ne- De ongebruikelijke joodse achternaam wijst derlands-joodse geschiedenis, schetst hij al op de Fransgezindheid van de hoofdper- wat eraan vooraf ging: de strijd van een soon: Lémon heeft het accent aigu zelf toe- kleine groep intellectuelen, die geïnspi- gevoegd. reerd was door de Verlichting en haar jood- In de joods-Nederlandse geschiedenis heet se ‘vertaling’, de Haskalah; de Franse revo- deze tijd de Periode van Emancipatie (1795- lutie en de Verklaring van de Rechten van 1815) met als beroemdste datum 2 septem- de Mens. Daarbij gaat het hem vooral over ber 1796. Op die dag werd de gelijkstelling de geschiedenis van de verwachtingen die

56 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 57

deze ontwikkelingen wekten bij deze groep. De verwachtingen van de groep omvatten veel meer dan juridische gelijkheid. Lémon en de zijnen wilden een eind maken aan het pauperdom waartoe de meeste joden rond 1800 waren veroordeeld, aan hun onder- ontwikkeling en hun miserabele gezond- heidstoestand. Zoals Mozes Asser, een van de voormannen het uitdrukte: ‘Men heeft ons gepermitteerd in het openbaar psalmen te zingen en van honger te sterven.’ Asser gaf hiermee in een notendop de be- trekkelijkheid van de Hollandse tolerantie weer. Verdraagzaamheid jegens hun gods- dienstuitingen ging gepaard met de uitslui- ting van joden voor de meeste beroepen. Het gildenverbod zorgde ervoor dat zij slechts op een paar terreinen werkzaam konden zijn: in de handel, in geldzaken en, zoals in het geval van Lémon, als arts. De grote meerderheid van de Asjkenazische woners van de jodenbuurt werd doodge- gemeenschap was straatarm; er waren in schoten vanwege hun steun aan stadhouder Amsterdam meer joodse bedelaars dan Willem v. Toen niet lang daarna het Pruisi- christelijke. sche leger de prins weer in zijn macht Lémon werkte voor de Amsterdamse Hoog- kwam herstellen, verwelkomde een grote duitse Joodse gemeenschap. Met twee an- joodse menigte de soldaten bij hun intocht dere armendokters, elk met een eigen rayon bij de Amsterdamse Muiderpoort als be- in de straatarme jodenbuurt, was hij in vrijders. De patriotten zouden deze warme dienst van wat later de joodse kerkgemeen- ontvangst niet vergeten. Nog jaren later te heette. Lémon en zijn directe werkge- leidde de woede over de ‘schandelijke vers, de uiterst conservatieve parnassijns Oranjegezindheid’ tot anti-joodse rellen en (kerkbestuurders) zouden al snel lijnrecht straatgevechten met veel gewonden. tegenover elkaar komen te staan. Bloemgarten schetst vervolgens het begin van de lange strijd van Lémon en een aantal Oranjegezindheid andere intellectuelen toen de patriotten in 1795 – met Franse steun – Willem v voor- Het was de tijd van de Patriotten en hun goed verjoegen en de Bataafsche republiek strijd tegen de Oranjegezinden. De meeste vestigden. Lémon en de zijnen richtten een Nederlandse joden waren traditioneel war- patriottenclub op voor joods-christelijke me aanhangers van het Oranjehuis. Bloem- gelijkberechtiging: Felix Libertate, een club garten vertelt hoe tijdens de laatste dagen die ook christelijke leden telde. Ze zouden van het Patriottische bewind een aantal be- belangrijke successen behalen, maar geliefd

Joosje Lakmaker Een geschiedenis van verwachtingen • 57 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 58

werden de mannen van Felix Libertate Lémon de taal verachtelijk noemt. De nooit. De uiterst conservatieve parnassijns Franse koning, die zijn best deed om de zagen niets in gelijkberechting, maar wat joodse gelijkheid te bevorderen, besliste dat veel erger was: de overgrote joodse meer- onderwijzers voortaan Nederlands moes- derheid ook niet. ten leren, en in het Nederlands moesten De belangrijkste overwinning werd de ‘Ge- lesgeven. Deden ze dat niet, dan werden ze lijkstaat der Joden’. De eerste Nationale geschorst. Ook in de synagogen werd het Vergadering stemde in 1796 in met de jiddisj verboden, en de Bijbel moest uit het voorstellen voor joodse burgerrechten, op Hebreeuws worden vertaald. initiatief van zes leden van Felix Libertate. Bij de integratie met behoud van de eigen Joden kregen actief en passief kiesrecht. Lé- identiteit die Lémon en zijn geestverwan- mon werd met Herman Bromet bij de ver- ten voorstond, behoorde ook ‘het vader- kiezingen voor de tweede Nationale Verga- land dienen’. De oprichting van een joods dering gekozen, als de twee eerste joodse legercorps werd geen succes; er bestond parlementariërs ter wereld. De ‘Gelijkstaat’ geen animo voor. Vervolgens werd besloten betekende dat joden niet meer werden be- jongens uit een weeshuis en steuntrekkers schouwd als een apart volk, behorend bij te rekruteren. Weigerden zij, dan stopte de een godsdienstnatie. Het joodse geloof uitkering voor hen en voor hun ouders. werd een van de godsdiensten in de Repu- Zowel de afschaffing van het jiddisj – in het bliek. Hiermee zou een eind komen aan de openbaar – als ook invoering van de dienst- onbegrensde macht van de parnassijns, plicht, leidden tot groot protest, niet alleen wier veroordelingen tot dan toe kracht van onder oude kerkbestuurders. Dramatisch wet hadden. zijn de door Bloemgarten geciteerde brie- De weg naar economische en juridische ven van moeders die hun verdienende gelijkheid leek open, maar realisatie zou zoons moeten afstaan en in diepe armoede nog een taai gevecht worden. De parnas- achterblijven. Keizer Napoleon, die de sijns gaven geen duimbreed toe en de gil- greep op Nederland versterkt had met een den bleven bestaan. De diep teleurgestelde ‘onstilbare soldatenhonger’ voor zijn Euro- joodse volksvertegenwoordigers steunden pese oorlogen, maakte dienst nemen in het een staatsgreep waardoor veranderingen leger nog afschrikwekkender. Dat leidde door de staat konden worden afgedwon- tot een rel in de Jodenbreestraat in 1811, gen. Ze verloren daarop hun zetel in het waarbij omstanders stenen gooiden naar parlement. Pas met behulp van koning Lo- Franse soldaten die een groep dienstplichti- dewijk Napoleon zouden ze een aantal ver- gen begeleidden. beteringen kunnen bewerkstelligen, zoals Het afschaffen van het jiddisj in de synago- in het joodse onderwijs dat in een treurige ge riep nog meer weerstand op dan de staat verkeerde. Tot in de hoogste kringen, dienstplicht. Wanneer een rabbijn in het constateerde de jurist Jonas Daniël Meijer Nederlands preekte, begonnen de toehoor- als adviseur van de koning, spraken joden ders luidruchtig met hun voeten te trappe- het Nederlands slecht of helemaal niet. Le- len. ‘Wij hebben een goede koning’, werd raren kwamen uit Duitsland en Polen en er gezegd, ‘maar hij wordt door booze en spraken alleen jiddisj, een ‘jargon’, zoals slechte Joden aangestookt. Wanneer Joden

58 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 59

zelven zulke dingen beginnen, om met den schrijven en het materiaal dat hij wél ge- Christen gelijk te doen zijn, zowel in de vonden heeft maakt dat de lezer zijn han- taal[...] als ten opzichte van den militairen den vol heeft aan de loop van de gebeurte- stand (en meer dergelijke zaken); wat zal nissen. Bloemgarten bezit een grote kennis dan mettertijd van ons Joden worden? Wee van de joodse geschiedenis en heeft een wee!’ scherp oog voor beeldende en soms heel Opvallend is de Franse steun voor de strijd geestige details. Helaas is de hoeveelheid voor joodse gelijkberechtiging. Maar toen gedetailleerde informatie af en toe zo over- Napoleon zijn broer afzette, wenste Lémon weldigend dat het moeilijk is de draad van zich hierin niet te schikken. Hij werd be- het verhaal vast te houden. Dit doet op schuldigd van samenzwering en enige tijd sommige plekken afbreuk aan de kracht in Frankrijk gevangen gezet. Daarna zou van het boek. hij zich wijden aan de medische weten- Bloemgarten trekt ook boeiende parallel- schap. len tussen de joodse emancipatiestrijd en actuele discussies over inburgering van mi- Inburgering granten in ons land. Het belang van het onderwijs in de Nederlandse taal klinkt be- In zijn inleiding betuigt Bloemgarten zijn kend; overigens waren de maatregelen zo spijt dat het hem niet is gelukt een afge- succesvol dat het jiddisj een eeuw later vrij- rond beeld te geven van het privéleven van wel verdwenen was. zijn onderwerp. Dat is jammer, maar niet storend. Deze bi- Salvador Bloemgarten, Hartog de Hartog Lémon, 1755 1823. ografie is een middel om een onbekende - Joods revolutionair in Franse tijd (Am- sterdam, Aksant 2007) historische periode van binnenuit te be-

Joosje Lakmaker Een geschiedenis van verwachtingen • 59 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 60

In de zevende hemel Een romancier als biograaf

Rob van Essen

De bekende Engelse schrijver Jonathan Coe schreef een biografie van de onbekende Engelse schrijver B.S. Johnson. Nu de Nederlandse vertaling van dat boek is uitgekomen, kun je je afvragen of Coe zich als biograaf niet te veel heeft laten leiden door de wetten van de roman.

Trouwe lezers van de Engelse schrijver schenen, en in 2004 verscheen de omvang- Jonathan Coe begonnen zich na de eeuw- rijke biografie Like a Fiery Elephant – The wisseling af te vragen hoe het verder met Story of B.S. Johnson, een boek waaraan hij hem moest. Vanaf The Dwarves of Death jaren had gewerkt. (1990) had Coe zich ontpopt als een auteur B.S. Johnson was een Engelse schrijver die die als geen ander de generatie kon be- nooit doorbrak naar het grote publiek en in schrijven die in de jaren zestig was geboren 1973 op veertigjarige leeftijd zelfmoord en in de jaren tachtig ging studeren. De pleegde. Hij zag zich als erfgenaam van het mengeling van compassie en satire waar- modernisme, was bevriend met Samuel mee hij dit deed en de manier waarop hij Beckett, publiceerde zeven romans, schreef gebruikmaakte van thema’s en vertelwijzen gedichten, maakte films en werkte als die waren ontleend aan films en popmu- sportverslaggever. Al zijn romans waren in ziek, maakten hem populair, maar boeken meer of mindere mate experimenteel. Zo als The Rotter’s Club (2001) en The Closed was in een paar op elkaar volgende rechter- Circle (2004) leken herhalingsoefeningen bladzijden van Albert Angelo (1964) een gat en misten de speelse urgentie en meesle- uitgespaard, zodat de lezer ‘vooruit kon kij- pendheid van eerdere romans als What A ken’ naar een gebeurtenis die een paar pagi- Carve Up! en The House of Sleep. na’s verder werd verteld; The Unfortunates Blijkbaar vond ook Coe dat het tijd was de uit 1967 bestond uit een doosje met zeven- bakens te verzetten. In de jaren negentig entwintig losse katernen, die door de lezer waren van hem al korte biografieën van in willekeurige volgorde konden worden Humphrey Bogart en James Stewart ver- gelezen.

60 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 61

B.S. Johnson (1933-1973)

In Nederland is het werk van B.S. Johnson graaf een bekende schrijver is. nog onbekender dan in Groot-Brittannië. De biografie van Johnson lees je niet omdat Dat bij uitgeverij Querido eerder dit jaar je wilt weten wie Johnson was, maar omdat een vertaling van Coes biografie verscheen je wilt weten hoe Jonathan Coe een biogra- (B.S. Johnson, een schrijversleven), is dan fie schrijft. Natuurlijk weet Coe ook wel ook geheel te danken aan de reputatie van waarom de lezer zijn biografie openslaat. de biograaf, en niet aan die van zijn onder- Hij begint dan ook met een inleiding waar- werp. Tegelijkertijd werd door Querido in hij op zijn eigen band met het werk van onder de titel Ongeluksvogels een Neder- Johnson ingaat. Hij erkent de verschillen landse vertaling van The Unfortunates uit- tussen hun literatuuropvattingen en hun gebracht. Voor zover ik weet is dit de twee- werk, maar voelt zich op een of andere ma- de keer dat een boek van Johnson in het nier toch verwant met hem: al als student Nederlands werd vertaald; in 2006 ver- schreef hij een scriptie over Johnson. Qua scheen bij uitgeverij Atlas De dubbele boek- stijl zet die inleiding de toon voor de rest houding van Christie Malry, een vertaling van het boek. Coe houdt ervan de lezers bij van Christie Malry’s Own Double-Entry uit de hand te nemen om ze gerust te stellen en 1973. Dat is natuurlijk de omgekeerde we- deelgenoot te maken van zijn avonturen als reld in het kwadraat: er verschijnt een ver- biograaf. Dat leest prettig, maar soms krijgt taalde roman die min of meer als voetnoot zijn toon iets kneuterigs-ironisch. De titel dient bij een biografie die zelf alleen maar van de inleiding is wat dat betreft veelzeg- verschijnt en wordt vertaald omdat de bio- gend: ‘De nijvere biograaf – een inleiding,

Rob van Essen In de zevende hemel • 61 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 62

omdat u zich anders wellicht niet op uw ge- niet gelezen werd, was volgens hem de mak zou voelen’. schuld van uitgevers die te weinig vertrou- Omdat maar weinig lezers het werk van wen in hem stelden en van lezers die niet Johnson kennen, begint Coe met een uit- wisten wat goed voor ze was. Maar on- gebreide samenvatting van de zeven ro- danks zijn voortdurende geldgebrek vond mans van Johnson. In theorie geen slecht hij het niet goed dat zijn vrouw ging wer- idee; omdat de romans de nodige autobio- ken; in literair opzicht mocht hij dan een grafische elementen bevatten, raakt de lezer modernist zijn, als product van de arbei- zo niet alleen thuis in het werk van John- dersklasse uit de jaren vijftig koesterde hij son, maar ook in diens leven. In de praktijk traditionele opvattingen over de rolverde- werkt het echter niet. Niets is saaier dan ling tussen man en vrouw. De tegencultuur een opeenvolging van samenvattingen van van de jaren zestig vond hij dan ook maar ongelezen romans, en de elementen uit het niets; hij was een ouderwetse modernist. leven van Johnson zeggen je ook weinig; omdat je van dat leven verder nog niets De zevende hemel weet, kun je ze niet in een context plaatsen en dreig je ze onmiddellijk weer te verge- Voor biografen en zij die dat willen worden ten. is Coes biografie van Johnson een aanrader. Nadat je je door dit taaie begin hebt heen- Coe, die zich presenteert als een vriendelij- geworsteld, begint het eigenlijke biografi- ke biograaf die zich graag laat verrassen, be- sche gedeelte, onder de titel ‘Een leven in schrijft hoe hij te werk gaat en maakt de le- 160 fragmenten’. Dat klinkt erger dan het zer deelgenoot van zijn twijfels en het is. Ook al lijkt het erop dat Coe in de op- voorlopige karakter van zijn interpretaties. bouw van zijn biografie het experimentele Hierdoor, en door de structuur van het karakter van het werk van Johnson heeft boek, dwingt Coe de lezer na te denken willen weerspiegelen, in de praktijk valt dat over het genre en stil te staan bij de gebre- reuze mee. In de aangekondigde 160 frag- ken ervan. Doordat hij zelf schrijver is, menten schuilt in feite een chronologisch weet hij hoe moeilijk het is een schrijversle- verteld levensverhaal, ook al wordt dat ver- ven in een biografie te vatten. Het belang- haal met horten en stoten verteld, doordat rijkste, het scheppen zelf, laat zich niet be- Coe graag uitwijdt over zijn eigen rol als schrijven. Op 17 augustus 1965 schreef B.S. biograaf, brieven in extenso opneemt en er Johnson, volgens een door hemzelf bijge- geen been in ziet om de transcriptie van een houden grafiek, zes uur en een kwartier aan bandopname van een literaire discussie op één stuk door. Zijn biograaf merkt op dat te nemen die negen pagina’s beslaat. dit ‘de essentie van het schrijverschap’ is. Als je eenmaal aan het ritme van het boek Met andere woorden, hier gaat het bij een gewend bent, wordt het steeds meeslepen- schrijver om. Maar, schrijft Coe, der. Johnson was een moeilijke man, die zich voortdurend – en niet altijd onterecht het is het enige waarover ik niet kan – onbegrepen voelde en altijd wanhopig op schrijven, dat ik niet boeiend kan maken. zoek was naar beurzen en toelages die hem Het maakt duidelijk dat het hele proces in staat zouden stellen te schrijven. Dat hij waarmee ik bezig ben een potentieel

62 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 63

oneerlijke onderneming is. [...] Het enige het fragmentarisch vertelde levensverhaal wat ik kan zeggen is dit. Ik weet – door en na een deel waarin uitspraken van ande- mijn eigen ervaring met schrijven – dat 17 ren over Johnson worden verzameld, maakt augustus 1965 ongetwijfeld een geweldige Jonathan Coe gebruik van een bekend lite- dag in het leven van B.S. Johnson is ge- rair effect – de slotpassage die al het voor- weest. Na die zes uur en een kwartier moet gaande in een ander daglicht stelt. Als Coe hij in de zevende hemel zijn geweest. zich na het schrijven van deze passage in de zevende hemel voelde opgenomen, was het Omdat die hemel voor de biograaf gesloten de hemel van de romancier, niet die van de blijft, blijft elke schrijversbiografie in ge- biograaf. Had Coe niet beter een roman breke, hoe interessant het boek verder ook over Johnson kunnen schrijven? Dat heeft moge zijn. hij zichzelf natuurlijk ook afgevraagd, en De enige literaire erkenning die B.S. hij schrijft: ‘Soms denk ik dat ik dat had Johnson tijdens zijn leven kreeg, was af- moeten doen.’ komstig van collega’s. In de flaptekst van de En Johnson – is hij al die aandacht waard? Nederlandse vertaling van de biografie Eigenlijk is zo’n dikke biografie te veel eer wordt hij dan ook een writer’s writer ge- voor zo’n onbekende auteur. Het boek lijkt noemd. Vanwege het leerzame karakter van zijn eigen onderwerp te verpletteren. Een zijn boek zou je in de verleiding kunnen werk waarin minder uitgebreid wordt inge- komen om als variant hierop Coe een bio- gaan op het toch wat eentonige leven van grapher’s biographer te noemen, maar dat de schrijver en dat meer aandacht zou be- gaat iets te ver, omdat hij uiteindelijk toch steden aan zijn literaire omgeving, een eerder een romanschrijver dan een biograaf boek kortom over de erfenis van het mo- is. In het laatste deel van zijn biografie, de dernisme in de Engelse naoorlogse litera- ‘coda’, maakt hij zijn lezers deelgenoot van tuur, zou een stuk interessanter zijn (en ho- een ontdekking die hij in een vrij laat stadi- pelijk ook wat dunner). Het tragische leven um van zijn onderzoek deed. Aan de voor- van Johnson krijgt door deze biografie vijf- avond van zijn zelfmoord blijkt Johnson endertig jaar na zijn dood nog een extra do- hoogstwaarschijnlijk contact te hebben ge- sis tragiek mee: het boek zal voornamelijk had met een vriend van vroeger, die zich worden gelezen door lezers die niet in de bezighield met mystiek en grote invloed op eerste plaats in hem geïnteresseerd zijn, de adolescent Johnson uitoefende. Hadden maar die elke schrijversbiografie van Coe ze al die tijd contact gehouden? Er zijn ver- zouden hebben gelezen. Jonathan Coe moedens van een homoseksuele relatie, heeft het natuurlijk nooit zo bedoeld, maar kortom, het leven van Johnson blijkt juist door deze overmaat aan aandacht opeens gecompliceerder dan je dacht. De wordt Johnson een abstractie en dreigt hij ontdekking dat Johnson zijn oude vriend langzaam op te lossen in het niets. bezocht en het vermoeden dat dat bezoek niet los kan worden gezien van zijn zelf- Jonathan Coe, B.S. Johnson, Een schrijversleven 1933 1973 moord, had natuurlijk ook gewoon in de ( - ), vertaling: Nelleke van Maaren en Jan Pieter van der Sterre (Querido, Amsterdam chronologie van het verhaal kunnen wor- 2008) den opgenomen. Door deze onthulling voor het einde van het boek te bewaren, na

Rob van Essen In de zevende hemel • 63 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 64

Een lastpak en een doorzetter Verhaal van een verzwegen leven

Bertien Minco

Dat haar grootvader, Leman Lakmaker, in 1942 in Auschwitz was omgekomen, was het enige wat Joosje Lakmaker over hem wist. Over de in de oorlog omgekomen familieleden werd bij haar thuis niet gesproken. Na de dood van haar vader ging ze op zoek naar de verzwegen geschiedenis van Leman Lakmaker.

Leman Lakmaker werd geboren in 1885 in trouw lid van de sdap tot hij in 1932 bij een een gezin met dertien kinderen in de Ver- scheuring meeging met een nieuwe revolu- verstraat in de arme Amsterdamse joden- tionairdere tak. buurt. Zijn ouders voerden een taaie strijd Leman trouwde in 1911 met Fieke Voorzan- om het bestaan en brachten hun leven gro- ger, nadat ze, overigens tot verbijstering tendeels door in armoede. Geheel in de lijn van de familie, ongehuwd hadden samen- van de emancipatie van het joodse proleta- gewoond. Het paar kreeg twee zonen, Bert riaat in deze periode, slaagde Leman erin en Hans, en een dochter Fieke, die verstan- zich een weg naar boven te vechten en ach- delijk gehandicapt raakte en op jonge leef- ter de ventkar vandaan te komen. Hij ont- tijd overleed. wikkelde zich door zelfstudie en werd een verwoed lezer, maar boeken waren duur. Nooit een kwartje Hij kwam in aanraking met de Maatschap- pij voor Goede en Goedkope Lectuur, de Dat Leman in dienst kwam van de Wereld- latere Wereldbibliotheek, waarbij hij zich bibliotheek was voor hem van cruciale be- zo betrokken voelde dat hij er in 1907 zijn tekenis. Zijn hele leven zou in het teken diensten aanbood. Zoals velen nam hij af- staan van het ontsluiten van de wereldlite- stand van het religieuze jodendom, dat ratuur voor de arbeidersklasse. Joosje Lak- voor hem intens was verbonden met de maker laat goed zien hoe het Leman wel enorme armoede waar hij zich aan ontwor- lukte om uit het proletariaat los te komen, steld had. Leman werd een enthousiast en maar dat je van een dubbeltje niet zomaar

64 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 65

een kwartje werd in het interbellum in Ne- derland. Ze schetst hem als iemand die niet over de juiste sociale eigenschappen be- schikte om het te redden te midden van di- recteuren van uitgeverijen. Dat kwam voor een deel omdat hij als selfmade man geen voorbeeld had gehad, maar ook omdat zijn drift en ongeduld hem parten speelden. Le- man Lakmaker was een onverbeterlijke, optimistische lastpak en doorzetter, die tel- kens weer nieuwe uitgeverijen begon, ad- Eerste en tweede van rechts: Lemon en Fie Lakma- ker-Voorzanger met hun zoon Hans, omstreeks vertenties verkocht en series ontwikkelde. 1918 Joosje Lakmaker bouwt het boek groten- deels chronologisch op, zodat de lezer hal- verwege de jaren dertig een steeds groter dochter Ans zette hoogzwanger en buiten- wordend gevoel van paniek bekruipt – gewoon moedig het verzetswerk van Bert enigszins vergelijkbaar met wat de joodse voort. bevolking van Nederland moet hebben ge- voeld. Leman en zijn verwanten volgden de Gissen opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland en het aantreden van Hitler met Lakmaker opent het boek met de dramati- argusogen. Door de financiële crisis had- sche mededeling dat haar vader Hans (Lak- den ze bovendien voortdurend geldzorgen. maker, zoon van grootvader Leman) zelf- Er volgden vele verhuizingen naar steeds moord pleegde in 1991. Dat was voor haar goedkopere woningen en alsmaar nieuwe de reden om op zoek te gaan naar waar hij ondernemingen van de onvermoeibare Le- altijd over gezwegen heeft: zijn leven voor man. Ondertussen trouwde de oudste zoon de oorlog. De zelfmoord van Hans hangt Bert met Ans Bergsma en kregen ze twee als een schaduw over het boek en roept de kinderen, Bert en Fieke. verwachting op dat we iets meer over hem Na 1940 ging het net zich ook om de Lak- te weten komen. Het duurt lang voor hij in makers sluiten. Leman weigerde zich als beeld komt en pas rond het einde van zijn jood te laten registeren en droeg geen Jo- puberteit krijgt hij als personage wat meer denster; die beschouwde hij als schietschijf. reliëf. De mededelingen dat hij depressief Op 8 december 1942 hadden Leman, zijn was en twee zelfmoordpogingen deed in vrouw Fieke en zoon Bert de domme pech 1939 roepen nog meer vragen op. Wat was om bij vrienden in Den Haag langs te gaan er met Hans aan de hand? Waarom scha- toen daar net een inval gaande was. Ze wa- kelt de biografe na de heel persoonlijke in- ren weliswaar in het bezit van valse per- leiding van het boek over op een afstande- soonbewijzen, maar hadden alle drie foto’s lijke stijl? bij zich van Berts jonge kinderen. Vanwege Ook het feit dat Lakmaker ervoor heeft ge- die foto’s werden ze gearresteerd, wegge- kozen om zichzelf geheel buiten beeld te la- voerd en in Auschwitz vermoord. Schoon- ten, roept vragen op. Is het feit dat ze naast

Bertien Minco Een lastpak en een doorzetter • 65 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 66

biografe ook kleindochter is dan niet van het verleden is daar één aspect van, maar de belang voor deze biografie? Nergens lezen schaamte van het overleven ‘waarom leef ik we iets over de vreugde of verbijstering die wel en zij niet meer’ speelde en speelt in le- de auteur ervaren moet hebben bij het vin- vens van overlevenden een grote rol. Het den van zoveel details over het leven van zwijgen is een uiting van deze schaamte. haar grootvader. De lezer moet bovendien Ook is het een symbool voor de dood en soms gissen naar de herkomst van feiten. het verdriet dat te groot is om erover te Hoewel de bronnen keurig per hoofdstuk kunnen praten. Het leven en opgroeien in zijn gerangschikt, maakt Lakmaker haar de schaduw van Auschwitz – dat zijn verha- lezers tot spoorzoekers. Veel bronnen zijn len waar de eerste generatie over zwijgt en gemakkelijk te herleiden en te verklaren, waar de tweede generatie niet gemakkelijk maar hoe weet je dat je grootmoeder in over spreekt. Zeker niet over de eigen erva- 1916 bij een vriendin mocht bevallen als je ringen met het opgroeien in getraumati- vader nooit iets heeft verteld? Dan moet er seerde gezinnen. Deze ervaringen vallen ergens nog een oude tante rondlopen die immers in het niet bij de ervaringen van de dat kan navertellen, maar die krijg je niet te ouders en grootouders. Misschien is dat de zien. Omdat Leman zoveel ondernam in reden waarom de biografe zo onzichtbaar zijn leven, zijn er veel feiten over hem en blijft in dit boek. over zijn vrienden uit de socialistische be- Lakmaker is erin geslaagd in dit verhaal weging en het boekenvak terug te vinden. over haar familie één figuur tot leven te Over zijn persoonlijk leven en dat van zijn wekken, namelijk haar grootvader Leman, vrouw komen we veel minder te weten. en dat is een grote prestatie. De andere fa- Dat zal ongetwijfeld komen door het ont- milieleden staan er als zwijgende figuran- breken van brieven of dagboeken, maar ten omheen. Daarmee is deze biografe en enige reflectie van de biografe was passend dochter eigenlijk toch loyaal aan het zwij- geweest. Het toppunt van afstandelijkheid gen van haar vader. Het verhaal van haar is de mededeling op pagina 307 dat zoon vader Hans, de enige overlevende van het Hans en zijn vrouw Lucie in 1950 ‘hun eer- gezin Leman Lakmaker, die terugging naar ste kind’ kregen. Dat eerste kind is volgens de oude jodenbuurt om daar een huisart- de stamboom de biografe zelf. senpraktijk te beginnen en later zelf een In de daaropvolgende alinea komt Lakma- einde aan zijn leven maakte, biedt stof voor ker terug op het onderliggende thema van een vervolg. Het zou een verhaal kunnen het boek: het zwijgen. Ze citeert een fami- worden over de moed en wanhoop binnen lielid: ‘Ik zweeg niet om mijn kinderen te dat gezin, en hoe het was om daarin op te sparen, maar omdat de breuk tussen de groeien. joodse wereld vóór de oorlog en die erna eenvoudig te groot was.’ Het zwijgen is een Joosje Lakmaker, Voorbij de Blauwbrug. Het ver- bekend verschijnsel in families van joodse haal van mijn joodse grootvader (Amsterdam, Wereldbibliotheek 2008) overlevenden van de Shoah. De breuk met

66 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 67

De dompteur Het levensverhaal van Dries van Agt

Hinke Piersma

‘Ik sta rechtop en salueer alleen naar mijn eigen kiezers. Ik buig niet naar links en ik buig niet naar rechts.’ Wie denkt dat het hier om een citaat van Rita Verdonk gaat, heeft het mis. Hier spreekt A.A.M. van Agt, na zijn aanvaarding van het lijsttrekkerschap van het CDA in 1976. Hij zat toen vijf jaar in de politiek en had in die korte periode al meer naam gemaakt dan menig ander met eenzelfde staat van dienst.

Dries van Agt groeide op in Brabant. Nadat jaar vol. Eind 1982 trok hij zich terug uit de hij het gymnasium had doorlopen, stu- actieve politiek. Hij werd Commissaris van deerde hij rechten aan de Katholieke Uni- de koningin in Brabant en vertrok na vier versiteit Nijmegen. In 1951 – hij was toen jaar eerst naar Tokio en daarna naar Was- twintig jaar – leerde hij zijn vrouw Eugenie hington als ambassadeur van de Europese kennen. Ze kregen drie kinderen. Nadat hij Gemeenschap. Momenteel zet hij zich in kort in de advocatuur had gewerkt – wat voor de Palestijnse zaak. hem niet lag – vond hij een nieuwe werk- De biografie van Van Agt is een co-produc- kring als wetgevingsjurist, eerst op het mi- tie van Johan van Merriënboer, Peter nisterie van Landbouw en Visserij, daarna Bootsma en Peter van Griensven, alle drie op het ministerie van Justitie. In 1968 keer- wetenschappers die hun sporen in de parle- de hij terug naar zijn oude universiteit en mentaire geschiedschrijving hebben ver- werd hij benoemd tot hoogleraar strafrecht diend. Met het schrijven van een biografie en strafprocesrecht. Hij was niet gepromo- hebben ze meer moeite gehad. Dat blijkt in veerd, wel cum laude afgestudeerd. eerste instantie uit de onhandige definië- Na drie jaar verruilde Van Agt de universi- ring van het genre. De auteurs spreken van teit voor het ministerschap op Justitie. In ‘de analyse van bepaalde menselijke aspec- 1977 werd hij minister-president van de ka- ten’ en het ‘doorzichtiger’ maken van ‘de binetten-Van Agt i, ii en iii. De totale zit- politicus Van Agt’ door hem als een per- tingsduur van deze drie kabinetten bedroeg soon neer te zetten, of, nog erger, ‘als een vijf jaar. Alleen Van Agt i maakte de vier mens met een eigen verhaal’. Dergelijke te-

Hinke Piersma De dompteur • 67 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 68

nenkrommende formuleringen doen den- Als gevolg van Van Agts voornemen de ken aan een werkstuk van een eerstejaars laatste drie Duitse oorlogsmisdadigers in student die, onervaren als hij of zij is, de Nederlandse gevangenschap vrij te laten, onmogelijke opdracht heeft gekregen om barstte in 1972 een van de emotioneelste de meerwaarde van een biografisch onder- parlementaire debatten uit de twintigste zoek te beschrijven. Ook de ‘schillen’ waar- eeuw los. De levenslange gevangenisstraf van in het slothoofdstuk sprake is – je mag van de in de jaren veertig berechte Duitsers aannemen dat de auteurs verwijzen naar Ferdinand aus der Fünten, Franz Fischer en het pellen van een ui – en die de gebeurte- Joseph Kotälla, diende, aldus Van Agt, nissen in Van Agts leven representeren, ‘geen in onze strafrechtspleging erkend doet geforceerd aan. Wat is hier aan de doel meer’. Daar kwam bij dat levenslange hand? gevangenisstraf destijds twintig jaar bete- kende. De drie Duitse oorlogsmisdadigers 1972 Burgemeester in oorlogstijd zaten in al zevenentwintig jaar vast. Ondanks Van Agts juridisch plausibele ar- In tegenstelling tot wat je zou mogen ver- gumenten moest hij onder druk van de pu- wachten, ontbreekt het in Tour de Force blieke opinie en de volksvertegenwoordi- aan een duidelijke vraagstelling, beter ge- ging bakzeil halen. Niet omdat hij niet zegd, het ontbreekt in deze biografie aan bevoegd zou zijn om zijn voornemen uit te urgentie. De kwesties waar Van Agt mee te voeren – gratieverlening is een prerogatief maken kreeg tijdens zijn politieke loop- van de Kroon waarover de minister van Jus- baan zijn spannend genoeg. Van oorlogs- titie pas achteraf verantwoording hoeft af te misdaden (‘de drie van Breda’ en Menten), leggen – maar omdat de Tweede Kamer collaboratie (Aantjes) tot abortus (Bloe- Van Agt naar alle waarschijnlijkheid tot af- menhove); van nationale veiligheid (kruis- treden had gedwongen als hij de drie Duit- raketten), corruptie (Lockheed) tot terreur sers had vrijgelaten. (Molukse treinkapingen). De biografen Net als ‘de drie’ bleef ook Van Agt ‘zitten’. missen echter het vermogen om in al deze Op de vraag ‘waarom’ blijven de auteurs kwesties de principiële jurist met de ambi- het antwoord schuldig. Van Agt koos ei- tieuze politicus te confronteren. Ze verzui- eren voor zijn geld en liet zijn principes als men een kritische analyse van hun onder- vooruitstrevend strafrechtjurist varen. Dat werp te maken. Met name in de discussie zijn biografen geen pogingen hebben ge- over ‘de drie van Breda’ kwam ‘de jurist van daan hierop dieper in te gaan, is teleurstel- den bloede’, zoals Van Agt zichzelf graag ty- lend. Ook na 1972 zou Van Agt niets meer peert, in een direct conflict met de politicus ten gunste van de Duitsers ondernemen. die water bij de wijn moest doen. Wat Dat is des te schrijnender omdat de Bredase Bloemenhove betreft, ging het eveneens gevangenen van het ministerie van Justitie om de politieke haalbaarheid van een zwaar te horen hadden gekregen dat hun gratie- verdedigd standpunt. Hoe Van Agts poli- verzoeken werden ‘aangehouden’, dus niet tieke ambities zich verhielden tot zijn prin- ‘afgewezen’. cipiële stellingname had leidraad van deze Ook in de discussie over de abortuskliniek biografie moeten zijn. Bloemenhove kwam de principiële Van Agt

68 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 69

in conflict met de politieke realiteit. In hebben een vaardige pen. Hun verhaal over Bloemenhove werden zwangerschappen af- de slepende kabinetsformatie van 1977, gebroken van meer dan drie maanden. Van waar Van Agt ten koste van Joop den Uyl Agt wilde dat er een einde kwam aan deze, als winnaar uit de bus kwam, is ronduit in zijn ogen, onoirbare praktijken. Hij spannend, en dat geldt voor meer gebeurte- wenste sluiting van de kliniek en verdedig- nissen waar Van Agt bij betrokken was. Van de zijn standpunt in de Tweede Kamer Agts eruditie en zijn welbespraaktheid leve- door te spreken over ‘een vrucht die in de- ren veel vermakelijke passages op. Prachtig len met instrumenten wordt verwijderd, is het einde van Tour de Force waarin Van waarbij het hoofd wordt stukgekraakt’. Alle Agt verhaalt van een van zijn meest gekoes- retoriek ten spijt werden alle strafrechtelij- terde jeugdherinneringen. Die gaat over ke stappen tegen Bloemenhove afgeblazen. een berooide dompteur die, nadat het klei- Van Agt overwoog openlijk met aftreden, ne circus waarvoor hij had gewerkt op de maar bleef aan omdat hij, zo zei hij achter- fles was gegaan, de wijde wereld intrekt met af, als minister meer mogelijkheden had slechts één leeuw. Van Agt: om zijn stem te laten horen. Van Agt handelde als ‘burgemeester in oor- Op een dag had hij zijn kooi met de leeuw logstijd’. Maar kun je hem ook als zodanig neergezet op een weitje in ons dorp, pal typeren? We weten het niet, want Van Agts achter mijn ouderlijk huis. Enkele avon- biografen nemen deze verklaring voor wat den achtereen trad hij daar op. Er kwa- het is. Sterker nog, Van Agt mag er ruim men maar weinige mensen kijken, want dertig jaar later triomfantelijk aan toevoe- hij had niet meer te bieden dan dat ene gen dat hij toentertijd in een riante positie dier en de paar kunstjes die hij daarmee verkeerde omdat, indien hij was opgestapt, kon doen. Maar ik vond het geweldig. het kabinet was gevallen en dat wilde ‘de Vooral omdat hij telkens aan het slot van rode kern zeker niet’. Naar eigen zeggen zat de voorstelling de leeuw beval de muil hij ‘comfortabel’ en ‘kon hij wat speels en open te sperren, en dan legde hij daar zijn met een zekere guitigheid te werk gaan’. hoofd in. Het abortusdebat van 1974 bracht Van Agt anno 2005 terug tot een politiek spelletje. Deze ontroerende herinnering geeft ant- Op pagina 19 van hun biografie werpen woord op de vraag wat er schort aan de bio- Van Merriënboer, Bootsma en Van Griens- grafie van Van Merriënboer, Bootsma en ven de vraag op of men met medewerking Van Griensven over de politicus ‘die nie- van de hoofdpersoon een goede biografie mand onverschillig liet’. Net als de berooi- kan schrijven. Een eensluidend antwoord de dompteur, die zijn hoofd in de muil van daarop is niet te geven, maar in deze bio- de leeuw legde, heeft ook Van Agt zijn grafie heeft het onderwerp in elk geval de hoofd in de bek van zijn biografen gelegd regie van zijn levensverhaal stevig in han- in de geruststellende gedachte dat ze toch den. Hij is erin geslaagd om kritische vra- niet zouden bijten. gen speels en guitig te omzeilen. Toch is Tour de Force geen slecht boek. Van Johan van Merriënboer, Peter Bootsma en Peter- Merriënboer, Bootsma en Van Griensven van Griensven, Van Agt. Biografie. Tour de Force (Boom-Amsterdam 2008)

Hinke Piersma De dompteur • 69 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 70

In de kritiek

Onschuldig jeugdsentiment De biografie van Joop den Uyl besproken

Mireille Berman

De biografie van Joop den Uyl door Anet Bleich beheerste dagen achtereen het nieuws. Den Uyls kortstondige sympathie voor Hitler-Duitsland kwam vetgedrukt in de nieuwskolommen, en nog opzienbarender was het feit dat Den Uyl wist dat Prins Bernhard betrokken was geweest bij een tweede omkoopschandaal à la Lockheed, maar dit onder de pet had gehouden. nrc Handelsblad kopte: ‘Hoe de rode premier de troon redde’. Meer dan twintig jaar na zijn overlijden, en vijfendertig jaar na het aantreden van het kabinet onder zijn leiding, wist Den Uyl weer de voorpagina’s te halen.

Anet Bleich, auteur van Joop den Uyl 1919- lunches met Van Agt – die, tot afgrijzen van 1987. Dromer en doordouwer, beschrijft in Van Agt, bestonden uit ‘een tarwesneetje chronologische lijn de levensloop van Den met een lapje kaas’. Uyl. Ze vertelt hoe hij zich ontwikkelde Anet Bleich schreef over Den Uyl, zonder van politiek naïef, bleu jongetje tot zelfbe- twijfel de belangrijkste naoorlogse Neder- wuste sociaal-democraat. Zij schetst zijn landse politicus, een rechttoe-rechtaan bio- carrière als respectievelijk journalist, wet- grafie zonder fratsen of pretenties. De ma- houder in Amsterdam, Tweede Kamerlid, nier waarop zij het levensverhaal van Den fractieleider, minister en uiteindelijk als Uyl vertelt, de keuzes die ze daarin heeft ge- premier, eindigend met de mislukte poging maakt, worden niet of nauwelijks voorzien een tweede kabinet-Den Uyl tot stand te van een verantwoording of theoretisch ka- brengen. Persoonlijke details worden door der. Bleich stelt dat ze zich bij het schrijven dit grote politieke verhaal heen gevlochten: heeft laten leiden door een ‘hardnekkig de schok die de inval van de Duitsers te- streven naar een waarheidsgetrouw por- weegbracht, Den Uyls conflictueuze huwe- tret’. Met die woorden geeft ze er blijk van lijk met Liesbeth van Vessem, de hechte re- zich niet druk te hebben gemaakt over de latie met zijn zeven kinderen, de moeizame vele voetangels en klemmen die er aan een

70 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 71

begrip als ‘waarheidsgetrouw’ zitten. Het ontbreken van theoretische rimram viel bij de recensenten in goede aarde, zoals bij Henk te Velde in de Volkskrant: ‘Ze is gewoon een biografie gaan schrijven, in een rustige stijl, met een ingehouden en nooit partijdige sympathie.’ Ook NRC Handels- blad-columniste Elsbeth Etty was te spre- ken over Bleichs werkwijze: ‘De hele mens, de jeugd, de obsessies, de breuken en de wonden, het liefdesleven – in wetenschap- pelijke kring is er toch te weinig waardering voor deze benadering. Kernvraag voor de biograaf is hoe iemands persoonlijkheid vorm krijgt. [...] Het integrale karakter maakt dat de biografie van Bleich meer is dan een leerzame politieke terugblik: het is een prachtig boek, dat voorbeeldig de mo- gelijkheden van de biografie als genre be- Joop den Uyl (1919-1987) nut.’

Net een mens vatting. Het Historisch Nieuwsblad conclu- Een van de keuzes die Bleich wel maakte, is deert dat Den Uyl goed beschouwd hele- dat ze het hemelbestormende imago van maal niet zo daadkrachtig was, en ‘zich het kabinet-Den Uyl (1973-1977) nuan- voornamelijk liet leiden door het morrende ceert. Dat kabinet is de geschiedenis inge- PvdA-bestuur’. En Henk te Velde stelt in gaan als een kleurrijk vechtkabinet, dat het de Volkskrant: ‘Bleich doet niet te uitbundig ene hervormingsvoorstel na het andere lan- over de resultaten van Den Uyls kabinet. ceerde, voortgestuwd door veranderings- Terecht, want het is noch het potverdeer- drift. Bleich maakt korte metten met dit dersgezelschap geweest dat de vvd ervan beeld. De grote economische hervormin- maakte, noch het grote hervormingskabi- gen, waar Den Uyls tegenstanders zich zo net dat Den Uyl zelf graag had gewild.’ druk over maakten, werden in feite gema- Slechts de oude vijanden laten nog wat tigd en met kleine stapjes doorgevoerd. vuurwerk zien waar het gaat om het kabi- Echt nieuw was eigenlijk vooral de stijl van net-Den Uyl. De Telegraaf maakt zijn repu- politiek bedrijven, de openheid waarmee tatie waar. Net als in de jaren zeventig, toen vooral Den Uyl opereerde, vanuit zijn stel- deze krant de rechtse oppositie aanvoerde lige overtuiging dat politici de burgers zo- tegen Den Uyl, zijn kabinet en alles wat veel mogelijk bij de politiek moeten be- progressief was, zet de krant ook nu de trekken. toon met het vileine: ‘Joop den Uyl, net Veel recensenten zijn het eens met deze op- een mens. Hondstrouw, maar ook tome-

Mireille Berman Onschuldig jeugdsentiment • 71 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 72

loos ambitieus, idealistisch en een irritante soonlijkheid zich ontwikkelde, zet ze een drammer.’ En de gereformeerde pers zal het aantal ervaringen centraal die volgens haar Den Uyl nooit vergeven dat hij is afge- cruciaal zijn geweest. Ten eerste was dat de dwaald van het ware geloof. In het Neder- inval van de Duitsers in mei 1940. Joop den lands Dagblad schetst J.P. de Vries Den Uyl Uyl was erdoor verbijsterd, en voelde zich als een op drift geraakte man, niet in staat overrompeld en schuldig over zijn vroegere om in politiek opzicht het voortouw te ne- naïviteit. Hij schreef in zijn dagboek: ‘In men. Hij noemt Den Uyl ‘meer volger dan het leven komt het blijkbaar niet op den- leider’, een ‘verloren ziel’ die leed onder ken, maar op doen aan.’ In Het Parool zijn gebrek aan innerlijk houvast: ‘Het wordt opgemerkt dat Den Uyl op dat mo- woord “doordouwer” in de titel wagen we ment sociaal-democraat is geworden: ‘De dan ook van een vraagteken te voorzien.’ inval van de Duitsers in het neutrale Ne- De open stijl van politiek bedrijven bete- derland kwam als een enorme schok. De kende een opvallende breuk met de traditie. oorlog heeft hem uiteindelijk gemaakt tot Den Uyl heeft hier veel aan bijgedragen. de socialist met de antenne voor onrecht.’ Bleich stelt vast, dat er veel tegenstrijdige De Tweede Wereldoorlog en in het bijzon- beelden over Den Uyl bestaan. Die ambi- der de jodenvervolging gaf hem ook het valentie moet een groot probleem zijn ge- laatste duwtje over de rand van ongelovig- weest voor haar. Want wat moet je met een heid. Toen zijn joodse studiegenote en man van wie de een zegt dat hij een visio- vriendin Leonie van Norden werd gede- nair intellectueel was, terwijl de ander be- porteerd en vermoord, vond hij het idee weert dat hij een vertederende brokkenpi- dat zij in de hel zou komen stuitend en on- loot was? Weer een ander noemt hem een aanvaardbaar. Den Uyl noteerde vervol- briljant tacticus, tegenover iemand als Bol- gens in vierentwintig stellingen waarom kestein, die nog altijd witheet wordt bij de het geloof voor hem had afgedaan. Zijn ge- herinnering aan zijn spilzieke aartsvijand. reformeerde achtergrond is Den Uyl echter Bleich heeft voor dit probleem een even zijn leven lang parten blijven spelen. Hij eenvoudige als slimme oplossing gevon- was en bleef een serieuze ex-calvinist met den: zij zoekt de essentie van Den Uyl in een weinig lichtvoetige levensopvatting. de tegenstrijdigheid. Den Uyl was zowel Bleich heeft duidelijk meer op met de na- drammer als weifelaar, zowel een verstrooi- oorlogse Den Uyl dan met het timide, gere- de workalholic als een eerlijk en trouw formeerde jongetje dat onder de indruk mens. Hij bestond, kortom, uit tegenstel- was van nazi-Duitsland. Als zij vertelt hoe lingen, uit these en antithese. De recensen- Den Uyl zich langzamerhand ontworstelde ten lijken met dit beeld in te stemmen. Hu- aan het gereformeerde keurslijf, krijg je een bert Smeets ziet in het NRC Handelsblad de bevrijd gevoel als hij eindelijk het sociaal- ware Den Uyl als altijd weifelend ‘tussen democratische licht ziet. Sommige recen- religie en ratio, poëzie en proza, loyaliteit senten, en niet alleen die van de christelijke en opportunisme, kortom, tussen theorie pers, vinden dat Bleich het gereformeerde en praktijk.’ Ook Hans Goslinga in Trouw milieu hiermee tekort doet. Te Velde bij- kenschetst hem als ‘intellectuele twijfelaar’. voorbeeld vindt dat Bleich de waarde van Als Bleich beschrijft hoe Den Uyls per- Den Uyls opvoeding bagatelliseert: ‘Die

72 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 73

achtergrond heeft hem een basis gegeven maar de ontvangst van het boek was vervol- voor het leven.’ Bleich waardeert dat vol- gens mild en weinig uitgesproken. De re- gens Te Velde te weinig: ‘Een omissie in het censies hebben dezelfde genuanceerde en boek is het gebrek aan werkelijke aandacht vriendelijke toon als de biografe. Je vraagt voor Den Uyls gereformeerde achter- je af waarom een figuur als Den Uyl niet grond.[...] De tijd is nu wel rijp voor een meer polemiek weet uit te lokken in deze onbevangener analyse.’ Ook J.P. de Vries politiek turbulente tijden. Misschien is het merkt in het Nederlands Dagblad scherp op tijdperk-Den Uyl voor veel recensenten dat Bleich niet neutraal tegenover de gere- onschuldig jeugdsentiment. Daaruit blijkt formeerden staat: ‘De biografe kan het niet dat de historisering van Den Uyl nog nau- laten telkens als zij het woord “gerefor- welijks serieus op gang is gekomen. meerd” opschrijft, daar het woord “streng” aan vooraf te laten gaan.’ Anet Bleich, Joop den Uyl 1919-1987. Dromer en 2008 De biografie van Den Uyl haalde weliswaar doordouwer (Amsterdam, Balans ) met veel tromgeroffel de voorpagina’s,

Mireille Berman Onschuldig jeugdsentiment • 73 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 74

De losse eindjes in het leven Douwe Draaisma over biografie en geheugen

Monica Soeting

Biografie en psychologie hebben raakvlakken. Biografen gebruiken psychologische theorieën om de beweegredenen van hun onderwerpen te begrijpen; psychologen vragen hun cliënten naar hun levensloop om hun gedrag te doorgronden. Allemaal hebben ze te maken met het geheugen van de mensen met wie ze zich bezighouden. Maar velen, zegt Douwe Draaisma, wiens nieuwste boek, De heimweefabriek, dit voorjaar verscheen, beseffen te weinig dat het geheugen selectief is. Bovendien is het ene geheugen het andere niet.

De eerste spreker is jarig. Sterker nog, hij grafie is een nieuw gebied voor de meeste viert zijn verjaardag in zijn geboorteplaats, zorgverleners in de zaal. Daarom legt spre- de plaats waar hij nu een lezing geeft. Hij ker nummer twee, Rutger Jan van der Gaag, krijgt bloemen en applaus, en de tweede hoogleraar Klinische kinder- en jeugdpsy- spreker gaat uitgebreid op het heuglijke feit chiatrie in Nijmegen, uitgebreid uit waar- in. Al die hulde lijkt wat overdreven, want om het zo belangrijk is te weten dat Mi- dit gebeurt allemaal tijdens een studiedag chiel Hengeveld, hoogleraar Psychiatrie in voor psychiaters, psychologen en psycho- Rotterdam, spreker nummer één, 63 jaar therapeuten. De bijeenkomst is georgani- geleden in Ede is geboren, nadat zijn ou- seerd door Benecke, een organisatie die ders aan het eind van de Tweede Wereld- zich met medische educatie en communi- oorlog uit Arnhem waren geëvacueerd. catie bezighoudt. Persoonlijke zaken als ge- Daaruit mogen we opmaken, zegt Van der boortedatum en geboorteoord van de spre- Gaag, dat de moeder van professor Henge- kers zijn op een dergelijk congres meestal veld vóór de hongerwinter zwanger is ge- niet van belang. raakt. En dat verklaart Hengelvelds jonge Maar dit congres is anders. Deze bijeen- voorkomen, want kinderen die tijdens pe- komst, op een zonnige februaridag in Ede, rioden van honger en stress worden ver- gaat over psychologie en biografie. De bio- wekt, houden hun leven lang een lichame-

74 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 75

lijke en psychische achterstand. Zo zie je seren en verklaren ervan. In die zin, legt hij maar, zegt Van der Gaag, hoe belangrijk uit, moeten we ons richten op de verhalen biografische gegevens ook voor psycholo- die mensen over zichzelf vertellen, zonder gen en psychiaters zijn. naar het waarheidsgehalte daarvan te vra- Er klinken instemmende geluiden vanuit gen. Voor psychologen en psychiaters is het de zaal. Maar dan lost Van der Gaag een belangrijk wat we over onze levens vertel- schot. Alles wat hij net heeft beweerd, zegt len, en waarom – niet of onze verhalen hij, is onzin. Kinderen groeien voor negen- kloppen. ennegentig procent in een geheel eigen om- geving op. Zij scheppen individuele beel- Nuchter den van hun ouders, die dat trouwens ook van hun kinderen doen. Ouders gaan er Veel aandacht dus voor interdisciplinari- bovendien graag vanuit dat er een correlatie teit, op deze Benecke-conferentie over bio- bestaat tussen het gedrag van een kind en grafie en psychologie. Douwe Draaisma, diens geboorte. Zijn kinderen makkelijk en hoogleraar Geschiedenis van de Psycholo- meegaand, dan beweren vader en moeder gie aan de Universiteit van Groningen en meestal dat de geboorte van een leien dakje auteur van onder andere Waarom het leven ging. Is een kind lastig en heeft het veel sneller gaat als je ouder wordt en De heim- problemen, dan vertellen de meeste ouders weefabriek, spant de kroon. Moeiteloos ver- dat het er al bij de geboorte vreemd uitzag. bindt hij psychologie met neurologisch on- Maar alle kinderen, zegt Van der Gaag, en derzoek, filosofie, biografie en literatuur. hij verheft zijn stem, zien er vreemd uit. Zo doet hij dat in zijn onderzoek, zo doet Natuurlijk willen we allemaal graag weten hij dat in zijn boeken. En zo, legt hij enkele waarom dingen gebeuren zoals ze gebeu- maanden na de conferentie uit, zouden ook ren. Maar we hebben het mis als we denken biografen te werk moeten gaan. er altijd sprake is van een causaal verband ‘Als biografen zich op psychologisch terrein tussen het een en het ander. Dat er juist bij begeven’, zegt Draaisma, terwijl hij achter- de ontwikkeling van kinderen altijd sprake overleunt in zijn bureaustoel, ‘gaat het bij- is van verschillende, complexe factoren, na altijd over psychoanalyse. En dat terwijl hoeft de psycholoog niet van de biograaf te dat een theorie is die binnen de psychologie horen; dat moet de biograaf juist van de niet veel aanzien heeft. Ik denk dat biogra- psycholoog aannemen. fen meer zouden hebben aan de betrekke- Dat biografen nog heel wat van psycholo- lijk nuchtere vragen binnen de psychologie gen kunnen leren, stelt ook biografe Joke als “hoe veranderlijk is een persoonlijk- Linders, die ’s middags aan het woord heid” en “hoe gedraagt het geheugen van komt. Biografen, zegt ze, zouden zich voor- een twintigjarige zich ten opzichte van dat al meer in de ontwikkelingspsychologie van iemand van zestig”. Dat soort vragen moeten verdiepen. Gerrit Glas, hoogleraar roept vaak al zoveel andere problemen op, Wijsgerige aspecten in Leiden, gaat in op dat je nog helemaal niet over zulke beladen fenomenologie en hermeneutiek – filosofi- zaken als projectie hoeft te beginnen.’ sche methodes waarin het ‘verstehen’ van verschijnselen centraal staat, niet het analy-

Monica Soeting De losse eindjes in het leven • 75 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 76

Maar in hoeverre kunnen psychologisch onge- Dat betekent dus dat over een leven veel ver- schoolde biografen zich überhaupt toegang schillende verhalen verteld kunnen worden. verschaffen tot het leven van een ander? Ja – dat is nu eenmaal een fact of life. Het Vaak wordt gedaan alsof het voor biografen probleem is dat biografieën die recht doen moeilijker is zich in het leven van hun on- aan het toevallige in een leven, lastig zijn derwerpen te verdiepen dan voor iemand om te lezen. Jan Fontijn is zo’n biograaf die die een autobiografie schrijft. Het idee dat tot het andere spectrum behoort. In zijn autobiografen een bevoorrechte toegang boek over Van Eeden heeft hij een mooie, hebben tot hun eigen herinneringen moet logische lijn opgebouwd, en dat leest prach- je echter relativeren. Neem Günther Grass. tig. Iemand als Hazeu, die oog heeft voor In De rokken van de ui probeert hij zijn her- dat toevallige, schrijft biografieën die veel inneringen en zijn beweegredenen achter moeilijker te lezen zijn. belangrijke keuzes te reconstrueren. Dat Ik denk dat de meeste schrijvers van bio- lukt hem niet. In dat opzicht staat hij dus grafieën en autobiografieën het dictum van tegenover zijn eigen geheugen en eigen ge- W.F. Hermans, dat er geen mus van het dak schiedenis net zo vreemd als een biograaf. mag vallen zonder dat daar een reden voor Wat daarbij een belangrijke rol speelt, zijn is, geïnternaliseerd hebben. Daardoor heb- leeftijdeffecten. Als je een herinnering op- ben ze te weinig oog voor de mus die van haalt op je zestigste, dan is dat een andere het dak valt zonder dat dat met iets anders herinnering dan die je op je dertigste op- te maken heeft. Die losse eindjes in een le- haalt, ook al verwijzen beide herinneringen ven – iets dat je begon, maar dat geen ge- naar dezelfde gebeurtenis. Bovendien maakt volg kreeg – maken deel uit van het leven, het geheugen alle fouten die een historicus maar vind je meestal niet terug in een bio- niet mag maken. Het geheugen bedient grafie of een autobiografie. zich van finalisme en determinisme. Ook Biografen zouden zich bewuster moeten biografen maken vaak die fout. Ze schrij- zijn van het gegeven dat ze een logica aan- ven naar het einde toe, alsof ze alleen maar brengen die er misschien helemaal niet is geïnteresseerd zijn in de vraag waarom hun geweest. Ze zouden zich vaker moeten rea- onderwerpen zo geworden zijn als ze zijn liseren dat een begrip als ‘historische waar- geworden. Het geheugen op latere leeftijd heid’ of ‘realiteit’ niet zoveel zegt, omdat de is een interpretatie, iets dat in het licht van herinnering altijd een versie van de realiteit huidige opvattingen wordt bijgesteld. Men- biedt. En dat een biograaf en een autobio- sen laten in hun geheugen hun jeugd zo graaf er in dat opzicht altijd precies hetzelf- worden zoals ze die op latere leeftijd be- de voorstaan. schrijven, niet andersom. Historici moeten dergelijke finalistische interpretaties afle- Maar hoe kunnen biografen dan het beste ren. Biografen moeten zich niet bekomme- omgaan met de herinneringen van hun on- ren om de betrouwbaarheid van het geheu- derwerpen, als die zo onbetrouwbaar zijn? gen, maar moeten zich afvragen waarom mensen hun herinneringen aanpassen. Kijk – in de eerste plaats is het zo: als ons geheugen echt voortdurend een verkeerd

76 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 77

het geheugen, maar heeft er ook mee te ma- ken dat sommige kinderen al het huis uit waren terwijl er binnen het gezin belangrij- ke dingen gebeurden, en dat ze alleen al daardoor verschillende dingen opmerkten. Dergelijke zaken tref je ook aan in de litera- tuur over herinneringen aan gebeurtenissen die heel lang geleden hebben plaatsgevon- den. Mensen die in de Tweede Wereldoor- log in kampen hebben gezeten, herinneren zich soms dat ze daar ’s zomers aankwa- men, terwijl het in werkelijkheid in de win- ter was. Daarover lees je sterke staaltjes: da- ders worden met slachtoffers verwisseld; mensen herinnerden zich eerst iets, maar later niet meer, of ontkennen dat ze zich dat ooit hebben herinnerd – dat soort dis- crepanties komt vaak voor.

Hoe moet je zoiets als biograaf duiden? Moet je daarvoor bij de psychologie te rade gaan? Douwe Draaisma. Foto: Sake Elzinga Dat is lastig. Ik denk dat biografen niet als beeld gaf van wat er is gebeurd, zouden we psychologen te werk hoeven gaan. Al was helemaal geen geheugen hebben. Dus in het alleen maar omdat wat psychologen grote lijnen stemt het overeen met de reali- daarover te berde kunnen brengen, niet zo teit. Je kunt het hier en daar toetsen aan heel veel toevoegt aan een normale mense- dingen die je op kunt zoeken en je kunt lijke interactie. Het is echt niet zo dat psy- herinneringen van verschillende getuigen chologen een bevoorrechte toegang hebben met elkaar vergelijken. Maar er blijft bij tot een diepere werkelijkheid achter het ge- herinneringen altijd een betrekkelijk brede drag van mensen. Als wat je psychologise- marge van diffuusheid en vatbaarheid voor ren noemt, beperkt blijft tot het proberen beïnvloeding en dergelijke. Dat is geen re- te begrijpen van normale gedragspatronen den om je niet te bedienen van het geheu- en motieven, dan heeft een psycholoog ei- gen, zolang je je maar van die marge bewust genlijk niet meer te bieden dan een niet bent. Dat geldt ook voor je eigen geheugen. psychologisch geschoold iemand. Heel vormend in dat opzicht is Het zwijgen van Maria Zachea van Judith Koelemeijer, Een ander probleem. Hoe ga je als eenen- waarin twaalf kinderen uit één gezin dezelf- twintigste-eeuwer om met de memoires van de gebeurtenissen hebben beleefd, maar iemand uit de achttiende eeuw? Hadden die daar totaal verschillende herinneringen aan dezelfde status als de onze? hebben. Dat is niet allemaal de schuld van

Monica Soeting De losse eindjes in het leven • 77 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 78

Er zijn enorme wisselingen geweest in de Er is dus niet zoiets als een geheugen op zich? status van het geheugen als menselijk ver- mogen. In de zeventiende eeuw had het Nee – niet als iets dat tijdloos en universeel geheugen een hogere status dan in de ne- functioneert. gentiende eeuw. Ian Hacking heeft daar onderzoek naar gedaan. Hij laat zien hoe En een biograaf moet zich dat realiseren... aan het eind van de negentiende eeuw het geheugen minder gewaardeerd werd dan Ja. Een nuttig aspect van het denken over intellect en creativiteit. Men vond dat Pa- het geheugen is het besef dat je een geheu- rijzenaars slechtere geheugens hadden dan gen niet alleen maar hebt om het verleden mensen in de provincie, dat vrouwen bete- te bewaren, maar alleen voor zover dat rele- re geheugens hadden dan mannen, en dat vant is voor je toekomst. Het geheugen is, kapelaans een goed geheugen hadden, maar net als al onze denkinstrumenten, een evo- wetenschappers juist weer niet – denk aan lutionair instrument, en dat betekent dat het beeld van de verstrooide professor. Dat het zijn eigen agenda heeft. Sommige din- had misschien te maken met het toene- gen zijn, evolutionair gezien, totaal nutte- mende vermogen om dingen in externe ge- loos om op te slaan en daar is ons geheugen heugens op te slaan. Als dat er niet is, en het dan ook heel slecht in. Anderen dingen, die geheugen een onmisbaar instrument is bij evolutionair gezien wel heel nuttig zijn, zo- het intellectueel functioneren, heeft het als het koppelen van smaak en misselijk een veel hogere status dan wanneer je op- worden, komen in één keer tot stand, maar schrijfboekjes hebt en dergelijke. Iemand zijn daarna niet meer uit het geheugen te die in de zeventiende eeuw zijn of haar me- krijgen. En wij, die fototoestellen hebben moires schreef, bediende zich van een in- uitgevonden, en videocamera’s, zijn ge- strument dat nog aanzien had. In De meta- neigd het ons geheugen kwalijk te nemen forenmachine begin ik met de sterfscène van dat dat niet ook een soort fotoalbum is en Thomas van Aquino. Een van de dingen ook nog een soort videoarchief. Maar daar die in zijn in memoriams telkens weer op- is het geheugen helemaal niet voor ge- duikt, is het prijzen van zijn fabelachtige bouwd. geheugen. Dat wordt nu niet meer gedaan. Wij prijzen wel iemands creativiteit of Literatuur denkkracht, maar nauwelijks nog het ge- heugen. Douwe Draaisma De heimweefabriek: geheugen, tijd en ouderdom (Groningen, Historische Uitgeverij 2008) Dus wat in het geheugen wordt opgeslagen, is Ontregelde geesten. Ziektegeschiedenissen (Gronin- ook afhankelijk van een bepaalde cultuur en gen, Historische Uitgeverij 2006) een bepaalde tijd. Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt (Groningen, Historische Uitgeverij 2001) Ja. De metaforenmachine. Een geschiedenis van het ge- heugen (Groningen, Historische Uitgeverij 1995)

78 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 79

De man met zeven levens Een vormexperiment over een ongrijpbaar fenomeen

Eva Gerrits

Hoe maak je een film over een van de bekendste maar meest ongrijpbare popiconen ooit? Over iemand die bekendstaat om zijn multi- interpretabele songteksten en wisselende stijlen, en vooral om het feit dat hij zich niet in een hokje laat stoppen? Regisseur Todd Haynes heeft zich door zijn onderwerp laten inspireren en koos voor een aanpak waarin hij de grenzen van een traditionele biografische film overschrijdt.

Haynes staat niet bekend als een traditio- den. Net als Dylan hanteert ook Haynes neel filmmaker. Superstar, een van zijn eer- diverse stijlen: fragmenten waarin het per- ste films, ging over het leven van Karen sonage Arthur optreedt zijn, in tegenstel- Carpenter, van het duo The Carpenters. ling tot de meeste delen van de film, in Voor die film gebruikte Haynes poppen in zwart-wit en her en der door de film ge- plaats van acteurs. I’m Not There, Haynes’ monteerd. De dichterlijke Arthur doet meest recente film, is opnieuw gebaseerd Rimbaud-achtig beschouwende uitspraken op het leven van een muzikant: Bob Dylan. als: ‘I accept chaos. I don’t know whether it De acteurs zijn nu wel degelijk mensen van accepts me.’ Woody is een vroegwijs, zwart vlees en bloed, maar ook hier experimen- jongetje dat in een goederentrein door teert Haynes met de vorm: Dylan wordt op Noord-Amerika reist. Hij houdt een gi- zeven verschillende manieren door vijf ac- taarkist tegen zich aangeklemd met de in- teurs gespeeld, onder wie een vrouw en een scriptie: ‘This Machine Kills Fascists.’ Die jonge zwarte acteur. De hoofdpersoon heet inscriptie sierde ooit de gitaar van Woody ook niet Bob Dylan: hij heet Arthur, Guthrie, de folkzanger die de jonge Dylan Woody, Jack, Pastor John, Jude, Robbie of bewonderde en navolgde. Dat Dylan zich Billy. toen nog bewoog in de schaduw van een I’m Not There bestaat uit verschillende ver- idool wordt in I’m Not There onderstreept halen die aspecten uit het leven van Bob door de volwassen manier van doen van Dylan en van zijn persoonlijkheid verbeel- het jongetje, dat een ego lijkt te hebben dat

Eva Gerrits De man met zeven levens • 79 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 80

niet past bij zijn postuur. De jonge acteur Marcus Carl Franklin, die het personage Woody speelt, zingt ook. Zijn versie van Dylans ‘When The Ship Comes In’ is op de soundtrack te horen. Het personage Jack, gespeeld door Christian Bale, is een folkzanger. Bale speelt ook Pastor John, die zich later in de film tot de Heer bekeert. Cate Blanchett schittert, eveneens in zwart-wit, als de intrigerende Jude, een an- drogyne figuur die zich als superster in jet- setkringen beweegt en zich niets aantrekt van wat de buitenwereld van hem wil. Net als Dylan wordt Jude hinderlijk achter- volgd door de pers, maar hij laat zich niet kennen. Robbie, gespeeld door Heath Ledger, is een wat oppervlakkige acteur die de rol van een folkzanger genaamd Jack moet spelen. Hij is getrouwd met Claire (Charlotte Gainsbourg) maar van zijn lief- Cate Blanchett als Bob Dylan desleven maakt hij een puinhoop. Billy ten slotte wordt gespeeld door Richard Gere. Als Billy the Kid rijdt hij te paard door het manier waarop de songteksten van Dylan dorp Riddle, waar net Halloween gevierd werken – trekt de film voorbij. In hoeverre wordt. Extravagant uitgedoste types passe- de kijker enige samenhang ontdekt, hangt ren de revue, in wie figuren uit Dylans af van de bekendheid met het leven van nummers te herkennen zijn. Billy’s laatste Dylan, de tijd waarin hij optrad en zijn woorden: ‘I can change during the course nummers; een Dylan-leek ziet helaas niet of a day. When I wake I’m one person, veel meer dan Richard Gere op een paard when I go to sleep, I know for certain I’m in een raar dorpje. Maar meer kennis bete- somebody else. I don’t know who I am kent niet automatisch meer begrip en een most of the time. It’s like you got yester- verwijzing in een film waarin samenhang day, today and tomorrow all in the same ontbreekt, is vaak gewoon maar een verwij- room. There’s no telling what’s going to zing. Dat bijvoorbeeld personages uit Dy- happen.’ De essentie van de film in een no- lans nummers te herkennen zijn, of dat tendop. scènes uit de film te herleiden zijn tot uit- spraken die Dylan ooit in interviews deed, Het mysterie Dylan zijn tevreden stemmende, want oplosbare puzzeltjes voor fans, maar een dieper in- I’m Not There laat zich moeilijk samenvat- zicht in het mysterie Dylan bieden ze niet. ten. Als een aaneenschakeling van associa- Dat is het effect dat I’m Not There sorteert: ties en interpretaties – vergelijkbaar met de veel is herleidbaar, prettig om naar te kij-

80 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 81

ken, maar veel blijft steken in betekenis- geslaagd zijn. Ongewild wreekt zich dat in loosheid. een film die wordt gekenmerkt door een Zoals gezegd koos Haynes ervoor om het bewust gebrek aan samenhang. leven van één man vorm te geven in frag- Wie houdt van postmoderne puzzels en menten uit meerdere levens, een keuze die raadsels, intertekstualiteit, vormexperimen- is ontstaan uit het idee van een ongrijpbaar ten en heel veel bekende acteurs, kan aan fenomeen dat zichzelf herhaaldelijk op- I’m Not There zijn hart ophalen. Wie niet nieuw uitgevonden heeft en op verschillen- weet wie Bob Dylan is en daar iets aan wil de manieren te interpreteren is. Maar dat doen, kan beter Dylans autobiografie lezen Dylan veranderde van opvatting en stijl, (Chronicles, Vol. One, in het Nederlands maakte hem strikt gezien natuurlijk niet verschenen als Kronieken, Dl. 1). En luiste- telkens tot iemand anders. I’m Not There is, ren naar zijn muziek, natuurlijk. zoals de titel al zegt, dan ook geen film over Bob Dylan, maar hooguit over de perceptie I’m Not There (Verenigde Staten, 2007). Regie: van hem. Todd Haynes. Scenario: Todd Haynes en Oren Een bijkomend, en nadelig gevolg van Moverman. Met: Christian Bale, Cate Blanchett, Haynes’ keuze voor verschillende filmstij- Marcus Carl Franklin, Charlotte Gainsbourg, len en acteurs is dat de mini-biopics waar- Richard Gere, Heath Ledger, Julianne Moore, Ben Whishaw, Michelle Williams uit I’m Not There bestaat, niet allemaal even

Eva Gerrits De man met zeven levens • 81 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 82

Dagboek van een biograaf Een andere wereld Een biografie van de valk Kester Freriks

Een monografie gaat over een onderdeel van de wetenschap of over één onderwerp, feit of persoon. Een boek over Amsterdam zou een stadsmonografie kunnen zijn. Maar waarom geen stadsbiografie? En waarom zouden we een boek over een vogel niet ook een vogelbiografie kunnen noemen? Kester Freriks legt uit waarom hij zijn boek over de valk een biografie noemt.

In 1972 hield ik een natuurdagboek bij, gebuch hat, ist einem Tagebuch gegenüber hoewel het groene schrift met het harde in einer falschen Position.’ kaft waarin ik schreef niet zo heette. Ik heb Het citaat van Nietzsche hoorde helemaal het bewaard, al die jaren lang. Op het kaft bij die leeftijd: Nietzsche, Rolling Stones, staat een zwart-witfoto van een destijds Bob Dylan, Leonard Cohen, Hans An- ruig en verlaten landschap, de Engberts- dreus, Leopold, G.K. van het Reve, W.F. dijkvenen in noordoost Overijssel, vlak te- Hermans. Wie is op zijn zeventiende niet gen de Duitse grens aan. Mijn jeugd bracht op zoek naar ‘eine andre Welt’? In mijn ik in die streek door. Motto’s van Barbey boekenkast stonden deze schrijvers naast D’Aureville, Paul Eluard, Friedrich Nietz- boeken die destijds biografieën heetten, sche en Frans Kafka sieren de eerste bladzij- maar met de huidige inzichten niet meer zo de. Als zeventien-, achttienjarige deed ik geclassificeerd kunnen worden. Het waren het kennelijk niet voor minder. Van Nietz- ‘geautoriseerde’ vertalingen met de levens- sche nam ik over: ‘In jeder Seele gehört eine verhalen van Franz Liszt en Frédéric Cho- andre Welt; für jede Seele ist jede andre pin. De serieuze biografie was niet tot mijn Seele eine Hinterwelt.’ Ik was onder de in- boekenplank doorgedrongen. Het derde druk van Kafka’s Tagebücher en vooral van genre op de zolderverdieping van mijn ou- zijn brieven, onder meer de uitgave van derlijk huis behelsde monografieën uit het Brieven aan Milena. Uit Kafka’s dagboeken dierenrijk. Over leeuwen en vlinders, har- schreef ik over: ‘Ein Mensch, der kein Ta- pij-arenden uit het Amazonegebied en wol-

82 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 83

ven in Polen. Maar ook boeken van vroege een boek over een roofvogel, de slechtvalk Nederlandse ornithologen als Jan P. Strij- in dit geval, zowel een biografie als een ro- bos, Jac. P. Thijsse, Lukas Tinbergen, A.B. man kan zijn – het was zeker geen mono- Wigman en Rinke Tolman. Vanuit de Brit- grafie. Daarmee doe je deze intensief ge- se zijde stond er The Peregrine van J.A. Ba- schreven boeken tekort. Hetzelfde geldt ker. voor The Goshawk (De havik, 1951) van T.H. White. Ook Nederlandse natuurboe- 1903 Monografieën ken als Het vogeljaar ( ) van Thijsse, De blauwe reiger door Strijbos, de roofvogel- Strijbos schrijft over Nederlandse vogels in boeken van Wigman en De kievit van Tol- hun domein, zoals in De vogels van zee en man zijn veel meer dan ‘de verhandeling strand. Werken als De Blauwe Reiger (1935), over een enkel onderwerp’. De kievit (1969) van veldbioloog en dichter 1937 Rinke Tolman, Gevederde vrijbuiters ( ) Koningsdier van Wigman en The Peregrine (De slecht- valk, 1967) gelden als monografieën. Voor Kon ik over de valk, en vooral over de leden van het dierenrijk geldt dat zij in mo- slechtvalk, een boek schrijven dat het genre nografieën worden beschreven; schrijvers, van de biografie benadert? Of een boek dat componisten, dichters en schilders in bio- grenst aan roman én biografie? In de loop grafieën. Een monografie is een verhande- van de jaren verzamelde ik materiaal uit ve- ling over één onderdeel van de wetenschap lerlei bronnen. Allereerst verdiepte ik me in of over één onderwerp, feit of persoon. Een de ornithologie, want de wetenschappelij- boek over Amsterdam zou een stadsmono- ke kant van mijn onderwerp mocht ik niet grafie kunnen heten. Maar waarom geen links laten liggen. Vervolgens bestudeerde stadsbiografie? Een biografie is de levensbe- ik veld- en determinatiegidsen, waarin schrijving van een individueel persoon. slechtvalken beschreven worden aan de Echt scherp is het onderscheid niet te ma- hand van kenmerken als biotoop, vlieg- ken. Over dichters en schrijvers bestaan er beeld, verenkleed, trekgedrag, geluid. In ook monografieën. Mijn eerste kennisma- The Peregrine staan hoofdstukken over de king met Nederlandse dichters, onder wie slechtvalk als ‘The Peregrine and Man’, Gerrit Achterberg, ging via de reeks Ont- ‘The Peregrine’s Country’, ‘Nesting Habi- moetingen. Literaire monografieën, uitgege- tat’ en ‘The Breeding Cycle’. Onderdeel ven in de jaren zeventig door Desclée De van het laatste hoofdstuk zijn fascinerende Brouwer in Brugge. paragrafen over het baltsgedrag van slecht- De wetenschappelijk verantwoorde Neder- valken. Ik was in een ‘andre Welt’ geko- landse schrijversbiografie van nu is niet te men, en wilde daarin thuis raken. vergelijken met deze monografieën, die Naast deze min of meer wetenschappelijke zich richten op feitelijke gegevens en zich kant sloop de literatuur van alle kanten niet wagen aan interpretaties. Lezing van mijn valkenwereld binnen. Ida Gerhardt The Peregrine veranderde mijn optiek over schreef de magistrale dichtbundel De de monografie: dit is een biografie van een slechtvalk (1984) met daarin het vers ‘Het vogel. Ik las de vertaling en ontdekte dat onherroepelijke’, en de regels: ‘Gij slecht-

Kester Freriks Dagboek van een biograaf • 83 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 84

Hans Holbein de Jonge: portret van Robert Cheseman, 1533

valk met het onyx oog,/ gehouwen uit kor- kleine stap: de valk staat in de middeleeuw- relig porfier, weer keerde ik waar gij zijt. se, hoofse liefde gelijk aan de minnares, de Gedoog/ mijn nadering, zwijgend konings - geliefde vrouw, de onbereikbare schone die dier.’ En dan is er natuurlijk het prachtige telkens de vrijheid verkiest boven de ge- gedicht van Simon Vestdijk, ‘Madonna bondenheid die liefde altijd vereist. met de valken’. In de schilderkunst geldt de kalender- Ook Bakers The Peregrine is geschreven maand ‘Augustus’ van de Gebroeders Van met als inzet de literaire weergave van deze Limburg uit Les Très Riches Heures du Duc roofvogel, de snelste en misschien intrige- de Berry (circa 1410) als een hoogtepunt in rendste ter wereld. In de Nederlandse de valkerij. Edellieden en edelvrouwen te poëzie kwam ik vele dichters tegen die hun paard voeren vogels als havik, sperwer en woorden wijdden aan vogels, en vooral smelleken mee. In het Musée du Moyen roofvogels. Mijn onderzoek strekte zich Âge in het hartje van Parijs is de beeltenis verder uit. Ik kwam terecht bij de eeuwen- van een adellijke vrouw op een wandtapijt oude traditie van de valkerij, waarin roof- geborduurd met een zilverkleurige valk op vogels als havik, smelleken, slechtvalk en haar hand. Het Tapisserie de Bayeux is on- sperwer een beslissende rol spelen. Van de denkbaar zonder de veelvuldig afgebeelde valkerij naar de hoofse minnelyriek is een valkeniers. En dan is er nog het meesterlij-

84 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 85

ke portret van hoofdvalkenier Robert Che- kocht een kast vol boeken, verzamelde tal- seman uit het Mauritshuis te noemen, ge- loze artikelen, raadpleegde het wereldwijde dateerd 1532, geschilderd door Hans Hol- web. Bovendien ging ik het veld in en sprak bein de Jonge. De valkenier heeft een vele betrokkenen. Valkeniers die het vier- gehuifde mannetjesvalk op de gehand- duizend jaar oude ambacht van de valkerij schoende linkervuist. Met de vingertoppen koesteren, maar ook verklaarde tegenstan- van de rechterhand streelt hij de vogel over ders van de valkerij, de kenners én bescher- de borst, ter geruststelling. mers van de wilde vogels. Valken zijn overal: geborduurd, in poëzie Mijn verlangen naar volledigheid nam bezongen, geschilderd, in romankunst be- gaandeweg het onderzoek een dramatische schreven. En natuurlijk in wetenschappe- wending. Ik stuitte op twee conflicterende lijke werken geduid. De Britse ornitholoog werelden. De valkerij en de valkeniers be- en natuurwetenschapper Marmaduke Tun- schouwen de valk als een getemd dier, on- stall gaf in 1771 in zijn Ornithologica Bri- dergeschikt aan de mens, als een gedomes- tannica de wetenschappelijke naam aan de ticeerde vogel die met tuigage, zoals een slechtvalk, Falco peregrinus. Hij leidde de leren kap op de kop (de huif), riemen en naam, die de vele karaktereigenschappen bellen aan de poten, geleerd wordt gehoor- van de vogel in zich bergt, af uit verschil- zaam te zijn aan de mens. Uit deze band lende bronnen. Door de zwarte kap over tussen meester en valk, tussen valkenier en zijn hoofd lijkt de slechtvalk op een mon- roofvogel, is de gehele literaire en schilder- nik, vandaar peregrinus, afgeleid van het kunstige traditie van de valk als kunstzin- Franse pèlerin, monnik. Peregrinus is ver- nig motief ontstaan. want aan het Latijnse per agere, ofwel: over Tegenover deze valkeniers staan de wilde de akkers, over de velden gaan. Falco komt roofvogelkenners, de ‘roofvogelaars’. Er voort uit het Latijn en betekent sikkel. De zijn natuurlijk bekwame en goede valke- vleugels van een valk zijn sikkelvormig. niers, maar doordat de valkerij een enorme vlucht heeft genomen zijn er veel vogels Drama nodig. Ten gunste van de valkerij worden nog steeds roofvogels in het wild gevangen Ik was regelmatig de wanhoop nabij, want of worden nesten leeggehaald. Zeker de het onderzoeksveld strekte zich eindeloos Arabische landen zijn onverzadigbaar in de uit. Het is met het schrijven van een bio- vraag naar valken, vooral de uiterst zeldza- grafie alsof je één strohalm uit een hooiberg me en steeds kostbaarder wordende saker- trekt, waarna vervolgens de hele hooiopper valken en giervalken. meekomt; elk feit creëert nieuwe feiten, el- Een onderzoek dat zo onschuldig en vol be- ke verhaallijn vertakt zich tot nieuwe ver- langstelling begon, ontloken door de plaats haallijnen. Van de woeste Engbertsdijkve- van valkerij in schilderkunst en literatuur, nen in Overijssel reisde ik naar IJsland en nam grimmige wendingen. Ik kwam te- Parijs, naar Bayeux, Paleis Het Loo op de recht in de richtingenstrijd die in de Ne- Veluwe en Den Haag – en naar vele andere derlandse natuurwereld steeds weer op- plaatsen. Honderden boeken, artikelen en duikt: de discussie over de jacht, over afbeeldingen heb ik onder ogen gehad. Ik faunabeheer, over de bescherming van na-

Kester Freriks Dagboek van een biograaf • 85 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 86

tuurgebieden. Daarin wemelt het van de minnaars of minnaressen, de vriendschap- tegenstrijdigheden die nauwelijks opgelost pen die opbloeien en falen. Ook in de we- kunnen worden: beschermers van weidevo- reld van de roofvogels heersen strijd en ja- gels zijn niet te beroerd om roofvogels af te loezie, drang tot overleven, angst, trouw en schieten, om een voorbeeld te noemen. De liefde, niet alleen onderling maar zeker ook provincie Friesland kende en kent nog in verhouding tot de mens, ‘the bird’s main steeds een folklore van de jacht. enemy’, zoals Ratcliffe opmerkt. In de jaren In mijn dagboekaantekeningen van de laat- zestig was de slechtvalk door het overmati- ste jaren, tijdens het schrijven van De valk, ge gebruik aan pesticiden als ddt bijna ben ik erachter gekomen wat het als auteur uitgestorven. Vervolgens wilde ik toewer- betekent uit de beschutting van de schrijf- ken naar het slot, de dood van de hoofdper- tafel te treden en naar buiten te gaan en soon, zoals dat in de meeste biografieën ge- mensen uit volstrekt tegengestelde werel- beurt. Mijn boek was geëvolueerd van den te ontmoeten die nadrukkelijk laten ornithologische studie en cultuurhistorisch weten ‘niet in hetzelfde boek terecht te wil- onderzoek tot levensbeschrijving. Alle le- len komen’. Het is alsof je een literaire held vensfasen van een gebiografeerde en het he- of heldin wilt biograferen en de kinderen of le netwerk waaruit zijn of haar leven be- andere direct betrokkenen leven al jaren in staat, komen aan de orde: geboorte, groei, onmin met elkaar, weigeren toegang tot het verhouding met de buitenwereld, dood. archief, werken niet mee, plegen obstruc- Ik noemde de slechtvalk die ikzelf bezat tie, bejegenen elkaar onheus en vijandig. Oktober. Het was een vrouwtje. Ik gaf haar, In veel biografieën onthult de biograaf ver- na alle omzwervingen door werelden van zwegen of verdoezelde levensfeiten van held kunst, literatuur, wilde natuur, ruig IJsland of heldin. De biograaf stuit op nooit eerder en vorstelijk Het Loo, de vrijheid terug. Ik ontdekte feiten en presenteert die als be- liet haar in ongetemde staat vliegen, ik nam langwekkende vondsten. de hele tuigage weg die haar aan de mens Maar de havik, sperwer, slecht- en de ande- bond. In de laatste alinea werd de biografie re valken uit mijn biografie hebben niets te als een liefdesroman met afscheid: ‘Een verdoezelen. Mij restte een laatste op- wilde vogel werd ze die het wilde land en de dracht: weg uit de wereld der conflicten en onstuimige luchten toebehoorde. Ik miste terug naar de valk, die koningsvogel waar- haar, nu al.’ mee het allemaal is begonnen. Dat afscheid met de woorden ‘Ik miste De slechtvalk werd weer de hoofdpersoon haar, nu al’ markeert het hele dilemma dat van het boek. Ik besloot De valk op te bou- het boek behelst. Een valkenier wil zijn vo- wen zoals je een biografie componeert. Eer- gel niet kwijt; en ik, als voorstander van de ste ontmoeting met de held of heldin. wilde vogels, wil mijn vogel ook niet kwijt Jeugdjaren. Tijd van zelfstandigheid. Ont- – maar kies voor haar vrijheid. dekkingen en verwikkelingen. Complica- ties in het leven. In het geval van een tradi- Kester Freriks, De valk. Over valkerij en wilde vo- tionele biografie zouden dat de liefdes in gels (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep 2008) iemands leven kunnen zijn, de jaloerse

86 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 87

Wie doet wat Een papieren monument

Wie: Gea Schelhaas Wat: Biografie van Johanna van Woude (S.M.C. van Wermeskerken- Junius, 1853-1904)

Waarom een biografie van Johanna van lisch als de huwelijken in veel van haar boe- Woude? ken: het eindigde na vijftien jaar in een Achter ons huis in Utrecht ligt een begraaf- echtscheiding. Kort voor de scheiding werd plaats: Kovelswade. Het graf dat het meest ze ervan beschuldigd dat ze haar man had in het oog springt is dat van Johanna van geprobeerd te vergiftigen. Hiervoor zat ze Woude. Er staat een mooi monument op: drie weken in voorarrest. In de jaren die een vrouwenfiguur leunend op een zuil, daarop volgden ging het nog verder bergaf- met daarvoor op de grond vier stenen boek- waarts. In 1902 werd ze opgenomen in het jes. Volgens het opschrift is het in 1934 op- Utrechtse Willem Arntsz huis; in 1904 gericht voor Johanna van Woude, ‘schrijf- maakte de dood een einde aan haar lijdens- ster en moeder’, ‘door haar vereerders’. Na weg. het zien van dit monument werd ik Ik denk dat veel mensen het interessant nieuwsgierig en heb ik via antiquariaten zullen vinden Johanna van Woude en haar een paar van haar boeken gekocht. Ik was werk te leren kennen. Daarom heb ik be- positief verrast door de levendige toon van sloten een biografie van haar te schrijven. haar werk, al is de inhoud natuurlijk wel Daarnaast is het vanzelfsprekend ook een wat gedateerd. Al gauw ontdekte ik boven- zoektocht uit persoonlijke interesse. dien dat zij een interessant leven heeft ge- leid: ze was een gevierd auteur, haar boeken Wat is het uitgangspunt van de biografie? verschenen in flinke oplagen en daarnaast Hoe ga je de biografie opzetten? was ze redacteur van het veelgelezen week- Ik ben nog maar net begonnen en dus ben blad voor meisjes De Hollandsche Lelie. ik vooral bezig om allerlei zaken uit te zoe- Haar privéleven verliep echter minder voor - ken. De vergiftigingskwestie bijvoorbeeld, spoedig. Haar huwelijk was niet zo idyl- waarvan Van Woude zelf uitgebreid verslag

Wie doet wat • 87 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 88

en waarin ieder antwoord weer nieuwe vra- gen oproept. En dan heb ik ook nog niet eens al haar werk helemaal gelezen. Daar- om heb ik nog geen helder beeld van de uit- eindelijke vorm van het boek, die zal afhan- gen van de beschikbare informatie. Wat ik wel weet is dat ik daarnaast een manier wil zoeken om delen van Van Woudes werk, bijvoorbeeld haar bestseller Hollandsch Binnenhuisje, weer toegankelijk te maken.

Heb je bepaalde ideeën over de vorm en func- tie van biografieën in het algemeen? Een biograaf is iemand die de moeite neemt zo veel mogelijk informatie over een andere persoon te verzamelen om dat ver- volgens als een samenhangend geheel te presenteren aan de rest van de wereld. doet in ‘Uit het dagboek van een preven- Door keuzes te maken, verbanden te leggen tief-gevangene’. De vraag is natuurlijk wat en conclusies te trekken zal hij of zij altijd er nu precies is gebeurd. Degene die de be- schuldiging uitte – de huishoudster – is waarschijnlijk niet helemaal toevallig de volgende echtgenote van meneer Van Wer- meskerken geworden. Wat staat er in de rechtbankverslagen, wat is er destijds alle- maal over gepubliceerd? Daarnaast is haar familie interessant: ook haar zoon Henri van Wermeskerken werd schrijver, net als eerder al haar zus Francisca J.J.A. Junius, alias Annie Foore. Hoe zagen de literaire kringen waarin Johanna van Woude ver- keerde eruit? Hoe laat zij zich kennen in haar rubriek voor jeugdige lezeressen in De Hollandsche Lelie? Wat was het keerpunt in haar leven, de start van haar teloorgang (en was er wel echt sprake van een keerpunt)? Wie waren de bewonderaars die dertig jaar na haar dood het grafmonument voor haar oprichtten? Grafzerk van Johanna van Woude, met het ver- 1905 1904 Kortom, ik zit nog in het stadium dat er keerde sterfjaar , in plaats van . Foto: Gea nog veel meer vragen dan antwoorden zijn Schelhaas

88 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 89

een eigen stempel op dat geheel drukken, onlangs las ik Dick Bruna van Joke Linders maar ik denk dat het de kunst is om toch zo en anderen; wat mij betreft de perfecte veel mogelijk op de achtergrond te blijven. combinatie van beeld en tekst, van vorm en Het gaat erom de beschreven persoon recht inhoud. te doen en bovenal de kennis van de lezer te verrijken. Wat hoop je met jouw biografie duidelijk te maken? Spiegel je je aan bepaalde biografen? En zo ja, Ik wil laten zien wie Johanna van Woude / aan wie? Sophie van Wermeskerken was, en wat zij Er zijn geen specifieke biografen waaraan heeft betekend voor de Nederlandse litera- ik me zou willen spiegelen. Ik was destijds tuur. Er staat een stenen monument op erg onder de indruk van het boek van Els- haar graf; ik wil graag ook een papieren beth Etty over Henriette Roland Holst. En monument voor haar oprichten.

Wie doet wat • 89 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 90

Schrijvershuizen

Was ik toch maar minstens een man De huizen van Annette von Droste-Hülshoff

Monica Soeting

Annette von Droste-Hülshoff (1797-1848) had alles in zich om een van de grote schrijvers van de Duitse Romantiek te worden, en door sommige literatuurwetenschappers wordt ze zo ook beschouwd. Helaas hebben de meeste mensen meer aandacht voor haar leven – en haar huizen – dan haar werk.

De dichteres Emily Dickinson (1830-1886) Dat Droste ook al in haar eigen tijd leed is vooral bekend geworden vanwege haar onder miskenning en vooroordelen, blijkt vele ziektegeschiedenissen en haar leven als uit het gedicht ‘Am Turme’, geschreven in semi-kluizenaar. De meeste mensen die 1841/42. In de laatste strofe beklaagt Droste haar geboortehuis in Amherst bezoeken, haar lot als vrouwelijke kunstenaar. Als zijn meer geïnteresseerd in haar leven dan vrouw, schrijft ze, is ze gedwongen als een in haar werk. Hetzelfde lot onderging An- braaf kind stil te zitten. Anders dan haar nette von Droste-Hülshoff. Haar roman mannelijke collega’s mag en kan ze haar Die Judenbuche stond lange tijd op de ver- hartstochtelijke gevoelens alleen uiten in plichte leeslijst van Duitse middelbare het geheim, als niemand het ziet: scholen en haar gedichten en verhalen kun- nen moeiteloos tot de Duitse Romantiek Wär’ ich ein Jager auf freier Flur, worden gerekend – volgens sommige lite- Ein Stück nur von einem Soldaten, ratuurhistorici hoort haar werk zelfs tot de Wär’ ich ein Mann doch mindestens nur, hoogtepunten van de Romantiek. Maar de So würde der Himmel mir raten; meeste mensen kennen haar in de eerste Nun muss ich sitzen so fein und klar, plaats als een rooms-katholieke jongejuf- Gleich einem artigen Kinde, frouw uit Westfalen, die na een ongelukki- Und darf nur heimlich lösen mein Haar, ge liefde en jarenlange invaliditeit in het ro- Und lassen es flattern im Winde! mantische slot Meersburg aan de Bodensee aan haar einde kwam. Drostes beknotting als dichteres heeft ech-

90 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 91

ter ook te maken met een frustrerende, vi- dichter Heinrich Straube, een vriend van cieuze cirkel van aanpassing en verzet, die een van haar neven, vond men dat men ze zowel medelijden als irritatie opwekt. een lesje moest krijgen. August von Arns- waldt, bevriend met Heinrich, maakte An- Pijlen nette op een mooie zomerdag met succes het hof. Hoewel Annette al de volgende Annette von Droste-Hülshoff werd op 12 dag aan August liet weten dat haar hart aan januari 1797 op slot Hülshoff bij Münster Straube hoorde, berichtte August via zijn geboren als tweede dochter van Clemens complicen over Annettes vermeende on- en Therese von Droste-Hülshoff. Hun eer- trouw aan Heinrich, die daarop zijn ste kind was Maria Anna – Jenny genoemd vriendschap met Annette verbrak. – en na Annette werden twee zoons gebo- De affaire leidde bij Annette tot grote zelft- ren. Annette kreeg een gedegen opleiding, wijfel. Ondanks haar zelfverzekerdheid en nam enthousiast deel aan het sociale le- hunkerde ze naar goedkeuring en accepta- ven van de adellijke families in Westfalen. tie, vooral als het haar familie betrof. De Te enthousiast naar de smaak van sommi- braafheid die haar moeder van haar ver- gen, want in 1810 schreef graaf Leopold zu wachtte, probeerde ze zo goed mogelijk na Stolberg aan Annettes moeder dat hij had te leven, zelfs al kon ze daardoor haar talent gehoord dat haar dochter toneel had ge- niet volop tot uitdrukking laten komen. speeld. Toneelspelen vond hij ‘tamelijk ge- Dat leidde tot spanningen en zenuwinzin- vaarlijk voor mannen en vrouwen, maar kingen. Toen ze na de breuk met August meer nog voor jongens, veel meer nog voor Straube afleiding zocht in het schrijven van jonge meisjes en voor Fräulein Nette nog een geestelijke liederencyclus, strandde dat meer dan voor andere’. Therese von Droste in een poging om in het reine te komen verbood haar dochter prompt het optreden met haar schuldgevoelens én een geloofs- op de bühne. crisis. Omdat dergelijke twijfels niet van Fräulein Nette gold onder haar vrienden en een rooms-katholieke, adellijke en onge- familieleden als lichtelijk geëxalteerd. Ze trouwde jongedame werden verwacht, brak had meer fantasie dan goed voor haar was, ze het werk af. Pas twintig jaar later nam ze vond men, en ze was veel te overtuigd van het weer op. zichzelf. Men beschouwde haar als te man- nelijk in haar neiging tot spot en haar ar- Ademnood rogante houding. De schrijver Wilhelm Grimm boezemde ze zoveel angst en afkeer Annette von Droste-Hülshoff bleef onge- in, dat hij nachtmerries van haar kreeg. ‘Ze trouwd. Haar moeder, die in 1826 weduwe was in een donkere, purperen vlam ge- was geworden, verwachtte dat haar doch- kleed’, schreef Wilhelm over een droom die ters hun leven lang bij haar zouden blijven hij over Annette had gehad. ‘Ze trok een om haar het leven lichter te maken. Na de paar haren uit haar hoofd en gooide die dood van haar man trok Therese met An- door de lucht naar mij toe; ze veranderden nette en Jenny in het Rüschhaus, een he- in pijlen die mij bijna blind maakten.’ renhuis in de buurt van Münster. Jenny Toen Annette in 1820 verliefd werd op de lukte het aan de greep van haar moeder te

Monica Soeting Schrijvershuizen • 91 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 92

haar trouw aan de conservatieve principes van haar familieleden betuigt. Haar eerste gedichtenbundel verscheen, anoniem en onbetaald, pas na eindeloos familieberaad en een voor de uitgever gekmakende stroom aan verbeteringen, alles uit angst dat ze haar familieleden zou kunnen kwet- sen. Die Judenbuche, een romantische no- velle, die, net als de verhalen van de gebroe- ders Grimm, als volksverhaal werd gepubliceerd, schreef Droste alleen maar op aandrang van haar familieleden – die vonden het zo leuk als ze over de geschiede- nis van Westfalen zou schrijven. Toen ze rond 1840 verliefd werd op de zeventien jaar jongere schrijver Levin Schücking en hem in het geheim op de Meersburg ont- Annette von Droste-Hülshoff, 1846 moette, deed ze wanhopige pogingen om zichzelf en haar familieleden te laten gelo- ontsnappen door de twintig jaar oudere Jo- ven dat ze slechts moederlijke gevoelens seph von Lassberg te trouwen, een beroem- voor hem voelde. de germanist. Dat had voor Annette zijn Tussen haar reizen, haar huishoudelijke voor- en nadelen. Aan de ene kant werd ze werk en het schrijven door was Droste door Jenny’s huwelijk de enige steun en vooral ziek. Ze had last van ademnood, toeverlaat van haar moeder, maar aan de bloedstuwingen en koorts, en meestal voel- andere kant kon ze af en toe ontsnappen de ze zich zo akelig dat ze het liefst alleen aan de gekmakende sleur van het leven in was. Het zou kunnen dat ze, zoals tegen- het Rüschhaus door bij haar zuster op de woordig wordt beweerd, last van haar lym- Meersburg aan de Bodensee, het kasteel feklieren had, maar misschien kun je haar van de Lassbergs, te logeren. In 1843 kocht voortdurend ziek zijn ook zien als een pro- ze op een veiling het ‘Fürstenhäuschen’, test tegen haar onzelfstandigheid. Het ziek een klein, maar geriefelijk huis in de buurt zijn gaf haar natuurlijk ook het perfecte ex- van de Meersburg. Daar kon ze zich bij tijd cuus om in de beslotenheid van haar kamer en wijle voor haar familie en vrienden ver- haar ‘haar te laten fladderen’. Of had ze een schuilen. delicate gezondheid omdat dat in de ne- Ondanks haar vluchtpogingen raakte gentiende eeuw als bewijs van een fijnge- Droste steeds meer gevangen in de tegen- voelige geest gold? strijdige verlangens om zich enerzijds op Waarschijnlijk is het allemaal waar. Emily intellectueel en literair gebied te ontwikke- Dickinson, net zo intelligent en begaafd als len en anderzijds haar familie te behagen. Droste, vluchtte in het maken van hermeti- Verzen waarin ze het lot van vrouwen be- sche poëzie, semi-kluizenaarschap en ziek- klaagt wisselde ze af met brieven waarin ze te. Alice James, de getalenteerde, onge-

92 • Biografie Bulletin Najaar 2008 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 93

Slot Hülshoff. Foto: Udo Nabitz

trouwde zuster van Henri en William, Meine Lieder werden leben, bracht haar leven in bed door, terwijl ze Wenn ich längst entschwand, haar woede over haar lot in haar dagboek Mancher wird vor ihnen beben, koelde. Alle drie vrouwen zaten gevangen Der gleich mir empfand. tussen het verlangen zich te uiten én het Ob ein andrer sie gegeben, streven hun familieleden te gehoorzamen. Oder meine Hand! Dat ze ondanks het gebrek aan erkenning Sich, die Lieder dürften leben, en waardering door hun familie nog zoveel Aber ich entschwand! geschreven hebben, is nog het meest ver- wonderlijke. Had Droste geweten dat haar naam in zo- Bij Droste leidde de negentiende-eeuwse wel Münster als Meersburg nog steeds mengeling van protest en onderworpen- springlevend is en dat alle huizen waarin ze heid ook tot een paradoxale mix van hoog- heeft gewoond een constante stroom toe- moed en zelftwijfel. Het duidelijkst komt risten trekken, die van haar werk meestal dat tot uiting in het gedicht dat ze kort geen idee hebben, dan zou ze de laatste re- voor haar dood in de Meersburg op 24 mei gel ongetwijfeld anders hebben geformu- 1848 schreef. Daarin trekt de dichteres alle leerd. aandacht op zichzelf door te beweren dat haar gedichten zullen voortleven, terwijl zijzelf allang vergeten zal zijn:

Monica Soeting Schrijvershuizen • 93 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 94

Burg Hülshoff Droste Museum ‘Fürstenhäusle’ Havicksbeck Stettener Strasse 11 Tel. 0049 – (0)25 34 10 52 D-88709 Meersburg Openingstijden: Tel. 0049 (0)7532 60 88 Februari t/m december: Openingstijden: dagelijks 9.30-18.00 uur. Van april t/m oktober: dinsdag t/m zater- dag 10.00-12.30; 14.00-18.00 uur. Zon- en Haus Rüschhaus feestdagen: 14.00-18.00 uur. Am Rüschhaus 81 48161 D- Münster Literatuur Tel. 0049 – (0)25 33 13 17 Alleen rondleidingen; Annette von Droste-Hülshoff, Gedichte (Stuttgart, 2006 ’s maandags gesloten. Philipp Reclam ) Annette von Droste-Hülshoff, Die Judenbuche (Stuttgart, Philipp Reclam 2006 [1842]) Burg Meersburg Herbert Kraft, Annette von Droste-Hülshoff (Rein- Schlossplatz 10 bek bei Hamburg, Rowohlt 2003) D-88709 Meersburg Doris Maurer, Annette von Droste-Hülshoff: ein Le- Tel. 0049 – (0)7532 80 00 0 ben zwischen Auflehnung und Gehorsam. Eine Biographie (Bonn, Keil 1982) Openingstijden: Alle dagen 9.00-18.30 uur; van november tot en met februari 10.00-18.00 uur.

94 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 95

Medewerkers aan dit nummer

mireille berman is historica en redacteur van Biografie Bulletin. Zij publiceerde sa- men met M. Halbertsma-Wiardi Beckman En die twee jongens zijn wij. Brieven van H.W. Wiardi Beckman aan M. van der Goes van Naters.

rob van essen is schrijver en vertaler, schrijft recensies van Engelstalige literatuur voor NRC Handelsblad en is redacteur van Biografie Bulletin. Begin september 2008 verscheen zijn nieuwste roman Visser.

kester freriks is auteur van romans, poëzie, natuurreportages, beschouwingen en de biografie Geheim Indië. Het leven van Maria Dermoût 1888-1962 (2000). De valk. Over val- kerij en wilde vogels verscheen in september 2008.

eva gerrits is redacteur bij Ambo|Anthos uitgevers en studeert Nederlanse taal- en let- terkunde aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is redacteur van Biografie Bulletin.

astrid harteloh studeerde in 1994 af in de Nederlandse taal- en letterkunde op de dagboeken van Cateau Esser. Zij schreef artikelen over Esser in Literatuur en de Nieuws- brief voor Stichting Vrouw en Muziek. Op dit moment is ze bezig met een biografie van Esser.

hanna de heus is vertaler en recensent van onder andere dagblad Trouw. Samen met Camiel de Vries schreef ze Het anti-kindboek, dat eerder dit jaar verscheen. Van 1990 tot 1994 gaf ze samen met Nicoline van den Berg een Engelstalig David Bowie-tijdschrift uit.

joosje lakmaker was parlementair medewerker van de psp. Daarna maakte ze deel uit van het dagelijks bestuur van de fnv – Onderwijsbond. Bij het Instituut voor Publiek en Politiek begeleidde ze projecten en publicaties met als doel een grotere politieke parti- cipatie van migranten en vrouwen. Dit voorjaar publiceerde ze Voorbij de Blauwbrug, de biografie van haar grootvader.

bertien minco was directeur van Stichting Schrijven en is tegenwoordig freelance ad- viseur, dagvoorzitter en journalist.

jacolien de nooij is masterstudent Kunsten, Cultuur en Media aan de Rijksuniversi- teit Groningen.

95 Biografie Bulletin najaar 08 02-10-2008 13:29 Pagina 96

eleonore pameijer is een internationaal bekende fluitiste. Zij treedt op als soliste en maakt deel uit van diverse kamermuziekensembles. Zij is oprichter en artistiek leider van de Leo Smit Stichting en de serie Uilenburger Concerten te Amsterdam, bestuurslid van de Jacques Beersstichting, directeur van het cd-label FutureClassics en voorzitter van Stichting Vrouw en Muziek.

hinke piersma is historicus en als onderzoeker verbonden aan het Nederlands Insti- tuut voor Oorlogsdocumentatie. In 2005 verscheen haar proefschrift De drie van Breda. Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenschap 1945-1989. Onlangs publiceerde zij Op oorlogspad. Jaap le Poole, verzetsman voor het leven en Doodstraf op termijn. Nederlandse Nacht und Nebel-gevangenen in kamp Natzweiler.

adriaan soeting studeerde theologie aan de Universiteit van Amsterdam en werkte tot zijn emeritaat als predikant van de Nederlandse Hervormde Kerk. Hij promoveerde op het proefschrift Auditieve aspecten van de Openbaring van Johannes.

monica soeting is hoofdredacteur van Biografie Bulletin, schrijft recensies voor Trouw en werkt aan een biografie van Cissy van Marxveldt. Zij geeft een cursus Biografie aan de Universiteit van Utrecht.

paul van der steen is politicoloog. In 2004 verscheen zijn biografie van minister- president Jo Cals: Cals. Koopman in verwachtingen 1914-1971.

maarten steenmeijer is hoogleraar Spaanse Letterkunde en Cultuur aan de Rad- boud Universiteit, literair vertaler en criticus. Hij schreef onder meer Dit is niet Amerika. Gedichten (2001), Golden Earring. Rock die niet roest (2004) en Een continent in het klein. Cultuurwijzer voor het moderne Spanje (2007).

jurjen vis is historicus, musicus en musicoloog en schreef, naast werken op het gebied van de zorggeschiedenis, boeken en artikelen over Nederlandse geschiedenis en muziek- geschiedenis. Hij promoveerde in 2007 op de biografie van Julius Röntgen. Zijn biografie van componist Robert de Roos verschijnt eind 2009. Sinds 1997 is hij muziekmedewerker van Het Financieele Dagblad en dirigent van kamerkoor Ottava in Amsterdam. Jurjen Vis is voorzitter van de Jacques Beersstichting.

96 • Biografie Bulletin Najaar 2008