334 Bernt Kerremans Het Hollander-monument bij Elandslaagte. Bron: foto Vincent Kuitenbrouwer (2006) Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 335 De geografie van de stamverwantschap. Op zoek naar Nederlandse plaatsen van herinnering in Zuid-Afrika Vincent Kuitenbrouwer Rond 1900 vierde het idee van de stamverwantschap tussen de realiteit omdat het gebaseerd was op een zwaar geïdealiseerd beeld. Sommigen trek- Nederlanders en Afrikaners hoogtij. Deze bijdrage betoogt ken hieruit de conclusie dat de Nederlandse Boerenbeweging historisch gezien van mar- dat die band langer duurde en meer invloed had dan vaak ginaal belang is geweest. Het was volgens hen snel gedaan met het enthousiasme voor wordt gedacht. Aan de hand van enkele plaatsen van herin- de Boeren nadat de Oranje-Vrijstaat en Transvaal officieel ingelijfd werden in het nering wordt getoond dat bepaalde groepen Nederlanders British Empire na de Vrede van Vereeniging (1902). De Nederlanders hadden niets hebben bijgedragen aan de vorming van het ‘blanke’ Zuid- meer te zoeken in de nieuwe eenheidsstaat Zuid-Afrika, die in 1910 gesticht werd, en Afrika in de loop van de twintigste eeuw. de Afrikaner nationalisten hadden geen be- hoefte meer aan externe bemoeienissen. De stamverwantschap is in deze visie niet anders dan een ‘mythe’.3 Zo bezien kan men stel- Voor veel auteurs in de negentiende eeuw was len dat de staatsvorming in Nederland en het zo klaar als een klontje dat de Afrikaners Zuid-Afrika gescheiden is verlopen dat de in Zuid-Afrika nauw verbonden waren met kloof steeds groter werd. Op het eerste ge- Nederlanders, zowel historisch als cultureel. zicht lijkt het inderdaad alsof de afstand tus- De Afrikaners waren immers afstammelin- sen Nederlanders en Afrikaners alleen maar gen van VOC-kolonisten die zich vanaf het groeide in de loop van de twintigste eeuw, midden van de zeventiende eeuw gevestigd met name na 1948 toen de apartheid gelei- hadden in de regio rond Kaapstad. Bovendien delijk werd ingevoerd. Dat systeem leidde tot was Nederlands nog een officiële taal in Zuid- toenemend verzet in Nederland, culmine- Afrika, hoewel de dagelijkse spreektaal in de rend in steeds radicaler wordende uitingen loop van de eeuwen wel veranderd was.1 Dit van afkeer tegen het door Afrikaners gedo- gevoel van eenheid, verwoord als de ‘stam- mineerde regime in de jaren 1970 en 1980. verwantschap’, zwol aan na het dappere op- In deze bijdrage zet ik vraagtekens bij treden van de Boeren tijdens de Transvaalse dit narratief van steeds groeiende vervreem- Oorlog (1880-1881) toen de Nederlanders ding. Centraal punt hierbij is dat de banden de ‘neven in Zuid-Afrika’ herontdekten.2 tussen Nederlanders en Afrikaners gezien Het enthousiasme voor de Boeren beleefde kunnen worden als een vorm van cultureel een onbetwist hoogtepunt tijdens de Zuid- Afrikaanse Oorlog (1899-1902), tussen de 1 Er is vanaf het eind van de negentiende eeuw geëxperimenteerd met twee Boerenrepublieken (Oranje-Vrijstaat en vereenvoudigde grammatica in Zuid-Afrika, maar Afrikaans werd pas in Transvaal) en het Britse Rijk. In Nederland 1925 een officiële taal. 2 In dit artikel worden de termen Boeren en Afrikaners gebruikt. De werd de steun voor de republieken luid en eerste term slaat op de blanke Nederlandstalige inwoners van de duidelijk op allerlei manieren uitgedrukt. Boerenrepublieken, de laatste heeft betrekking op alle Nederlandstalige blanken in het huidige Zuid-Afrika. Tegenwoordig benadrukken historici te- 3 B.J.H. de Graaff, De mythe van de stamverwantschap. Nederland en de recht dat deze propaganda niet strookte met Afrikaners, 1902-1930 (Amsterdam 1993) 299-308. Tijdschrift voor Geschiedenis - 124e jaargang, nummer 3, p. 335-349 Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 336 Vincent Kuitenbrouwer imperialisme.4 Tussen 1880 en 1899 trokken in de jaren na de Tweede Wereldoorlog zo’n zo’n 6.500 immigranten, die ‘Hollanders’ ge- 48.000 Nederlanders naar Zuid-Afrika ver- noemd werden, naar met name Transvaal om trokken – veel meer dan aan het eind van de daar een bijdrage te leveren aan de opbouw negentiende eeuw. Barbara Henkes laat zien van de republiek. Hoewel dit kwantitatief dat in de contacten tussen deze emigranten geen groot aantal was, kwamen veel van hen en hun familieleden in het moederland de terecht op invloedrijke posities in de regering moeizame omgang met de segregatiewetten van Paul Kruger. Op deze manier leverden duidelijk naar voren komt. Dit laat zien dat Nederlanders een bijdrage aan de vorming het apartheidsregime en de anti-apartheids- van een nationaal besef onder de Boeren. beweging niet zo strikt van elkaar gescheiden Bovendien ontstond er zo aan het einde van waren als op het eerste gezicht lijkt, maar dat de negentiende eeuw een netwerk tussen hun relatie veel complexer van aard was.7 Nederland en Zuid-Afrika waarlangs infor- Die wederzijdse beïnvloeding is ook zicht- matie uitgewisseld werd die leidde tot een baar in ruimtelijke zin – de geografie van de propagandistische vloedgolf die de publieke stamverwantschap. In tegenstelling tot het opinie in Europa overspoelde met heroïsche idee dat dit concept slechts een vliedende ge- beelden tussen 1899 en 1902.5 De Hollanders dachte was, zal in het onderstaande worden in Zuid-Afrika functioneerden dus als een betoogd dat de voortdurende interactie tus- soort cultureel doorgeefluik en hadden zo in- sen Nederlanders en Afrikaners heeft geleid vloed op de nationalistische beeldvorming aan tot de vorming van enkele plekken waar het beide kanten van hun netwerk – invloed die ideaal tot op de dag van vandaag tastbaar is. zich liet gelden tot ver in de twintigste eeuw. In dit artikel worden enkele van deze plekken In recente publicaties wordt het beeld geanalyseerd. Hierbij wordt gebruik gemaakt bevestigd dat de Nederlandse gevoelens van van het in Frankrijk opgekomen idee van de verbondenheid met Zuid-Afrika tot op ze- lieux de mémoire. Dit zijn plaatsen die be- kere hoogte bleven voortbestaan na 1902. langrijk zijn voor een bepaalde gemeenschap Gerrit Schutte betoogt dat er een belang- omdat ze verwijzen naar gebeurtenissen die rijke mate van continuïteit was tussen de de kernwaarden van die gemeenschap tot Boerenbeweging en de anti-apartheidsbe- uitdrukking brengen. Aanvankelijk werd dit weging, en spreekt in dit kader zelfs van een ruimtelijke concept ontwikkeld met het oog voortzetting van het cultureel imperialisme op het Franse nationale verleden. Maar het van de late negentiende eeuw.6 Deze nadruk idee bleek ook goed toepasbaar in andere lan- op de voortdurende wisselwerking is, hoe- den en inmiddels zijn er vele publicaties ver- wel niet zo provocatief geformuleerd, ook schenen die gebruik maken van het concept. terug te vinden in andere secundaire litera- Dit laat zien dat ‘de Franse uitzondering tuur. Soms kan het gevoel van verwantschap slechts een van de varianten is op een patroon zelfs letterlijk worden opgevat aangezien er dat in feite alleen maar uitzonderingen kent’.8 Een relativering van het idee van nationale 4 G.J. Schutte, Nederland en de Afrikaners: adhesie en aversie (Franeker uniciteit dus. 1986) 205; M. Kuitenbrouwer, Nederland en de opkomst van het modern Ook onder Nederlandse historici is het imperialisme: koloniën en buitenlandse politiek, 1870-1902 (Amsterdam 1985) 190. begrip ‘plaatsen van herinnering’ ingeburgerd 5 Dit is een van de bevindingen van mijn proefschrift waarop ik in geraakt en onder deze titel is er inmiddels een februari 2010 aan de Universiteit van Amsterdam ben gepromoveerd: V. Kuitenbrouwer, A War of Words. Dutch Pro-Boer Propaganda and the serie van vier bundels verschenen. Bij het sa- South African War (1899-1902). menstellen van deze werken werd de redactie 6 G.J. Schutte, ‘Stamverwantschap als cultureel imperialisme’, in: S.W. voor een moeilijke kwestie gesteld. De gren- Couwenberg ed., Apartheid, anti-apartheid, post-apartheid. Treugblik en evaluatie (Budel 2008) 11-19, aldaar 19. zen van het koninkrijk Nederland zoals we 7 B. Henkes, ‘Getuigen van (anti-)apartheid. De camera als verbindend die nu kennen zijn pas tot stand gekomen in element tussen Nederland en Zuid-Afrika’, Tijdschrift voor Geschiedenis 124 (2011) 64-83. de loop van de negentiende eeuw. Daarbij had 8 N.C.F. van Sas, ‘De vaderlandse herinnering’, in, idem ed., Waar de blanke het land in die tijd ook nog een groot rijk over- top der duinen en andere vaderlandse herinneringen (Amsterdam/ zee. Daarom zijn er ook plekken geselecteerd Antwerpen 1995) 9-20, aldaar 12. 9 H.L. Wesseling, Plaatsen van herinnering. Een historisch succesverhaal die nu in het buitenland liggen, onder andere (Amsterdam 2005) 19. Zuid-Afrika komt aan de orde in de bundel over in de voormalige koloniën – daar speelde de de vroegmoderne tijd. Zie: R. Ross, ‘Kaapstad: Slave Lodge. Zwart en wit in Zuid-Afrika’, in: M. Prak ed., Plaatsen van herinnering. Nederland in de Nederlandse geschiedenis zich immers ook 9 zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam 2006) 366-376. af. Op de volgende pagina’s rek ik de grenzen Guest (guest) IP: 170.106.35.93 On: Sat, 02 Oct 2021 14:15:25 De geografie van de stamverwantschap 337 van het begrip plaatsen van herinnering nog geografie van de stamverwantschap zich niet verder op. Ik behandel enkele plekken die laat vangen binnen landsgrenzen. na 1902 in Zuid-Afrika (destijds geen deel van het formele Nederlandse koloniale rijk) door toedoen van Nederlanders tot stand Het Hollander Corps herdacht zijn gekomen. Bovendien was het doel van De korte, maar veelbewogen geschiedenis deze initiatieven om de Afrikaner identiteit van het Hollander Corps is wellicht een van te versterken en zo invloed uit te oefenen op de meest pregnante voorbeelden van de mo- de staatsvorming in de nieuw gevormde Unie. bilisatiekracht van het ideaal van de stamver- Op deze manier hebben bepaalde groepen wantschap, èn van de beperkingen ervan. Op Nederlanders bijgedragen aan het idee dat 14 september 1899 belegden Nederlandse Zuid-Afrika ‘blank’ was en zo aan de margi- immigranten een vergadering te Pretoria nalisering van de zwarte meerderheid.