334 Bernt Kerremans

Het Hollander-monument bij Elandslaagte. Bron: foto Vincent Kuitenbrouwer (2006)

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25

335 De geografie van de stamverwantschap. Op zoek naar Nederlandse plaatsen van herinnering in Zuid-Afrika

Vincent Kuitenbrouwer

Rond 1900 vierde het idee van de stamverwantschap tussen de realiteit omdat het gebaseerd was op een zwaar geïdealiseerd beeld. Sommigen trek- Nederlanders en Afrikaners hoogtij. Deze bijdrage betoogt ken hieruit de conclusie dat de Nederlandse Boerenbeweging historisch gezien van mar- dat die band langer duurde en meer invloed had dan vaak ginaal belang is geweest. Het was volgens hen snel gedaan met het enthousiasme voor wordt gedacht. Aan de hand van enkele plaatsen van herin- de Boeren nadat de Oranje-Vrijstaat en Transvaal officieel ingelijfd werden in het nering wordt getoond dat bepaalde groepen Nederlanders British Empire na de Vrede van Vereeniging (1902). De Nederlanders hadden niets hebben bijgedragen aan de vorming van het ‘blanke’ Zuid- meer te zoeken in de nieuwe eenheidsstaat Zuid-Afrika, die in 1910 gesticht werd, en Afrika in de loop van de twintigste eeuw. de Afrikaner nationalisten hadden geen be- hoefte meer aan externe bemoeienissen. De stamverwantschap is in deze visie niet anders dan een ‘mythe’.3 Zo bezien kan men stel- Voor veel auteurs in de negentiende eeuw was len dat de staatsvorming in Nederland en het zo klaar als een klontje dat de Afrikaners Zuid-Afrika gescheiden is verlopen dat de in Zuid-Afrika nauw verbonden waren met kloof steeds groter werd. Op het eerste ge- Nederlanders, zowel historisch als cultureel. zicht lijkt het inderdaad alsof de afstand tus- De Afrikaners waren immers afstammelin- sen Nederlanders en Afrikaners alleen maar gen van VOC-kolonisten die zich vanaf het groeide in de loop van de twintigste eeuw, midden van de zeventiende eeuw gevestigd met name na 1948 toen de apartheid gelei- hadden in de regio rond Kaapstad. Bovendien delijk werd ingevoerd. Dat systeem leidde tot was Nederlands nog een officiële taal in Zuid- toenemend verzet in Nederland, culmine- Afrika, hoewel de dagelijkse spreektaal in de rend in steeds radicaler wordende uitingen loop van de eeuwen wel veranderd was.1 Dit van afkeer tegen het door Afrikaners gedo- gevoel van eenheid, verwoord als de ‘stam- mineerde regime in de jaren 1970 en 1980. verwantschap’, zwol aan na het dappere op- In deze bijdrage zet ik vraagtekens bij treden van de Boeren tijdens de Transvaalse dit narratief van steeds groeiende vervreem- Oorlog (1880-1881) toen de Nederlanders ding. Centraal punt hierbij is dat de banden de ‘neven in Zuid-Afrika’ herontdekten.2 tussen Nederlanders en Afrikaners gezien Het enthousiasme voor de Boeren beleefde kunnen worden als een vorm van cultureel een onbetwist hoogtepunt tijdens de Zuid-

Afrikaanse Oorlog (1899-1902), tussen de 1 Er is vanaf het eind van de negentiende eeuw geëxperimenteerd met twee Boerenrepublieken (Oranje-Vrijstaat en vereenvoudigde grammatica in Zuid-Afrika, maar Afrikaans werd pas in Transvaal) en het Britse Rijk. In Nederland 1925 een officiële taal. 2 In dit artikel worden de termen Boeren en Afrikaners gebruikt. De werd de steun voor de republieken luid en eerste term slaat op de blanke Nederlandstalige inwoners van de duidelijk op allerlei manieren uitgedrukt. Boerenrepublieken, de laatste heeft betrekking op alle Nederlandstalige blanken in het huidige Zuid-Afrika. Tegenwoordig benadrukken historici te- 3 B.J.H. de Graaff, De mythe van de stamverwantschap. Nederland en de recht dat deze propaganda niet strookte met Afrikaners, 1902-1930 (Amsterdam 1993) 299-308.

Tijdschrift voor Geschiedenis - 124e jaargang, nummer 3, p. 335-349 Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 336 Vincent Kuitenbrouwer imperialisme.4 Tussen 1880 en 1899 trokken in de jaren na de Tweede Wereldoorlog zo’n zo’n 6.500 immigranten, die ‘Hollanders’ ge- 48.000 Nederlanders naar Zuid-Afrika ver- noemd werden, naar met name Transvaal om trokken – veel meer dan aan het eind van de daar een bijdrage te leveren aan de opbouw negentiende eeuw. Barbara Henkes laat zien van de republiek. Hoewel dit kwantitatief dat in de contacten tussen deze emigranten geen groot aantal was, kwamen veel van hen en hun familieleden in het moederland de terecht op invloedrijke posities in de regering moeizame omgang met de segregatiewetten van . Op deze manier leverden duidelijk naar voren komt. Dit laat zien dat Nederlanders een bijdrage aan de vorming het apartheidsregime en de anti-apartheids- van een nationaal besef onder de Boeren. beweging niet zo strikt van elkaar gescheiden Bovendien ontstond er zo aan het einde van waren als op het eerste gezicht lijkt, maar dat de negentiende eeuw een netwerk tussen hun relatie veel complexer van aard was.7 Nederland en Zuid-Afrika waarlangs infor- Die wederzijdse beïnvloeding is ook zicht- matie uitgewisseld werd die leidde tot een baar in ruimtelijke zin – de geografie van de propagandistische vloedgolf die de publieke stamverwantschap. In tegenstelling tot het opinie in Europa overspoelde met heroïsche idee dat dit concept slechts een vliedende ge- beelden tussen 1899 en 1902.5 De Hollanders dachte was, zal in het onderstaande worden in Zuid-Afrika functioneerden dus als een betoogd dat de voortdurende interactie tus- soort cultureel doorgeefluik en hadden zo in- sen Nederlanders en Afrikaners heeft geleid vloed op de nationalistische beeldvorming aan tot de vorming van enkele plekken waar het beide kanten van hun netwerk – invloed die ideaal tot op de dag van vandaag tastbaar is. zich liet gelden tot ver in de twintigste eeuw. In dit artikel worden enkele van deze plekken In recente publicaties wordt het beeld geanalyseerd. Hierbij wordt gebruik gemaakt bevestigd dat de Nederlandse gevoelens van van het in Frankrijk opgekomen idee van de verbondenheid met Zuid-Afrika tot op ze- lieux de mémoire. Dit zijn plaatsen die be- kere hoogte bleven voortbestaan na 1902. langrijk zijn voor een bepaalde gemeenschap Gerrit Schutte betoogt dat er een belang- omdat ze verwijzen naar gebeurtenissen die rijke mate van continuïteit was tussen de de kernwaarden van die gemeenschap tot Boerenbeweging en de anti-apartheidsbe- uitdrukking brengen. Aanvankelijk werd dit weging, en spreekt in dit kader zelfs van een ruimtelijke concept ontwikkeld met het oog voortzetting van het cultureel imperialisme op het Franse nationale verleden. Maar het van de late negentiende eeuw.6 Deze nadruk idee bleek ook goed toepasbaar in andere lan- op de voortdurende wisselwerking is, hoe- den en inmiddels zijn er vele publicaties ver- wel niet zo provocatief geformuleerd, ook schenen die gebruik maken van het concept. terug te vinden in andere secundaire litera- Dit laat zien dat ‘de Franse uitzondering tuur. Soms kan het gevoel van verwantschap slechts een van de varianten is op een patroon zelfs letterlijk worden opgevat aangezien er dat in feite alleen maar uitzonderingen kent’.8 Een relativering van het idee van nationale 4 G.J. Schutte, Nederland en de Afrikaners: adhesie en aversie (Franeker uniciteit dus. 1986) 205; M. Kuitenbrouwer, Nederland en de opkomst van het modern Ook onder Nederlandse historici is het imperialisme: koloniën en buitenlandse politiek, 1870-1902 (Amsterdam 1985) 190. begrip ‘plaatsen van herinnering’ ingeburgerd 5 Dit is een van de bevindingen van mijn proefschrift waarop ik in geraakt en onder deze titel is er inmiddels een februari 2010 aan de Universiteit van Amsterdam ben gepromoveerd: V. Kuitenbrouwer, A War of Words. Dutch Pro-Boer Propaganda and the serie van vier bundels verschenen. Bij het sa- South African War (1899-1902). menstellen van deze werken werd de redactie 6 G.J. Schutte, ‘Stamverwantschap als cultureel imperialisme’, in: S.W. voor een moeilijke kwestie gesteld. De gren- Couwenberg ed., Apartheid, anti-apartheid, post-apartheid. Treugblik en evaluatie (Budel 2008) 11-19, aldaar 19. zen van het koninkrijk Nederland zoals we 7 B. Henkes, ‘Getuigen van (anti-)apartheid. De camera als verbindend die nu kennen zijn pas tot stand gekomen in element tussen Nederland en Zuid-Afrika’, Tijdschrift voor Geschiedenis 124 (2011) 64-83. de loop van de negentiende eeuw. Daarbij had 8 N.C.F. van Sas, ‘De vaderlandse herinnering’, in, idem ed., Waar de blanke het land in die tijd ook nog een groot rijk over- top der duinen en andere vaderlandse herinneringen (Amsterdam/ zee. Daarom zijn er ook plekken geselecteerd Antwerpen 1995) 9-20, aldaar 12. 9 H.L. Wesseling, Plaatsen van herinnering. Een historisch succesverhaal die nu in het buitenland liggen, onder andere (Amsterdam 2005) 19. Zuid-Afrika komt aan de orde in de bundel over in de voormalige koloniën – daar speelde de de vroegmoderne tijd. Zie: R. Ross, ‘Kaapstad: Slave Lodge. Zwart en wit in Zuid-Afrika’, in: M. Prak ed., Plaatsen van herinnering. Nederland in de Nederlandse geschiedenis zich immers ook 9 zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam 2006) 366-376. af. Op de volgende pagina’s rek ik de grenzen

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 337 van het begrip plaatsen van herinnering nog geografie van de stamverwantschap zich niet verder op. Ik behandel enkele plekken die laat vangen binnen landsgrenzen. na 1902 in Zuid-Afrika (destijds geen deel van het formele Nederlandse koloniale rijk) door toedoen van Nederlanders tot stand Het Hollander Corps herdacht zijn gekomen. Bovendien was het doel van De korte, maar veelbewogen geschiedenis deze initiatieven om de Afrikaner identiteit van het Hollander Corps is wellicht een van te versterken en zo invloed uit te oefenen op de meest pregnante voorbeelden van de mo- de staatsvorming in de nieuw gevormde Unie. bilisatiekracht van het ideaal van de stamver- Op deze manier hebben bepaalde groepen wantschap, èn van de beperkingen ervan. Op Nederlanders bijgedragen aan het idee dat 14 september 1899 belegden Nederlandse Zuid-Afrika ‘blank’ was en zo aan de margi- immigranten een vergadering te nalisering van de zwarte meerderheid. om te bespreken wat zij konden doen om de Dit onderwerp ligt gevoelig vanwege Boeren bij te staan in het naderende conflict de eerder genoemde spanningen tussen met de Britten. Enthousiast werd besloten Nederlanders en Afrikaners die ontstonden een eigen regiment op te richten en zich aan gedurende de twintigste eeuw als gevolg van te sluiten bij het mobiliserende leger van de apartheid. Het narratief van vervreemding Transvaal. Van de 800 aanwezigen schreef kan als een uitvloeisel gezien worden van die ruim de helft zich in. De Transvaalse le- ongemakkelijke verhoudingen. Nu, twintig gerleiding leek echter niet onder de indruk jaar na het einde van het apartheidsregime, van de rekruten en gaf het grootste deel op- zijn er echter veranderingen te bemerken in dracht de spoorlijnen in Noord-Transvaal de banden tussen Nederland en Zuid-Afrika te bewaken, ver weg van het aanvankelijke die aanleiding geven tot een heroriëntatie op oorlogsfront. Slechts 150 mannen mochten dat verleden. Na het einde van de culturele zich aansluiten bij de Boerenmacht die zich boycotten is het land weer een populaire be- verzamelde bij de grens van de Britse kolo- stemming geworden voor toeristen die posi- nie Natal.12 Zij werden daar geplaatst onder tieve kanten van het Afrikaner erfgoed (her) het bevel van de oude generaal Johannes de ontdekken. Ook zijn er recentelijk verschil- Kock, samen met een Duits vrijwilligersregi- lende Nederlandstalige boeken verschenen ment, en Boerenstrijders uit Johannesburg en waarin de Zuid-Afrikaanse samenleving en Krugersdorp. Dit legertje bestond uit onge- geschiedenis onder de loep worden genomen, veer 1.000 man, met drie stukken artillerie. geschreven door auteurs die (opnieuw) uitge- Op 11 oktober begon de oorlog en trok- breid kennis hebben gemaakt met het land.10 ken de Boeren Brits gebied in, De Kock en Mijn werkwijze sluit aan bij deze trend zijn mannen voorop. Op 20 oktober bereik- in de zin dat ik tijdens het onderzoek voor ten zij het strategisch gelegen stationnetje bij mijn proefschrift over de Nederlandse Elandslaagte, waar zij een Britse goederen- Boerenbeweging drie studiereizen heb ge- trein buitnamen. In de loop van de volgende maakt naar Zuid-Afrika, wat veel food for ochtend naderde er echter een andere trein thought heeft opgeleverd.11 Ik heb daar en- met ongeveer 3.000 Britse soldaten (waar- kele Nederlandse archieven en collecties onder 1.300 man bereden cavalerie) en acht- bestudeerd die tijdens de eerste helft van de tien stukken artillerie onder leiding van ko- twintigste eeuw naar Zuid-Afrika zijn over- lonel Ian Hamilton, die het bevel gaf om op gebracht, en die daarna uit het oog zijn ge- te trekken tegen de Boeren.13 De slag begon raakt van historici hier te lande. De ervarin- gen die ik heb opgedaan tijdens deze reizen, 10 Bijvoorbeeld: D. van Reybrouck, De Plaag. Het stille knagen van schrij- in de archieven en daar buiten, hebben mijn vers, termieten en Zuid-Afrika (Amsterdam 2001); B. Vermeulen, Help, ik ben blank geworden. Bekentenissen van een Afrika-correspondent perspectief op de aard van de stamverwant- (Amsterdam/ 2009); A. van Dis, Tikkop (Amsterdam 2010). schap sterk beïnvloed. In dit artikel geef ik 11 Deze reizen, die plaatsvonden in 2006 (twee keer) en 2008, zijn daar rekenschap van en daarom is mijn eigen mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van het Instituut voor Cultuur en Geschiedenis, de Nederlandse Organisatie voor stem sterk aanwezig – deze bespiegelingen Wetenschappelijk Onderzoek en het Amsterdams Universiteitsfonds. zijn gebaseerd op foto’s en aantekeningen die 12 J. van Dalsen, ‘Die Hollander-korps tydens die Tweede Vryheidsoorlog’, Historiese Studies 4 (Juni 1942) 63-107, aldaar 70. ik heb gemaakt tijdens mijn verblijf in Zuid- 13 Deze beschrijving van de slag bij Elandslaagte is gebaseerd op: T. Afrika. Op deze manier laat ik zien dat de Pakenham, The Boer War (vijfde editie; Londen 2004; 1979) hoofdstuk 12.

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 338 Vincent Kuitenbrouwer met een Brits artilleriebombardement op de Er werd natuurlijk veel geschreven over Boerenstellingen waarna de infanterie een de heldhaftigheid van de Nederlanders die aanval deed op de linkerflank, die bijna viel hadden gevochten voor de Boerenzaak en zo onder deze overmacht. Er gingen al wat witte daadwerkelijk uiting gaven aan het ideaal van vlaggen de lucht in toen generaal De Kock de stamverwantschap. Voor tijdgenoten was deze positie wist te ontzetten. De Boeren er met name één persoon die de standvastige waren uiteindelijk niet opgewassen tegen de houding van het Hollander Corps verper- tweede stormaanval van de Britse infanterie. soonlijkte: Luitenant Herman Coster die De Johannesburgers trokken zich als eersten stierf op het slagveld van Elandslaagte. Maar terug waarna de posities van de Hollanders tegelijkertijd werd in de eerste berichtgeving en Duitsers niet meer te houden waren. De niet verzwegen dat hij een problematische re- Britten zetten lansiers in om de vluchtende latie had met de Boeren. Na zijn studie rech- Boeren op te jagen: de laatste cavaleriecharge ten in was de idealistische jurist naar van de negentiende eeuw. Tijdens deze aan- Pretoria verhuisd waar hij in 1895 als procu- val werd een aantal Boerenstrijders aan lan- reur-generaal aangesteld werd. Een van de sen geregen. Ook het Hollander Corps werd meest bekende publicaties over Coster, door zwaar getroffen: er waren acht doden te be- zijn oude studievriend Gerard Vissering, treuren, er waren twintig gewonden gevallen, verhaalde dat de kennismaking met de en 35 Nederlanders werden gevangen geno- Transvaalse regering niet van harte was ge- men.14 weest. De spanningen liepen zelfs zo hoog op De nederlaag van De Kock bij Elands­ dat Coster in 1897 ontslag nam nadat presi- laagte had weinig effect op de algemene loop dent Kruger had gezegd dat als er een oorlog van de strijd in Natal. De Boeren zetten zou komen, de Nederlanders wel niet zouden hun opmars voort en wisten de terugtrek- vechten.17 Vissering benadrukte echter dat kende Britse troepen te omsingelen in het dit incident niets veranderde aan Coster’s loy- stadje Ladysmith. Hier bleven de posities aliteit aan de Boerenzaak. Hij was een van de ongewijzigd totdat nieuw aangevoerde troe- initiatiefnemers van het Hollander Corps en pen uit Groot-Brittannië deze plaats in fe- vervulde zijn taak als aanvoerder tot zijn laat- bruari 1900 ontzetten en de Boeren in het ste snik, zo wilde de overlevering. Het verhaal defensief werden gedwongen.15 Ondanks ging dat Coster na de slag bij Elandslaagte het geringe strategische belang van de slag werd gevonden met een kogel door het hoofd bij Elandslaagte, besteedde de Nederlandse op de plek waar hij de aanstormende Britse pers enorm veel aandacht aan deze gebeur- cavalerie met zijn geweerkolf van zich af had tenis en het werd een van de meest beschre- proberen te vechten.18 ven incidenten van de oorlog. In de Nieuwe Zelfs deze daad van ultieme dapperheid Rotterdamsche Courant verschenen tussen was aanvankelijk niet onomstreden. In publi- november 1899 en februari 1900 minstens caties over de slag werd opgemerkt dat er een 27 verslagen van personen die bij de slag groot verschil was tussen de manier waarop aanwezig waren geweest, of die er uit eerste de Boeren en de Nederlanders vochten. De hand van hadden gehoord.16 Een belangrijke troepen uit Johannesburg en Krugersdorp reden voor deze scheutige berichtgeving was trokken zich terug zodra de tweede Britse dat veel Nederlandse veteranen een verslag aanval begon, terwijl het Hollander Corps opstuurden naar het moederland om het pu- haar positie probeerde te behouden. Dit leid- bliek daar op de hoogte te stellen van de dra- de tot de chaotische mêlee na de slag waarvan matische last stand van het Hollander Corps. de Britse lansiers gebruik hadden gemaakt. Cornelis Plokhooy, een veteraan van het 14 Van Dalsen, ‘Die Hollander-korps’, 80. Hollander Corps, publiceerde in 1901 zijn 15 In september 1900 was het hele grondgebied van de Boerenrepublieken door de Britten bezet, maar de overgebleven Boerenstrijders gingen over oorlogsmemoires waarin hij deze controver- tot een guerrilla-tactiek die ze lang volhielden. Pas in juni 1902 werd de se, die volgens hem op een misverstand be- overgave getekend. rustte, aan de orde stelde. Hij beschreef hoe 16 Zie hiervoor de Welcker-collectie, een plakboek met de hele berichtge- ving over de Zuid-Afrikaanse Oorlog uit de NRC. Deze is te vinden in de hij aanvankelijk verbolgen was over het feit bibliotheek van het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam. dat de Boerenstrijders zich al zo snel terug- 17 G. Vissering, ‘Een Hollander in Zuid-Afrika’, De Gids 18 nr. 1 (1900) 46-72, aldaar 64. trokken, maar later kwam hij tot het inzicht 18 Ibidem, 71. dat dit paste bij de manier waarop er in Zuid-

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 339

Afrika oorlog gevoerd werd. De Boeren hiel- den niet van vaste fronten met soldaten die doorvochten tot de laatste snik – zoals op Europese slagvelden – maar hadden een ef- fectievere strategie die was gebaseerd op mo- biliteit en opportunisme. Volgens Plokhooy hadden de overgebleven Nederlanders hun lesje wel geleerd en namen ze deze strategie meteen over.19 Ondanks het feit dat dit soort pijnlijke details over de nederlaag bij Elandslaagte aanvankelijk niet werden verzwegen in Nederlandse publicaties, domineerde uit- eindelijk de heroïsche herinnering aan het Hollander Corps. Er overheerste een ge- voel trots over de dappere houding van de Nederlanders die bereid waren hun leven te geven voor de Boerenzaak, Coster voorop. Deze visie werd niet alleen opgeschreven, maar ook in steen gehouwen. Vissering en wat oude studievrienden richtten een comité op om de nagedachtenis van Coster levend te houden.20 In november 1901 onthulden zij een gedenksteen in het academiegebouw te Leiden, waarbij Vissering sprak. De toespraak was sterk gelardeerd met Leids chauvinisme en studentikoze verhalen, maar hij benadrukte ook dat de herinnering aan Coster de kleine vriendengroep over- steeg. ‘Hij is geworden een openbaar persoon De gedenksteen voor Herman Coster in het academie- 21 van groote bekendheid’. In deze speech ver- gebouw in Leiden. telde Vissering over de succesvolle carrière Bron: foto Vincent Kuitenbrouwer (2010) van Coster in Pretoria, waar hij op handen werd gedragen door de Boeren. Geen woord over de spanningen die hij noemde in zijn (waar enkelen van hen woonden). Een circu- eerdere levensschets. Ook het optreden van laire die in Nederland werd verspreid bena- Coster op het slagveld werd nu onomwonden drukte dat het heldhaftige optreden van het verheerlijkt. ‘Zoo onverschrokken als hij zijn Hollander Corps nog niet was vergeten. Het geheele leven was geweest, zou hij ook in het was echter wrang dat er twee monumenten gevecht zijn; van wijken wilde hij nooit we- ten; voorzichtige krijgmanskunst lag niet in 22 19 C. Plokhooy, Met den Mauser (Gorrch 1901) 33. Het boek van Plokhooy zijn aard.’ Coster was uitgegroeid tot een verscheen in 1901, toen de guerrilla van de Boeren tegen de Britten nog Zuid-Afrikaanse held waar Nederland trots in volle gang was. op kon zijn. Dit werd onderstreept toen er in 20 Het hieruit voortgekomen Herman Coster Fonds bestaat nog steeds en verstrekt tot op de dag van vandaag beurzen aan Zuid-Afrikaanse de jaren 1900 straten naar hem werden ver- studenten die in Nederland studeren. noemd in verschillende steden.23 21 G. Vissering, Toespraak gehouden bij de onthulling van den gedenksteen in het Academiegebouw te Leiden voor Dr. H.J. Coster op maandag 4 Na 25 jaar kwam er ook een monument november 1901 in het groot auditorium te Leiden (Amsterdam 1901) 3. De voor het Hollander Corps in Zuid-Afrika. uitvoerige beschrijving van Coster als student had overigens ook in het In 1924 vatten enkele veteranen van het re- artikel in De Gids van 1900 gestaan. 22 Ibidem, 24. giment het plan op om een blijvende gedenk- 23 Er is een Herman Costerstraat in Den Haag, Leeuwarden, Rotterdam en plaats op het slagveld op te richten voor de . In die tijd werden ook veel andere Zuid-Afrikaanse helden op deze manier vereerd. M. Bossenbroek, Holland op zijn breedst. Indië en gevallen Nederlanders en zij organiseerden Zuid-Afrika in de Nederlandse cultuur omstreeks 1900 (Amsterdam 1996) een collecte in Nederland en Zuid-Afrika 228-236.

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 340 Vincent Kuitenbrouwer waren voor gesneuvelde Britten, maar niets den door enkele oud-leden van het Hollander dat ‘herinnert aan wat de Hollanders hier Corps, waaronder de 80-jarige aanvoerder hebben gedaan en geleden in den strijd voor J.P. Lombard (een Afrikaner van geboorte), wat zij hun plicht achtten.’24 Een oud-officier die nog maar weer eens benadrukte hoe van het Hollander Corps deed vervolgens zeer hij de Nederlanders bewonderde. De relaas van de gebeurtenissen rond 21 okto- onthulling werd verricht door de voorzitter ber 1899 waarin hij de loftrompet stak over van de Volksraad, E.G. Jansen. Tijdens zijn de kwaliteiten van het regiment en waarin speech (in het Afrikaans) betoogde hij dat de Coster weer een hoofdrol speelde. Van de Afrikaner-identiteit was gevormd door strijd eerdere controverses was ook hier geen spoor tegen vijandige groepen in Zuid-Afrika – de meer te bekennen.25 Daarna volgde een ver- zwarten en de Britten. Wat dat betreft had- slag van een recente tocht naar het slagveld den de Nederlanders bij Elandslaagte letter- om een locatie uit te zoeken voor het monu- lijk een voortrekkersrol gespeeld. ment. De plek waar de Hollanders vielen, was al bezet door de Britse gedenktekens, maar Daarom eer ons vandaag ook die nagedagte- het vacante heuveltje daarnaast was gelukkig nis van die Hollanders wat hier ook bygedra ook geschikt.26 het tot die opbouw van die Afrikanervolk, De collecte van de oud-strijders was suc- en hierdie monument sal hier staan als ’n ge- cesvol en bracht in totaal ongeveer 6.000 denkteken om ons daaraan te herinner, dat gulden op waarna men voortvarend aan de Suid-Afrika in al haar lotgevalle en ook in slag ging.27 Naar het ontwerp van architect haar donkerste dae ontsaglik veel verskuldig C. Moerdijk werd een vierkant monument is aan die land waar die meeste van ons van gebouwd met de rotsblokken waarachter de afkomstig is.28 Boeren zich hadden verschanst tijdens de slag, geplaatst op een stenen voet met acht In augustus 2006 bezoek ik voor de eerste treden. Aan de noordkant zit een gepolijste keer het slagveld van Elandslaagte. In plaats steen met de namen van de leden van het van in een ossenwagen rijd ik in een auto over Hollander Corps die het leven lieten op het het stoffige zandweggetje dat naar de afgele- slagveld en aan de andere kant eenzelfde plaat gen gedenksteen leidt. Het ziet er niet naar met daarop de tekst: ‘Ter herinnering aan de uit dat deze plek frequent wordt bezocht; op 21 october 1899 gevallen Nederlanders. de parkeerplaats bestaat uit een klein stukje Uw strijdmakkers.’ platgestampte rode aarde. Het valt wel op Op 19 december 1925 vond de ont- dat het Hollander-monument nog steeds in hulling van het Hollander-monument bij goede staat verkeert, zeker in vergelijking met Elandslaagte plaats. Uit Pretoria vertrokken de overwoekerde Britse monumenten die aan ongeveer een dozijn oud-strijders, vergezeld de andere kant van de weg staan.29 In deze door de Nederlandse consul-generaal en zijn middle of nowhere kan ik alleen maar instem- vrouw. De trein deed er een hele nacht over men met de auteur van de circulaire uit 1924 om bij het afgelegen stationnetje te komen die opmerkte dat het vergezicht op deze plek waarna het gezelschap in ossenwagens naar indrukwekkend is. Ik leun tegen het monu- het slagveld werd gebracht waar ongeveer ment en laat de horizon van Elandslaagte op 150 belangstellenden uit de buurt zich had- me inwerken. Plotseling realiseer ik mij dat den verzameld. Er werden speeches gehou- ik tegen een nog steeds tastbare uiting van het ideaal van de stamverwantschap sta; wel- licht de meest tastbare die ik tot dan toe heb 24 ‘De Slag bij Elandslaagte’, uitgegeven oktober 1924, pagina 1. Zuid- Afrikahuis, NZAV-archief, VI/617. gevonden. 25 Ibidem, 3. Op deze plek doen ook andere woor- 26 Ibidem, 7-8. 27 De helft kwam uit Nederland waar honderden mensen een donatie den die in 1924 werden uitgesproken min- gaven. De andere helft werd voor een groot deel betaald door de toen- der vreemd aan dan ze tot dan toe deden. malige Zuid-Afrikaanse regering onder leiding van Generaal Hertzog. Het begint mij te dagen dat Nederlanders Zie verslag van de onthulling van het monument bij Elandslaagste in: Zuid-Afrika. Maandblad voor de culturele en economische betrekkingen inderdaad hebben bijgedragen aan ‘die op- tusschen Nederland en Zuid-Afrika 3 (1926) 18-22, aldaar 22. bouw van die Afrikanervolk’; meer dan wij 28 Ibidem, 20. 29 Tijdens een bezoek in 2010 viel me overigens op dat de Britse monumen- – met onze postkoloniale blik – geneigd zijn ten zijn opgeknapt. te denken tenminste. Het monument bij

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 341

Het Hollander-monument bij Elandslaagte. Bron: foto Vincent Kuitenbrouwer (2010)

Elandslaagte past in een visie op de geschie- ken in Europa kwamen collecties tot stand denis van Zuid-Afrika waarin de heroïek van van objecten die de heroïek van de strijdende het Nederlandssprekende ‘ras’ wordt vereerd. Boeren moesten uitdrukken. In de loop van Dit idee lag ten grondslag aan de opkomst van de Zuid-Afrikaanse Oorlog werden dit blij- het Afrikaner nationalisme, maar is zeker vende plaatsen van herinnering waar het niet ontstaan in een vacuüm. Hoewel deze publiek inspiratie kon opdoen. Maar na het visie in Nederland in de loop van de twintig- conflict vonden veel propagandisten dat dit ste eeuw verdwenen is, hebben Nederlanders soort materiaal van meer belang zou zijn in een belangrijke bijdrage geleverd aan de con- Zuid-Afrika met het oog op staatkundige structie ervan.30 Deze gedachte ontwikkelt ontwikkelingen daar. zich verder als ik andere plaatsen van herin- Nadat de Boerenrepublieken in 1902 of- nering bezoek in Pretoria en Bloemfontein. ficieel waren geannexeerd door hetBritish Empire, verplaatste de worsteling om domi- nantie tussen de Britten en de Afrikaners Zuid-Afrika in Dordt – Europese propaganda zich van het slagveld naar de politieke arena in Pretoria – een soort ‘Von Clausewitz-these in re- Hoewel het Hollander Corps een populair verse’.31 In de loop van de jaren 1900 werd het thema was in de Nederlandse propaganda rond 1900 lag de nadruk toch vooral op de 30 Deze visie is ook terug te vinden in: G.J. Schutte, ‘The Place of Dutch heldenstatus van de Boeren. Die werd op al- Historians in South African Historiography’, African Historical Review 39 lerlei manieren vormgegeven; niet alleen in (2007) 25-40. 31 M. Bossenbroek, ‘Geschiedschrijving als hoger beroep. Willem Johannes geschreven teksten, maar ook met meer tast- Leyds, advocaat van de Boeren (1859-1940), in: idem ed., Historici in de bare cultuuruitingen. Op verschillende plek- politiek (Leiden 1996) 191-211, aldaar 211.

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 342 Vincent Kuitenbrouwer duidelijk dat de eenheidsstaat Zuid-Afrika deze ideeën brede lagen van ‘het Volk’ be- (die in 1910 officieel werd ingesteld) een hoge reikten.34 mate van zelfbestuur zou krijgen. In het vre- Er zijn historici die menen dat het her- desverdrag van Vereeniging was vastgelegd nieuwde en geradicaliseerde Afrikaner na- dat de zwarte meerderheid geen stem zou tionalisme een afkeer had van alle externe krijgen. Dit betekende dat de politieke strijd bemoeienis, ook uit het ‘stamverwante’ ging tussen de twee rivaliserende blanke ge- Nederland.35 Deze visie legt echter te veel meenschappen over de vraag hoe de koloni- nadruk op het unieke karakter van deze be- ale orde zou worden opgebouwd. De Zuid- weging. Isabelle Hofmeyr heeft opgemerkt Afrikaanse historicus Bill Nasson merkt op dat de Tweede Taalbeweging zich niet in een dat de Afrikaners op deze manier de vrede vacuüm ontwikkelde, maar inspiratie haalde hebben gewonnen.32 Maar dit was zeker geen uit Europa – vooral kijkend naar Nederlands makkelijke overwinning. en Duits patriottisme.36 Bovendien was er Vlak na de vrede van Vereeniging pro- actieve steun vanuit een groep propagandis- beerde de invloedrijke High Commissioner ten in Nederland die de opkomst van het Alfred Milner met een groep jonge vertrou- Afrikaner nationalisme steunden. Zij stelden welingen het Britse cultuurelement in Zuid- de fondsen die waren geworven tijdens de Afrika te versterken. Het doel was om de Zuid-Afrikaanse Oorlog beschikbaar voor blanke bevolking te ‘ver-Engelsen’ zoals tijd- projecten om de culturele infrastructuur genoten dat noemden. Het idee hierachter van de Afrikaners weer op te bouwen, zoals was dat als de Afrikaners losgeweekt zouden scholen en uitgeverijen. Hierbij werd gebruik worden van hun culturele en historische ach- gemaakt van de bestaande netwerken van de tergrond, zij zich makkelijker zouden neer- stamverwantschap waarin oude prominenten leggen bij de Britse dominantie. Dit leidde nog steeds een belangrijke rol vervulden. Een tot maatregelen die de Engelse taal moesten van deze personen was Willem Leyds, een bevorderen ten koste van het Nederlands in Nederlander die in de jaren 1880 en 1890 het openbare leven, en vooral op scholen.33 een prominent bestuurder was in Transvaal, Maar dit beleid bleek al snel onsuccesvol, en tussen 1898 en 1902 optrad als speciaal niet in de laatste plaats omdat het een steeds gezant voor die republiek in Europa. Na de sterkere tegenhanger kreeg in een nieuwe Zuid-Afrikaanse Oorlog vestigde hij zich in bloei van het Afrikaner nationalisme onder Den Haag, maar stelde zich de rest van zijn een beweging die bekend staat als de Tweede leven in dienst van de Afrikaners.37 Leyds Taalbeweging. In het eerste decennium van was onder andere betrokken bij het versche- de twintigste eeuw stond een nieuwe genera- pen van allerlei objecten die de heroïsche tie leiders van de Afrikaner gemeenschap op geschiedenis van de Afrikaners represen- die tot doel hadden de eigen identiteit te ver- teerden. Deze invloed heeft blijvende sporen sterken. Dit leidde tot een culturele bloeitijd nagelaten in Zuid-Afrika die vandaag de dag waarin er experimenten plaatsvonden met nog steeds te bezoeken zijn. een nieuwe taal, het Afrikaans, dat in 1925 Vanuit zijn positie was Leyds tijdens de een officiële taal zou worden. Bovendien Zuid-Afrikaanse Oorlog betrokken bij al- verschenen er allerlei publicaties waarin de lerlei activiteiten van Nederlandse propagan- geschiedenis verheerlijkt werd. Deze pen- disten die de zaak van de Boeren onder de nenvruchten bleken zeer populair, waardoor aandacht brachten van de Europese publieke opinie. De Parijse Wereldtentoonstelling van 1900 was in hun ogen een uitstekende gele- 32 Bill Nasson, The South African War (1899-1902) (Londen 1999) 283. 33 W. Nimocks, Milner’s young men: the ‘Kindergarten’ in Edwardian imperial genheid hiertoe. In 1897 had de Transvaalse affairs (Londen 1967). regering al besloten een paviljoen in te sturen, 34 I. Hofmeyr, ‘Building a nation from words: Afrikaans language, literature and ethnic identity, 1902-1924’, in: S. Marks en S. Trapido eds., The politics dat gepland stond naast dat van Nederlands- of race, class and nationalism in twentieth-century (Londen/ Indië in het Trocadéro-park. Een comité in New York 1987) 95-123; H. Giliomee, The Afrikaners. Biography of a people Pretoria stond hierover in contact met de (Londen 2003) hoofdstuk 11. 35 De Graaff, De mythe van de stamverwantschap, 304-308. consul-generaal in Parijs, de uit Nederland 36 Hofmeyr, ‘Building a nation from words’, 111. afkomstige zakenman Johannes Pierson 37 L. van Niekerk, Kruger se regterhand: ’n biografie van dr. W.J. Leyds (Pretoria, 1985) 314-364; Bossenbroek, ‘Geschiedschrijving als hoger (neef van de toenmalige eerste minister). Het beroep’. V. Kuitenbrouwer, A War of Words, chapter 7. plan was om het paviljoen in te richten met

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 343 objecten die zowel de avontuurlijke pioniers- Kruger in de ontvangstzaal werd bedolven geschiedenis van Transvaal weergaven (zoals onder bloemen en de twee zuilen die naast de buit die was veroverd in expedities tegen het beeld stonden werden volgeschreven met zwarte Afrikaanse stammen) als moesten steunbetuigingen en anti-Britse slogans. De aantonen dat het een moderne republiek was bijeengeraapte tentoonstelling viel zelfs in die de toekomst aankon (hier was met name de prijzen. De jury kende vijftien diploma’s de opbloeiende mijnsector van belang). en twaalf medailles toe, waaronder meerdere Deze plannen werden grotendeels door- Grand Prix voor de schamele onderwijsplak- kruist door de Zuid-Afrikaanse Oorlog die katen.40 een paar maanden voor de opening van de Na dit propagandistische succes rees Wereldtentoonstelling uitbrak. Een deel de vraag wat er met de inboedel van het van het organiserende comité was op het Transvaal-paviljoen moest gebeuren. Leyds slagveld en het leger had beslag gelegd op de en de zijnen wilden voorkomen dat de objec- meeste vervoersmiddelen. Toch wilden en- ten in handen zouden vallen van de Britten. kele prominenten in Pretoria (voornamelijk Ze werden daarom in bruikleen gegeven aan van Nederlandse afkomst) koste wat kost de heer Hidde Nijland, een kunstmecenas uit een inzending opsturen. De superintendent Dordrecht. Het idee hierachter was dat de van onderwijs maakte enkele plakkaten met collectie weer naar Zuid-Afrika zou kunnen daarop tabellen die inzicht gaven in het stich- worden overgebracht zodra de situatie het tende werk van zijn departement. De minis- toeliet. In de loop van 1901, toen de oorlog ter van Mijnbouw stelde een collectie mon- maar doorging, besloot Hidde Nijland om de sters van mineralen en enkele goudklompjes objecten tot die tijd tentoon te stellen en hij beschikbaar. De directeur van het nationale stichtte het Zuid-Afrikaansch Museum in museum stuurde gedroogde planten, opge- Dordrecht. De collectie was inmiddels aan- zette dieren, Afrikaanse objecten buitge- gevuld met allerlei andere propagandistische maakt tijdens de Malaboch Oorlog (1895) snuisterijen. Een van de pronkstukken was de en een groot schilderij met daarop de leden Bratina, een manshoge zilveren erebeker be- van het kabinet van Kruger. Deze objecten zet met edelstenen, aangeboden door 70.000 waren echter niet genoeg om het paviljoen te Russen ter ere van de Transvaalse Generaal vullen. Daarom schakelde Pierson de hulp Piet Cronjé. Dit soort objecten werd getoond in van de Nederlandsch Zuid-Afrikaansche in de eregalerij, samen met portretten van Vereeniging (NZAV). Er werd een vertrou- Boerenleiders door onder andere Thérèse welijke circulaire verspreid waarin leden werd Schwartze en Jan Toorop. In belendende verzocht om objecten uit te lenen om de ten- zalen waren er opstellingen over het Rode toonstelling aan te vullen.38 Het interieur Kruis en over krijgsgevangenen. Daarnaast voor een ‘authentieke’ boerderij werd besteld waren er zalen met natuurhistorisch en etno- bij een meubelmaker in Nederland. Die be- grafisch materiaal, en een bibliotheek. studeerde afbeeldingen en kreeg aanwijzin- Bovendien werd er een openluchtpano- gen van NZAV-leden die in Zuid-Afrika wa- rama op de binnenplaats gebouwd. Er was ren geweest. De meubels werden opgeboend daar een doek van 500 meter gespannen met om de indruk te geven dat ze ook werkelijk daarop een landschap geschilderd. Daarvoor gebruikt waren.39 Hoewel dit tegen de regels stonden allerlei plant- en rotsformaties en er van de Wereldtentoonstelling inging (objec- was een beekje uitgegraven. Er stonden drie ten dienden uit het land van herkomst te ko- ‘kafferhutten’ en vijf ‘Boerenwoningen’ die men) maakte de jury een uitzondering van- toegankelijk waren voor bezoekers die het wege de omstandigheden. interieur konden bekijken waar poppen het Deze inschikkelijkheid kwam onge- dagelijks leven in Zuid-Afrika uitbeeldden. twijfeld voort uit de grote sympathie die er op het Europese vasteland bestond voor de Boeren. Die bleek ook uit de enorme popu- 38 J. Pierson aan J. de Graaff, 2 en 6 februari 1900. National Archives of lariteit van het Transvaal-paviljoen tijdens de South Africa (NASA), Pretoria, collectie Johannes Pierson, KGP, 33/1. Wereldtentoonstelling. Er was een niet afla- 39 J. Pierson aan P. den Tex, 9 januari 1900; J. Pierson aan J. de Graaff, 3 februari 1900. NASA, Pretoria, collectie Johannes Pierson, KGP, 33/1. tende stroom van bezoekers die hulde brach- 40 Kwitantie van Leyds aan Pierson voor de huldeblijken van de Parijse jury, ten aan de Boerenrepublieken. De buste van zonder datum. NASA, collectie Leyds, 908.

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 344 Vincent Kuitenbrouwer

Afbeelding van de binnenplaats van het Zuid-Afrikaansch Museum in Dordrecht uit het pamflet: ‘Afrikaner’, De Zuid-Afrikaansche nederzetting in Dordrecht, Zuid-Afrikaansche vlug- schriften nr. 12 (Dordrecht 1902). Bron: collectie Zuid-Afrikahuis Amsterdam

Een woning bevatte het huishouden van nadat bekend was geworden dat de vrede een bescheiden ‘middelman’. ‘Daar zit hij dan van Vereeniging was getekend. De toon van het warmste deel van den dag onder de ruime Hidde Nijland’s openingsspeech was daarom veranda, drinkt er koffie en puft er groote ingetogen, maar er gloeide ook trots in zijn rookwolken uit den onafscheidelijken tabaks- woorden en hoop dat de ‘Hollandsche stam’ pijp.’ 41 In de bouwsels waren ook winkels in Zuid-Afrika zou blijven voortleven. Hij gevestigd waar versnaperingen, souvenirs en maakte duidelijk dat de collectie van het boeken gekocht konden worden. Het doel van museum voor dat doel beschikbaar stond dit stukje ‘Zuid-Afrika in Dordt’ was om te als daar behoefte aan was.43 In 1907 werd laten zien welke ontberingen de Boeren had- hij aan deze woorden herinnerd toen Louis den geleden ‘om in dit verre binnenland be- Botha, een van de politieke leiders van de schaving te brengen’.42 Op deze manier werd Afrikaners, hem via Leyds een brief stuurde het heroïsche verleden van Transvaal tot leven met het verzoek de collectie naar Zuid-Afrika gewekt voor Nederlandse bezoekers. over te brengen om daar een Krugermuseum Het bestaansrecht van het Zuid- te stichten.44 Hidde Nijland stelde echter en- Afrikaansch Museum in Dordrecht kwam kele voorwaarden, waaronder de eis dat zijn echter al snel ter discussie te staan. Het naam aan de collectie verbonden zou blijven. opende de deuren op 1 juli 1902, een maand Leyds was hier niet van gediend en er volgde een lange reeks juridische procedures, die pas in 1917 in het voordeel van de voorma- 41 ‘Afrikaner’, De Zuid-Afrikaansche nederzetting in Dordrecht (Dordrecht 1902) 12. lige Boerengezant werden beslecht. Vanwege 42 Ibidem, 4-5. de Eerste Wereldoorlog duurde het ook nog 43 Weergave van de rede uitgesproken bij de opening van het Zuid- eens enkele jaren voordat de objecten veilig Afrikaansch Museum door Hidde Nijland, 1 juli 1902. NASA, Pretoria, 45 collectie Willem Leyds, 911 I. over de oceaan vervoerd konden worden. 44 Afschrift brief L. Botha aan Hidde Nijland, 26 april 1907. NASA, Pretoria, Uiteindelijk kwamen de ‘baie Kruger­ collectie Leyds, 909. 45 Voor de enorme correspondentie over deze zaak, zie: NASA, Pretoria, col- aandenkings’ in 1920 aan in het Transvaal lectie Leyds, 907-912. Museum te Pretoria. In 1925 kocht de Zuid-

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 345 Afrikaanse Unieregering de oude presidents- woning in de Kerkstraat om de objecten daar ten toon te stellen. Het duurde echter bijna tien jaar voordat de vervallen ruimte ge- bruiksklaar was gemaakt en de opening van het Krugerhuismuseum vond plaats op 10 oktober 1934, de 109de geboortedag van de voormalige president. Twee jaar later kreeg het museum de status van ‘nasionale gedenk- waardigheid’. De museumdirectie stelde zich tot doel om het huis zoveel mogelijk terug te brengen tot dezelfde staat als toen Kruger er woonde.46 Hiermee werd eigenlijk hetzelfde effect beoogd als in het Zuid-Afrikaansch Museum te Dordrecht, waar de ‘authentieke’ sfeer van het pioniersbestaan in Transvaal een bezoek tot een ware historische beleve- nis moest maken. Het zwaartepunt van de tentoonstelling werd echter omgekeerd. In Pretoria werd het historische interieur van de presidentswoning het belangrijkste deel van het museum. De propagandacollectie, die in Dordrecht in de eregallerij te vinden was, werd geplaatst in enkele gebouwtjes in de tuin.

Een bezoek aan het Krugerhuismuseum leert Vitrine in het Krugerhuismuseum in Pretoria. mij dat er sinds de jaren 1930 weinig is veran- Bron: foto Vincent Kuitenbrouwer (2010) derd aan deze opstelling. Het museum is op- genomen in elke tour van historisch Pretoria en wordt op websites aangeprezen als een trale plek gekregen samen met een vergulde authentieke ervaring. ‘Het Krugerhuis, geeft Duitse eresabel (ook gemaakt ter ere van een goed tijdsbeeld van het Zuid-Afrika ca. Cronjé) die blinkt in zijn vitrine. Maar wat 1900, waarbij de mens Paul Kruger in zijn mij het meeste treft zijn de vele huldeblijken tijd en omgeving op een geslaagde wijze neer- van gewone mensen – ze liggen er uit ver- gezet is’.47 Nadat ik een kaartje heb gekocht schillende landen. De Nederlandse collectie loop ik de muffe woonkamer in, gevuld met beslaat het grootste aantal vitrines, logisch negentiende-eeuwse kitsch – wat ik niet had aangezien Kruger tussen de winter van 1900 verwacht van de als puritein bekend staande en de zomer van 1902 woonde in Utrecht en Kruger. Vooral de twee afzichtelijke victo- Hilversum. Uit enkele schoonschriften blijkt riaanse porseleinen hondjes op de schouw dat schoolkinderen uit de buurt langs geweest verbazen me. Na een korte wandeling langs zijn om aubades te brengen. En dan is er mijn de werkkamer en de gescheiden slaapkamers favoriete vitrine, vol met producten waaraan van Kruger en zijn vrouw (dat dan weer wel) de naam van Kruger verbonden werd. Tabak kom ik in de keuken. Ter illustratie van de is de te verwachten merchandise nummer één; eenvoudige pioniersafkomst van de oud- de tronie van de oud-president prijkt op me- president, die opgroeide in een ossenwagen, nig pijpenkop. Enkele flesjes laten zien dat hangt er een stuk biltong (gedroogd vlees): zijn naam ook gegeven werd aan een Vlaams voedsel dat symbool staat voor de Afrikaner limonademerk, met als motto ‘aangenaam en voortrekkersmentaliteit, taai en gezouten. verfrisschend’. Niet mijn eerste associatie bij Lang blijf ik er niet staan want ik wil naar de naam Paul Kruger. de propagandacollectie waarvoor ik, gezien mijn onderzoek, de meeste interesse heb. En 46 W.J. Kock, Die Krugerhuismuseum (Pretoria 1977) 63-64. die maakt mijn hoge verwachtingen waar. 47 http://www.lekkerbly.com/extra%20info/Pretoria_day_tour1.htm [01- Natuurlijk heeft de Bratina een mooie cen- 12-2010].

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 346 Vincent Kuitenbrouwer Enige tijd later stap ik het donkere zaaltje geschokt gereageerd op dit soort uitingen. uit en ben ik even verblind door het felle zon- Bovendien stak het dat radicale Afrikaners licht in de tuin. Langzaam doemt de moder- zich niet solidair hadden getoond met de ne skyline op van het centrum van Tshwane, stamverwanten die onder de voet waren ge- zoals Pretoria nu officieel heet. Ik besef dat lopen door de Duitsers. Dit werd ervaren het Krugerhuis een enclave van het oude als een schril contrast met de diepe lotsver- blanke Zuid-Afrika is, omringd door een bondenheid die de Nederlanders hadden ge- land waar de afgelopen twintig jaar zwarten toond met de Boerenrepublieken in de jaren aan de macht gekomen zijn. De regering van rond 1900. Nelson Mandela stond toe dat dit soort her- In de decennia na de oorlog groeide de denkingsplekken van de Afrikaners mocht kloof. In 1948 kwam in Zuid-Afrika de blijven bestaan, om deze bevolkingsgroep het Nasionale Party aan de macht, die stap gevoel te geven dat zij er nog bijhoort. Als ik voor stap het apartheidsstelsel invoerde en later iets ga drinken in de universiteitswijk zo de dominantie van de blanke minder- Hatfield vraag ik mij af in hoeverre deze heid versterkte. Dit systeem kan gezien verzoening ook daadwerkelijk heeft plaats- worden als een verregaande vorm van kolo- gevonden. Het café is al lang niet meer slegs nisatie. Staatkundig maakte Nederland in vir blanke, maar toch is het zo dat zwarten die tijd juist een omgekeerde ontwikkeling en blanken nauwelijks aan de dezelfde tafels door: die van dekolonisatie. Terwijl de ra- zitten. Deze informele segregatie, geworteld dicale Afrikaners aan de macht kwamen, in een geschiedbeeld waarin blank en zwart scheidde Indonesië zich af van Nederland. van elkaar gescheiden zijn, is hardnekkig in Dit, in combinatie met het trauma van de Zuid-Afrika. Dat wordt ook mij, als bui- Jodenvervolging, zorgde voor een culturele tenstaander, duidelijk en dat geeft soms een ommekeer, met name in het denken over ras. machteloos gevoel.48 Dit soort ervaringen Het blanke superioriteitsgevoel van de kolo- werpen bij mij de vraag op hoe lang en op niale tijd was niet langer vanzelfsprekend en welke manier het idee van het ‘blanke’ Zuid- als gevolg werd de apartheidspolitiek steeds Afrika heeft nageklonken in Nederland. meer omstreden. Een belangrijke gebeurtenis in dit proces was het bloedbad bij Sharpeville in 1960 toen de Zuid-Afrikaanse politie De tegels van Transvalia het vuur opende op zwarte demonstranten Op het eerste gezicht is de geschiedenis die protesteerden tegen de pasjeswet. In de van de stamverwantschap in de twintigste decennia die volgden radicaliseerde de anti- eeuw een verhaal van alsmaar toenemende apartheidsbeweging, culminerend in geweld- vervreemding en verwijdering tussen de dadige acties tijdens de jaren 1980. Een van Nederlanders en de Afrikaners.49 Een be- die acties was de bestorming van het Zuid- langrijke katalysator in dit proces was de Afrikahuis in Amsterdam waar de grootste Tweede Wereldoorlog. Hoewel Zuid-Afrika collectie literatuur in het Afrikaans buiten onder leiding van Generaal Smuts meevocht Zuid-Afrika ligt. De activisten moesten tegen de As-machten, ageerden veel radicale niets hebben van dit ‘besmette’ erfgoed en Afrikaners tegen deelname aan de oorlog gooiden een deel van de bibliotheek in de aangezien ze niet aan de zijde van de Britten Keizersgracht. wilden strijden. Bovendien was er de onder Maar zelfs in de tweede helft van de twin- de aanhang van organisaties zoals de Ossawa tigste eeuw zijn er nog onderhuidse continu- Brandwag bewondering voor de nazi’s en ïteiten te bespeuren met de eerdere periode. deze extremisten gebruikten symbolen die In 1951 ondertekenden de regeringen van sterk deden denken aan hakenkruizen. Na Nederland en Zuid-Afrika een cultureel ver- de oorlog werd er in Nederland, waar de af- drag dat drie decennia heeft bestaan. Hoewel keer van het nazisme inmiddels groot was, dit verdrag unilateraal werd ingetrokken door de Nederlanders in 1981, leidde het

48 Zie ook: Van Reybrouck, De plaag, 267-268; Vermeulen, Help ik ben blank tot die tijd nog tot een aantal projecten om geworden, 37-62. het blanke erfgoed in Zuid-Afrika te ver- 49 Het overzicht in de volgende twee alinea’s is gebaseerd op: M. sterken. Wilfried Jonckheere betoogt dat Kuitenbrouwer, De ontdekking van de Derde Wereld. Beeldvorming en beleid in Nederland 1950-1990 (Den Haag 1994) hoofdstuk 5. dit soort initiatieven in combinatie met de

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 347 groeiende kritiek op de apartheid leidde tot troverses. Er zijn echter aanwijzingen dat de een ambivalent gevoel over de banden met de betekenis van dit erfgoed in Zuid-Afrika wel Afrikaners.50 Kortom, ondanks de verande- degelijk gepolitiseerd was. Het geld voor de rende politieke context waren de reflexen van aankoop werd namelijk verschaft door de de stamverwantschap niet zomaar verdwenen kultuurvereniging van het leger en de politie. na 1960, zoals ook duidelijk wordt uit het re- Bovendien werd de collectie in Pretoria vol laas over de tegels van Transvalia. trots in ontvangst genomen door P.W. Botha, Tien jaar na Sharpeville kwam er nog een de toenmalige minister van Defensie en een collectie Boerenpropaganda van Nederland icoon van het apartheidsregime.53 naar Zuid-Afrika: 21 tegeltableaus die ooit Er is weinig Nederlands bronnenmate- in het Rotterdamse grand café Transvalia riaal te vinden over deze transactie, wat on- hadden gehangen. Ze zijn gemaakt door getwijfeld te verklaren is uit het feit dat dit de fabriek De Distel in Amsterdam naar overblijfsel van Boerenliefde niet onomstre- ontwerp van Cor de Bruin. Jeneverstokerij den zal zijn geweest in die tijd. Er zijn toch Hulstkamp bekostigde het project. De naam wat aanwijzingen wat betreft de motieven van het etablissement, dat in 1900 de deuren van Rook. De Zuid-Afrikaanse krant Die opende, en de afbeeldingen op de muurver- Burger meldde dat personen uit Amsterdam sierselen zijn een duidelijke illustratie van het en de Verenigde Staten grote bedragen bo- enthousiasme voor de Boeren destijds. Acht den voor de tegels, maar dat hij vond dat het grote tableaus beelden veldslagen tussen Boer materiaal in Zuid-Afrika thuis hoorde en het en Brit uit, vijf wat kleinere tableaus bekende daar voor een veel lagere prijs heeft aangebo- aanvoerders en de rest zijn decoratieve ver- den.54 Bovendien maakte Rook expliciet dui- sierselen.51 Transvalia werd al snel een popu- delijk dat het geld maar voor een deel van de laire plek voor propagandabijeenkomsten. In collectie was, hij schonk de vijf tableaus met 1901 was er een expositie met allerlei objec- de afbeeldingen van de legeraanvoerders met ten uit Zuid-Afrika, compleet met de onver- het verzoek om zijn familienaam aan de col- mijdelijke replica van een Boerenwoning op lectie te verbinden.55 Deze gegevens wijzen er het braakliggende veldje naast het café. Die op dat de Rotterdamse bioscoophouder het expositie werd goed bezocht en bracht 2.000 geen probleem vond dat zijn historische schat gulden op voor de Boerenvrouwen en -kinde- in het Zuid-Afrika van de apartheid tentoon- ren die leden onder het oorlogsgeweld. Na de gesteld werd, integendeel. oorlog raakte deze ontmoetingsplek echter in verval. In 1935 werd het café omgebouwd tot Ik verneem voor het eerst van de tegels van een bioscoop die, ironisch genoeg, de naam Transvalia als ik in Kwazulu-Natal ben om Victoria kreeg. De tegeltableaus werden ach- daar locale musea door te pluizen op zoek ter een muur gemetseld.52 naar sporen van het Hollander Corps. De In 1969 was er een grootscheepse ver- collectie wordt nu tentoongesteld in het bouwing waarbij de tegels weer tevoorschijn Anglo-Boer War Museum in Bloemfontein. kwamen. De eigenaar van de bioscoop, M.L. Ik besluit om daar naartoe te rijden, een Rook, kwam na bemiddeling van de NZAV in tocht van 450 kilometer door het desolate contact met W. Punt, directeur van de Zuid- landschap van de Vrijstaat. Als ik zondag- Afrikaanse Stigting Simon van der Stel. Die namiddag aankom is de stad uitgestorven: organisatie was in 1959 in het leven geroepen de christelijke rustdag wordt hier nog in ere om het Afrikaner erfgoed te beschermen. Rook bood de tableaus aan voor ruim 35.000 50 W. Jonckheere, Van Mafeking tot Robbeneiland. Zuid-Afrika in de gulden, inclusief restauratiewerken, wat Punt Nederlandse literatuur 1896-1996 (Nijmegen 1999) 152-153. een zeer billijke prijs vond en de deal was 51 De geportreteerden zijn de Boerengenaals Louis Botha en Johannes de Kock, en de buitenlandse aanvoerders G.H.A.M.V. de Villebois-Mareuill snel gesloten. In juli 1970 werden de tegels (een Fransman die een buitenlands regiment aanvoerde voor Transvaal) naar Zuid-Afrika verscheept. Op het eerste en natuurlijk Herman Coster. Er zit ook een Britse generaal tussen: Sir gezicht paste dit initiatief goed in het beleid William Penn Symons, die vlak na het uitbreken van de oorlog dodelijk werd getroffen tijdens de slag bij Talana (20 oktober 1899). dat de NZAV na Sharpeville insloeg, geba- 52 Filatelie (september 2004) 688. seerd op een ‘kritische dialoog’ met nadruk 53 Historiese tablo’s op teëls/Historic Tableaux on Tiles (z.p., z.j.) inleiding. 54 Knipsel uit Die Burger, 25 juli 1970. Zuid-Afrikaans, NZAV-archief, VI/1344. op de culturele banden tussen Nederland en 55 Brief van M.L. Rook aan het hoofdbestuur van de NZAV, 9 juli 1970. Zuid- Zuid-Afrika en een taboe op politieke con- Afrikaans, NZAV-archief, VI/1344.

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 348 Vincent Kuitenbrouwer kind in het Amsterdam van de jaren 1980 groeide ik op tijdens de hoogtijdagen van de anti-apartheidsbeweging. Een van mijn eerste politieke herinneringen is het TV- verslag van de invrijheidstelling van Nelson Mandela. Nu zit ik in het tikkende hart van het Afrikanerdom, waar het lijkt alsof deze gebeurtenis niet populair is, op zijn zachtst gezegd. Ik kijk naar de zwaar besnorde blan- ke hotelhouder die zwijgend een bord gebak- ken eieren met spek voor mijn neus zet, en besluit dat het beter is geen praatje met hem aan te knopen. Na het ontbijt ga ik naar het Anglo-Boer War Museum. Dat is gebouwd naast het monument voor de omgekomen vrouwen en kinderen in de Britse concentratiekam- pen tijdens de Zuid-Afrikaanse Oorlog. De lange obelisk steekt indrukwekkend af tegen de blauwe hemel. Door mijn hoofd schieten wat zinnen uit Nederlandse berichten over de openingsplechtigheid in december 1913, die ook op een stralende dag plaatsvond. De Nederlandse consul-generaal legde een krans namens koningin Wilhelmina en sprak warme woorden over de stamverwantschap die even warm werden beantwoord door de oud-president van de Oranje-Vrijstaat, M.T. Steyn.56 Grappig, hoe deze frasen de plek iets herkenbaars geven. In het museum ga ik met- een op zoek naar de tegeltableaus. Ze han- gen bij elkaar in een zaal. Ik knijp mijn ogen wat dicht en probeer me voor te stellen wat de stamgasten van Transvalia zagen, honderd jaar geleden. Waar zouden de gesprekken aan de toog over zijn gegaan? Over de bloe- dige details van de slag op Spionkop? Over Reproductie van het Transvalia-tableau van Louis Botha. de dekselse heldendaden van Louis Botha? Bron: foto Vincent Kuitenbrouwer De bijbehorende afbeeldingen hingen in ie- der geval in de gelagkamer. Mijn gedachten gehouden. Ik rijd door een eindeloos subur- drijven steeds meer af naar het land van her- bia. Op bijna elke oprijlaan staat een bakkie komst. Als ik naar buiten wandel, vraag ik (pick-up truck), het statussymbool voor de mij af of de tentoonstelling in de Transvalia- welgestelde Afrikaner. Het centrum is iets zaal nu Zuid-Afrikaans of Nederlands erf- dichter bebouwd, maar het lijkt alsof hier goed is. Het antwoord is niet eenduidig: deze ook op doordeweekse dagen niet veel te be- objecten laten zich nu eenmaal niet in een leven is. Elke straat bevat minstens één kerk nationaal kader vangen. en twee garages. In het doodse guest house dat ik met veel moeite heb gevonden zit ik de vol- gende ochtend in de lege ontbijtzaal. Het eni- Besluit ge geluid komt van een luid tikkende antieke De hierboven beschreven plaatsen van herin- hangklok. Bloemfontein bevreemdt me. Als nering tonen aan dat het ideaal van de stam- verwantschap gezien moet worden in een 56 Hollandsch Zuid-Afrika 5 (februari 1914) 5. transnationale context. Die complexe geogra-

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 349 fie, die zich niet laat vangen in grenzen van een bijdrage geleverd aan de creatie van een natiestaten, is hierboven geanalyseerd aan de geschiedbeeld van Zuid-Afrika waarin de hand van één monument en twee museum- superioriteit van de blanke, Nederlandstalige collecties in Zuid-Afrika die in de loop van bevolking wordt benadrukt ten opzichte van de twintigste eeuw zijn voortgekomen uit andere groepen. Deze gesegregeerde visie Nederlandse initiatieven. Deze voorbeelden was de hoeksteen van het Afrikaner natio- zetten belangrijke kanttekeningen bij het nalisme en werd na 1948 actief ingezet om idee dat de relatie tussen Nederlanders en de apartheid te legitimeren. Omdat de tast- Afrikaners na 1902 wordt gekenmerkt door bare sporen van dit fenomeen in Zuid-Afrika een toenemende mate van vervreemding. zijn terechtgekomen zijn ze grotendeels uit Hoewel het niet te ontkennen is dat er grote het zicht geraakt van Nederlandse historici spanningen optraden, met name na 1948, is ten tijde van de culturele boycotten. Nu het deze complexe geschiedenis niet goed te be- land weer opgenomen is in de internationale grijpen zonder ook de doorgaande wisselwer- gemeenschap zijn deze plaatsen van herin- king in ogenschouw te nemen, die een grote nering weer volop bereikbaar. Ze bieden mate van continuïteit vertoonde met de peri- nieuwe perspectieven die van belang zijn ode rond 1900. voor de Nederlandse historiografie over de De drie besproken initiatieven hadden Boerenbeweging en het imperialisme. Zoals hun oorsprong in collecties die waren ge- ik heb proberen aan te geven in dit artikel vormd in Nederland tijdens de propaganda hebben mijn bezoeken aan deze plekken een campagne voor de Boeren tijdens de Zuid- grote invloed gehad op mijn eigen onderzoek Afrikaanse Oorlog. In die tijd kwam het en- naar de stamverwantschap. Deze geschiede- thousiasme voor de stamverwantschap voort nis laat zich niet vangen door landsgrenzen, uit een geïdealiseerd beeld van de ‘neven in en dat vereist van historici een waarlijk glo- Zuid-Afrika’ dat als voorbeeld diende voor baal perspectief. de eigen natie. Het beste voorbeeld hiervan Ook op andere manieren nodigt dit in- waren de landgenoten die een bijdrage had- zicht uit tot verdere reflectie. De plaatsen van den geleverd aan de rechtvaardige strijd te- herinnering die ik hierboven heb beschreven gen de Britse imperialisten op het slagveld zijn, net als verschillende archieven overigens, van Elandslaagte. Ondanks enkele pijnlijke opvallend goed bewaard gebleven na de re- controverses die aanvankelijk speelden, over- gime change van 1990-1994. Hoewel ze sym- heerste uiteindelijk een heroïsch beeld dat ook bolen waren van het apartheidsregime heeft ter plaatse een uiting kreeg in de vorm van het de regering van Nelson Mandela zich ingezet Hollander-monument. Naast dit soort chau- om ze te bewaren in het kader van reconcilia- vinisme was er ook sprake van een algemener tion met de Afrikaners. Hierdoor is het oude cultureel imperialisme. Nederlandse propa- geschiedbeeld goed bewaard gebleven wat be- gandisten waren van mening dat hun mate- langrijke inzichten verschaft in de historische riaal met name belangrijk was voor de staats- betekenis van deze ideologie. Zo bezien lijkt vorming in Zuid-Afrika; het was culturele de hierboven beschreven wisselwerking een ammunitie voor de Afrikaners in hun strijd nieuwe fase in te gaan. Hoewel de plaatsen tegen Britse culturele en politieke dominan- van herinnering van de stamverwantschap in tie. Daarom zetten mensen als Leyds zich in Zuid-Afrika aanvankelijk bedoeld waren als voor het overbrengen van collecties van ob- bouwstenen voor de Afrikaner-identiteit, zijn jecten die waren gebruikt om de Europese zij vandaag de dag belangrijke bronnen voor publieke opinie te beïnvloeden, juist na 1902. het onderzoek naar het koloniale wereldbeeld Dit idee lag ten grondslag aan de verhuizing in Nederland op het breukvlak van de negen- van de Kruger-collectie van Dordrecht naar tiende en twintigste eeuw. Pretoria. Hoewel deze reflexen in de loop van de twintigste eeuw steeds problematischer Vincent Kuitenbrouwer is als docent verbonden aan werden, toont de verkoop van de Transvalia- de capaciteitsgroep geschiedenis van de Universiteit tegels aan dat ze nog tot in de jaren 1960 be- van Amsterdam. Hij is tevens redactie-secretaris van het Tijdschrift voor Geschiedenis. In februari 2010 is hij stonden. Die collectie werd met open armen gepromoveerd hij op het proefschrift: A War of Words. ontvangen door het apartheidsregime. Dutch Pro-Boer Propaganda and the South African War Op deze manier hebben Nederlanders (1899-1902). E-mail: [email protected]

Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25