Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

STRATEJİ TƏHLİL

Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal

Say 1 (12) • 2015 1 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİNİN NƏŞRİ Mərkəzin qeydiyyat sayı: 1107-Q19-2445 Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi

Jurnalın qeydiyyat sayı: 3236 Tiraj: 500 Sifariş: 117 ISSN: 2078-8037

Elmi redaktor: Tahirə ALLAHYAROVA fəlsəfə üzrə elmlər doktoru

Redaktor: Aqşin MƏMMƏDOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Dizayner: İntiqam MƏHƏMMƏDLİ

NƏŞRİYYAT: CBS PP MMC

Redaksiyanın ünvanı: Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Azərbaycan, Bakı şəhəri, AZ 1005 | M. İbrahimov küçəsi 8 | Tel.: (+99412) 596 82 36 Faks: (+99412) 437 34 58 | E-poçt: [email protected] | Veb ünvan: www.stj.sam.az

© Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2015

2 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

STRATEJİ TƏHLİL Redaksiya Heyəti

Redaksiya Heyətinin sədri:

RAMİZ MEHDİYEV AMEA-nın akademiki

Redaksiya Heyətinin üzvləri:

URXAN ƏLƏKBƏROV NOVRUZ MƏMMƏDOV AMEA-nın akademiki filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

HİCRAN HÜSEYNOVA ZİYAD SƏMƏDZADƏ siyasi elmlər doktoru, professor AMEA-nın akademiki MUSA QASIMLI BƏXTİYAR ƏLİYEV tarix üzrə elmlər doktoru, professor AMEA-nın müxbir üzvü FƏRHAD MƏMMƏDOV fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru ƏLİ HƏSƏNOV tarix üzrə elmlər doktoru, professor ZİYAFƏT ƏSGƏROV hüquq üzrə fəlsəfə doktoru RƏBİYYƏT ASLANOVA RASİM MUSABƏYOV fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

SƏMƏD SEYİDOV GÜLŞƏN PAŞAYEVA psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 3 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

MÜNDƏRİCAT | CONTENTS | СОДЕРЖАНИЕ

MİLLİ İNKİŞAFIN STRATEJİ PRİORİTETLƏRİ

Musa QASIMLI Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və fəaliyyətləri (1914-cü il avqust – 1915-ci il aprel) 9

Aydın MİRZƏZADƏ Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsinə Ermənistanla münaqişənin təsiri 33

Gülşən PAŞAYEVA Azərbaycanda beynəlxalq dillərin işlədilməsi 43

ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ “ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ” KONTEKSTİNDƏ

Lətifə ƏLİYEVA Ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz qalmış Azərbaycan qadınları (1918-1920-ci illər) 59

Füzuli İBRAHİMZADƏ 71 Behbud Şahtaxtinski və “erməni məsələsi”

Ziyad ƏMRAHOV Osmanlı dövlətinin 24 aprel 1915-ci il tarixli “Təhcir qanunu”nun tarixi və siyasi aspektləri 79

Esmira ORUCOVA Xocalı soyqırımı: əsir, girov, itkin problemi 89

4 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

MÜNDƏRİCAT | CONTENTS | СОДЕРЖАНИЕ

XARİCİ SİYASƏT VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN APARICI MEYİLLƏRİ

Nurlan ƏLİYEV Qara dəniz regionu: müasir geosiyasi vəziyyət 105 MÜASİR DÖVLƏT QURUCULUĞU

Səadət MƏMMƏDOVA Dövlətin sosial siyasətinin həyata keçirilməsində sosial institutların rolu 123

Anar FƏRMAYILOV Turizmin inkişafı Azərbaycan xalqının sosial rifahının yüksəlməsi aspektində 135

Vüqar RƏHİMZADƏ KİV-in fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinə nəzəri-politoloji baxış 151

XARİCİ SİYASƏT VƏ DİPLOMATİYA TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ

Tahir CƏFİYEV XV – XVI əsrlərdə Azərbaycanın türk dövlətləri ilə diplomatik əlaqələri tarixindən 165

Mübariz AĞALAROV XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Şərq ölkələri arasında diplomatik əlaqələrə dair 179

Ramil AĞAYEV Azərbaycan türkləri haqqında məlumatlar Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş yazılı mənbələrdə 191

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ HÜQUQ VƏ QANUNVERİCİLİK SİSTEMİ

Nəsir HÜSEYNOV Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sistemi 205

5 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

6 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

MİLLİ İNKİŞAFIN STRATEJİ PRİORİTETLƏRİ

7 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

8 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Erməni silahlı dəstələrinin Musa hazırlanması və QASIMLI millət vəkili, AMEA Dünya Siyasəti fəaliyyətləri İnstitutunun direktoru, professor (1914-cü il avqust [email protected] - 1915-ci il aprel)

Açar sözlər: Birinci Dünya müharibəsi, Çar Rusiyası, Osmanlı imperiyası, erməni silahlı dəstələri, daşnaklar, muxtariyyət, qaçqınlar

Key words: The First World War, Tsarist Russia, Ottoman Empire, the Armenian armed groups, the Dashnaks, autonomy, refugees

Ключевые слова: Первая мировая война, царская Россия, Осман- ская империя, армянские вооруженные группы, дашнаки, автономия, беженцы

9 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Dünya müharibəsinin başlanması

1914-cü il iyulun 28-də Birinci Dünya müharibəsi, o dövrdə deyildiyi kimi, “Böyük müharibə” başladı. Almaniya avqustun 1-də Rusiyaya müharibə elan etdi. Az sonra Fransa və İngiltərə də müharibəyə qatıldılar. Bir-birinə qarşı döyüşən bloklara daxil olan ölkələrin müharibədə kon- kret məqsədləri var idi. Bu, dünyanı yenidən bölmək, ucuz xammal mənbələri və əlverişli satış bazarları uğrunda aparılan ədalətsiz, işğalçı və imperialist müharibə idi.

Daşnakların və kilsənin fəallaşması. Müharibəyə qatılmamış- dan əvvəl Osmanlı dövlətinə qarşı silahlı dəstələrin hazırlan- ması planları

Dünyanın böyük dövlətlərindən biri olan Osmanlı bu zaman hələ müharibəyə qatılmamışdı. Bununla belə, həm Osmanlı, həm də Rusiya ərazisində yaşayan erməni təşkilatlarının türk düşmənçiliyinin həddi-hüdudu yox idi. Onlar qırğınlar törətməyə hazır idilər. Bunun üçün məqam gözləyirdilər. Daşnakların niyyətləri ilə bağlı olaraq Qafqaz canişininin mülki işlər üzrə köməkçisi N.Peterson 1914- cü il 9 avqust tarixli 1457 №-li tamamilə məxfi məktubunda Bakı qubernatoru V.V.Alışevskiyə yazırdı: “Ermənilər türk-erməni məsələsini növbəyə qoymaq üçün imkan qazanmaq istəyirlər” [1, s. 162-163]. Dünya müharibəsi başlayan kimi “Daşnaksütyun” imperator II Nikolaya aşa- ğıdakı məzmunda bir müraciət etdi: “Bizim əziz vətənimizin payına rus silahının və Rusiyanın Şərqdə tarixi vəzifələrinin yerinə yetirilməsi sınağı düşür. Qoy, rus bayrağı Bosfor və Dardaneldə azad dalğalansın. Əlahəzrət hökmdar, Türkiyə zül- mü altında qalan xalqlar, qoy, Sizin iradənizlə azadlıq alsınlar” [2, v.148]. Dünya müharibəsi başladıqdan az sonra ermənilərin katolikosu V Gevork Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova göndərdiyi 1914-cü il 18/5 avqust tarixli 1131 №-li məktubunda bütün erməni əhalisinin Osmanlı əleyhinə müharibəyə susadığını bildirərək, onların silahlandırılması və təşkilatlandırılmasına dair təkliflərini yazdı. Bunun müqabilində ermənilər üçün islahatların aparılmasını xahiş etdi. O, “erməni məsələsi”nin həlli üçün aşağıdakı ilkin şərtlərin həyata keçirilməsini təklif edirdi: 1. Mövcud şəraitdə Türkiyə ermənilərinin həyatını və əmlakını qorumaq üçün tezliklə yerlərdə general-inspektorları yerləşdirmək. 2. Avropa müharibəsi başa çatdıqdan sonra ermənilər üçün Rusiyanın şəksiz nəzarəti altında ilkin rus proqramına əsasən Türkiyədə erməni islahatını həyata keçirmək [3, s.183-184]. İ.İ.Vorontsov-Daşkov V Gevorkun təkliflərini öyrəndi. Onların yerinə yetirilməsini arzuedilən hesab edərək, 1914-cü il 22/9 avqust tarixli 1955 №-li məxfi məktubu ilə Nazirlər Şurasının sədri İ.Qoremıkinə göndərdi. İ.İ.Vorontsov- Daşkov yazırdı: “Mənə elə gəlir ki, Avropa müharibəsi başa çatdıqdan sonra Türkiyə ermənilərinə dair Rusiyanın öz proqramını həyata keçirəcəyi barədə hökumətin vədlərini vermək lazımdır. Hazırda isə general-inspektor haqqında

10 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

ermənilərin istəklərini yerinə yetirmək çox məqsədəuyğundur” [3, s.183-184]. İ.Qoremıkin tanış olduqdan sonra məktubu xarici işlər naziri S.D.Sazonova yolladı [3, s.183-184]. S.D.Sazonov 1914-cü il 30/17 avqust tarixli 587 №li məxfi məktubunda İ.Qoremıkinə Qafqaz canişininin göstərilən məxfi məktubu ilə əlaqədar olaraq yazırdı: “Mövcud siyasi şəraitdə və imkanlar səbəbindən yaxın vaxtlarda Türkiyə ilə münasibətləri kəsmək və Kiçik Asiyanın erməni vilayətlərində indi islahatlar aparmaq tamamilə yersiz və yolverilməzdir. Bu- nunla əlaqədar olaraq general-adyutant qraf Vorontsov-Daşkova müraciət et- miş erməni ictimai xadimlərinə onun verdiyi cavaba mən yalnız qatıla bilərəm. Canişinin dediyi kimi, Qafqazın erməni əhalisinin ayağa qaldırılmasının və bu iş üçün cəlb edilməsinin tamamilə başa düşüldüyünü nəzərə alaraq, hökumətin Türkiyəyə münasibətdə siyasəti və erməni xalqının gələcəyinə dair baxışları ilə bu xalqın nümayəndələrini daha ətraflı tanış etmək məqsədləuyğun olardı. Mövcud şəraitin gərginliyinə baxmayaraq, Türkiyə ilə münasibətləri kəsmək hələ gerçəkləşməmişdir, diplomatik yolla onu aradan qaldırmaq imkanı itirilməmişdir. Bu məsələdə müttəfiqimiz Fransa və İngiltərə bizə lazımi yardımı göstərir. Əksinə, hərbi əməliyyatlar meydanında başlıca gediş, şübhəsiz, tərəddüd edilən bütün məsələlərə həlledici təsir edə bilər. Hər halda müttəfiqlərimizin də tamamilə razılaşdıqları kimi, ümumi siyasi nöqteyi-nəzərdən Türkiyə ilə müharibəni onun özü törətmişdir, bizim tərəfimizdən edilən hər hansı hərəkətlərlə törədilməmişdir. Ona görə də siyasi şəraiti tam aydınlaşdırmadan ermənilər ara- sında hər hansı üsyan yaratmaq tamamilə arzuolunmazdır və hətta təhlükəlidir. Sonuncu (yəni qiyam - M.Q.) bu xalq üçün xeyli kədərli nəticələrə gətirib çı- xara bilər. Türkiyə ilə sülhü qoruya bilməsək, ona (ermənilərə - M.Q.) silahlı qüvvə ilə kömək edərik. Lakin, məncə, ermənilərə belə bir məsələdə ən müsbət vədlər vermək lazımdır ki, Türkiyə ilə bu saziş əldə edilərsə, bu, erməni məsələsi zəminində heç cür güzəştə getmək olmasın. Bununla belə, həm ermənilərlə, həm də kürdlərlə ən sıx münasibətlər saxlamaq lazımdır ki, Türkiyə ilə münasibətlər kəsilərsə, mövcud halda onlardan istifadə etmək mümkün olsun. Bu baxımdan sərhəddən silah və sursat keçirmək və münasibətlər kəsildikdə və ya kəsilməsi qaçılmaz olduqda onların xaricdəki əhaliyə paylanması üçün hər cür hazırlıq işlərini görmək lazımdır” [3, s.183-184]. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məktub göndərilməmişdən bir neçə gün əvvəl, 1914-cü il 19/6 avqust tarixli 768 №-li teleqramında Rusiyanın İs- tanbuldakı səfiri M.N.Girs Vandakı konsula yaranmış şəraitdə necə hərəkət etmək barədə aşağıdakı təlimatı vermişdi: “Bizimlə əvvəlcədən razılaşmadan ermənilərin hər hansı çıxışları bizim üçün arzuedilən deyildir. Yaxın gələcəkdə mümkün ola biləcək belə işlərə indi qatılmaq hələ tezdir, çünki biz hələ Türkiyə ilə sülh şəraitindəyik. Biz onunla münasibətləri heç cür kəsmək istəmirik” [3, s.183-184]. Bu müraciətlərlə təqribən eyni zamanda erməni xadimləri və kürd başçı- ları İ.İ.Vorontsov-Daşkova müraciət edərək kürdləri və assuriyalıları Türkiyəyə qarşı qiyamlara qaldırmaq barədə öhdəlik götürməyə hazır olduqlarını bildirdilər. Xarici işlər naziri S.D.Sazonova göndərilən təkliflərə ehtiyatla ya-

11 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

naşmağa tərəfdar olan İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1914-cü il 24/11 avqust tarixli 455 №-li teleqramında bu sahədə bir sıra hazırlıq tədbirləri görməyi, türklərə düşmən olan elementlərin üzə çıxmasına imkan yaratmağı və onlardan qüvvə hazırlamağı, hərbi əməliyyatlar başladıqda həmin anda istifadə etməyi məqsədəuyğun və mümkün saydı. Ona görə də xarici işlər nazirindən xahiş etdi ki, ona 25 min üçlülə tüfəngin və 12 milyon patronun verilməsi üçün Hərbi Nazirliklə əlaqəyə girsin. Bu silahlar hazırlanmış plana uyğun olaraq bölüşdürüləcəkdi [3, s. 292-293]. İ.İ.Vorontsov-Daşkov 1914-cü il 20/7 sentyabr 760 №-li teleqramında Türkiyə ermənilərinin hazırladığı qiyam planı barədə müfəssəl məlumat verir- di. Bu plana görə, Oltin, Sarıqamış, Kağızman və İqdırda yerli hərbi hissənin rəisinin başçılığı altında silahlı dəstələr yaradılmalı idi. İran hüdudlarında Voro- panovun və Xoydakı konsulun nəzarəti altında Xoyda və Dilmanda kiçik olma- yan dəstələr hazırlanmalı idi. Maku yaxınlığında konsul S.Olferovun vasitəsi və Əbdülrəzzaqın iştirakı ilə kürdlər təşkil edilməli idi. Urmiyada assuriyalılardan və ermənilərdən ibarət dəstə yaratmaq konsullar Vvedenskiyə və Andreyevskiyə havalə edildi. İ.İ.Vorontsov-Daşkov birmənalı olaraq yazırdı: “Hamının rəhbər tutmalı əsas göstəriş ondan ibarətdir ki, dəstələr yalnız bizim razılığımızla fəal hərəkətə başlamalıdırlar. Bütün hazırlıq işlərini gizli, yalnız konsulların və hərbi rəislərin vasitəsi ilə, fars mülkü və jandarma administrasiyasının iştirakı olmadan aparmağı təklif edirəm” [3, s. 292-293]. S.D.Sazonov bu təklifləri 1914-cü il 23/10 sentyabr tarixli teleqramı ilə baş qərargah rəisi N.N.Yanuşkeviçə göndərdi. Həmin gün N.N.Yanuşkeviç 4180 №-li teleqramında S.D.Sazonova belə bir cavab verdi: “Vorontsov-Daşkovun layihələşdirdiyi tədbirləri Ali baş komandan (imperator II Nikolay – M.Q.) tamamilə bəyənir və müdafiə edir” [3, s. 292-293]. Qərarlar qəbul edildikdən dərhal sonra, 1914-cü il 23/10 sentyabr tarix- li 2851 №-li teleqramında Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin III siyasi şöbəsinin məsləhətçisi Klemm İstanbuldakı səfir M.N.Girsə yazırdı: “Ali baş komandan və Qafqaz canişini ilə razılığa əsasən Türkiyə ilə müharibə olacağı təqdirdə ermənilərin, assuriyalıların və kürdlərin üsyanını vaxtında təşkil etmək üçün qərar qəbul edilmişdir. Dəstələr Azərbaycandakı (Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulur – M.Q.) bizim konsulların və bizim oradakı dəstə rəislərinin nəzarəti al- tında fars administrasiyasından tamamilə gizli hazırlanacaqdır. Tüfənglər hazır- lanmışdır, lakin onlar yalnız lazım olduqda veriləcəkdir. Pulla maliyyələşdirmək üçün kredit də vardır. Dəstələr fəal hərəkətə yalnız bizim icazəmizlə başlaya- caqlar. ...şərait mürəkkəbləşdikdə vaxt itirmədən yuxarıda göstərilən tədbirləri hazırlamağa başlamaq lazımdır, lakin hələ vəziyyəti üsyan dərəcəsinə çatdırma- mağı məqsədəuyğun hesab edirik” [4, s.10-14]. Bununla da çarizm hakimiyyət orqanları, erməni kilsəsi, daşnaklar və digər təşkilatlar Osmanlı dövləti əleyhinə birləşmiş oldular. Bununla bağlı olaraq Tiflis quberniya jandarma idarəsinin rəisi Daxili İşlər Nazirliyinin Po- lis Departamentinə bir müddət əvvəl, 1914-cü il avqustun 25-də 4272 №-li tamamilə məxfi məktubunda yazmışdı: “Türkiyə də Rusiyaya müharibə elan edəcəkdir. Türkiyə erməniləri Qafqaz erməniləri ilə əlaqə qururlar. Türkiyə

12 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL erməniləri güclü silahlanırlar və Rusiya- Erməni təşkilatlarının başlıca ya kömək edəcəklər. Qələbədən sonra Türk məqsədi tarixdə olmayan Ermənistanının (Türkiyənin Şərq vilayətləri və qondarma yaradılmış nəzərdə tutulur – M.Q.) muxtariyyəti məsələsinə baxılacaqdır” [5, v.181]. “erməni məsələsi”ni həll Beləliklə, erməni təşkilatlarının başlı- etmək üçün Osmanlı ca məqsədi tarixdə olmayan və qondarma inperiyasını parçalamaq idi. yaradılmış “erməni məsələsi”ni həll etmək üçün Osmanlı imperiyasını parçalamaq idi. Bu məqsədlə planların həyata Bu məqsədlə planların həyata keçirilməsinə keçirilməsinə və silahlı və silahlı dəstələrin hazırlanmasına başlanıl- dəstələrin hazırlanmasına dı. başlanıldı. Silahlı dəstələrin hazırlanmasına başlanılması

Osmanlı dövləti müharibəyə hələ qatılmasa da, bütün Qafqaz daşnaklarının sentyabr ayında Tiflisdə keçirilən rayon toplantısında türklərə qarşı döyüşmək üçün ermənilərdən ibarət milis dəstələri hazırlamağa dair məsələ müzakirə edildi [6, v. 64-66]. İlk dəstələr hazırlanmağa və Türkiyə ərazisinə göndərilməyə başlandı. Bununla bağlı olaraq Qafqaz rayon mühafizə bölməsinin rəisi 1914- cü ilin sentyabr ayında yazdığı məlumatda vurğulayırdı: “Artıq sentyabr ayında Türkiyə ilə sərhədə zinvorlar göndərildi” [7, v.61-62, 65]. Silahlı dəstələr üçün vəsait toplanmasında Bakı Erməni Mədəniyyət İttifa- qının Mərkəzi Komitəsi xüsusi rol oynayırdı. Bu komitə orduya çağırılanların ailələrinə yardım üçün 1914-cü il sentyabrın 20-də müraciət etdi. İanələr Ba- kıdakı Torqovı küçəsi ilə Million küçəsinin kəsişdiyi yerdə yerləşən Mədəniyyət İttifaqının binasında komitənin katibi Aleksandr Bahaduryansa verilirdi [8]. Erməni təşkilatları müharibənin yekununa ümid edirdilər. Bu ümid uydurul- muş və heç bir əsası olmayan “erməni məsələsi”nin həlli ilə bağlı idi. Erməni mətbuatı həmin istəkləri geniş təbliğ edirdi. Məsələn, “Mşak” (“Əməkçi”) qəzeti 1914-cü il 1 oktyabr tarixli sayında “Biz nəyi xahiş etməliyik?” adlı məqaləsində yazırdı: “Erməni məsələsini İsrail Ori başladı. “Erməni məsələsi”nin müəllifi Rusiyadır. Müharibənin yekununda biz bu məsələnin həllinə nail olmalıyıq” [9, v.50]. Ermənilərin etdikləri yardımlar sırf özlərinin maraqlarından doğurdu. Bu- nunla bağlı olaraq “Orizon” qəzetinin 1914-cü il 7 oktyabr tarixli sayında çap edilmiş “Ermənilər və cari vəziyyət” adlı məqalədə açıq-aydın şəkildə yazılırdı: “Rus-türk fəlakətində rus silahına böyük köməyimiz sadəcə vətəndaş vəzifəsi ilə bağlı deyildir, bu, bizim yüksək siyasi məqsədlərimizə xidmət edir” [10, v.78]. Osmanlı dövləti hələ müharibəyə qatılmamış erməni silahlı dəstələrinin ha- zırlanmasını Daşnaksütyunun qurucularından biri və daşnak Ermənistanın baş naziri olmuş Ov.Kaçaznuni də etiraf edirdi. O sonralar yazırdı: “1914-cü ilin pa- yızında Türkiyə hələ müharibə aparan dövlətlər ailəsinə qatılmamış və buna ha- zırlaşmamış Cənubi Qafqazda erməni könüllü dəstələri böyük hay-küy və ener-

13 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

ji ilə təşkil edilməyə başlandılar. Erməni könüllü dəstələri yaradılaraq türklərə qarşı çıxış etdilər. Biz, sözsüz, Rusiyaya istiqamətlənmişdik. Biz əsas olmadan qələbəyə aludə olmuşduq. Biz inanırdıq ki, çar hökuməti bizim sədaqətimizə, əzablarımıza və köməyimizə görə bizə muxtariyyət verəcəkdir, bu muxtariyyət Türkiyənin azad olan erməni vilayətlərindən və Cənubi Qafqaz Ermənistanından ibarət olacaqdır” [11, s.10-11].

Osmanlı imperiyasının müharibəyə qatılması və erməni təşkilatları

Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında müharibənin başlanması yalnız an məsələsi idi. Nəhayət, belə bir an gəlib çatdı. Türk donanması 1914-cü il ok- tyabrın 17-də Novorossiysk limanını bombardman etdi [12, v.92-93]. Bundan sonra, oktyabrın 20-də imperator II Nikolay bütün Rusiya təbəələrinə müraciət etdi. Müraciətdə deyilirdi: “Rus əsgəri artıq Dunay sularını, Balkan zirvələrini, Plevne çöllərini, Ədirnəni və Ərzurumu, Mərmərə dənizinin sahillərini və Çarq- radın ətrafını görmüşdür. Türkiyə ilə müharibə başlamışdır” [13, v.94-95]. Rusiya ilə Osmanlı arasında Qafqazda hərbi əməliyyatların başlaması və yaranmış şərait ermənilərin maraqlarına tamamilə uyğun idi. Onlar hay-küy içində idilər. Müharibə başlayan kimi Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin razılığı ilə Tiflis şəhərinin başçısı, erməni A.İ.Xatisovu və ye- piskop Mesropu yanına çağıraraq, könüllü erməni dəstələrinin təşkil edilməsi arzusunu bildirdi. Onun dediyinə görə, hərbi əməliyyatlar meydanında erməni dəstələri dövlət vəsaiti hesabına təmin olunacaqdılar [14, s. 103]. Çar hökuməti müharibənin başlanğıcından erməni dəstələrinin təşkil edilməsi üçün ilkin ola- raq 242 min 900 rubl vəsait ayırdı. Bundan sonra Rusiya imperiyasının müxtəlif yerlərindən ermənilər dəstə- dəstə Cənubi Qafqaza gətirilirdilər. Silahlı dəstələrin təşkili üçün erməni Mərkəzi Komitəsi və erməni drujinalarının bölüşdürlüməsi komitəsi yaradıl- dı. Mərkəzi Komitənin tərkibinə tanınmış ermənilər daxil edildilər. Drujinala- rın bölüşdürülməsi komitəsi erməniləri toplayır, onlara təlim keçir və cəbhəyə göndərirdi. Bu komitənin hər iki üzvündən biri daşnak idi. Tiflis, İrəvan, İqdır və Vanda komitənin bölmələri var idi. Hərbi əməliyyatlar başladıqdan sonra çarizmin “Daşnaksütyun”a olan münasibəti də tamamilə dəyişdi. Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkov impera- tor II Nikolaya yazdığı məktubunda daşnaklar üzərində məhkəmə proseslərini pisləyərək, çarizmin erməniləri himayə etməklə həm Rusiyada, həm də Türkiyədə özünə etibarlı təbəə əldə edəcəyini bildirdi. Hökumət daşnakları sürgünlərdən geri gətirdi və həbsxanalardan azad etdi. Daşnaklar ailələri ilə birlikdə Qafqaza dönməyə başladılar. Qısa müddət ərzində Qafqazda 18 yaşından 40 yaşadək olan ermənilərin səfərbərliyi keçi- rildi [15]. Daşnaksütyun “Türkiyədə yaşayan qardaşlarının azad edilməsi” kimi demoqoji şüarlar altında ermənilərdən ibarət dəstələr yaradaraq Qafqazda çar ordusunun cərgələrini doldurdu [2, v.143].

14 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və Hərbi əməliyyatlar ianələr toplanması işi daha da genişləndirildi. başladıqdan sonra çarizmin Dünyanın müxtəlif ölkələrindəki və Ru- siya imperiyasındakı ermənilər hərəkətə “Daşnaksütyun”a olan keçdilər. Bu işdə Daşnaksütyun və erməni münasibəti də tamamilə kilsəsi aparıcı rol oynayırdı. Oktyabrın 26- dəyişdi. Qafqaz canişini da Daşkənddəki erməni kilsəsində keçirilən İ.İ.Vorontsov-Daşkov toplantıda nitq söyləyən keşiş (mənbədə adı yazılmamışdır – M.Q.) Şərqdəki düşmənə imperator II Nikolaya yazdığı qarşı (Osmanlı dövləti nəzərdə tutulur – məktubunda daşnaklar M.Q.) mübarizədə ermənilərin həyatlarını və üzərində məhkəmə sərvətlərini verməyə hazır olduqlarını bildir- di. Toplantıda bir çox Daşkənd ermənisi türk proseslərini pisləyərək, ordusunun arxasında partizan müharibəsini çarizmin erməniləri himayə aparmaq üçün milli legiona daxil olmaq ar- etməklə həm Rusiyada, zusunu bəyan etdi [16]. həm də Türkiyədə özünə Moskvada isə S.Q.Mamikonyanın sədrliyi ilə erməni komitəsinin toplantısın- etibarlı təbəə əldə edəcəyini da müharibə ehtiyaclarını ödəmək və ianə bildirdi. Hökumət daşnakları toplamaq üçün 7 komissiya yaradıldı: 1. sürgünlərdən geri gətirdi və Maliyyə, 2. Jurnal dərc ermək üçün redaksi- ya, 3. Sanitar, 4. İnformasiya, 5. Qadınlar, 6. həbsxanalardan azad etdi. Gənclər və 7. İanə toplamaq üçün yardımçı komissiya [17]. Artıq qeyd edildiyi kimi, bu iş Bakıda da aparılırdı. Bakı quberniya jandar- ma idarəsinin məxfi məlumatına görə, Daşnaksütyunun Bakı Mərkəzi Komitəsi çarizm agenturasının göstərişinə uyğun olaraq erməniləri silahlandırmaq üçün Bakıda pul toplayırdı [18, v.7]. Romanovda yaşayan ermənilər oktyabrın 29-da yığıncaq keçirərək ermənilərin ümummilli işə - erməni dəstələrinə yardım məsələsini müzakirə etdilər. Xüsusi olaraq Romanova gəlmiş Armavirdəki yardım komitəsinin üzvü L.M.Gülümyans fəaliyyət proqramını açıqlayaraq, yerli erməniləri bu proqra- ma qatılmağa dəvət etdi. “Erməni könüllü drujinalarına, yaralılara və onların ailələrinə kömək üzrə Romanov komitəsi” quruldu. Komitə ianələr toplayaraq onu katolikosun başçılığı ilə Tiflisdə fəaliyyət göstərən büroya çatdırırdı. O, eyni zamanda dəstələrin cərgələrini yeni-yeni üzvlərlə doldurmalı idi. Rostov erməniləri də qanlı əməllərin törədilməsi üçün yardım etməyə baş- ladılar. Şəhərdə yaşayan ermənilərdən 20-25 nəfəri 60.000 rubl verdi. Yekaterinodardakı erməni koloniyası komitənin üzvlərini seçdi. Bu komitəyə 34 nəfər daxil idi. Komitənin sədri I Dövlət Dumasının üzvü Ter-Petrosyan seçil- di. Komitənin iki komissiyası var idi: könüllü drujinalar təşkil etmək; xəstəxanalar və ianələr toplamaq. Komitə əvvəlcə təcili olaraq 40.000 rubl toplamaq qərarına gəlsə də, sonradan bu məbləği 70.000 rubla çatdırdı [19]. Az müddət ərzində Yekaterinodar şəhərindən 150, Yekaterinodar quberniyasından da 150-yə qədər erməni türklərlə döyüşmək üçün cəbhəyə yola salındı [16].

15 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Birinci erməni drujinasına Odessadan ermənilərin ilk dəstəsi okt- Andranik, ikincisinə yabrın 30-da türklərə qarşı vuruşmaq üçün Qafqaza gəldi. Bu dəstədə 135 nəfər, ikinci Dro, üçüncüsünə Keri, qrupda isə 1000-ə qədər adam var idi. dördüncüsünə Amazasp Don rayonundakı Mariopol, Yuzovka, Ye- nikeyev və Makeevka qəsəbələrində yaşa- başçılıq edirdilər. Beşinci yan ermənilər 400 nəfəri Tiflis komitəsinin dəstə də yaradıldı və “Ararat sərəncamına göndərdilər [20]. Onlar az son- dəstəsi” adlandırıldı. Onların ra cəbhəyə yola salındılar. Rus ordusu noyabrın 1-də türk sərhədini hamısının ümumi rəhbəri keçdi. Noyabrın 2-də isə Rusiya Osmanlı Vardan idi. Dəstələri çarizm dövlətinə müharibə elan etdi. təchiz edirdi. Daha sonra yeni Əvvəllər islahatlar arzusu ilə yaşayan erməni təşkilatları müharibənin yekununda bir dəstə İşxanın rəhbərliyi Anadoluda ermənilərə muxtariyyət, daha altında yaradıldı. Ona “Tapon sonra tam müstəqillik alacaqlarına ümid edirdilər. Məqsədlər fərqli olsa da, çarizmi dəstəsi” deyilirdi. və erməni təşkilatlarını Osmanlı dövlətinə qarşı düşmənçilik birləşdirirdi. Erməni dəstələrinin hazırlanması işi sürətləndirildi. Bolqarıstandan gələn An-dranik Ozanyan Tiflisdə Qafqaz canişini ilə görüşərək, başında durduğu dəstə üçün onun sərəncamına əsasən bir neçə min tüfəng aldı [14, s.104, 107]. Onun ətrafı terrorçularla dolu idi. Çarizm sənədlərində bununla bağlı olaraq yazılırdı: “Andranik məşhur terrorçuları silahlı dəstələrə başçı təyin etdi” [21, v.13]. Andranikin fəaliyyətinə dair “Kaspi” qəzetinin 1914-cü il 5 noyabr tarix- li nömrəsində yazılırdı: “Erməni azadlıq hərəkatının veteranı, az qala Türkiyə ermənilərinin əfsanəvi qəhrəmanı olan Andranik indi türk ordusunun arxasında əməliyyat keçirən bütün erməni könüllü dəstələrinin başçısıdır. ...Qafqazda oldu- ğu bir neçə gün ərzində ona baş əyirlər. ...Andranikin keçdiyi dəmiryol vağzalla- rında könüllülər ona qoşulurlar...” [26]. Birinci erməni drujinasına Andranik, ikincisinə Dro, üçüncüsünə Keri, dördüncüsünə Amazasp başçılıq edirdilər. Beşinci dəstə də yaradıldı və “Ararat dəstəsi” adlandırıldı. Onların hamısının ümumi rəhbəri Vardan idi. Dəstələri ça- rizm təchiz edirdi. Daha sonra yeni bir dəstə İşxanın rəhbərliyi altında yaradıldı. Ona “Tapon dəstəsi” deyilirdi. Vanda bomba, sursat və top anbarı yaradıldı. Van gölündə hərəkət üçün 5 motorlu qayıq alındı. Şəhər işğal edildikdən sonra Daşnaksütyun kürdləri və türkləri məhv etmək, soyub-talamaq əmrini verdi. Erməni dəstələri dinc türk, müsəlman əhalinin yaşadıqları kəndlərə girərək onları kütləvi surətdə qırır, ərzaqlarını qarət edir və evlərini talayırdılar. Hökumət və jandarma binalarını yandırırdılar. Bundan sonra həmin kəndlərə rus ordusu daxil olurdu. Çarizm hakimiyyət orqanlarının sənədlərində yazıldığı kimi, erməni dəstələri xaqlı qarət edir, rus ordusu isə dəstələrin ələ keçirdikləri qəniməti onlardan alırdı. Buna görə də daşnaklar rus komandanlığına nifrət edirdilər.

16 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

1914-cü il noyabrın 5-də Bakıdan 80, Aparılan antitürk təbliğatı noyabrın 6-da 120, Mərvdən isə 25 nəfər nəticəsində Osmanlı erməni türklərlə döyüşmək üçün cəbhəyə ordusundakı erməni əsgərləri yollandı [22; 23; 24]. “Mşak” qəzeti 1914-cü ilin noyabr ayında 700 nəfər silahlı qnçakçı- xəyanət edir və silahları nın dağlara qalxaraq Türkiyəyə qarşı hərbi ilə birlikdə kütləvi şəkildə əməliyyatlara başlayacaqlarını yazırdı. Eyni Rusiya tərəfə keçirdilər. İllər bəyanatı Zeytun erməniləri də vermişdi [25]. boyu Osmanlı imperiyasında Dro Kanayanın rəhbərlik etdiyi 500 rahat bir şəkildə yaşamış nəfərlik dəstə noyabr ayının əvvəllərində İq- dırdan Bəyazidə getdi [27, v. 185]. Az sonra ermənilərin xəyanət edərək dinc əhaliyə qarşı qırğınlara başladı. Türkiyəyə qarşı vuruşmaları Bakıda Erməni Mədəniyyət İttifa- türkləri hiddətləndirirdi. qının Mərkəzi Komitəsi müharibədə Bununla bağlı olaraq Odessa “vətənpərvərlik işinə yardım” adı altında şəhər jandarma idarəsinin kampaniya aparırdı. Müxtəlif vəzifələrdə çalışan ermənilər pul verirdilər. Məsələn, aldığı məlumatda deyilirdi D.B.Avak Yüzbaşyan Siqnaxskinin şəhər ki, türklər aşağı kasta hesab kontorunda işləyən qulluqçuları sen- etdikləri ermənilərə etibar tyabr ayı üçün 39 rubl 6 qəpik, yenə onun etmirlər. Çünki ermənilər Bibiheybətdəki mədənlərinin qulluqçu və silahlar alır və səhra fəhlələri sentyabr ayı üçün 21 rubl 95 qəpik, M.X.Avakovun şəhər kontorunun qulluqçu- istehkamları qururlar. ları 20 rubl 30 qəpik və s. pul köçürmüşdülər. Bütövlükdə ermənilər Bakıda yalnız bir ay müddətində 18.804 rubl 81 qəpik pul toplamışdılar [28]. Aparılan antitürk təbliğatı nəticəsində Osmanlı ordusundakı erməni əsgərləri xəyanət edir və silahları ilə birlikdə kütləvi şəkildə Rusiya tərəfə keçirdilər. İllər boyu Osmanlı imperiyasında rahat bir şəkildə yaşamış ermənilərin xəyanət edərək Türkiyəyə qarşı vuruşmaları türkləri hiddətləndirirdi. Bununla bağlı ola- raq Odessa şəhər jandarma idarəsinin aldığı məlumatda deyilirdi ki, türklər aşağı kasta hesab etdikləri ermənilərə etibar etmirlər. Çünki ermənilər silahlar alır və səhra istehkamları qururlar [29, v.26]. 1914-cü ilin noyabr ayında Suxumidən 300 nəfər erməni Arşak, Artun, Bazar və Sarkisin rəhbərliyi ilə yerli silahlı dəstələrə qatılmaq üçün Cənubi Azərbaycana yola düşdülər. “Mşak” qəzeti daha 100 nəfərin oraya gedəcəyini yazırdı [30]. Həmin ilin noyabr ayında Andranikin dəstələri Cənubi Azərbaycanda qır- ğınlara başladı. Onun dəstəsinin fəaliyyəti rus qərargahı tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Andranik ən yüksək mükafata və qızıl silaha, dəstəsinin 121 üzvü isə Georgi xaçına layiq görüldü [31]. Aramın rəhbərliyi altında ermənilərin bir hissəsi Xoya, oradan da Dilmana keçdi [32]. Burada dinc əhaliyə qarşı amansız qırğınlar törətdi. Sonralar, 1915- ci il 26 aprel tarixli 90-cı sayında dərc etdiyi məqaləsində“Orizon” qəzeti ya- zırdı: “Məlumdur ki, katolikosun himayəsi altında Qafqazda artıq üçüncü ildir

17 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Milli Büro mövcuddur və Türkiyə ermənilərinin məsələləri ilə məşğuldur. O da məlumdur ki, rus-türk müharibəsi başlayan zaman elə bu büro erməni könüllü qruplarının təşkili ilə məşğul oldu və onların saxlanılması üçün çoxlu pul toplanmasını həyata keçirdi. Rusiyanın və Qafqazın mərkəzi şəhərlərində bölmələr təsis etdi, onlar da bu milli büroya geniş yardım etməyə başladılar” [33, v. 46]. Belə bir şəraitdə ermənilər hətta Səlanikdən Odessaya, oradan da Qafqaza gələrək türklərə qarşı döyüşmək üçün yollanırdılar. Dekabr ayında “Priaz. Kr” qəzetində erməni kilsəsinin erməni komitələrinə belə bir müraciəti dərc olun- du: “Bununla bütün erməni komitələrinin diqqətinə çatdırırıq ki, bundan sonra erməni könüllülərinin təlimi, ekipajlaşdırılması və zəruri olan bütün hər şeylə təchiz edilməsi yalnız Tiflisdə olacaqdır. Burada hökumət bizim könüllülərin eh- tiyaclarına geniş kömək edir. Buna görə də Tiflis bürosunun sərəncamına uyğun olaraq bütün erməni komitələrindən yerli xərclərdən imtina etmələrini xahiş edirik. Çünki vəsaitə kəskin ehtiyac vardır və ianələri təcili olaraq Tiflis bürosu- nun sədri Samson Stepanoviç Arutunovun adına göndərməyi xahiş edirik (Qri- boyedov küçəsi, Tiflis)”. Tehran erməniləri də xüsusi fəallıq göstərirdilər. Şəhərdə isti paltar hazırla- yan qadın komitəsi yaradılmışdı [34]. Bolqarıstan, Rumıniya və digər ölkələrdən gələn ermənilər 1000 nəfərlik dəstə ilə rus-türk cəbhəsinə yollandı [35]. Sonralar erməni tarixçisi A.Lalayan yazırdı ki, 1914-cü ilin əvvəllərindən 1915-ci ilin sonunadək Daşnaksütyun 10.000 könüllünü Türkiyəyə qarşı döyüşə göndərdi [36, s.76-99]. Müharibədə erməni silahlı dəstələrinin rolu haqqında “Orizon” qəzeti yazırdı: “Erməni kö- nüllü dəstələrinin təşkilində məqsəd hələ müharibə başlanana qədər məlum idi: hərbi əməliyyatlar meydanında erməni əhalisini müdafiə və rus ordusuna kömək etmək. İndi demək olar ki, könüllü dəstələri qarşıya qoyulan vəzifələri çox yaxşı yerinə yetiriblər. Daim orduya könüllü dəstələrin yardımı və köməyi həm ictimaiyyət, həm də bu sahədə səlahiyyəti olan şəxslər tərəfindən qeyd edil- mişdir. Onların qəhrəmanlığı haqqında hamı danışır. İkinci məqsədə – əhalinin qorunmasına gəldikdə isə, dəstələrin bu sahədə fəaliyyəti tarixidir. Orduda dəstələrin olmasının və erməni kəndlərinə birgə daxil olmanın əhali üçün çox müsbət nəticələri vardır” [37]. Ermənilərin Şərqi Anadoluda olan kilsələri hərbi baza kimi istifadə edilirdi. Burada silahlı dəstələr təşkil edilir və silah anbarları yaradılırdı. “Qolos Kavka- za” qəzetinin 1914-cü il 30 dekabr tarixli 2404 №-li sayında erməni mənşəli V.Arsakov adlı bir müəllif bunun səbəblərini belə izah edirdi: “Türk hökuməti ruhanilərə az şübhə ilə yanaşır və onları təqib etmirdi… Avropa dövlətlərinin nüfuzu da çox kömək edirdi, hadisələr zamanı xristian dininə itaət edənlərin nümayəndələrini müdafiə edirdilər. Buna görə də kilsənin himayəsi altında biz hərbi baza yaratmaq qərarına gəldik” [38].

Erməni təşkilatlarının məqsədi

Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanmasını çar hökuməti maliyyələşdirsə

18 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

də, bu dəstələr Anadoluda Rusiya naminə deyil, muxtariyyət almaq uğrunda döyüşür, məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü türk və müsəlman əhalini kütləvi surətdə öldürməklə əsassız iddia etdikləri ərazilərə yiyələnmək istəyirdilər. La- kin bu istəklər təkcə Türkiyə əraziləri ilə məhdudlaşmırdı. Erməni təşkilatları Cənubi Qafqazda da əsassız iddialarını genişləndirirdilər. Bu zaman çar hökuməti Qafqazda torpaq islahatı həyata keçirmək istəyirdi. Bu məqsədin mahiyyətini açan Rusiya Dövlət Şurasının üzvü A.M.Eristov “Bir- jevıe vedomosti”də çap olunmuş məqaləsində yazırdı: “Canişin Qafqazın yeni inzibati quruluşu haqqında layihəni imperatora göndərmişdir. Bu layihəyə görə, guya yeni inzibati bölgü milli mənsubiyyətə – erməni, gürcü və azərbaycanlı bölgüsünə əsaslanır. Lakin görməmək mümkün deyildir ki, söhbət yalnız başdan- başa təkcə erməni ərazisinin yaradılmasından gedir. Canişinin layihəsinə görə, Axısxa qəzası Tiflis quberniyasından alınıb Qars vilayətinə, Borçalı qəzasının xeyli hissəsi və Yelizavetpol quberniyasının ermənilər yaşayan hissəsi İrəvan qu- berniyasına birləşdirilməli, Yelizavetpol quberniyasını incitməmək üçün Tiflis qu- berniyasının Borçalı qəzasının qalan hissəsi kompensasiya kimi ona verilməlidir. Beləliklə, Tiflis quberniyasının dörddə üç hissəsi ermənilərin yaşadıqları İrəvan quberniyasına və Qars vilayətinə verilməli idi. Bu, kimə xidmət edir?” [39]. Muxtariyyətin qurulması məsələsində rus hakimiyyət dairələrində vahid bir fikir yox idi. Bu da səbəbsiz deyildi. Çünki erməni millətçilərinin “Böyük Ermənistan” iddiaları gürcüləri hiddətləndirirdi. Onlar da muxtariyyət arzusuna düşmüşdülər. Perm quberniya jandarma idarəsinin rəisi Polis Departamentinə 1914-cü il dekabrın 4-də göndərdiyi 9313 №-li tamamilə məxfi məktubunda bununla bağlı olaraq yazırdı: “Erməni millətçilərinin irəli sürdüyü “Böyük Ermənistan” şüarı gürcülər arasında muxtariyyət hərəkatının artmasına təsir və müsəlmanları Rusiya əleyhinə düşmənçiliyə sövq edir” [40, v.264]. Bir çox alimlər də ermənilərə muxtariyyət verilməsinin əleyhinə çıxırdılar. Rusiya tarixçisi, professor P.N.Milyukov “Kavkazskiy teleqraf” qəzetinin 1914- cü il 7 dekabr tarixli 61-ci sayında dərc olunmuş “Türk Ermənistanının taleyi” adlı məqaləsində yazırdı ki, etnoqrafik Ermənistan hüdudlarında yaşayan bü- tün əhali içərisində xristianların sayı 1.183.000 nəfər və ya 45,2 %-dir. Onlardan ermənilər 1.018.000 nəfər və ya 45,1 %, digər dinlərin nümayəndələri 254.000 nəfər və ya 0,1 %-dir. Deməli, burada yaşayan əhalinin 54,8%-i müsəlmandır. Ümumilikdə burada 2 milyon 615 min nəfər əhali yaşayır. P.N.Milyukov vurğu- layırdı: “Mən ermənilərin milli məsələlərini onlardan yaxşı başa düşməyə iddia edə bilmərəm. Ancaq burada məsələnin başqa bir tərəfi vardır. Məsələ dövlət və millətlərin ümumi münasibətləri baxımından qiymətləndirilməlidir. Türkiyə Ermənistanında muxtariyyət qurulması və Qafqazda mövcud vəziyyətin saxla- nılması ilə müxtəlif rejimlərdə yaşayan bir xalqdan ibarət olan iki vilayət yara- nacaqdır. Bunun fərqliliyi bütün ermənilər üçün Qafqazda hələ unudulmayan münasibətlərin pisləşməsi olar. Erməni xalqının birləşməməsi ermənilik üçün arzuedilməz vəziyyətə gətirib çıxarar” [41]. Bundan sonra ermənilərin Rusiya tərəfindən onlara vəd verilən “erməni muxtariyyəti” məsələsinə olan ümidləri sönməyə başladı. Məlum oldu ki, Ru- siya işğal etdiyi əraziləri ermənilərə vermək niyyətində deyildir. Buna görə də

19 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

ermənilər arasında ruh düşkünlüyü yarandı. Silahlı dəstələrin ruhunu yüksəltmək üçün Tiflisdən yepiskop Mesrop və İrəvandan yepiskop Xoren cəbhəyə gələrək drujinalara baş çəkdilər. Onlar drujinaçılara dedilər: “Ələ keçirdikləri silahları rus ordusuna verməsinlər. Əgər Rusiya muxtariyyət verməsə, ermənilər əldə silah onun uğrunda döyüşəcəklər. Ermənilərin “Böyük Ermənistan” ideyasının həyata keçirilməsinə mane olma- maq üçün silahı gələcəkdə müsəlmanlara (azərbaycanlılara – M.Q.) qarşı işlədə biləcəklər” [21, v.15-16]. Məqsədlərinə nail olmaq üçün erməni silahlı dəstələri dinc türk-müsəlman əhaliyə qarşı amansız qırğınlar törədirdilər. Onlar qadın, qoca və uşaqlara belə aman vermirdilər.

Dinc türk-müsəlman əhalinin kütləvi surətdə öldürülməsi

Türklər Sarıqamışda məğlub olduqdan sonra ermənilər döyüş meydanların- da qalan silahları oğurlamağa başladılar. Bununla əlaqədar olaraq Yelizavetpol quberniya jandarma idarəsinin rəisi yazırdı: “Ermənilər öz əsgərləri, drujinaları və oraya xüsusi olaraq göndərilmiş adamları vasitəsilə oğurluq yolu ilə və ucuz qiymətə gizli olaraq silah, sursat və patron gətirirlər” [42, v.11]. Erməni silahlı dəstələrinin dinc türk və müsəlman əhalini kütləvi surətdə qırmaqda davam etməsi rus hərbi komandanlığını narahat edirdi. Bununla bağlı olaraq Qars vilayətinin müvəqqəti general-qubernatoru general-leyte- nant Zubov 1915-ci ilin yanvar ayında dərc etdirdiyi əhaliyə müraciətində ya- zırdı: “Türkiyə ilə müharibə başladıqdan sonra az mədəniyyətli xristian əhalinin bir hissəsinin (ermənilər nəzərdə tutulur – M.Q.) vilayətin yerli müsəlmanlarına münasibətdə müşahidə edilən düşmənçiliyi son zamanlar açıq hücumlara çev- rilmiş, bunun nəticəsində bir neçə dinc müsəlman öldürülmüşdür. Xeyli kədərli olan bu təzahür rus təbəələrinə xas deyildir, bizim vətənimizdə belə hallara yol verilməməlidir. Rusiya türk hökuməti və ordusu ilə döyüşür, yerli dinc əhali ilə döyüşmür. Hətta türk təbəəsi olan dinc müsəlmanlar rus qanunları ilə qorunmaq və himayə olunmaq haqlarına sahibdirlər, hələ rus təbəəsi olan müsəlmanları de- mirik, onlar da xristianlar kimi bərabər hüquqlara malikdirlər. Mövcud qanunlar- dan kənarda Rusiya hüdudlarında hətta Rusiyaya və onun hərəkətlərinə düşmən münasibətdə olan ayrı-ayrı şəxslər və qruplar üzərində hər hansı zorakılığa və özbaşına mühakiməyə yol verilmir. Bunun üçün hakimiyyət və məhkəmə vardır. Günahkarlar mövcud qanunlar əsasında cəzalandırılmaq üçün məhkəmələrə verilməlidir. Əhali yalnız təqsirkar şəxslərin hakimiyyətə verilməsinə yardım etməli, onların üzərində istədikləri kimi məhkəmə qurmamalıdır. Belə zorakılıq və mühakimə edən şəxslər cinayətkardırlar və qanun qarşısında məsuliyyət da- şıyırlar. Yaxın vaxtlarda dinc müsəlman əhalinin öldürülməsi idarəçilik qayda- larına qarşı cinayətdir və günahkarlar müharibə dövrünün qanunlarına uyğun olaraq hərbi məhkəmələr tərəfindən mühakimə ediləcəklər”[43; 44]. Dinc müsəlmanların öldürülməsini digər məmurlar da etiraf edirdilər. Qars qubernatoru Podqurski 1915-ci ilin yanvar ayında Bakı Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin sədrinə göndərdiyi teleqramında yazırdı: “Qars vilayətinin

20 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL müsəlman əhalisi müharibədən çox zərər Erməni silahlı dəstələrinin çəkmişdir. Ehtiyac böyükdür və təhlükə var- müharibə dövründə türkləri dır. Heç yerdən yardım yoxdur. Cəmiyyətə müraciət edərək yardım istəyirəm” [45]. və digər müsəlmanları O, yardım göstərilməsi üçün hökumətdən kütləvi şəkildə məhv etmələri xahiş edəcəyini bildirərək, xeyriyyə ABŞ, rus, erməni, türk və cəmiyyətini də bu işə qatılmağa çağırdı. Erməni silahlı dəstələrinin müharibə Azərbaycan mənbələrində dövründə türkləri və digər müsəlmanları də təsdiq edilir. ABŞ kütləvi şəkildə məhv etmələri ABŞ, rus, tarixçiləri Castin Makkarti erməni, türk və Azərbaycan mənbələrində və Karolin Makkarti 100 min də təsdiq edilir. ABŞ tarixçiləri Castin Mak- karti və Karolin Makkarti 100 min Rusiya və Rusiya və Anadolu erməni Anadolu erməni döyüşçüsünün Anadoluda döyüşçüsünün Anadoluda müsəlmanlara qarşı vuruşduğunu yazırlar müsəlmanlara qarşı [46, s.65]. Bu, rus mənbələrindəki rəqəmlərə uyğun gəlir. Çastin Makkarti və Karolin Mak- vuruşduğunu yazırlar. karti yazırlar: “Şərqi Anadoluda ermənı üsyan- ları (qiyamları – M.Q.) qalxdı. Üsyan üçün yığılmış silahlar paylandı. Müsəlmanlar orduya çağırıldıqları üçün şəhərlərdə və kəndlərdə yalnız qocalar, uşaqlar və qadınlar qalmışdı. Partizan müharibəsi başlandı. Erməni inqilabi təşkilatları və ruslar erməni partizanlarını Cənubi Qafqazda və Şərqi Anadoluda öyrədir və təşkil edirdilər. Kommunikasiyalar dağıdıldı. Jandarma binalarına hücumlar edil- di. Müsəlman kəndləri hücumlara məruz qaldı. Kənd yerlərində müsəlmanlar ermənilərin, ermənilər isə kürd tayfalarının hücumlarına uğrayırdılar. Bir milyon nəfərdən çox müsəlman rusların və ermənilərin işğal etdikləri əraziləri tərk etməyə məcbur oldu” [46, s.142]. Osmanlı arxiv sənədlərində isə yazılır ki, rus ordusunun hərəkət etdiyi yol- larda erməni dəstələrı müsəlmanlara qarşı kütləvi soyqırım törətdilər və is- lam adına olan hər şeyi məhv etdilər. Təkcə insanlar məhv edilmədi, həmçinin məscidlərdəki xalılar və sərvətlər toplanaraq Rusiya paytaxtına göndərildi [47, s.54]. Türklərin və digər müsəlman xalqların kütləvi şəkildə öldürülməsini erməni ictimai xadimləri də etiraf edirdilər. Qafqaz Erməni Xeyriyyə Cəmiyyəti və müharibədən zərər çəkənlərə erməni yardım Mərkəzi Komitəsinin sədri S.Arutunov 1915-cı il yanvarın 27-də Tiflis Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin idarə heyətinə göndərdirdiyi məktubunda yazırdı: “Mən Qarsı gəzərkən əmin oldum ki, müharibədən əziyyət çəkən, evlərini itirən, din qardaşlarına pənah gətirən müsəlman qaçqınlar da vardir. Onlar kəndlərini buraxaraq hərbi əməliyyatlardan uzaq yerlərə din qardaşlarına pənah aparmışlar” [48]. Dinc türk, müsəlman əhalinin kütləvi şəkildə məhv edilməsini mətbuat orqanları da etiraf edirdi. Ermənilərin nəşr etdikləri “Baku” qəzeti 1915-ci il 30 yanvar tarixli sayında yazırdı: “Qars vilayətində Şildir dairəsində 24, Düz Ərdahan dairəsində 18, Şadivanda 2, Qolda 34 müsəlman kəndi büsbütün yan- dırılmışdır” [49].

21 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Millətindən asılı olmayaraq qaçqınlara yardım edilməsi üzrə Bakıda ya- radılmış komitənin rəhbəri V.İ.Frolov, üzvlər Məşədi Əzizbəyov, E.Anşeles, T.A.İsaxanyan, P.J.Karamurza, N.J.Kolesnikov və P.V.Talakvadze hərbi əməliyyatlar meydanından gələn qaçqınlara yardım edilməsi ilə bağlı 1915-ci ilin fevral ayın- da müraciət etdilər. Müraciətdə deyilirdi: “Məlum olduğu kimi, Qars vilayətinin müsəlmanları hərbi əməliyyatlardan çox ziyan görmüşlər. Hər yerdə soyuq və aclıq hökm sürür. Təcili kömək lazımdır” [50]. Görkəmli Azərbaycan publisisti Ömər Faiq Nemanzadə “İqbal” qəzetındə müharibədə Qafqaz musəlmanlarının ağır iztirablara düçar olmasından bəhs edərək yazırdı: “Qarsdan Bakıya köçən qaçqın ailələrinin vəziyyəti bədbəxtliklərə nümunə ola bilər. Müsəlmanlar Qars, Ərdahan, Kağızman və Oltində aclıqla üzləşmişlər” [51]. Düşdükləri ağır vəziyyətdə azərbaycanlıların ermənilərə olan nifrəti də ar- tırdı. Ermənilər isə Türkiyənin müharibədə məğlub olacağına və dağılacağına sevinirdilər. Belə hərəkətlər müsəlmanları qəzəbləndirirdi. Bununla bağlı ola- raq Yelizavetpol qubernatoru 1915-ci il fevralın 5-də Daxili İşlər Nazirliyinin Polis Departamentinə 338 №-li məxfi məktubunda yazırdı: “Müsəlmanların ermənilərə nifrəti Qarsda müsəlmanlar üzərində ermənilərin etdiyi qanlı vəhşilikdən və Türkiyə məğlub olduqdan sonra onun xarabalıqlarında ermənilər üçün əlverişli şərait yaradılacağı haqqında şayiələrdən sonra artmışdır. Bu nifrət ermənilər ilə müsəlmanların bütün münasibətlərini əhatə edir” [52, v.5].

Ermənilərin azərbaycanlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilməsi

Hərbi əməliyyatların getdiyi ərazilərdə yaşayan müxtəlif millətlərdən olan əhali qaçqına çevrilmişdi. Məsələn, 1914-cü il noyabr ayının əvvəllərinə olan məlumata görə, İrəvan quberniyasında 93 min qaçqın var idi. Bunun 30 min nəfəri Yelizavetpol quberniyasına göndərilmişdi. Bütövlükdə,Yelizavetpol qu- berniyasında yerləşdirilən ermənilərin sayı 40 min nəfərə çatırdı [53]. Ermənilər Cənubi Azərbaycandan da gəlməyə başlamışdılar. 1914-cü il de- kabrın 19-da Urmiyadakı Rusiya konsulu Vvedenski xristian əhalisinə, xüsusən Rusiya təbəələrinə məsləhət gördü ki, quru və ya dəmiryolu ilə sakitcə, hay- küysüz Urmiyəni tərk etsinlər. Bundan sonra hər bir şəxs öz ailəsinin qayğısı- na qaldı. Bununla bağlı olaraq “Mşak” qəzetində dərc edilən “Azərbaycandan böyük köç” adlı məqalədə yazılırdı ki, dekabrın 20-də saat 8-dən bütün Urmi- ya hərəkətdə idi. Nə etmək lazım olduğunu bilməyən ermənilər rus konsulu Vvedenskiyə müraciət etdilər. Cavabında konsul söylədi ki, aldığı əmrə görə, о və rus ordusu Urmiyəni tərk etməlidir. Beləliklə, xristian əhali dekabrın 23- də şəhəri tərk etdi. Dekabrın 25-də türklər şəhəri azad etdi, əmlakını qoyan əhali xırda əşyalarını götürüb uzunqulaqlara və camışlara yükləyərək, Urmiya- Salmas-Xoy-Culfa yolu ilə 270 verstlik yolla hərəkət etdi. Arxasınca rus ordu- su gəldiyindən onlar üçün heç bir qorxu olmadı. Dördüncü gün Salmasa, 10 gündən sonra isə Culfaya gəldilər. Təbrizdəki erməni yepiskopu Nerses başda olmaqla kilsə erməniləri yerləşdirməklə məşğul oldu [54].

22 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

“Rossiyskoe slovo”nun müxbirinin Təbriz və onun ətrafı məlumatına görə, müharibə başlayan- nəzərə alınmadan Qərbi dan 1914-cü il dekabrın 30-dək Cənubi Azərbaycandan Cənubi Qafqaza 25.000 Azərbaycandan 60 min nəfər erməni gəlmişdi [55]. Bu dəfə də gəlmələr erməni Cənubi Qafqaza azərbaycanlılara məxsus torpaqlarda, əsasən gəlmişdi. Bütövlükdə, onların Naxçıvan bölgəsində, Yelizavetpol, İrəvan və sayı 100-120 min nəfər idi. Bakı quberniyalarında yerəşdirildilər [56, 61]. 1915-ci ilin yanvar ayında Qars vilayətində müxtəlif millətlərdən olan 45 min qaçqın toplanmışdı [57]. Qars şəhərində isə 5 min erməni var idi [58, v.69]. İrəvan quberniyasının altı qəzasına gəlib yerləşən ermənilərin sayı aşağıdakı kimi idi: İrəvan şəhərində 1435, İrəvan qəzasında 3765, Eçmiədzin qəzasında 7702, Naxçıvan qəzasında 6517, Sürməli qəzasında 3284, Şərur-Dərələyəz qəzasında 1077, Yeni Bəyazid qəzasında 885 nəfər. Gələn ermənilərin sayı cəmi 24 min 666 nəfər idi [59, v.32]. “Baku” qəzetinin 1915-ci il 14 yanvar tarix- li sayında yazılırdı ki, gələn bütün ermənilər İrəvan quberniyasının Naxçıvan qəzasının kəndlərində yerləşdiriləcəkdir. Qaçqınlara yardım üzrə Erməni Mərkəzi Komitəsinin fəxri sədrı yepis- kop Mesrop erməni qaçqınlarına yardım kampaniyasına başlayan və hesaba özü 50.000 rubl keçirən Petroqrad şəhər başçısına yazırdı ki, 100 min Türkiyə ermənisini Qafqaz diyarında yerləşdirmək ümidindədir [45; 60]. Təbriz və onun ətrafı nəzərə alınmadan Qərbi Azərbaycandan 60 min nəfər erməni Cənubi Qafqaza gəlmişdi. Bütövlükdə, onların sayı 100-120 min nəfər idi [45]. Bununla bağlı olaraq “Qolos Kavkaza” qəzeti 1915-ci il 20 yanvar tarixli sayında qeyd edirdi ki, Türkiyə ilə müharibə başladığı son iki ayda Cənubi Qafqaza Türkiyə və İran hüdudlarından 120 min nəfər erməni gəlmişdir. Məqalədə daha sonra vurğulanırdı: “800.000 erməni əhalisinin son 2 ayda artıq 120.000-ə qədəri kö- çürülmüşdür, bu da bütün Türkiyə ermənilərinin 15%-ni təşkil edir” [62]. Digər bir məlumata görə, 1915-ci ilin yanvar ayınadək Qafqaza gələn qaç- qınların sayı millətindən asılı olmayaraq 100 min nəfər idi [63, v.34]. Qaçqınlar üzrə komitənin 1915-ci il 15 yanvar tarixli hesabatında isə yazılırdı: “...İrandan və Türkiyədən qaçqınlar 120 min nəfərə qədərdir. Rus təbəəsi olan 30 min nəfər, bütövlükdə 150 min nəfər qaçqın vardır” [64, v.60-63, 111]. Yanvar ayında təkcə İrəvan quberniyasına 80 minə yaxın erməni gəlmişdi [65]. “Kafkazskoe slovo”nun məlumatına görə, 1915-ci ilin yanvar ayınadək İranda çarizmin işğal etdiyi ərazilərdən gələn ermənilərin sayı 100-200 min nəfər idi. Onlar əsasən Naxçıvan, Sürməli, Eçmiədzin, İrəvan və Aleksandropol qəzalarında yerləşdirilmişdilər [66]. Bakı quberniyasına gətirilən ermənilərin bir qismi Şamaxının Mədrəsə kəndində yerləşdirildi [60]. Bu kənddən 3000 erməni türklərlə döyüşə göndərilmişdi [67, s.31; 68, s.356]. Bir tərəfdən hərbi əməliyyatlar meydanından qaçan ermənilər Cənubi Qafqazda azərbaycanlılara məxsus torpaqlara yerləşdirilir, digər tərəfdən isə erməni silahlı dəstələri çar ordusunun işğal etdiyi ərazilərdə

23 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

dinc türk- müsəlman əhalini kütləvi surətdə öldürməklə, həmin ərazilərə yiyələnmək istəyirdilər.

İşğal edilmiş türk torpaqlarına ermənilərin yiyələnmə istəklərinə çarizmin münasibəti və erməni təşkilatları

İşğal edilmiş ərazilərə yiyələnmək məqsədi ilə erməni silahlı dəstələrinin dinc türk və müsəlman əhaliyə divan tutması rus ordu komandanlığını narahat edirdi. İş o yerə çatmışdı ki, 1915-ci ilin yanvar ayında katolikos bütün kürd və türk əhalinin yaşadığı kəndləri ermənilərə verməyi çar hökumətinə təklif etdi [69]. Lakin çarizm həmin təklifi soyuq qarşıladı və erməni silahlı dəstələrinin cəbhədən geri çəkilməsinə dair göstəriş verdi. Ermənilərin ələ keçirdikləri silah- ları rus ordusunun alması və işğal edilən ərazilərə ermənilərin yerləşdirilməsinə icazə verilməməsi daşnakları hiddətləndirirdi. Çar hökumətinin mövqeyindən narazı qalan Daşnaksütyunun Rusiyaya münasibəti dəyişdi. Çarizm sənədlərində yazıldığı kimi, ermənilərin ümidləri özünü doğrultmadı. Daşnaklar bildirdilər ki, Rusiyadan ermənilər üçün muxtariyyət gözləməyə dəyməz, ona görə də silahı rus ordusuna vermək ol- maz, o, gələcəkdə Rusiyaya qarşı yönəldilə bilər [70, v.3-6]. Bu məsələlər 1915-ci il fevralın 16-18-də Tiflisdə Daşnaksütyunun nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən yerli erməni komitələrinin qurultayında müzakirə edildi [71, v.44-49]. Qurultay işinə başlayan gün yepiskop Mesrop Qaf- qaz canişini ilə görüşərək erməni drujinalarına və erməni qaçqınlarına kömək etmək üçün icazə istədi. Erməni drujinalarına açıq-aşkar kömək edilməsinin arzuedilən olmadığını bildirən canişin qeyd etdi ki, qanun vətəndaşlara top- lantı azadlığı verir və siz istədiyiniz yerdə toplaşa bilərsiniz, hakimiyyət belə drujinaların yaradılmasına mane olmayacaqdır. O, bu məqsədlə qəzetlərdə elan verməyin və gurultulu iclaslar keçirməyin məqsədəuyğun olmadığını dedi. Canişin Rusiya imperiyasının türk-müsəlman əhalisinin hiddətlənəcəyindən çəkinirdi. O, qurultaya və ermənilərin bu istiqamətdə fəaliyyətinə nəzarət etməyi Tiflis quberniya jandarma idarəsinin rəisinə tapşırdı. 120 nəfərin iştirak etdiyi qurultayın nümayəndələrindən 8-i keşiş, 8-i qadın idi. Daha sonra qurultay məhdud çərçivədə yepiskop Mesropun evində da- vam etdirildi [72, v.2-4]. Fevralın 17-dən etibarən Rusiyanın və Qafqazın hər yerindən ermənilər Tiflisə daha çox axışmağa başladılar. Qurultayda erməni drujinalarının ehtiyacı üçün vəsaitlərin toplanılmasına dair qərar qəbul edildi [71, v. 44-49]. Qərarda qeyd olunurdu ki, ermənilərin bir qisminin silahlandırılması gələcəkdə xüsusi rol oynamayacağı üçün hərbi xidmətləri olacaq böyük drujinalar yaratmaq lazımdır. Çıxış edən Andranik bildirdi ki, erməni drujinalarının sayı az deyildir, lakin onların sayı daha da artırılmalıdır. Əgər “erməni məsələsi” mənfi həll edilərsə, onda vahid erməni drujinası fayda verəcəkdir” deyən Andranik Rusiyadan ermənilərə verdiyi vədi yerinə yetirməyi tələb etmək təklifini irəli sürdü. Andranikdən sonra çıxış edən Rusiya Dövlət Dumasının üzvü M.İ.Papacanov bildirdi ki, rus hökuməti erməni drujinalarının sayını artırmağa razılıq vermiş-

24 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

dir. Onun fikrincə, ermənilərin Türkiyədən Erməni kilsəsi də yaranmış böyük düşməni yoxdur. vəziyyətə münasibətini Qurultay ermənilərin bir yerə toplanma- sı və vahid cəbhədə birləşməsi haqqında bildirdi. Məsələ 1915-ci il qərar qəbul etdi [73, v.15]. Daşnaksütyun martın 2-də Eçmiədzində bütün üzvlərinə müraciət etdi. Müraciətdə keçirilən kilsə qurultayında qeyd olunurdu: “Hal-hazırda ermənilərin çar hökuməti ilə birliyi müvəqqətidir. müzakirə edildi. Gələcəkdə ermənilərin çıxışları rus ordusu- 12 məruzənin dinlənildiyi na kömək deyil, siyasi mövzuda olacaqdır. qurultayın sənədlərində Ona görə də hökumətdən silahlar alın və dö- yüş bölgələrində ələ keçirilən silahları təhvil yazılırdı ki, Cənubi Qafqaza verməyin. Hələ məlum deyildir ki, bu silahlar gələn ermənilərin sayı 8900 kimə qarşı tuşlanacaqdır” [74, v.1]. ailə və ya 60 min nəfərdir. Qurultaydan sonra təkcə Daşnaksüt- yun deyil, digər erməni təşkilatları da silah və sursat toplama, silahlı dəstələr təşkil etmək kimi fəaliyyətlərini daha da genişləndirdilər. Məsələn, “Qnçak” 1915-ci ilin fevral ayında silahlı dəstələr təşkil etmək üçün səylərini Tiflisdə artırdı [75, v.1]. Bu fəaliyyətlərlə yanaşı olaraq ermənilərin azərbaycanlılara məxsus tor- paqlara yerləşdirilməsi davam edirdi. Məsələn, “Erməni qardaşlıq köməyi”nin İrəvan komitəsi 1915-ci ilin fevral ayında Şərqi Anadoludan və İrandan gələn erməniləri İrəvan quberniyasının 7 qəzasında, Qars vilayətinin 4 qəzasında və Tiflis quberniyasının Axalkələk qəzasında qeydiyyatdan keçirdi. Məlum oldu ki, 6 qəzada 32.291 nəfər vardır. Onlardan 7626 nəfəri assuriyalı, 24.665 nəfəri erməni idi. İrəvanda 9465, Eçmiədzində və Naxçıvanda 7741 nəfər erməni yerləşdirildi. Assuriyalıların 5700 nəfəri İrəvan qəzasında, 1525 nəfəri Şərur- Dərələyəzdə yerləşdirildi [76]. Erməni kilsəsi də yaranmış vəziyyətə münasibətini bildirdi. Məsələ 1915- ci il martın 2-də Eçmiədzində keçirilən kilsə qurultayında müzakirə edildi. 12 məruzənin dinlənildiyi qurultayın sənədlərində yazılırdı ki, Cənubi Qafqaza gələn ermənilərin sayı 8900 ailə və ya 60 min nəfərdir [77, v.27, 34]. Onlara yardım haqqında qərar qəbul edildi. Katolikos gələn ermənilərə yardım etmək üçün imperatora müraciət etdi. Eçmiədzin qurultayı Anadoludan və İrandan gələn ermənilərin ümumi sayını belə müəyyənləşdirdi: 60 min nəfər [51; 78]. 1915-ci ilin mart ayının əvvəllərində Yekaterinadordakı yerli erməni məktəbinin müəllimləri və daşnaklar birgə iclas keçirdilər. Daşnaklar maliyyə vəsaitlərinin artırılmasının vacibliyini vurğulayaraq, açıq şəkildə dedilər: “Müharibədən sonra bizim tələblərimiz olacaqdır, əgər verilməsə, zorla almalı olacağıq” [79, v.3]. Bundan sonra Erməni Milli Bürosunun nəzdində xüsusi maliyyə komitəsi yaradıldı. Komitənin əsas məqsədi silah almaq üçün pul toplamaq idi. “Daş- naksütyun” bildirirdi: “Türkiyədəki “erməni ərazilərini saxlamaq” və bu ərazilərin bir daha Türkiyəyə qayıtmaması üçün daha çox silah və sursat toplanılmalıdır” [80, v.21].

25 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Digər yerlərdə də silah və sursat ehtiyatı yığılırdı. İrəvan quberniyasının Kəmərli kəndinə qonşu kəndlərin də erməniləri toplaşaraq silah toplamaq qərarına gəldilər. Bildirdilər ki, bu silah hələlik rus hökumətinin Türkiyə üzərində qələbəsi üçün lazımdır. Qələbə nəticəsində Türkiyədə yaşayan ermənilərə muxtariyyət verilməlidir [81, v.1]. Bununla bağlı olaraq çarizm sənədlərində ya- zılırdı: “Ermənilər rus ordusunun tutduğu ərazilərin onlara verilməsini istəyirlər” [82, v.8]. Məqsədlərinə çatmaq naminə silah və sursat toplamaq üçün daşnaklar müxtəlif üsullardan istifadə edirdilər. Bununla bağlı olaraq Tersk vilayət jan- darma idarəsinin 1915-ci il 3 mart tarixli 767 №-li məlumatında qeyd olu- nurdu: “Erməni drujinaları silahları gizlədirlər, itirdiklərini bəhanə gətirərək yenilərini alırlar, “itirdikləri” silahları “Daşnaksütyun”un yerli komitələrinə verirlər. Bildirirlər ki, gələcəkdə rus hökumətinə qarşı mübarizə aparacaqlar və Eçmiədzinin rəhbərliyi altında muxtariyyət alacaqlar” [83, v.2]. Bununla bağlı olaraq A.Çobanyan adlı erməni ictimai xadimi 1915-ci ilin mart ayında “Reç” qəzetində P.N.Milyukova yazdığı məktubunda qeyd edirdi ki, “erməni məsələsi”ni küll halında Rusiyanın himayəsi altında altı vilayətdən və Kilikiyadan ibarət Ermənistan muxtariyyəti qurmaqla həll etmək üçün ingilis- rus-fransız sazişi bağlamaq lazımdır. Onun yazdığına görə, bu həm erməni xal- qı, həm də Rusiya üçün əlverişili olardı. “Erməni məsələsi”ni təkcə siyasi deyil, eyni zamanda heysiyyat məsələsi hesab edən A.Çobanyan Rusiyanın həmin məsələnin həllinə yardım göstərəcəyinə ümid edirdi [84]. Lakin Çar Rusiyası həmin istəyi yerinə yetirməkdə həvəsli deyildi. Onun müttəfiqlərini də daha geniş planlar düşündürürdü. “Daşnaksütyun” isə İrəvan quberniyasında drujinaların yaradılması sahəsində fəaliyyətini davam etdirir, hazırlanan yeni dəstələri Osmanlı ərazisinə göndərirdi [85, v.6]. Törədilən qırğınlar dəhşətli idi. Belə ki, 1915-ci il martın 6-da verilən məlumata görə, ermənilərin Qars və Ərdahanda öldürdükləri müsəlmanların sayı 30 min nəfərə çatırdı. Qaçıb canını qurtarmağa çalışan minlərlə müsəlmanı Qafqazda dağlarda don vurmuşdu. Erməni silahlı dəstələrinin törətdikləri qırğınlardan qaçanların dəstələr ha- lında Azərbaycana gəlmələri çoxlu problemlər yaradırdı. Rusların işğal etdiyi türk ərazilərindən bütövlükdə 850 min nəfərdən çox müsəlman qaçqına çev- rilmişdi [47, s.50-51]. Məqsədə nail olmaq üçün silahlı dəstələrin hazırlanması işi davam etdi- rilirdi. 1915-ci ilin aprel ayında “Qnçak” təşkilatı Rumıniya və Bolqarıstanda ermənilərdən silahlı dəstələr təşkil etmək üçün fəaliyyətini genişləndirdi [86, v.49-50]. Çarizm sənədlərində yazılırdı: ““Qnçak” Bolqarıstan və Rumıniyadan erməniləri gətirərək, drujinalar formalaşdırmaqla məşğuldur” [87, v.148]. Nəticədə “Qnçak” 6-cı erməni drujinasını təşkil etdi [88, v.1-15; 89, v.1- 8]. Sonralar bu drujina 1-ci erməni atıcı batalyonuna çevrildi [90, v.16-26]. Təşkilatın aprelin 4-7-də Tiflisdə keçirilən konfransında drujinaların işləri ilə məşğul olmaq üçün idarəçilik orqanı quruldu [91, v.166-168]. Artıq qeyd edildiyi kimi, çarizmin işğal etdiyi ərazilərdə ermənilərin yerləşdirilməsi məsələsi mübahisələr yaratmışdı. Erməni təşkilatları ilə rus

26 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

hakimiyyət orqanları arasında bu məsələdə fikir ayrılığı var idi. Ermənilərin işğal edilmiş ərazilərdə yerləşmək arzusu rus komandanlığının etirazına səbəb oldu. Komandanlıq həmin ərazilərdə rusları və kazakları yerləşdirməyi uyğun görür- dü. Əvvəllər Qafqaz ordusunun qərargah rəisi, 1915-ci ilin yanvar ayından isə komandanı təyin edilmiş general N.N.Yudeniç 1915-ci il aprelin 5-də Qafqaz canişininə yazdığı 1482 №-li məktubunda vurğulayırdı: “Ermənilər türklərin və kürdlərin qoyub getdikləri ərazilərə özlərinin yerləşdirilməsini təklif edirlər. Bu təklif qəbul oluna bilməz. Çünki ermənilərin ələ keçirdikləri torpaqları müharibədən son- ra geri almaq və həmin ərazilərin onlara 1915-ci il aprel ayının məxsus olmadığını sübut etmək çətin ola- ortalarında ermənilər Vanda caqdır. Buna misal olaraq 1877-1878-ci illər qiyam qaldıraraq, dinc türk rus-türk müharibəsindən sonra ermənilərin və müsəlman əhalini kütləvi ələ keçirdikləri əraziləri göstərmək olar” [92, v.15]. şəkildə qətlə yetirməyə, Bütün bunları nəzərə alaraq o, sərhəd hakimiyyət binalarını qarət ərazilərində daha çox rus maraqlarına cavab etməyə və yandırmağa verən üsulların həyata keçirilməsini, işğal edilmiş ərazilərdən türklərin və kürdlərin başladılar. Vanda 30 min çıxarılmasını, burada Kuban və Don- müsəlman öldürüldü. Az dan olan adamların, sərhədçi kazakların sonra Diyarbəkir, İzmit, yerləşdirilməsini təklif edirdi. Eyni zamanda qeyd edirdi ki, həmin ərazilərə adamların Maraş, Sivas və b. yerlərdə yerləşdirilməsinə müharibə sona çatdıqdan erməni silahlı dəstələri sonra başlamaq olar. Onun fikrincə, Alaş- dinc əhalini amansızlıqla kird və Bəyazid əraziləri Rostov və Dondan gələnlərlə doldurulmalı idi. Burada fəhlə qətlə yetirdilər və hökumət artelləri yaradıla və onlara silah da verilə binalarını dağıtdılar. Bununla bilərdi [92, v.15]. da kifayətlənməyən ermənilər N.N.Yudeniçə yazdığı cavab məktubunda canişin onunla həmrəy olduğunu bildirir- Antanta ölkələrinin xeyrinə di. Eyni zamanda vurğulayırdı: “İşğal edil- casusluq fəaliyyətlərini miş ərazilərə erməniləri buraxmayan rus artırdılar. əsgərlərinə ermənilər atəş açmışlar” [67, s.34]. Təkcə N.N.Yudeviç belə düşünmürdü. Erməni elementinin maskalandığı- nı və Rusiyaya zərbə vurmaq üçün məqam gözlədiyini söyləyən digər yüksək rütbəli məmurlar da var idi. Məsələn, Rusiya daxili işlər nazirinin müavini V.F.Cunkovski Baş qərargah rəisi N.N.Yanuşkeviçə bununla bağlı olaraq yazır- dı: “…erməniçiliyin sol elementləri Rusiyaya loyallıqları ilə yalnız maskalanmış- lar, onlar özləri üçün ilk əlverişli məqamda bu maskanı atmağa, böyük dünya müharibəsinin sona çatmasını gözləmədən bu silahı özlərinin yeganə dirəkləri və müdafiəçisi olan Rusiyaya qarşı yönəltməyə hazırdırlar. Yaxın zamanlarda olmuş hadisələr bunu tamamilə təsdiq etdi” [93, v.45-48]. Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyanın hərbi uğurları artdıqca ermənilərin

27 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

əsassız iddiaları tədricən unudulurdu. Çünki Cənubi Qafqaza gələn ermənilər qanunsuz hərəkətləri və özlərini pis aparmaları ilə çarizmin ümumi siyasətinə ziyan vururdular. Təkcə işğal etdikləri deyil, həmçinin yerləşdirildikləri azərbaycanlılara məxsus ərazilərdə də milli ziddiyyətləri kəskinləşdirdiklərindən çarizm ermənilər barədə müəyyən tədbirlər aldı. Onların Tiflis, Tiflis quberni- yası, Sürməli qəzası və İqdırda, eyni zamanda Bakı general-qubernatorunun təqdimatı ilə Bakıda yerləşdirilməsi qadağan edildi [94]. Bu zaman erməni xadimləri bir tərəfdən erməni xalqının vəziyyətinin guya acınacaqlı olması haqqında xarici ölkələrdə haray-həşir qoparır, digər tərəfdən isə erməni silahlı dəstələri tarixdə olmayan “Böyük Ermənistan” qurmaq yo- lunda yeni bir addım atmaq üçün dinc türk-müsəlman əhalini kütləvi şəkildə məhv edirdilər. Belə ki, 1915-ci il aprel ayının ortalarında ermənilər Vanda qi- yam qaldıraraq, dinc türk və müsəlman əhalini kütləvi şəkildə qətlə yetirməyə, hakimiyyət binalarını qarət etməyə və yandırmağa başladılar. Vanda 30 min müsəlman öldürüldü [95, s.17-21]. Az sonra Diyarbəkir, İzmit, Maraş, Sivas və s. yerlərdə erməni silahlı dəstələri dinc əhalini amansızlıqla qətlə yetirdilər və hökumət binalarını dağıtdılar. Bununla da kifayətlənməyən ermənilər Antanta ölkələrinin xeyrinə casusluq fəaliyyətlərini artırdılar.

Osmanlı dövləti qanuni təhlükəsizlik tədbirləri almağa məcburdur

Bu zaman bir neçə cəbhədə hərbi əməliyyatlar aparan Osmanlı dövləti ağır vəziyyətdə idi. Hökumət bir tərəfdən ölkə daxilində erməni qiyamları nəticəsində türk və müsəlmanların öldürülməsinin, dövlət və ictimai binala- rın dağıdılmasının qarşısını almalı, ictimai təhlükəsizliyi təmin etməli, digər tərəfdən isə uydurma “erməni məsələsi” üstündə xarici ölkələrin diplomatik- siyasi təzyiqlərinə, yaradılmış mənfi rəyə tab gətirməli idi. Bütün bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək çətin bir iş idi. Müharibə aparan Osmanlı dövlətini arxa- dan vuran, dinc türk-müsəlman əhalini kütləvi surətdə öldürən erməni silahlı dəstələrinin qanlı fəaliyyətlərinin qarşısını almaq zərurəti hökuməti bəzi qanu- ni tədbirləri almağa məcbur etdi.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Документы по русской политике в Закавказье. Выпуск первый. Издание Особой Комиссии при Министерстве Иностранных Дел Азербайджанской Республики. Баку, изд. Азербайджан, 1920. 2. Контрреволюционная роль партии Дашнакцутюн. – Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin Arxivi (АRMTNA), L-164. 3. Международные отношения в эпоху империализма. Документы из архивов царского и временного правительств. 1878-1917 гг. Серия III. 1914-1917 гг. Т.VI. 5 августа 1914 г. – 3 января 1915 г. Ч. 1. М., Л., Соцэкиздат, 1935, док. № 147. 4. Qasımlı M. Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914- 1918-ci illər). 3 hissədə. III hissə (sənədlər, materiallar, xəritələr, şəkillər). Bakı, 2004. 5. Начальник Тифлисского ГЖУ – вДП. 25.08.1914. №4272. Совершенно секретно. – Государственный Архив Российской Федерации (ГАРФ), ф.102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, 28 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

т. 2, пр. 1(2). 6. Сообщения о заседаниях в г. Тифлисе представителей Кавказских дашнакцаканов (районное собрание). Сентябрь 1914 г. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 14, ч. 79, Л.Б. 7. Сводки Кавказского районного охр.отд. по наблюдению за членами партии Дашнакцутюн. Сентябрь 1914 г. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1914 г., д. 14, ч. 79, Л.Б. 8. Воззвание главного комитета Бакинского Армянского Культурного Союза по сбору пожертвований для помощи семьям призванных.Час испытания настал.– Бакинские губернские ведомости, Баку, 20.09.1914. № 38. 9. Что мы должны просить. – Газ. “Мшак”, 01.10.1914. № 219; ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, отд. 4 (1). 10. Армяне и настоящий момент. – Газ. “Оризон”, 07.10.1914. № 221; ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 353, отд. 4 (1). 11. Качазнуни Ов. Дашнакцутюн больше нечего делать. Тифлис, 1927. 12. Телеграмма из Новороссийска по поводу бомбардировки турецкими судами Новороссийска 17.10.1914. № 580. – ГАРФ, ф. 601, оп. 1, д. 549 (2). 13. Объявляем всем верным нашим подданным. 20.10.1914. – ГАРФ, ф. 601, оп. 1, д. 549 (2). 14. Басилая Ш.И. Закавказье в годы первой мировой войны. Сухуми, Алашара, 1968. 15. Война с Турцией. – Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245. 16. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 02.11.1914. № 246. 17. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 04.11.1914. № 247. 18. Доклад начальника Бакинского ГЖУ полковника Леонтьева. 24.10.1915. Секретно. – Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi (ARDTA), f. 524, siy. 1, iş 5. 19. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245. 20. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 249. 21. Записка по армянскому революционному и национальному движению, связанному с текущими военными событиями. 02.05.1915. № 167800. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 168 (I). 22. Баку и война. Отъезд добровольцев. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 249. 23. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 07.11. 1914. № 250. 24. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий” , 08.11.1914. № 251. 25. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”,13.11.1914. № 255. 26. Отзвуки. – Газ. “Каспий”, 05.11.1914. № 248. 27. Начальник Эриванского ГЖУ – в ДП. 08.11.1914. № 5962. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, отд. 4 (2). 28. Баку и война. –Газ. “Каспий”, 01.11.1914. № 245. 29. Доклад с агентурными сведениями, полученными жандармским управлением города Одессы о современном положении Турции.– ГАРФ, ф.102, оп.О.О.1915 г., д.285, ч. М (ч. I). 30. Армянская жизнь. –Газ. “Кавказский телеграф”, 17.11.1914. № 57. 31. Деятельность отряда Андраника. – Газ. “Кавказский телеграф”, 02.02. 1915. № 7. 32. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 11.12.1914. № 277. 33. В армянской газете “Оризон”. 26.04.1915. № 90. – Gürcüstan Mərkəzi Tarix Arxivi (GMTA), f. 153, siy.1, iş 2860. 34. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 21.12.1914. № 286. 35. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 23.12.1914. № 287. 36. Лалаян А. Контрреволюционный Дашнакцутюн и империалистическая война 1914- 1918гг. // Революционный Восток, М., 1936. № 2-3. 37. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 09.01.1915. № 6. 38. Арсов В. Об автономии Армении. – Газ. “Голос Кавказа”, 30.12.1914. № 2404.

29 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

39. Обзор печати. Земство на Кавказе. – Газ. “Каспий”, 26.11.1914. № 265. 40. Начальник Пермского ГЖУ – в ДП. 04.12.1914. № 9313. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 343, отд. 4 (2). 41. Милюков П. Судьба турецкой Армении. – Газ. “Кавказский телеграф”, 07.12.1914. № 61. 42. Письмо начальника Елисаветпольского ГЖУ на имя начальника Тифлисского ГЖУ. 06.05.1915. № 1129. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О.1915 г., д. 14, ч. 6, Л. Б. 43. Пресса. – Газ. “Баку”,13.01.1914.№ 16. 44. Турецкий фронт. В Карсской области. –Газ.“Каспий”, 13.01.1914. № 9. 45. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 14.01.1915. № 10. 46. Маккарти Дж., Маккарти К. Тюрки и армяне. Руководство по армянскому вопросу. / Пер. с англ./ Баку, 1996. 47. Arşivbelgelerine göre Kafkaslarda ve Anadoluda ermeni mezalimi. I. 1906-1918. Ankara, T. C. Baş Bakanlık Devlet Arşivleri Genelmüdürlüğü. Osmanlı Arşivi Daire Baskanlığı, Yayın № 23, 1995. 48. Мусульманскиебеженцы. – Газ. “Баку”, 07.02.1915. № 29. 49. Разоренные села в Карсской области и окрестностях. – Газ. “Баку”, 30.01.1915. № 24. 50. Воззвание. От комитета помощи беженцам без различия национальности.– Газ. “Каспий”, 10.02.1915. № 5. 51. Мусульманская жизнь. – Газ. “Баку”, 22.01.1915. № 17. 52. Елисаветпольский губернатор в ДП. 05.02.1915. Секретно. – ARDTA, f. 524, siy. 1, iş 38. 53. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 06.11.1914. № 248. 54. Армянская жизнь. – Газ. “Каспий”, 01.01.1915. № 1. 55. Война с Турцией. – Газ. “Баку”, 17.01.1915. № 13. 56. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 11.01.1915. № 8. 57. О беженцах Карсской области. Из доклада, прочитанного С.С.Арутюновым 12 февраля в дворце, на заседании кавказского комитета, состоявшемся под председательством графини Е.А.Воронцовой – Дашковой. – Газ. “Кавказское слово”, 18.02.1915. № 39. 58. Памятная записка о беженцах Карсской области. – GMTA, f. 519, siy. 1, iş 47. 59. Статистические данные о беженцах-армянах в Эриванской губернии. Доклад особой комиссии закавказскому комитету Всероссийского земского союза. Члены комиссии: О. Тер-Мартиросян, А.Тер-Акопян, Р.Оганджанян, Г.Саркисян.– Газ. “Кавказское слово”, 27.02.1915. № 48; GMTA, f. 13, siy. 27, iş 2439. 60. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 21.01.1915. № 16. 61. Баку. 13 января. – Газ. “Каспий”, 13.01.1915. № 9. 62. Феникс. Несчастные беженцы и политика беженства. – Газ. “Голос Кавказа”, 24.01.1915. № 2425. 63. Письмо от Кавказского комитета помощи пострадавшим от войны на имя наместника на Кавказе. 07.01.1915. № 3. – GMTA, f. 519, siy.1, iş 47. 64. Доклад главного Кавказского комитета помощи пострадавшим от войны. 15.01.1915. – GMTA, f. 519, siy. 1, iş 47. 65. Л. Х-н. Сел. Аштарак. Эриван. губ. – Газ. “Баку”, 27.01.1915. № 21. 66. Армянская жизнь. – Газ. “Баку”, 22.01.1915. № 17. 67. Yusuf Hikmet Bayur. Türk İnkilabı Tarihi. Cilt III. 1914-1918 Genelsavaşı Kısım 3. 1915-1917 vuruşmaları ve bunların siyasal tepkileri. Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983. 68. Борян Д.А. Армения, международная дипломатия и СССР. Ч.I. М., Л., 1928. 69. Передача армянами курдских и турецких селений. – Газ. “Биржевые ведомости”, СПб., 03.02.1915. 70. Справка по армянскому вопросу. Апрель 1915 г. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 153. 71. Донесения директора канцелярии наместника на Кавказе в МВД. 02.03. – апрель 1915. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1915 г., д. 168. 30 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

72. Директор канцелярии наместника на Кавказе – В.А.Неде Сент Ипполиту. 02.03.1915. №949. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д.168 (1). 73. Решение съезда Дашнакцутюн. Тифлис. 15-19.02.1915. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 36, Л.Б. 74. Сведения начальника Терского областного жандармского управления. 28.02.1915. № 64 а/с. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 78, Л.Б. 75. Агентурная записка начальника Тифлисского ГЖУ в особый отдел наместника на Кавказе. 27.03.1915. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 29, ч. 79. Л. Б. 76. Помощь беженцам. – Газ. “Баку”, 01.08.1915. № 171; Помощь армянам и айсорам. – Газ. “Баку”, 18.08.1915. № 183. 77. Телеграмма собственного корреспондента “Оризон”а. Эчмиадзин. 2 марта. – Газ. “Оризон”, 04.03.1915. № 49; GMTA, f.153, siy. 1, iş 2860. 78. Армянская жизнь. –Газ. “Баку”, 04.11.1915. № 246. 79. Сведения Кубанского областного жандармского управления. 18.03.1915. №3029. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д.14, ч. 36, Л.Б. 80. Сведения начальника Тифлисского ГЖУ полковника Пастрюлина. 09.06.1915. №1512. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1915 г., д.14, ч.79, Л.Б. 81. Начальник Эриванского ГЖУ.28.03.1915.№1585. Секретно.– ГАРФ, ф.102,оп.О.О. 1915 г., д. 14, ч. 92. 82. Сведения начальника Тифлисского ГЖУ. Партия Дашнакцутюн. Записка № 6. 02.03.1915. № 580. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 92, Л. Б. 83. Сведения начальника Терского областного жандармского управления. 19.03.1915. № 767. Совершенно секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 78, Л.Б. 84. Чобанян А. Открытое письмо П.Н. Милюкову. – Газ. “Баку”, 05.03.1915. № 51. 85. Донесение начальника Эриванского ГЖУ – товарищу министра внутренних дел, директору Департамента Полиции о формировании добровольческих дружин. 14.11.1915-07.05.1916. Секретно. – ГАРФ, ф.102, оп. О.О. 1915 г., д. 167, ч. 92. 86. Записка начальника Одесского жандармского управления, представленная в ДП. 18.04.1915. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1914 г., д. 29. 87. Записка начальника жандармского управления города Одессы с агентурным сведениями об армянском социал-демократической партии Гнчак. 18.04.1915. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 3430, т. 4, пр. 2. 88. Переписка ДП с товарищем министра внутренних дел, помощником военного министра, Эриванским ГЖУ. Январь-июнь 1916 г. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1916 г., д. 29, ч. 92, Л.Б. 89. Дело о 6-й добровольческой армянской дружине в г. Карсе. Май-июнь 1915 г. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 29, ч. 92, Л.Б. 90. Переписка Тифлисского ГЖУ с ДП и Эриванским ГЖУ. Август-cентябрь 1916 г. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1916 г., д. 29, ч. 92, Л.Б. 91. Докладная записка ДП. 31.01.1916. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп.О.О.1915 г., д.343, отд.4, пр.1. 92. Письмо командующего Кавказской Армией генерала от инфантерии Юденича на имя Воронцова-Дашкова. 05.04.1915. № 1482. Секретно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 14, ч. 20, Л.Б. 93. Товарищ министра внутренних дел Джунковский – Н.Н.Янушкевичу. 11.04.1915. № 168094. Доверительно. – ГАРФ, ф. 102, оп. О.О. 1915 г., д. 168 (I). 94. Бакинская жизнь. – Газ. “Каспий”, 11.01.1915. № 8. 95. The invasion of Van by the Russians. May 20, 1915. – İnternational Symposium on the History of Van. Ankara, 1994.

31 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Musa Gasimli The formation and activities of Armenian armed groups (August 1914 – April 1915)

In this article, preparation and training of the Armenian armed groups in the beginning of the First World War against the Ottoman Empire have been investigated on the basis of the documentaries of the Ministry of Foreign Affairs of Tsarist Russia and with the help of the most authoritative sources of Russia, Georgia, Azerbaijan, Turkey and other countries. The documentary sources indicate that when the Ottoman Empire entered the war, the Armenian armed groups were receiving financial and organizational support of the Tsarist authorities and that the Armenian armed groups committed massacres against civilians and Muslim population in Turkey. Many people, in an attempt to somehow save their lives became refugees. (At the end, Tsarist Russia, who used the Armenian armed groups for its own purposes refused to grant them autonomy on the basis of history and the current realities – strannoepredlojenie, luchsheubrat). Armenians, who were fleeingthe military zones, wereplaced in the South Caucasus on particular territories of Azerbaijan.

Муса Гасымлы Формирование и деятельность армянских вооружённых отрядов (август 1914 – апрель 1915)

В статье на основании документальных материалов Министерства Иностранных Дел царской России, а также самых достоверных источни- ков Азербайджана, Грузии, Турции и других стран исследуется формиро- вание армянских вооружённых отрядов и применение их против Осман- ской империи в первые годы Первой мировой войны. Документальные источники подтверждают, что ещё до вступления Османской империи в войну, при финансовой и организационной поддержке царских прави- тельственных органов были сформированы армянские вооружённые от- ряды, которые после вступления Турции в войну совершили беспощад- ную резню мирного турецкого и мусульманского населения. Случайно спасшиеся люди стали беженцами. Царизм, использовавший армянские вооружённые отряды в своих целях, впоследствии, опираясь на истори- ческие и существующие реалии, отказался от предоставления им автоно- мии. Армяне, бежавшие с арены военных действий, были размещены на Южном Кавказе – на азербайджанских землях.

32 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Azərbaycan Respublikasının sosial Aydın və iqtisadi inkişaf MİRZƏZADƏ strategiyasının millət vəkili, siyasi elmlər üzrə həyata keçirilməsinə fəlsəfə doktoru Ermənistanla [email protected] münaqişənin təsiri

Açar sözlər: inkişaf strategiyası, iqtisadi yüksəliş, sosial siyasət, işğal faktoru, siyasi hüquqlar, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Qafqaz, Dağlıq Qarabağ

Key words: development strategy, economic growth, social policy, occupation factor, political rights, the Constitution of the Republic of Azerbaijan, Caucasus, Nagorno-Karabakh

Ключевые слова: стратегия развития, экономический рост, социальная политика, фактор оккупации, политические права, Конституция Азербайджанской Республики, Кавказ, Нагорный Карабах

33 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanda demokratik dövlət quruculuğu həm də iqtisadi quruculuğu və inkişafı da zəruri etmişdir. Bu ağır dönəmdə Azərbaycan rəhbərliyinə dahi siyasətçi Heydər Əliyevin qayıtması ilə respublikada kardinal dəyişiklər dövrü başladı. Birinci növbədə Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyası işlənib hazırlandı. Müstəqil dövlət quruculuğu prosesində iqtisadi islahatların və inkişafın mahiyyət etibarilə yeni bir modeli - Azərbaycan modeli yarandı. Bu gün Azərbaycan Respublikası regionun hərbi-siyasi və iqtisadi baxımdan aparıcı dövlətidir. Lakin Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin, işğalının ölkənin sosial inkişafı üçün neqativ təsiri inkar edilə bilməz. Bu da ilk növbədə işğal olunmuş ərazilərin iqtisadi inkişafının dayanması, sosial problemlərin yaranması ilə nəticələnmişdir.

İşğal faktoru və onun sosial-iqtisadi inkişafa təsiri

Azərbaycan torpaqlarının Ermənistanın hərbi təcavüzünə məruz qalması təkcə sosial və iqtisadi problemlər doğurmadı, bu hərbi münaqişə hər iki respublikanın, eləcə də Cənubi Qafqaz bölgəsinin siyasi inkişafına, dövlətçilik məsələlərinə də ciddi təsir göstərdi. Əvvəla, etnik və milli qarşıdurmaların sayının günbəgün artdığı SSRİ-də separatçılıq qarşısıalınmaz həddə gəlib çatmışdı. SSRİ-nin dağılmasının əsas səbəblərindən biri olan bu amil həm də müstəqilliyini yenicə bərpa etmiş Azərbaycan Respublikasının dövlət quruculuğuna da neqativ təsir göstərdi və 1993-cü ildə Azərbaycanda müstəqilliyinin ilk illərində ölkə üçün böyük rəhbərliyə Heydər Əliyevin siyasi problemlər yaratdı. 1993-cü ildə Azərbaycanda rəhbərliyə gəlməsi və ölkə həyatının Heydər Əliyevin gəlməsi və ölkə həyatının bütün önəmli sahələri üzrə bütün önəmli sahələri üzrə dövlət dövlət strategiyasının işlənib strategiyasının işlənib hazırlanması hazırlanması Ermənistan- Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində münaqişəsinin həlli köklü pozitiv dəyişikliklər üçün yol açdı və dövlətçilik ənənələrinin bərpası, istiqamətində köklü pozitiv Azərbaycanın müasir beynəlxalq aləmə dəyişikliklər üçün yol açdı inteqrasiyası üçün geniş imkanlar yaratdı. və dövlətçilik ənənələrinin Münaqişənin dinc yolla həllinə tərəfdar bərpası, Azərbaycanın müasir olan Azərbaycan lideri bununla əlaqədar beynəlxalq aləmə inteqrasiyası qəti mövqeyini bu şəkildə bildirmişdi: “Biz üçün geniş imkanlar yaratdı. Ermənistan ilə Azərbaycan arasında sülh 34 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

olmasını istəyirik. Biz Dağlıq Qarabağa Azərbaycan Respublikasının tərkibində müasir beynəlxalq praktikada olan ən yüksək muxtariyyət statusu verməyə hazırıq” [2, s.398]. Qeyd edilən bu problemin həllinə Azərbaycan Respublikası Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə demokratik və hüquqi dövlət, iqtisadi artım, çoxvektorlu xarici siyasət, güclü və müasir ordu faktoru ilə yanaşmağa başladı. Bu təminat isə Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 12-ci maddəsində qeyd olunur: “I. İnsan və vətəndaş hüquqlarının və azadlıqlarının, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına layiqli həyat səviyyəsinin təmin edlməsi dövlətin ali məqsədidir. II. Bu Konstitusiyada sadalanan insan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrə uyğun tətbiq edilir”. Konstitusiyanın 25-ci maddəsində isə bu fikirlər vurğulanır: “I. Hamı qanun və məhkəmə qarşısında bərabərdir. ... III. Dövlət irqindən, milliyyətindən, dilindən, cinsindən, mənşəyindən, əmlak vəziyyətindən, qulluq mövqeyindən, əqidəsindən, siyasi partiyalara, həmkarlar ittifaqlarına və digər ictimai birliklərə mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının bərabərliyinə təminat verir. İnsan və vətəndaş hüquqlarını və azadlıqlarını irqi, milli, dini, dil, cinsi, mənşəyi, əqidə, siyasi və sosial mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırmaq qadağandır”. Yenə eyni məsələ ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 26-cı maddəsində qeyd olunur: “ .. II. Dövlət hər kəsin hüquqlarının və azadlıqlarının müdafiəsinə təminat verir” [1]. Bu siyasi hüquqlar müasir dövrün bütün sivil ölkələri üçün səciyyəvi olub, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarının milli, dini, irqi, siyasi, sosial və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq azadlıqlarını təmin edir. Qeyd etdiyimiz kimi, 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Azərbaycanda demokratik dövlət quruculuğu həm də iqtisadi quruculuğu və inkişafı da zəruri etmişdir. Bir tərəfdən dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, vətəndaş cəmiyyətinin qurulması, digər tərəfdən sosialist iqtisadiyyatından bazar iqtisadiyyatına keçidin təmin edilməsi, vətəndaşların sosial-iqtisadi rifahının yaxşılaşdırılması yeni yaranmış Azərbaycan Respublikasının qarşısında duran ciddi məsələlər idi. 1993-cü ildə “Azərbaycanda sahibkarlığın inkişafı (1993-1995)” adlı Dövlət Proqramı təsdiq edildi. Bu proqramın qəbul edilməsi və onun həyata keçirilməsinə başlanılması ölkədə fəaliyyət göstərən kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına imkan verdi, xarici iqtisadi əlaqələr bərpa olundu. Azərbaycan Respublikasında qeyd edilən modelin gerçəkləşməsinin rəsmi

35 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

bazası kimi bir çox irimiqyaslı mühüm siyasi sənədlər qəbul olundu. Onların arasında “Azərbaycanda kiçik və orta sahibkarlığa Dövlət Yardımı Proqramı (1997-2000-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta sahibkarlığın inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında maşınqayırma sənayesinin inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikasında aqrar bölmənin inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2006-cı illər)”, “Azərbaycan Respublikasının demoqrafik inkişaf konsepsiyası” və “Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nı xüsusi qeyd etmək lazımdır. Ulu öndər Heydər Əliyevin müəllifi olduğu Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsi onun siyasi varisi Prezident İlham Əliyevin də uğurlu iqtisadi siyasəti ilə davam etdirilmişdir. Bu istiqamətdə “Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı (2003-2005-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və digərlərini göstərmək lazımdır. Hazırda “Azərbaycan Respublikasının məşğulluq strategiyası (2006-2015-ci illər)”, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009- 2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf üzrə Dövlət Proqramı”, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” və digər vacib sənədlər də uğurla icra olunur [7]. Azərbaycan Respublikasının Avropa İttifaqının və digər inteqrasiya təşkilatlarının irihəcmli layihələrində iştirakı respublikanın sosial-iqtisadi inkişafının yüksək göstəricilərindən biridir. Bu gün Azərbaycan Respublikası regionun hərbi-siyasi və iqtisadi baxımdan aparıcı dövlətidir. Lakin Ermənistanın təcavüzkar siyasətinin, işğalının ölkənin sosial inkişafı üçün neqativ təsiri inkar edilə bilməz. Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsinə Ermənistanla münaqişənin təsiri bir neçə məqamla bağlıdır ki, bu da adı çəkilən strategiyanın modelindən kənarda qalması, böyük təbii ehtiyatlara və insan resurslarına malik Dağlıq Qarabağın və ətraf rayonların təsərrüfat mənimsənilməsindən məhrum buraxılmasıdır. Bu da ilk növbədə işğal olunmuş ərazilərin iqtisadi inkişafının dayanması, sosial problemlərin yaranması ilə nəticələnmişdir. Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan ərazilərinin işğalının sosial-iqtisadi nəticələrini təhlil edərkən, aşağıdakı məqamlara xüsusi diqqət yetirmək lazımdır: 1. Sosial problemlər 1.1. Qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış yerləri ilə təmin edilməsi 1.2. Məşğulluq problemi

36 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

2. İqtisadi problemlər 2.1. Sənaye, yaşayış və sosial obyektlərə dəyən zərərlər və onların aradan qaldırılması 2.2. Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsində işğal faktorunun neqativ rolu. Ümumiyyətlə, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində doğma torpaqlarından didərgin salınmış 1 milyonadək azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünün sosial problemləri Azərbaycan dövlətinin gündəlik probleminə çevrilmişdir. Heydər Əliyevin Azərbaycan rəhbərliyinə qayıdışından sonra bu problemin həlli istiqamətində görülən ən böyük tədbirlərdən biri 1998-ci Ermənistan-Azərbaycan ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Dağlıq Qarabağ münaqişəsi sərəncamına əsasən, “Qaçqınların və nəticəsində doğma məcburi köçkünlərin problemlərinin həlli üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi torpaqlarından didərgin olmuşdur. 1999-cu ildə isə ölkə prezidentinin salınmış 1 milyonadək fərmanı ilə dünya təcrübəsində ilk dəfə azərbaycanlı qaçqın və olaraq Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişafı məcburi köçkünün sosial Fondu təşkil edilmişdir. Sosial problemlər ilk problemləri Azərbaycan növbədə öz torpaqlarından qovulmuş və ya dövlətinin gündəlik məcburi köçmüş azərbaycanlıların yaşayış probleminə çevrilmişdir. yeri ilə təmin olunması məsələsindən Heydər Əliyevin Azərbaycan ibarətdir. rəhbərliyinə qayıdışından Qaçqın və məcburi köçkünlərin bütün sosial problemləri, o cümlədən onların sonra bu problemin həlli yaşayış yerləri ilə təmin edilməsi məsələsi istiqamətində görülən ən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1 iyul böyük tədbirlərdən biri 2004-cü il tarixli 298 saylı Sərəncamı ilə təsdiq 1998-ci ildə Azərbaycan edilmiş “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin Respublikası Prezidentinin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və sərəncamına əsasən, məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət “Qaçqınların və məcburi Proqramı”nda və həmin Sərəncamın icrası köçkünlərin problemlərinin ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası həlli üzrə Dövlət Nazirlər Kabinetinin 4 noyabr 2004-cü il 232c saylı Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Proqramı”nın təsdiq edilməsi Tədbirlər Planında öz əksini tapmışdır [4]. olmuşdur. 1999-cu ildə isə Bu plana uyğun olaraq, həlli nəzərdə ölkə prezidentinin fərmanı ilə tutulmuş problemlər əsasən aşağıdakılar dünya təcrübəsində ilk dəfə olmuşdur: 22.921 ailə - 110 min məcburi olaraq Məcburi Köçkünlərin köçkünün həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması, Sosial İnkişafı Fondu təşkil o cümlədən 21.354 ailənin yeni qəsəbələrə edilmişdir. 37 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

köçürülməsi, 1567 ailənin isə müvəqqəti məskunlaşdıqları ictimai binaların təmiri, 30 min iş yerinin (onlardan 25 mini inşaat işlərində, 5 mini yeni təşkil olunacaq kiçik sexlərdə) yaradılması [4]. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 4 fevral 2004-cü il tarixli 80 saylı Sərəncamına [3] və yeni Dövlət Proqramına uyğun olaraq, Dövlət Neft Fondundan ayrılan vəsait hesabına sifarişçi təşkilat olan Məcburi Köçkünlərin Sosial İnkişafı Fondu tərəfindən Ağdam rayonunda 12, Ağcabədi rayonunda 1 qəsəbənin tikintisi başa çatdırılmış, məcburi köçkünlərin həmin qəsəbələrə köçürülməsi və 4 çadır düşərgəsinin ləğv edilməsi təmin edilmişdir [6, s.268]. Azərbaycan Respbulikasının Prezidenti tərəfindən 2006-cı il martın 1-də təməli qoyulmuş Ağdam rayonunun Quzanlı qəsəbəsindəki Olimpiya İdman Kompleksinin tikintisi 2007-ci ildə başa çatdırılmış və 2008-ci il yanvarın 17-də keçirilmiş açılış mərasimində Prezident İlham Əliyev də iştirak etmişdir. Ağdam və Ağcabədi rayonlarında yeni salınmış qəsəbələrdə ümumi sahəsi 190.632 kv.m olan 3860 yaşayış evi ilə yanaşı, 15 məktəb binası, 5 uşaq bağçası, 1 xəstəxana, 9 tibb məntəqəsi, 8 klub-icma mərkəzi, 7 poçt və rabitə şöbəsi, 11 hamam, 10 inzibati bina, 1 yanğın postu tikilmiş, 113,8 km yol, 139,2 km su xətti, 43,2 km qapalı irriqasiya sistemi, 211,9 km elektrik hava xətti çəkilmiş, 124 artezian quyusu qazılmışdır. İnşaat işlərinə respublikanın 30-dan çox şəhər və rayonundan təxminən 20 min nəfər cəlb olunmuşdur. Bundan əlavə, Naxçıvan Muxtar Respublikasında 100 qaçqın və məcburi köçkün ailəsi üçün yaşayış evləri tikilib istifadəyə verilmiş, Saatlı rayonunda Yunanıstanın Bakı–Tbilisi–Ceyhan boru kəmərinin Azərbaycan sektorunun tikintisini həyata keçirən “Contractors İnternational Company” (CCİC) şirkətinin vəsaiti hesabına salınmış 100 ailəlik qəsəbəyə məcburi köçkünlərin köçürülməsi təmin edilmişdir [6, s.268]. 2001-2009-cu illərdə Dövlət Neft Fondundan (612,9 milyon manat) və digər mənbələrdən (33,2 milyon manat) ayrılan 6436,1 milyon manat vəsait hesabına 18.190 ailə (81,8 min nəfər) - daimi məskunlaşmamış qaçqın və məcburi köçkünlər üçün 10.168 min kv.m sahəsi olan 63 qəsəbə və fərdi ev, həmçinin 123 məktəb, 4 musiqi məktəbi, 37 uşaq bağçası, 45 tibb müəssisəsi, 33 rabitə evi tikilmiş, 542 km yol, 645 km su xətti, 1007 km hava elektrik xətti çəkilmiş, 81,5 km qaz, 33,1 km kanalizasiya, 1,27 km istilik xətləri çəkilmiş, 11 min ha torpaq sahəsində irriqasiya işləri aparılmış, 537 elektrik transformatoru quraşdırılmışdır. Ermənistandan qaçqın düşmüş azərbaycanlıların məskunlaşdırılması üçün 1330 ev tikilərək onların istifadəsinə verilmişdir [6, s.269]. 2009-cu ildə respublikanın ayrı-ayrı şəhər və rayonları üzrə 90 müvəqqəti məskunlaşma obyektində 39 ədəd müxtəlif markalı güc transformatoru, 66 ədəd artezian və digər su nasosu quraşdırılmış, həmçinin 2925 metr müxtəlif markalı güc kabeli, 67.000 metr elektrik naqili verilmişdir. Həmin ildə “Bakı elektrikşəbəkə” və “Sumqayıt elektrikşəbəkə” ASC tərəfindən fərdi evlərdə

38 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

və 570 kompakt yaşayış yerlərində elektrik sayğaclarının quraşdırılması işi tam başa çatdırılmışdır. “Azərenerji” Səhmdar Cəmiyyətinin “Regional Enerji Təchizatı” MMC-ləri tərəfindən nəzərdə tutulan ümumi 83.730 sayğacdan fərdi evlərdə 36.193, 1180 kompakt məskunlaşma obyektində olan 32.182 mənzildən isə 23.914 mənzildə sayğac quraşdırılmışdır. “Azərenerji” Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən ümumilikdə 60.107 ədəd sayğac quraşdırılmışdır [6, s.271]. Hazırda məcburi köçkünlərin 50 min nəfəri yataqxanalarda, 25.550 nəfəri fin evlərində, qalanları isə ictimai binalarda, tikintisi yarımçıq qalmış binalarda, sanatoriya, pansionat və sair kommunal şəraiti çox aşağı olan yerlərdə yaşayırlar. Nəticədə, qaçqın və məcburi köçkünlərin yaşayış vəziyyətinin yaşxılaşdırılması istiqamətində 2001-2010-cu illər ərzində qaçqın və məcburi köçkünlərin müvəqqəti məskunlaşması üçün 20 min ailəlik 67 yeni qəsəbə və fərdi ev tikilərək onların istifadəsinə verilmişdir [6, s.261]. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasının ərazisində 378 min 505 nəfər əmək qabiliyyətli məcburi köçkündən 35 min 872 nəfəri işsizdir. İş yerlərinin yaradılması, o cümlədən aqrar sənayedə görülən böyük həcmli işlərə baxmayaraq, işsizlik probleminin tamamilə aradan qaldırılması bir sıra maneələrlə üzləşir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1 iyul 2004-cü il tarixli 298 saylı Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Qaçqınların və məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması və məşğulluğunun artırılması üzrə Dövlət Proqramı” və ona Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 31 oktyabr 2007-ci il tarixli 2475 saylı Sərəncamı ilə edilmiş əlavələrin icrası nəticəsində məcburi köçkünlər arasında yoxsulluq həddi 75 faizdən 23 faizə enmişdir. Yeni salınmış qəsəbələrdə 27.814 yeni iş yeri yaradılmış, Nazirlər Kabinetinin 6 noyabr 2000-ci il tarixli 204 saylı “Kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün məcburi köçkünlərə kreditlərin verilməsi Qaydalarının və şərtlərinin təsdiq edilməsi haqqında” qərarına uyğun olaraq, 2001-2002-ci illərdə büdcədən ayrılmış 2 milyard manat vəsait hesabına 1000 nəfərdən çox məcburi köçkünə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün mikrokreditlər verilmişdir. Sahibkarlığa Yardım Milli Fondu tərəfindən isə 150 ailəyə 3,4 milyard manat kredit verilmişdir. Məcburi köçkünlərə müvəqqəti istifadə üçün dövlət və bələdiyyə fondlarından 60 min ha torpaq sahəsi ayrılmış, 47 min məcburi köçkünün əhatə olunduğu 760 fermer təsərrüfatı yaradılmışdır [6, s.264]. Yeni salınmış qəsəbələrə köçürülmüş qaçqın və məcburi köçkün ailələrinə kənd təsərrüfatı ilə məşğul olmaq üçün torpaq sahəsi ayrılmış, hər ailəyə 1 milyon manat məbləğində əvəzsiz maliyyə yardımı göstərilmişdir. Həmin qəsəbələrdə 60-dan çox fermer təsərrüfatı yaradılmışdır [6, s.264]. Azərbaycan Respublikası Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsinin 2013-cü ilin əvvəllərinə olan məlumatlarını təhlil etsək, Azərbaycan Respublikasında Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ

39 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

münaqişəsi nəticəsində məcburi köçkün düşmüş vətəndaşların içərisində əməkqabiliyyətli olanların sayı 378.505 nəfər, məşğulluğu təmin olunmuş məcburi köçkünlərin sayı 342.633 nəfər olmuşdur ki, onlardan 160.895 nəfəri büdcə təşkilatlarında və digər sahələrdə daimi işlə, 181.738 nəfəri isə kənd yerlərində torpaq sahəsi və məşğulluqla təmin edilmişdir. Yeni qəsəbələrdə məşğulluğu təmin edilmiş köçkünlərin sayı 45.325 nəfər, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tərəfindən işə düzələnlərin sayı 9872 nəfər olmuşdur [6, s.289-290]. Ermənistan–Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycan üçün yaratdığı iqtisadi problemlər öz-özlüyündə sosial problemləri kəskinləşdirən faktorlardan biridir. Keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) ilə Azərbaycanın aşağıdakı istiqamətlərdə hərtərəfli əlaqələri mövcud olmuşdur: istehsalın kooperasiya əlaqələri, əmtəə-mal dövriyyəsi, maddi-texniki təchizat, nəqliyyat-yük əlaqələri, elmi-texniki əlaqələr, dövlət idarəetmə əlaqələri, mədəni-maarif əlaqələri. Bu əlaqələrin hər birinin təhlili Dağlıq Qarabağın Azərbaycanla sıx iqtisadi əlaqəsindən xəbər verir. Məsələn, 1985-ci ildə Xankəndidəki (Stepanakert) İpək Kombinatına daxil olan barama xammalının cəmi 8 faizi Dağlıq Qarabağın özündə istehsal olunurdu, qalan 92 faiz isə Azərbaycanın digər rayonlarından gətirilirdi. DQVM-nin 1986-cı ildə həyata keçirdiyi xarici iqtisadi əlaqələrin həcminin cəmi 0,3 faizi və idxalının 1,4 faizi Ermənistanın, onun ixracatının 33,3 faizi isə Azərbaycanın payına düşürdü [6, s.265].

Nəticə

Nəzərdən keçirdiyimiz bu faktlar Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sosial problemlərinin iqtisadi yönünü də göstərir. Bu gün həmin münaqişənin Azərbaycan üçün doğurduğu ağır sosial problemlərin əslində önəmli faktorlarından biri və birincisi erməni işğalının ölkənin iqtisadiyyatına, konkret Dağlıq Qarabağın və ətraf rayonların, həmçinin coğrafi baxımdan bölgədən uzaq olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının iqtisadiyyatına vurduğu böyük ziyandır. Azərbaycan dövləti üçün münaqişənin doğurduğu sosial problemlərin həlli iqtisadiyyata dəymiş külli miqdarda ziyanın da aradan qaldırılması kimi böyük bir problemi də doğurmuşdur.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: “Qanun”, 2009, - 56 s. 2. Heydər Əliyev. Müstəqilliyimiz əbədidir. Çıxışlar. Nitqlər. Bəyanatlar. Məktublar. Müsahibələr. VI c., mart 1996 – iyun 1996 /Redaktor: Ramiz Mehdiyev. Bakı: Azərnəşr, 1998, -512 s.

40 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

3. İlham Əliyev. İnkişaf məqsədimizdir. Çıxışlar. Nitqlər. Bəyanatlar. Müsahibələr. Məktublar. Müraciətlər. Fərmanlar. III c., fevral 2004 – aprel 2004 /Redaktor: Ramiz Mehdiyev. Bakı: Azərnəşr, 2008, – 416 s. 4. İlham Əliyev. İnkişaf məqsədimizdir. Çıxışlar. Nitqlər. Bəyanatlar. Müsahibələr. Məktublar. Müraciətlər. Fərmanlar. V c., iyun 2004 – avqust 2004 /Redaktor: Ramiz Mehdiyev. Bakı: Azərnəşr, 2010, -392 s. 5. Mirzəzadə A. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycan və Ermənistan dövlətçiliklərinə təsiri // “Dirçəliş – XXI əsr”, 2010, № 141-142, s.209-217. 6. Mirzəzadə A. Qarabağ düyünü. Bakı: “Azərbaycan”, 2012, - 608 s. 7. İqtisadi islahatlar və onun nəticələri http://www.azerbaijan.az/portal/Economy/Reforms/reforms_a.html

Aydin Mirzazadeh The impact of the conflict with Armenia on implementation of the strategy for socio-economic development of the Republic of Azerbaijan

In 1991, after the restoration of state independence of Azerbaijan a transition to a democratic political system made it necessary to create a new economy and a new development model. However, one cannot deny the negative impact of Armenia’s policy of aggression on the social development of the country, which was a suspension of economic development and emergence of social problems in the occupied territories of Azerbaijan. In this difficult period, the return of a great politician Heydar Aliyev to Azerbaijan and his leadership of the Republic initiated a period of radical change. In the first place, a strategy for socio-economic development of the Republic of Azerbaijan was developed. In the process of building an independent state, a qualitatively new model of economic reforms and a new development model were created which have been unique to Azerbaijan.

Айдын Мирзазаде Влияние армяно-азербайджанского нагорно-карабахского кон- фликта на реализацию стратегии социально-экономического разви- тия Азербайджанской Республики

В 1991 году после восстановления Азербайджаном государственной независимости построение демократического государственного строя сделало необходимым создание новой экономики и ее новой модели развития. Но нельзя отрицать и негативное влияние политики агрессии и захвата со стороны Армении на социальное развитие страны, что приве- ло к приостановке экономического развития и возникновению социаль-

41 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

ных проблем на захваченных территориях. В этот тяжёлый период с возвращением великого политика Гейдара Алиева к руководству Азербайджаном в республике начался период кар- динальных перемен. В первую очередь была разработана стратегия со- циально-экономического развития Азербайджанской Республики. В про- цессе построения независимого государства была создана качественно новая Азербайджанская модель экономических реформ и развития.

Azərbaycanda beynəlxalq dillərin işlədilməsi

42 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Azərbaycanda Gülşən PAŞAYEVA beynəlxalq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin direktor müavini, dillərin filologiya üzrə fəlsəfə doktoru işlədilməsi [email protected]

Açar sözlər: beynəlxalq dil, lingua franca, dövlət dili, dil siyasəti, milli kimlik,

Key words: international language, lingua franca, state language, language policy, national identity

Ключевые слова: международный язык, лингва франка, государственный язык, языковая политика, национальная идентичность

43 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Bu gün beynəlxalq dillər qloballaşan dünyanın tərkib hissəsidir. Onlar millətlərarası ünsiyyət vasitəsi (lingua franca) [1] olaraq geniş əhatə dairəsinə malikdirlər və beynəlxalq münasibətlər sistemini onlarsız təsəvvür etmək çətindir. Müasir dünyada beynəlxalq dil kimi işlədilən ingilis, ispan, fransız, ərəb, al- man, portuqal, rus və s. dillər bir sıra dövlətlərin rəsmi dilləri olmaqla yanaşı (məsələn, ingilis dili 63 dövlətin, fransız dili 34 dövlətin, ispan dili 23 dövlətin, ərəb dili 22 dövlətin, alman və portuqal dillərindən hər biri 7 dövlətin rəsmi dilləridir [2, s.302]), diplomatik münasibətlərdə, BMT və digər beynəlxalq təşkilatlarda mütəmadi olaraq istifadə edilir (ingilis, fransız, ispan, ərəb, rus və çin dilləri BMT-nin müxtəlif qurumlarının rəsmi və işçi dilləridir [3]). Bu gün beynəlxalq dillər xarici dil kimi də bir çox ölkələrdə həvəslə öyrənilir. S.Hantinqtonun fikrincə, dünyada ən çox yayılmış dillər - ingilis, ispan, fran- sız, ərəb, rus və s. eyni zamanda keçmiş imperiya dilləridir və onların müstəmləkə xalqları tərəfindən öyrənilməsi üçün imperiyalar daim səy göstərmişlər [4, s.62]. Lakin bu dillərdən sərbəst istifadə etmək bacarıqları müstəmləkə xalqlarına bir sıra maddi və mənəvi dividentlər də gətirmiş, onların təhsil almasına, sosial və mədəni cəhətdən sürətlə inkişaf etməsinə imkan yaratmışdır. Beləliklə, keçmiş müstəmləkələri olan güclərin fəal dəstəyi ilə həyata keçirilən bu uzaqgörən siyasət nəticəsində bu gün keçmiş imperiya dilləri bir sıra dövlətlərin rəsmi və ya dövlət dilləridir. Eyni zamanda XX əsrdə keç- miş imperiyaların qalıqları əsasında yaranmış dövlətlər də öz təsir dairələrini itirməmək və dünya miqyasında siyasi və mədəni nüfuzunu artırmaq məqsədilə müxtəlif hökumət qurumları və özəl fondlar, beynəlxalq QHT-lər və s. təşkilatlar vasitəsilə beynəlxalq dillərin öyrənilməsinə maliyyə və texniki yardım göstərirlər. Bu mənada 1934-cü ildə yaradılmış və artıq dünyanın 100-dən çox ölkəsində fəaliyyət göstərən British Council [5] tərəfindən bu sahədə aparılan siyasət da- nılmazdır. O, milyonlarla insanlar tərəfindən ingilis dilinin öyrənilməsinə dəstək verməklə yanaşı, incəsənət, təhsil və ictimai sahədə həyata keçirilən müxtəlif proqramlar və xidmətlər vasitəsilə də insanları Birləşmiş Krallıq ilə əlaqələndirir. Bu gün ingilis dili, demək olar ki, qlobal lingua franca hesab edilir. Statisti- kaya əsasən, o, 300 milyon insan üçün ana dili, 100 milyondan artıq insan üçün ikinci dil və 600 milyon insan üçün xarici dildir [6, s.27]. Lakin ingilis dilinin dünyadakı populyarlığı yalnız keçmiş Britaniya imperiyasının, “British Council” təşkilatının fəaliyyəti və ABŞ-ın İkinci Dünya müharibəsindən sonra dünyadakı hakim mövqeyi ilə izah edilməməlidir. Eyni zamanda beynəlxalq aləmdə qlobal iqtisadiyyatın, eləcə də ticarət, elm və texnologiyaların sıx bağlılığı XX əsrin so- nundan başlayaraq, ingilis dilinin ilk növbədə məhz bu sahələrin nümayəndələri üçün millətlərarası qlobal ünsiyyət vasitəsinə çevrilməsinə təkan vermişdir. Bu gün dünyada geniş yayılmış beynəlxalq dillərdən biri də fransız dilidir. Bu dildə 274 milyona yaxın insan danışır. Bu dildə danışan insanların ümumi

44 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

sayına görə beynəlxalq dillər arasında fransız dili 9-cu yeri tutur [7]. Buna bax- mayaraq, onun əhatə dairəsi olduqca genişdir və o, ingilis dili ilə bərabər dün- yanın beş qitəsində də işləkdir. Lakin Avropa İttifaqı (Aİ) çərçivəsində fransız dili həm ana dili (16%), həm də xarici dil (19%) kimi ikincidir. Aİ-də ana dili kimi istifadə edilən dillər arasında birinci yeri alman dili (23%), xarici dillər arasında isə ingilis dili (41%) tutur. Bu baxımdan Aİ ərazisində alman (10%) və ispan dilləri (7%) xarici dil kimi fransız dilindən geridədirlər [7]. Fransız dilinin qlobal səviyyədə öyrənilməsində və təşviq edilməsində 1970- ci ildə yaradılmış Beynəlxalq Frankofon Təşkilatı (OIF) müstəsna rol oynayır. Ümumilikdə 80 üzv dövlət və hökuməti (57 üzv və 23 müşahidəçi qismində) bir araya gətirən bu təşkilatda BMT-də təmsil olunan dövlətlərin üçdə biri top- lanmışdır [7]. İspan dili də beynəlxalq dil kimi qloballaşan dünyada böyük nüfuza ma- likdir. O, çin dilindən sonra dünyada bu dildə danışan insanların sayına görə ikinci yeri tutur. İspan dili həm də millətlərarası ünsiyyət vasitəsi olaraq ingilis dilindən sonra ikinci yeri tutur. Bu dildən ana dili, ikinci dil və xarici dil kimi istifadə edən 495 milyon insanın böyük əksəriyyəti Latın Amerikası və Karib dənizi hövzəsində, eləcə də Ekvatorial Qvineyada yaşayır. Demoqrafiq proq- nozlara əsasən, 2030-cu ilə qədər dünya əhalisinin 7,5%-i ispan dilində danı- şacaq və 2050-ci ilə qədər ABŞ dünyanın coxsaylı ispandilli əhalisinə malik olan dövlətinə çevriləcək [8]. İspan və portuqal dillərinin dünyada vüsət alması və ikidilliliyin inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1991-ci ildə İber-Amerika Dövlətləri Təşkilatı (OEİ) [9] (əvvəl o, “Təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə İber-Amerika Dövlətləri Təşkilatı” adlanırdı) yaradılmışdır. Bu təşkilat humanitar və mədəni sahələrdə inkişafı, qarşılıqlı iqtisadi əlaqələri və xarici siyasət sahəsində əməkdaşlığı əlaqələndirməklə məşğuldur [8]. İspan dili və mədəniyyətinin dünyada təşviq edilməsində Servantes İnstitutu [10] və İspan ili üzrə Kral Akademiyası (RAE) [11] da böyük rol oynayır. Müxtəlif hesablamalara əsasən, hal-hazırda 100 milyondan 180 milyona qədər insanın ana dili hesab edilən alman dili də beynəlxalq dillərdən biri- dir [12]. İlk növbədə Aİ ərazində yaşayan əhalinin əksəriyyətinin alman dilini ana dili kimi işlətməsi [13, s.235] Avropada bu dilin geniş istifadə edilməsinə əlverişli imkan yaratmışdır. Lakin o, xarici dil kimi hələlik ingilis və fransız dilləri ilə müqayisədə geridədir. Alman dilinin və mədəniyyətinin xaricdə populyarlığının artırılması və Alma- niya haqqında müsbət imicin formalaşması məqsədilə bu ölkədə bir sıra dövlət və özəl təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Onların arasında 1925-ci ildə yaradılmış və dünyada ən böyük tələbə və alimlərin mübadiləsini dəstəkləyən təşkilat olan Alman Akademik Mübadilə Xidmətini (DAAD) [14], eləcə də xaricdə alman dili biliklərini dəstəkləyən və beynəlxalq mədəni əməkdaşlıq istiqamətində fəaliyyət göstərən Höte İnstitutunu [15] göstərmək olar. Beynəlxalq dillər arasında rus dili özünəməxsus yerlərdən birini tutur. Sovet dövründə o, millətlərarası ünsiyyət vasitəsi kimi daha geniş nüfuz dairəsinə

45 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

malik idi. 1989-cu ildə son dəfə SSRİ-də aparılmış əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən, ümumilikdə 286 milyona yaxın əhalisi olan SSRİ-nin 134 milyon nəfəri rus dilindən ana dili kimi istifadə etmişdir. Eyni zamanda burada yaşayan bütün millətlər, xalqlar və etnik qrupların nümayəndələri üçün rus dili ikinci dil rolunu oynamışdır [2, s.306]. Rus dili eləcə də o dövrdə lingua franca kimi Varşava müqaviləsi ölkələrində də geniş istifadə edilmişdir [16, s.68]. Bu gün də Rusiya Federasiyasında (RF) rus dilinin və mədəniyyətinin dün- yada təbliğ edilməsi məsələsinə ciddi diqqət yetirilir. Bu istiqamətdə RF-də bir sıra təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Onların arasında RF Prezidenti V.Putinin sərəncamı ilə 2007-ci ildə yaradılmış “Rus dünyası” Fondu xüsusi yer tutur. Bu fondun yaradılmasında əsas məqsəd Rusiyanın milli sərvəti hesab edilən, eləcə də rus və dünya mədəniyyətinin vacib hissəsi olan rus dilinin populyarlığının artırılmasına, RF-də və xaricdə rus dilinin öyrənilməsi ilə bağlı proqramların həyata keçirilməsinə dəstəyin verilməsidir [17]. Humanitar sahədə fəaliyyət göstərən və RF haqqında xaricdə müsbət imic formalaşdırmağa çalışan daha bir təşkilat RF-nın Prezidenti V.Putinin sərəncamı ilə 2008-ci ildə yaradılmış MDB-nin Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə və Beynəlxalq Humanitar Əməkdaşlıq İşləri üzrə Federal Agentliyidir (“Ros- sotrudnicestvo”). O, elm, mədəniyyət, təhsil və rus dilinin əhatə dairəsinin genişləndirilməsi istiqamətində proqramlar hazırlayır və onları xaricdə həyata keçirir. Bu dövlət qurumunun birbaşa dəstəyi ilə dünyanın 50 ölkəsində yara- dılmış 56 Elm və Mədəniyyət üzrə Rusiya mərkəzlərində sistemli şəkildə rus dilinin öyrədilməsi üzrə kurslar fəaliyyət göstərir. İl ərzində bu kurslarda 19000 nəfər insan iştirak edir. Eyni zamanda xaricdə yaşayan həmvətənlərin uşaqları, eləcə də qarışıq nikahlardan olan uşaqlar üçün də dünyanın 33 ölkəsində rus dili kursları təşkil edilmişdir [18]. Qloballaşma şəraitində Azərbaycan Respublikasında da bir neçə beynəlxalq dil geniş istifadə edilir. Təqdim edilən məqalədə qlobal lingua franca rolunu oynayan ingilis dilinin və SSRİ dövründə böyük nüfuza malik olan rus dilinin müstəqil Azərbaycanda millətlərarası ünsiyyət vasitəsi kimi əhatə dairələri araşdırılır. Eləcə də türkdilli dövlətlər və xalqlar üçün aktual olan gələcək regi- onal lingua franca ilə bağlı aparılan müzakirələrin bəzi məqamları işıqlandırılır.

1. Bu günün beynəlxalq dil seçimi - ingilis və ya rus dili?

Ümummilli lider Heydər Əliyevin “azərbaycançılıq” ideyasına əsaslanan və Prezident İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən siyasi kurs ölkədə milli kimliyin formalaşmasına və mədəni müxtəlifliyin qorunub-saxlanılmasına yönəlmişdir. Etnik azərbaycanlıların (91.6%) [19] ana dili olan və hələ 1978-ci il Azərbaycan SSR Konstitusiyasına əsasən dövlət dili (73-cü maddə) kimi təsbit edilmiş Azərbaycan dili bu gün ölkənin bütün vətəndaşlarını birləşdirməklə yanaşı vahid millətin formalaşmasının əsasını təşkil edir. Ana dilinin etnik kimlik prosesində oynadığı vacib rolu nəzərə alaraq Azərbaycan dövləti eləcə də ölkənin polietnik əhalisinin istifadə etdiyi digər dillərin də sərbəst işlədilməsi və inkişaf etdirilməsi

46 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

üçün müvafiq şəraiti təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının ahəngdar dil siyasəti həyata keçirir. Təhsil Nazirliyinin Bu baxımdan hamıya məlumdur ki, təhsil (ilk növbədə ümumi təhsil) hər bir xalqın məlumatına əsasən, 2013- milli və mədəni kimliyinin formalaşması- 2014-cü tədris ilində na təsir edən ən vacib amillərdən biridir. ümumtəhsil məktəblərinin Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazir- liyinin məlumatına əsasən, 2013-2014-cü şagirdlərinin 92.73%-i tədris ilində ümumtəhsil məktəblərinin (1197761 nəfər) öz təhsilini şagirdlərinin 92.73%-i (1197761 nəfər) öz Azərbaycan dilində, 7.04%-i təhsilini Azərbaycan dilində, 7.04%-i (90896) (90896) rus dilində, 0,10 %-i rus dilində, 0,10 %-i (1261 nəfər) ingilis dilində, 0,09 %-i gürcü (1196 nəfər) dilində (1261 nəfər) ingilis dilində, və 0,04 %-i (520 nəfər) türk dilində almış- 0,09 %-i gürcü (1196 nəfər) dır [20]. Eyni zamanda qeyd etmək lazım- dilində və 0,04 %-i (520 dır ki, Azərbaycanda hələ sovet dövründə təlim dili Azərbaycan dili olan ümumtəhsil nəfər) türk dilində almışdır. məktəbləri ilə yanaşı təlim dili rus və gürcü dilləri olan məktəblər də fəaliyyət göstərmişdir. Təlim dili ingilis və türk dilləri olan ümumtəhsil məktəbləri isə ölkədə müstəqillik əldə edildikdən sonra ya- radılmışdır. Beləliklə, 2013-2014-cü tədris ilində Azərbaycanın ümumtəhsil məktəblərindəki şagirdlərin 8 faizə yaxını öz təhsilini xarici dillərdə almış- dır. Bu qrupa ilk növbədə Azərbaycan Respublikasının polietnik əhalisinin nümayəndələrinin, o cümlədən etnik rus (1,3%), etnik gürcü (0,1%) və etnik türk (0,4%) (19) ailələrinin övladları daxildir. Eyni zamanda etnik azərbaycanlılar da təlim dili rus, ingilis və türk dilləri olan ümumtəhsil məktəblərində öz təhsilini davam etdirirlər. Bu, əsasən onların valideynlərinin seçimi ilə əlaqələndirilir və fərz edilir ki, qloballaşma şəraitində gənc nəslin xarici dilləri daha yaxşı bilməsi onun əmək bazarında rəqabətə daha davamlı olmasına imkan yaradacaqdır. Şübhəsiz ki, bu gün Azərbaycanda xarici dillərdən sərbəst istifadə etməyi ba- caran yüksək səviyyəli peşəkar mütəxəssislərə böyük ehtiyac vardır. Dövlət bu məsələyə ciddi diqqət verir və ölkənin ümumtəhsil məktəblərində və ali təhsil müəssisələrində müxtəlif xarici dillər mütəmadi olaraq tədris edilir. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2013-2014- cü tədris ilində ümumtəhsil məktəblərinin 87,05%-ində (3651 məktəb) ingilis dili, 54,65%-ində (2292 məktəb) rus dili, 7,63%-ində (320 məktəb) fransız dili, 5,39%- ində (226 məktəb) alman dili, 0,33%-ində (14 məktəb) ərəb dili, 0,24%-ində (10 məktəb) türk dili və 0,12%-ində (5 məktəb) fars dili tədris edilmişdir [20]. Azərbaycanda bir neçə pilot məktəblərdə ingilis və rus dillərinin eyni zamanda intensiv öyrənilməsi ilə bağlı layihələr də həyata keçirilmişdir [21]. Ölkənin ali təhsil müəssisələrində də təhsil Azərbaycan dili ilə yanaşı, xari- ci dillərdə aparılır. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına

47 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Azərbaycan Respublikasının əsasən, 2013-2014-cü tədris ilində baka- Prezidenti İlham Əliyevin lavr təhsil pilləsi üzrə tələbələrin 11,77%-i 16 aprel 2007-ci il tarixli 2090 (15791 tələbə) rus dilində, 4,12 %-i (5533 nəfər) ingilis dilində və 0,32% (424 tələbə) saylı sərəncamı ilə təsdiq türk dilində, magistr təhsil pilləsi üzrə isə edilmiş “2007-2015-ci illərdə tələbələrin 9.93%-i (1095 tələbə) rus dilində, Azərbaycan gənclərinin 8.02%-i (884 tələbə) ingilis dilində və 0,43%- xarici ölkələrdə təhsili üzrə i (47 tələbə) türk dilində təhsil almışlar [20]. Dövlət Proqramı” çərçivəsində Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, 5000 nəfər azərbaycanlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İl- gəncin öz təhsilini ham Əliyevin 16 aprel 2007-ci il tarixli 2090 saylı sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2007- Azərbaycan Respublikası 2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xa- üçün prioritet istiqamətlər rici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” üzrə dünyanın müxtəlif çərçivəsində 5000 nəfər azərbaycanlı gəncin ali təhsil müəssislərində öz təhsilini Azərbaycan Respublikası üçün davam etdirməsi nəzərdə prioritet istiqamətlər üzrə dünyanın müxtəlif tutulmuşdur. Azərbaycan ali təhsil müəssisələrində davam etdirməsi Respublikasının Təhsil nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycan Respub- likasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına Nazirliyinin məlumatına əsasən, hal-hazırda 2286 tələbə bu proqram əsasən, hal-hazırda çərçivəsində xaricdə təhsil alır, 821 nəfər isə 2286 tələbə bu proqram bu proqramın məzunudur [22]. Maraqlıdır çərçivəsində xaricdə təhsil alır, ki, Birləşmiş Krallıqda fəaliyyət göstərən 821 nəfər isə bu proqramın universitetlər azərbaycanlı gənclər arasında məzunudur. öz populyarlığı ilə seçilir. Belə ki, bu proq- ram çərçivəsində ən çox təhsil alınan beş ölkədən ibarət siyahıya Birləşmiş Krallıq (902 nəfər) başçılıq edir. Ondan sonra siyahıda Türkiyə (662 nəfər), Almani- ya (427 nəfər), Kanada (221 nəfər) və Niderland Krallığı (144 nəfər) gəlir [22]. Beləliklə, tələbələrin əksəriyyətinin ingilisdilli ölkələrdə təhsil almağa üstünlük verdiyi müşahidə olunur. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən “British Council” təşkilatının da bu məsələdə müəyyən töhfəsi vardır. 1993-cü ildən Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bu təşkilat ingilis dili, biznes inzibatçılığı və idarəetməsi sahəsində yerli ictimaiyyətə təlim xidmətlərinin təmin olunması məqsədilə təsis edilmiş- dir və onun əsas hədəflərindən biri ingilis dili bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi və beynəlxalq miqyasda tanınan imtahanların təmin olunmasıdır [23]. Vətəndaş Təşəbbüsləri Mərkəzi tərəfindən keçirilmiş sorğuya əsasən, ingilis dili Azərbaycanda xarici dil kursları çərçivəsində öyrənilən ən populyar xarici dil hesab edilir [24]. Məhz Azərbaycan hökumətinin apardığı fəal xarici siyasət nəticəsində son iyirmi il ərzində Xəzər hövzəsindəki qaz və neft yataqlarının istismarı ilə bağlı dünyanın aparıcı şirkətlərinin Azərbaycandakı fəaliyyəti, dün- yanın mötəbər mədəniyyət və idman tədbirlərinin, o cümlədən “Avroviziya”

48 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Mahnı Müsabiqəsinin (ing. Eurovision Song Contest, fr. Concours Eurovision de la Chanson) (2012), Birinci Avropa Oyunlarının (2015) və s. Azərbaycanda keçirilməsi ingilis dilinin qlobal lingua franca kimi Azərbaycanın dil məkanında daha geniş istifadə edilməsinə və onun öyrənilməsi ilə əlaqədar marağın art- masına da səbəb ola bilər. Bu baxımdan maraqlı haldır ki, bakalavr təhsil pilləsi üzrə “Xarici dil müəllimliyi ixtisası” üzrə təhsil alan tələbələrin dörddə üçü ingilis dili üzrə ix- tisaslaşır. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2013-2014-cü tədris ilində bakalavr pilləsi üzrə “Xarici dil müəllimliyi ixtisası” üzrə ali təhsil alan 7180 tələbənin 76%-i (5459 nəfər) ingilis dili, 10,7%-i (767 nəfər) rus dili, 7,4%-i ( 533 nəfər) fransız dili, 4,6%-i (333 nəfər) alman dili, 0,5%-i (33 nəfər) ərəb dili və 0,8 %-i (55 nəfər) türk dili üzrə ixtisaslaşmışdır [20]. Digər tərəfdən, Azərbaycanda “Rus dili və ədəbiyyatı müəllimliyi” ixtisası üzrə əsas ali təhsil müəssisəsi hesab edilən və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin 13 iyun 2000-ci il tarixli fərmanı ilə M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunun bazasında yara- dılmış Bakı Slavyan Universiteti fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2013-2014-cü tədris ilində bu ali təhsil müəssisəsində bakalavr təhsil pilləsi üzrə “Rus dili və ədəbiyyatı müəllimliyi” ixtisası üzrə 433 tələbə təhsil almışdır [20]. Bu Universitetdə həmçinin Rusi- ya Tədris-Mədəniyyət Mərkəzi (“Moskva auditoriyası”) 2002-ci ildən fəaliyyət göstərir. O, Moskva hökumətinin və Rusiya Federasiyasının Azərbaycandakı səfirliyinin köməyi ilə yaradılmışdır [25]. Eyni zamanda “Rus dünyası” Fondu tərəfindən 2008-ci ilin noyabrında Bakı Dövlət Universitetində (BDU) də Rus Mərkəzi yaradılmışdır. Bu Mərkəzin məqsədi “rus dili və mədəniyyətini təbliğ etmək, xaricdə rus dilinin tədris olun- ması proqramlarını dəstəkləmək, mədəniyyətlərarası dialoqun inkişafı və xalq- lararası qarşılıqlı anlaşmanın güclənməsi istiqamətində müxtəlif fəaliyyətlərə imza atmaqdır”[26]. Azərbaycanda “Filoloq. Rus dili və ədəbiyyatı müəllimliyi” ixtisası üzrə mütəxəssislər hazırlayan daha bir ali təhsil müəssisəsi M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialıdır. Azərbaycan Respublikasının Pre- zidenti İlham Əliyevin 15 yanvar 2008-ci il 2621 saylı qərarı və Moskva Dövlət Universitetinin rektorunun 25 sentyabr 2007-ci il tarixli əmri ilə yaradılmış bu ali təhsil müəssisəsində hal-hazırda beş fakültə - filologiya, tətbiqi riyaziyyat, kimya, psixologiya və iqtisadiyyat fəaliyyət göstərir. 2014-2015-ci tədris ilində universitetə daxil olmuş 105 abituriyentdən 30 nəfəri filologiya, 21 nəfəri kim- ya, 16 nəfəri tətbiqi riyaziyyat, 25 nəfəri iqtisadiyyat və 13 nəfəri psixologiya fakültələrində təhsil alır [27]. Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin məlumatına əsasən, 1 fevral 2002-ci il tarixində imzalanmış hökumətlərarası müqavilələr çərçivəsində 2014-cü ilin iyununda RF-nin ali təhsil müəssisələrində də 205 azərbaycanlı tələbə təhsil almışdır (onlardan 102 nəfər bakalavr təhsil pilləsi

49 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

üzrə, 1 nəfər magistr təhsil pilləsi üzrə, 2 nəfər aspirantura və 100 nəfər mütəxəssis), 292 məzun isə öz təhsilini artıq başa vurmuşdur [20]. Beləliklə, beynəlxalq dillər olan ingilis və rus dilləri Azərbaycanın dil məkanında öyrənilməklə bərabər, eləcə də müvafiq olaraq istifadə edilir. La- kin qlobal lingua franca olan ingilis dilinin Azərbaycandakı populyarlığına baxmayaraq, əhalinin bu dil ilə bağlı bilik səviyyəsi və ondan ictimai həyatda istifadəetmə bacarıqları SSRİ dövründə böyük nüfuza malik olan rus dili ilə müqayisədə hələlik zəifdir. 2009-ci ildə Azərbaycan Respublikasında keçirilmiş siyahıyaalınmaya əsasən, rus dilini mükəmməl bilən Azərbaycan vətəndaşlarının sayı ingilis dilini bilənlərə nisbətən 9,5 dəfə daha çoxdur [28]. Məhz buna görə də rus dilinin Azərbaycanın informasiya məkanındakı hazırkı mövqeyi hələlik çox güclüdür. Buna misal ola- raq əhalinin rusdilli televiziya kanallarından və rus dilində fəaliyyət göstərən in- ternet resurslarından istifadə etməsi ilə bağlı trendləri təhlil etmək kifayətdir. Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikasında milli tezliklərdə xarici televiziya kanallarının birbaşa yayımlanmasına normativ hüquqi məhdudiyyətlər qoyul- masına baxmayaraq, xarici dildə yayımlanan televiziya kanallarını peyk ante- naları və ya kabel televiziya şəbəkələrinin xidmətləri vasitəsilə izləmək olar. Məsələn, Azərbaycanda “BB TV Kommunikeyşn” MMC və “Connect” şirkətləri radio və televiziya kanallarının rəqəmsal efir-kabel yayım fəaliyyəti ilə məşğul olurlar. Hər iki şirkətin standart paketində rus, ingilis və türk dillərində olan televiziya kanalları əks edilmişdir. Əgər “BB TV Kommunikeyşn” MMC şirkətinin əsas paketində rusdilli kanalların payı 44%, ingilisdilli kanalların payı 12% və türkdilli kanalların payı 16%-dirsə [29], “Connect” şirkətinin standart paketində rusdilli kanalların payı 55%, ingilisdilli kanalların payı 19%, türkdilli kanalların payı isə 14%-dir [30]. Beləliklə, hər iki şirkət tərəfindən yayımlanan rusdilli ka- nalların sayı ingilis və türkdilli kanallara nisbətən üstünlük təşkil edir. Azərbaycanda rus dilində fəaliyyət göstərən internet resursları da ingilis dilində olanlara nisbətən daha populyardır. Məsələn, internet statistikası üzrə ixtisaslaşan “Alexa” şirkətinin məlumatlarına əsasən, Azərbaycanda 20 ən po- pulyar internet resursunun siyahısına daimi olaraq rus dilində və ya rus dili versiyası olan Azərbaycan xəbərlər portalları daxildir [31]. Beləliklə, Azərbaycanın dil məkanında beynəlxalq dillər olan ingilis və rus dilləri əhalinin müxtəlif qrupları tərəfindən uğurla istifadə edilir. Hər iki di- lin öyrənilməsi və işlədilməsi üçün bütün imkanlar vardır. Eyni zamanda po- pulyarlıq baxımından rus dilinin ingilis dilindən geri qalmasına baxmayaraq, Azərbaycanda onun mövqeyi hələlik güclüdür və bu, hələ sovet dövründən rus dilinin Azərbaycanın orta və ali təhsil müəssisələrində ikinci dil kimi öyrənilməsi və istifadə edilməsi ilə izah edilə bilər.

2. Sabahın regional lingua franca axtarışında – ortaq türk dili?

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi “Türkiyə və Azərbaycan dünya çapında bir-birinə ən yaxın olan ölkələrdir. Bəlkə

50 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

də, dünyada ikinci belə ölkələr tapmaq Bu gün türkdilli xalqları çətindir ki, bir-birinə bu qədər bağlı olsun, bir-birinə daha da bir-birinə bu qədər dəstək versin” [32]. Dərin yaxınlaşdırmaq və onların ortaq tarixi köklərlə, oxşar mədəniyyət və dillərlə səciyyələnən bu iki xalq bu gün ge- ünsiyyətini asanlaşdırmaq osiyasi, geoiqtisadi və geostrateji baxımdan məqsədilə millətlərarası biri-birini tamamlayır, beynəlxalq səviyyədə ünsiyyət vasitəsi kimi ortaq keçirilən müxtəlif forum və toplantılarda, türk dilinin yaradılması beynəlxalq təşkilat və layihələrdə bir-birini ətrafında müzakirələr davam daim dəstəkləyir. etməkdədir. Son məqsəd kimi Anadolu türkcəsi və Azərbaycan türkcəsi kimi adlandırılan türk və Azərbaycan belə bir regional lingua franca dilləri daha geniş bir türk coğrafiyasında yaradılarsa, o, gələcəkdə məskunlaşmış türkdilli xalqların dilləri ilə BMT-də və digər beynəlxalq eyni bir tarixi kökə mənsubdur. Bu gün türk- təşkilatlarda beynəlxalq dil dilli xalqları bir-birinə daha da yaxınlaşdır- kimi rəsmi və ya işçi status da maq və onların ünsiyyətini asanlaşdırmaq əldə edə bilər. məqsədilə millətlərarası ünsiyyət vasitəsi kimi ortaq türk dilinin yaradılması ətrafında müzakirələr davam etməkdədir. Son məqsəd kimi belə bir regional lingua franca yaradılarsa, o gələcəkdə BMT-də və digər beynəlxalq təşkilatlarda beynəlxalq dil kimi rəsmi və ya işçi status da əldə edə bilər. Bu kontekstdə millət vəkili Q.Paşayevanın fikrincə, “türkdilli ölkələrin real bir- liyinin yaradılması baxımından mövcud mexanizmlər çərçivəsində ortaq dildən istifadə olunması vacib amil kimi ön plana çıxır. Əvvəllər türkdilli dövlətlər ara- sında keçirilən zirvə görüşlərində və yüksək səviyyəli digər toplantılarda əksər hallarda rus dilindən istifadə olunsa da, TürkPA-nın İstanbul toplantısında hər bir dövlətin nümayəndəsi ana dilində danışır, bu çıxışlar sinxron tərcümə edilirdi. Bu həm türklərin bir-birlərini daha yaxından başa düşməsi üçün geniş imkanlar açır, həm də hər bir türkdilli dövlətin özünəməxsusluğunu toplantı iştirakçılarına çatdırmağa imkan verir. Bu mənada, türkdilli ölkələrin gələcəkdə vahid dildə da- nışması ideyasının reallaşması istisna edilməməlidir” [33, s.59]. Lakin bu məsələ ilə bağlı hələlik müəyyən bir fikir müxtəlifliyi hökm sürməkdədir, konkret olaraq “türk xalqlarının hamısı yekdilliklə birliyin vacib- liyini qeyd etsələr də, söz ortaq türkcəyə gəldikdə, hər biri ya öz dilini, ya da türk dilləri əsasında yeni bir dilin yaranmasını təklif edir” [34, s.66]. Eyni za- manda Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Mədəniyyət Komitəsinin sədri N.Cəfərov tərəfindən Türkiyə türkcəsinin ortaq türk dili kimi qəbul edilməsi təklif etmişdir. Onun fikrincə, Türkiyə türkcəsi bu gün “artıq ortaq ünsiyyətdə də istifadə edilir. Eyni zamanda bu türkcə digər türk dillərinin hesabına zənginləşir” [35]. Beləliklə, türkdilli dövlətlərin və xalqların bir-biri ilə yaxın gələcəkdə hansı lingua franca vasitəsilə ünsiyyət yaradacaqları hələlik bir qədər müəmmalı gö-

51 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

rünür, lakin hamını birləşdirən regional millətlərarası ünsiyyət vasitəsinə ehti- yacın olduğu getdikcə daha çox duyulmaqdadır.

Nəticə

Bu gün Şərq və Qərbin qovşağında yerləşən Azərbaycanın prioritet vəzifələrindən biri də neft və qaz resurslarının əlverişli istifadə edilməsinə arxalanaraq, milli maraqlara əsaslanan balanslaşdırılmış xarici siyasət həyata keçirməklə ölkənin beynəlxalq səviyyədə səmərəli əməkdaşlığa açıq olması- na imkanlar yaratmaqdır. Bu siyasətin vacib hissəsi kimi Azərbaycanın müxtəlif mədəni və tarixi irsə, böyük turizm potensialına, biznes üçün əlverişli şəraitə, tolerantlıq və qonaqpərvərlik ənənələrinə malik bir ölkə kimi dünya miqyasın- da müsbət imicinin formalaşdırılmasıdır. Bu vəzifənin həyata keçirilməsində gənc nəslin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Onların əksəriyyətinin gələcəkdə dövlət dili olan Azərbaycan dili ilə yanaşı ən azı iki beynəlxalq dildə dünya miqyasında ünsiyyət aparması və fəaliyyət göstərməsi üçün ölkədə uzunmüddətli dil və təhsil siyasəti həyata keçirilməlidir. Eyni zamanda xarici dil bilikləri bu baxımdan hər hansı bir xarici dövlətin po- tensial təsir vasitəsi kimi deyil, əksinə Azərbaycan vətəndaşlarının əhəmiyyətli bir üstünlüyü kimi qiymətləndirilməlidir. Məhz bu xarici dillər azərbaycanlı gənclərin müasir dünyaya asanlıqla inteqrasiya etməsinə, digər ölkələrdən olan həmyaşıdları ilə qlobal və regional əmək bazarlarında layiqincə rəqabət aparmasına imkan yaradır ki, bu da öz növbəsində Azərbaycanın gələcək inki- şafını təmin edən vacib şərtlərdən biridir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Lingua franca (italyan dilində lingua franca — frank dili deməkdir) müxtəlif etnosla- rın nümayəndələrinin bir-biri ilə ünsiyyət qurmaq üçün istifadə etdikləri dil. Bu ifadə vaxtilə Aralıq dənizi regionunda yaşayan xalqların bir-biri ilə danışdıqları qarışıq bir dilə aid edilirdi. 2. Major World Languages. In: Encyclopedia of Bilingualism and Bilingual Education. Edited by Colin Baker and Sylvia Prys Jones, Multilingual Matters, 1998, p. 301-307. http://books.google.com.au/books?id=YgtSqB9oqDIC&printsec=frontcover&sourc e=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false 3. BMT-nin Dag Hammarskjöld kitabxanasının rəsmi internet səhifəsi: http://ask.un.org/faq/14463 4. Huntington S. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York: Simon and Schuster, 1996. 5. Böyük Britaniya Konsulluğunun rəsmi internet səhifəsi:

52 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

http://www.britishcouncil.org/organisation 6. Володарская Э.Ф. Модели языковой политики стран мира: сравнительно- типологический анализ. // Вопросы филологии, № 1, Том 31, Москва, Россия, 2009, c. 24-44. 7. Beynəlxalq Frankofon Təşkilatının rəsmi internet səhifəsi http://www.francophonie.org/Welcome-to-the-International.html 8. Кудеярова Н. Испанский язык: две проекции одного явления. Российский Совет по международным делам. Общество и культура // Аналитика, 20 ноября, 2013 http://russiancouncil.ru/inner/index.php?id_4=2715#top 9. İber-Amerika dövlətləri təşkilatının rəsmi internet səhifəsi: http://www.oei.es/index.php 10. Servantes İnstitutunun rəsmi internet səhifəsi: http://www.cervantes.es/default.htm 11. İspan dili üzrə Kral Akademiyasının rəsmi internet səhifəsi: http://www.rae.es/ 12. Камкин А. Немецкий язык – быть или не быть? Российский Совет по международным делам. Общество и культура // Аналитика, 15 февраля, 2013 - http://russiancouncil.ru/inner/index.php?id_4=1409 13. Ammon U. The international standing of the German language. In: Languages in a Globalizing World. Edited by Jacques Maurais and Michael A. Morris, Cambridge University Press, 2003, pp. 231-249. 14. Alman Akademik Mübadilə Xidmətinin rəsmi internet səhifəsi: https://www.daad.de/en/ 15. Höte İnstitutunun rəsmi internet səhifəsi - https://www.goethe.de/de/index.html 16. Radnai Z. (1994). The educational effect of language policy. In: Ethnicity in Eastern Europe. Multilingual Matters Ltd. Clevedon, 1994. 17. “Rus dünyası” Fondunun rəsmi internet səhifəsi: http://russkiymir.ru/fund/ 18. MDB-nin Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə və Beynəlxalq Humanitar Əməkdaşlıq İşləri üzrə Federal Agentliyinin (Rossotrudnicestvo) rəsmi internet səhifəsi: http://rs.gov.ru 19. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Əhalinin milli tərkibi (əhalinin siyahıyaalınmaları üzrə) - http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/1_5.xls 20. Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin Azərbaycan Respublikasının Pre- zidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinə təqdim etdiyi məlumat, 13 iyun, 2014-cü il 21. Министр образования Азербайджанской Республики подписал приказы по “расширению масштабов проекта по интенсивному преподаванию английского языка” и “продолжению проекта по интенсивному обучению русского языка”, 25 октября, 2013 г. Официальный сайт Министерства Образования Азербайджанской Республики: http://www.edu.gov.az/view.php?lang=ru&menu=9&id=7513 22. 2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı”nın icrası haqqında məlumat (2007-2014): http://xaricdetehsil.edu.gov.az/uploads/Statistika2.pdf 23. British Council təşkilatının Azərbaycandakı ofisinin rəsmi internet səhifəsi:

53 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

http://www.britishcouncil.az/about 24. Гараева С. Speak English. И не только. Газета “Азербайджанские Известия”, 6 марта 2012 года: http://www.azerizv.az/news/a-9866.html 25. Bakı Slavyan Universitetinin rəsmi internet səhifəsi: http://bsu-edu.org/AXabar.aspx?kkk=105 26. Bakı Dövlət Universitetinin rəsmi internet səhifəsi: http://bsu.edu.az/az/content/rus_mrkzi 27. M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının rəsmi internet səhifəsi: http://www.msu.az/ru/pages/12-%D0%A3%D0%9D%D0%98%D0%92%D0 %95%D0%A0%D0%A1%D0%98%D0%A2%D0%95%D0%A2 28. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Əhalinin ana dili və sərbəst danışdığı dilə görə bölgüsü (2009-cu il əhalinin siyahıyaalınmasının məlumatlarına əsasən): http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ap/az/1_5.xls 29. “BB TV Kommunikeyşn” MMC-nin rəsmi internet səhifəsi: http://bbtv.az/az/show.page.php?page_id=62 30. “Connect” şirkətinin rəsmi internet səhifəsi: http://www.connect.az/uploads/chanels/Standart.pdf 31. Top sites in Azerbaijan: http://www.alexa.com/topsites/countries/AZ 32. İlham Əliyevin və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın mətbuat üçün bəyanatları, 13 noyabr 2013-cü il/ http://president.az/articles/10203 33. Paşayeva Q. Parlamentlərarası əlaqələr: nailiyyətlər və perspektivlər / Azərbaycan - Türkiyə əlaqələri son 20 ildə: uğurlar və imkanlar. Bakı, 2011, səh. 45-60 http://sam.az/uploads/gallery/20.04/Az-Turkiye%20elaqeleri.pdf 34. Babayeva C. Ortak iletişim dili. Kültür Evreni, səh. 65-70. http://kulturevreni.com/5-65.pdf 35. Cəfərov N. Türkdilli dövlətlərin vahid dili müəyyənləşir /29 yanvar 2015-ci il/ http://publika.az/p/62444

Gulshan Pashayeva Using international languages in Azerbaijan

The article examines the spread of a number of international languages in the contemporary world and the efforts of the corresponding states to support and popularize them. In the context of language policy the role and the place of international and regional languages is analysed in the Republic of Azerbaijan focusing in particular on the secondary and higher education, media and internet resources. Their effective use potential in various fields is assessed including their capability to increase the competitiveness of Azerbaijani youth.

54 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Гюльшен Пашаева Использование международных языков в Азербайджанe

В статья рассматриваются распространение ряда основных междуна- родных языков в современном мире, а также усилия соответствующих государств по их поддержке и популяризации. В контексте языковой по- литики анализируются роль и место международных и региональных языков в Азербайджанской Республикe, в первую очередь, в системе среднего и высшего образования, СМИ и сети Интернет. Оценивается по- тенциал эффективного использования этих языков в различных областях, в том числе, для повышения конкурентоспособности азербайджанской молодежи.

55 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

56 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ “ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ” KONTEKSTİNDƏ

57 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

58 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Ermənilər tərəfindən Lətifə soyqırıma məruz ƏLİYEVA Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qalmış Azərbaycan İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivinin elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix üzrə qadınları fəlsəfə doktoru (1918-1920-ci illər) [email protected]

Açar sözlər: 1918-ci il mart soyqırımı, erməni terroristləri, daşnaklar, Bakı Soveti, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Fövqəladə İstintaq Komissiyası

Key words: March genocide of 1918, the Armenians terrorist, Dashnaks, of Baku Council, Azerbaijani Democratic Republic, Extraordinary Investigation Commission

Ключевые слова: мартовский геноцид 1918 года, армянские терро- ристы, дашнаки, Бакинский Совет, Азербайджанская Демократическая Республика, Чрезвычайная Следственная Комиссия

59 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Azərbaycan tarixşünaslığında bu vaxtadək 1918-1920-ci illərdə soyqırıma məruz qalmış qadınların aqibəti və vəziyyəti xüsusi tədqiqat obyekti olmamış- dır. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etməsindən sonra on minlərlə qurbanlar bahasına başa gələn soyqırımı faciəsinin hərtərəfli və obyektiv elmi dərki prosesinə başlamaq mümkün oldu. On illər boyu arxivlərdə məxfilik qrifi altında gizlədilmiş faciəli hadisələrlə əlaqədar tarixi həqiqətin aşkara çıxarılma- sı bu gün aktual problemlərdən biridir. Arxivlərdə 1918-1920-ci illərdə erməni millətçilərinin müsəlman əhalisini total şəkildə qırmaları haqqında məlumat və faktları ehtiva edən sənədlər sax- lanılır. Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında mühüm sənədlərə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivində də rast gəlinir.

1. Türk-müsəlman əhalisinin qətliamı

1918-ci ilin mart hadisələrinə dövlət səviyyəsində ilk dəfə azərbaycanlıların soyqırımı kimi rəsmi siyasi qiymət Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən verilmişdir. Prezidentin “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqın- da” 26 mart 1998-ci il tarixli Fərmanında xüsusi olaraq vurğulanır: “Azərbaycan xalqına qarşı dəfələrlə törədilmiş və uzun illərdən bəri öz siyasi-hüquqi qiymətini 1918-ci ilin mart hadisələrinə almamış soyqırımı da tarixin açılmamış dövlət səviyyəsində ilk səhifələrindən biridir” [1]. dəfə azərbaycanlıların XX əsrin əvvəllərində baş vermiş bu soyqırımı kimi rəsmi siyasi qanlı hadisələrə Azərbaycanın dövlət və siyasi xadimləri tərəfindən də münasibət qiymət Azərbaycan xalqının bildirilmiş, ətraflı təhlil edilmişdir. Mart ümummilli lideri Heydər hadisələrinin ildönümünə həsr olunmuş Əliyev tərəfindən verilmişdir. məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə bunu “türk- Prezidentin “Azərbaycanlıların müsəlman əhalisinin qətliamı” adlandırmış- soyqırımı haqqında” 26 mart dı [2]. O hesab edirdi ki, bu, bolşeviklərin ətraflı düşünülmüş, ölçülüb-biçilmiş planı 1998-ci il tarixli Fərmanında idi və daşnakların köməyi ilə həyata keçiril- xüsusi olaraq vurğulanır: mişdi [2]. “Azərbaycan xalqına qarşı Azərbaycanın ovaxtkı görkəmli dövlət dəfələrlə törədilmiş və xadimlərindən olan Ə.M.Topçubaşov hesab uzun illərdən bəri öz siyasi- edirdi ki, bolşeviklər Bakıda hakimiyyəti ələ keçirmək məqsədilə müsəlman əhalisinin hüquqi qiymətini almamış qırğınını çoxdan hazırlayırdılar və qadın- soyqırımı da tarixin açılmamış uşaq demədən hamını məhv etməyə hazır səhifələrindən biridir”. idilər [3, s.130]. 60 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Başda Stepan Şaumyan olmaqla bolşeviklərin rəhbərlik etdiyi daşnakların cinayətlərini azərbaycanlı bolşeviklər də tənqid etmişdilər. Görkəmli dövlət xa- dimi Nəriman Nərimanov yazırdı: “Şamaxıda daşnak Əmirovun və Styopa Lala- yevin törətdiklərinə nə ad qoymaq olar?” [4, s.185]. Bəlli olduğu kimi, 1918-ci il aprel ayının əvvəlində S.Şaumyan tərəfindən Şamaxıya göndərilmiş S.Lalayev müsəlman qadın və uşaqları məscidə toplayaraq, onları canlı-canlı yandır- mışdı [5, s.20]. N.Nərimanov kədər hissi ilə qeyd edirdi: “Nəticədə müsəlman qadınları uşaqları ilə kütləvi şəkildə daşnakların, yəni “sovet hakimiyyətinin müdafiəçilərinin” əsirliyində bulunmuş oldular” [6, s.59-60; 7, s.176].- “Bura daca bizim müdafiəçilərimiz – daşnaklar tərəfindən qadınlara qarşı törədilmiş iyrənc təhqirlər haqqında necə susmaq olar?” – deyə N. Nərimanov yazırdı [5, s.60]. Bu hadisələrə qiymət verən Mir Cəfər Bağırov Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının XXII qurultayındakı çıxışında qeyd edirdi: “1918-ci ildə Amazasp, Abram Valuyants, polkovnik Avetisov sovet hakimiyyəti uğrunda sa- vaşmırdılar. Mən iştirakçı idim, təəssüflər olsun ki, Amazaspın dəstəsinin üzvü idim və onların Qubada nələr etdiklərini görmüşdüm. Hələ mən Şamaxıda və başqa yerlərdə törədilənlərdən danışmıram” [7]. 1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsi başa çatdı. Xalqlar sülh əldə etdilər. Fəqət Azərbaycan xalqı savaşmaq, öz qonşularının hücumlarını dəf etmək məcburiyyətində qalmışdı. Ermənilər yaranmış mürəkkəb vəziyyətdən yararla- naraq, Azərbaycan ərazilərini zəbt etməyə və onların hesabına öz dövlətlərini qurmağa can atırdılar. Erməni əraziləri haqqında söz salan Bakı şəhərinin ovaxtkı rəisi Martınov bu hadisələrdən xeyli əvvəl bildirirdi ki, “ermənilərin... Qafqazda öz əraziləri yoxdur. Nəinki quberniya, hətta elə bir qəza yoxdur ki, o, müstəsna erməni ərazisi hesab edilsin. O zaman soruşulur: gələcək erməni dövləti üçün ərazi haradadır?” [8]. Qarşıya qoyulmuş məqsədin həyata keçirilməsi, yəni ərazilərin onların həqiqi sahiblərindən – azərbaycanlılardan “azad” edilməsi üçün erməni silah- lıları etnik təmizləmə siyasəti aparır və torpaqları qəsb edirdilər. Onlar yerli müsəlman əhalini terrora məruz qoyur, dinc sakinləri öz evlərindən didərgin salır, Azərbaycan kəndlərinə hücumlar edir, yerli əhalini soyur və öldürürdülər.

2. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının fəaliyyəti

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaradılmış Fövqəladə İstintaq Ko- missiyasının (FİK) materialları o illərin qanlı hadisələrini öyrənmək baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 1918-ci ildə müstəqil respublikanın gənc hökuməti qarşısında bir sıra mürəkkəb vəzifələr dururdu. Bu vəzifələrdən biri də 1918- ci ildə ermənilərin azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdikləri cinayətlərin açılma- sı üçün istintaq hərəkətlərinin təşkil edilməsi idi. Hər şeydən öncə Bakıda və onun qəzalarında ermənilər tərəfindən azərbaycanlıların soyqırımının, yəni dinc əhalinin etnik əlamətə – türk-müsəlman mənşəyinə görə kütləvi qırğını-

61 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

nın törədildiyi 1918-ci ilin mart hadisələrinin təhqiq olunması qərara alınmışdı. 1918-ci il iyulun 15-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici işlər naziri Məmməd Həsən Hacınski hökumətin iclasında fövqəladə istintaq komissiyası xarakteri daşıyacaq qurumun yaradılmasının zəruriliyi haqqında məruzə ilə çıxış etdi [9]. Erməni quldur dəstələrinin fəaliyyətinin qarşısını almaq, habelə zorakılıq törədənləri və vurulmuş zərərin həcmini müəyyən etməkdən ötrü Fövqəladə İstintaq Komissiyasının yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bu komissi- ya bütün zorakılıq hallarını və onların baş verdiyi vəziyyətləri qeydə almalı idi. Nazir dərhal zərərçəkənlərin, şahidlərin və hadisələri görənlərin ifadələrinin alınmasına, fotoçəkilişinə və maddi dəlillərin toplanılmasına başlamağı təklif edirdi [9, iş.27, v.12]. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının tərkibi ilk vaxtlar 7 nəfərdən ibarət idi. Komissiyanın sədri Ələkbər bəy Xasməmmədov təyin edilmişdi. 1918-ci ilin sentyabrında Azərbaycan hökumətinin Gəncədən Bakıya köçməsindən son- ra FİK də Bakıda fəaliyyətə başladı və sıx surətdə təhqiqatla məşğul oldu. Komissiyanın Bakı qrupunun üzvlərinin əksəriyyəti qeyri-azərbaycanlılar idi. Qeyd edək ki, bu fakt bu gün FİK-in vaxtilə apardığı təhqiqatın obyektivliyinə və mötəbərliyinə güvənmək, etibar etmək baxımından olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Komissiya mürəkkəb şəraitdə çalışırdı. Lakin buna baxmayaraq, FİK nəhəng iş görmüşdü: yalnız 1918-ci ilin dekabr ayı ərzində 606 zərərçəkən və şahid din- dirilmiş, 209 protokol tərtib edilmişdi [9]. Ermənilərin törətdikləri cinayətlərin sənədli şahidləri olan xeyli sayda fotoşəkil və diapozitiv hazırlanmış, çoxlu dəyərli maddi sübut seçilmişdi. Əhali istintaq komissiyasının işinə böyük eti- mad və rəğbətlə yanaşırdı. Bu məqamı komissiyanın sədri Ə.Xasməmmədov da qeyd edirdi. Ermənilərin törətdikləri qanlı qırğının bütün dəhşətlərini yaşa- mış zərərçəkmiş azərbaycanlıların ifadələri çox vaxt digər millətdən olan Bakı sakinlərinin şahidlikləri ilə də təsdiqlənirdi.

3. Bakı Sovetinin 1918-ci ildə antiazərbaycan fəaliyyəti

Azərbaycan tarixşünaslığında 1918-1920-ci illərdə azərbaycanlıların soy- qırımı məsələsi geniş araşdırılmış mövzulardan biridir. Bu məsələlərə çoxsaylı monoqrafiyalar [10; 11; 12], dissertasiyalar [13], məqalələr və broşürlar həsr edilmişdir. 1918-ci ilin mart ayının sonunda Bakıda azərbaycanlıların soyqırımı- nın bilavasitə təşkilatçısı və rəhbəri başda S.Şaumyan olmaqla Bakı Sovetinin rəhbərliyi idi. 1918-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan milli qüvvələrinin, “Müsavat” partiyasının siyasi mövqeləri əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmlənmişdi. Bu fakt bolşevikləri çox narahat edirdi. Bakı Soveti erməni millətçilərinin köməyi ilə Azərbaycan milli hərəkatını darmadağın etməyə hazırlaşırdı. Daha geniş plan- da söhbət Bakı şəhərində və Bakı quberniyasında demoqrafik vəziyyətin zo- rakılıqla dəyişdirilməsindən gedirdi [14]. Azərbaycan əhalisinin məhv edilməsi

62 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

dövlət səviyyəsində həll olunurdu. Amerika tarixçisi Firuz Sovet tarixçiləri bu hadisələri Bakı Soveti- Kazımzadə 1951-ci ildə ni devirmək məqsədilə ona qarşı müsavatçı- ların antisovet qiyamı kimi qələmə verirdilər ABŞ-da nəşr olunmuş və hesab edirdilər ki, guya S.Şaumyan kitabında yazırdı: “Ermənilər vətəndaş müharibəsi getdiyinə görə mü- bolşevizm maskası altında savatçılara münasibətdə cəza tədbirlərinə əl atmaq məcburiyyətində qalmışdı. Lakin müsəlmanların üzərinə tarixi qaynaqlar bunun soyqırımı olduğunu, hücum etdilər; bir neçə dinc əhalinin məhv edilməsinin və talanların dəhşətli gün ərzində on iki ilk növbədə milli əlamət (kimlik) üzrə həyata keçirildiyini sübut edir. min insanı qırdılar ki, onların arasında qocalar, qadınlar, 4. Bakı və onun qəzalarında uşaqlar çox idi”. qadınların soyqırımı

Mart hadisələri zamanı əhalinin ən müdafiəsiz hissəsi – qadınlar və uşaqlar hamıdan çox zərər çəkmişdilər. Əlbəttə ki, qadın və uşaqlar heç bir partiyaya mənsub, yaxud da “Müsavat” partiyasının üzvü deyildilər. Ermənilərin qadınlarla xüsusi qəddarlıqla davrandıqları barədə şahid ifadələri çoxdur. Onlar bilirdilər ki, azərbaycanlılar üçün ailə namusu qadının etik statusu ilə bağlıdır. Azərbaycanlıya mənəvi zərbə endirməkdən ötrü onun arvadını, bacı- sını və yaxud qızını öldürmək, ya da namusunu ləkələmək lazımdır. FİK-in materiallarında göstərilirdi ki, təkcə Bakının bir yerində ermənilər qulaqları, burunları olmayan, qarınları yırtılmış və cinsiyyət orqanları kəsilmiş 57 qadın cəsədini basdırmışdılar. Canilər bir evdə 25 yaşlı qadını divara mis- marlamışdılar [15]. Ermənilər Hacı xanım Allahverdi qızı adlı bir qadının qo- lunu doğramış, döşünü kəsmiş, öldürmüş və üzünün dərisini götürmüşdülər [15, v.5 arxa]. Türkiyə tədqiqatçısı Hüseyn Baykara qeyd edirdi ki, on minlərlə müsəlman şəhidi haqqında yazmaq çətindir, zira ermənilər türk qadınlarını çıl- paq olaraq bir-birinə hörükləri ilə bağlanmış halda aparırdılar, sonra isə onlara qarşı müxtəlif zorakılıqlar törədir, qətlə yetirirdilər [16, s.250]. İstintaq materiallarında aşağıdakı fakt nəzərə çarpır: dinc azərbaycanlılara qarşı vəhşiliklərdə erməni ziyalıları bilavasitə iştirak edirdilər. Onların dəstələrindən biri Bakıda bir evə soxulmuş, 8 qadını və uşağı güllələmişdi [16, s.17]. Ermənilərin öldürməyə macal tapmadıqları qadınları hörükləri ilə bir- birinə bağlayaraq, apardıqlarını və yolda tüfənglərinin qundağı ilə vurduqlarını şahidlər görmüşdülər [16, s.17]. Erməni hərəkatının rəhbərlərindən biri Bakıda öz tanışları qarşısında lovğalanırdı ki, Şamaxıda 10 müsəlman qızı zorlamış və daha sonra tapança ilə güllələmişdi [17, v.18]. Şamaxıda Padar köçəbəsində ermənilər bütün əhalini qırmışdılar. Onlar “nə qadına, nə də uşağa aman vermişdilər, 25 qadın, 80 kişi, 15 uşaq öldürmüşdülər.

63 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Onlar gənc və gözəl qadınları və qızları yaxalayır və zorlayırdılar” [18, s.169]. FİK-in materiallarında zərərçəkmiş qadınların çoxlu sayda şahid ifadələri vardır, lakin qız və qadınların bir çoxu utanır, ətraflı ifadə vermir, yaxud da ümumiyyətlə ifadə verməkdən boyun qaçırırdı. Şahidlərin və hadisələri bilavasitə görənlərin ifadələri ilə müəyyən olun- muşdu ki, ermənilər Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinin sistemli şəkildə qı- rılması və onların ərazilərinin ələ keçirilməsi ilə əlaqədar bütöv bir plan hazır- lamışdılar. Ermənilər azərbaycanlıları çox vaxt qeyri-adi, inanılmaz qəddarlıqla qətlə yetirirdilər: onların canlı-canlı dərisini soyur, divara mismarlayır, süngü ilə gözlərini oyur, qulaqlarını kəsir, ağaclardan asırdılar. Hətta təhqiqatı aparan təcrübəli hüquqşünaslar belə erməni şovinistlərinin dəhşətli cinayətlərindən sarsılmışdılar. FİK-in işinə cəlb olunmuş fotoqraf Vladimir Sokolov divara kazak çivi ilə mismarlanmış ikiyaşlı uşağı və digər kiçik uşaqları çəkərkən, bu vəhşiliyin ağırlığına dözməmişdi. Bundan sonra o, erməni cinayətlərinin izlərini çəkməyə davam etməkdən imtina etmişdi (19). Amerika tarixçisi Firuz Kazımzadə 1951-ci ildə ABŞ-da nəşr olunmuş kita- bında yazırdı: “Ermənilər bolşevizm maskası altında müsəlmanların üzərinə hücum etdilər; bir neçə dəhşətli gün ərzində on iki min insanı qırdılar ki, on- ların arasında qocalar, qadınlar, uşaqlar çox idi” [20, s.78]. Belə bir vəziyyətdə Bakının başda Osmanlı qoşunları olmaqla Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən bolşeviklərdən və ermənilərdən azad edilməsi Bakı əhalisini ermənilərin son- rakı terrorundan qurtardı. 1918-ci il sentyabrın 14-15-də ermənilər şəhəri tərk etdilər [21, s.16].

5. Azərbaycan qəzalarında qadınların soyqırımı

Ermənilər Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur, Cavanşir, Sürməli və digər qəzaların müsəlman əhalisinin də qanını axıtmış və qırmışdılar. Sözügedən ərazilərdə si- lahlı quldurlarla yanaşı, əsasən Ermənistan Respublikasının hökumət qoşunları da fəaliyyət göstərirdi. Onlar nəinki müsəlman əhalisini məhv edir, eyni zaman- da həmin əhalinin yaşamasının təsərrüfat əsaslarını təxrib edirdilər. Tədqiqatçı Aslan Xəlilov hesab edir ki, “Qars vilayətində ermənilər erməniləşdirmə və müsəlmansızlaşdırma siyasətini yürüdürdülər” və bu məqsədə çatmaq üçün ən çirkin hərəkətlərə və cinayətlərə hazır idilər [22, s.55]. 1918-ci il dekabrın 20-də Azərbaycan parlamentinin təcili çağırılmış iclasın- da Gəncə quberniyasının müsəlman əhalisinə qarşı Ermənistan Respublikası- nın təcavüzü müzakirə olunmuşdu. Qarabağdan olan deputat Allahverdibəyov hələ 1918-ci il dekabrın 15-də “Qarabağda Andranikin bandaları tərəfindən törədilən azğınlıqlarla əlaqədar oradakı hadisələr haqqında sorğu” vermişdi [22, s.42]. Parlamentin iclasında deputat Məhərrəmov da insanların nə cinsinə, nə də sağlamlığına məhəl qoymadan müsəlman kişilərinin, qadınlarının, uşaq- larının və qocalarının qanını tökmüş Andranikin bandalarının azğınlıqları haq-

64 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

qında məruzə etmişdi [22, s.43]. Təbiidir ki, bütün bu dəhşətli qırğınlarda hamıdan çox qadınlar əziyyət çəkirdilər. Onlar öz ərlərini, oğullarını və qardaşlarını itirir və bununla da həyatda dəstəkdən məhrum olur, ev-eşiklərindən didərgin düşürdülər. Bir azərbaycanlı qadının taleyinin nümunəsində eyni taleyi yaşamış minlərlə müsəlman qadınının vəziyyətini təsəvvür etmək olar. Belə ki, Tavat adlı bir qı- zın toy günü ermənilər onun Qubadlıdakı kəndinə hücum etmiş, bütün əhalini qırmış, valideynlərini, qardaşlarını, bacılarını və nişanlısını qətlə yetirmiş, kəndi yandırmışdılar [23, s.509]. Sağ qalmış kişilər və hətta qadınlar doğma torpaqlarının müdafiəsinə qalxmışdılar. Gəlinliyini soyunmuş on səkkiz yaşlı qız əlinə silah alaraq, kişilərlə bərabər onların kəndini ələ keçirmiş erməni millətçilərinə qarşı savaşmışdı [24, s.87]. Öz cəsarət və igidliyinə görə qız “Erkək Tavat” ləqəbini almışdı. Erməni daşnakları onun bütün həyatını alt-üst etmişdilər. İndidən belə onun nə ailəsi var idi, nə də doğmaları; o, qadınlığını və bir qadın kimi ev sahibəsi olmaq və uşaqlar böyütmək haqqını unutmaq məcburiyyətində qalmışdı. On minlərlə azərbaycanlı qadın da bu vəziyyətdə idi: erməni millətçilərinin öz qonşularının torpaqlarını ələ keçirmək siyasəti nəticəsində onların həyatı tar-mar olmuşdu. Prinsip etibarilə, 1918-1920-ci illərdə erməni-azərbaycanlı münaqişəsi iki ölkə – Azərbaycan və Ermənistan arasında tammiqyaslı müharibəyə çevrilmişdi. 1919-cu il noyabrın 23-də bu respublikalar arasında mübahisəli ərazi məsələlərinin həllinədək hərbi əməliyyatların dayandırılması haqqında saziş əldə olunsa da [25], erməni tərəfi Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçıvanda, Zəngilanda və digər Azərbaycan torpaqlarında etnik təmizləmə siyasətini həyata keçirməkdə davam edirdi. Təkcə İrəvan quberniyasında ermənilər 211 Azərbaycan kəndini yerlə yeksan etmişdilər [26, s.24-27]. Sarı Hacalı kəndindən demək olar ki, bütün qadın- lar aparılmışdı; onların döşü kəsilmiş cəsədləri sonralar tapılmışdı [15, v.4, arxa]. Axşam kəndində erməni əsgərləri 9 qadını və 10 azyaşlı uşağı qılıncdan keçirmişdilər. Zəngəzurun Bayandur, Şayıflı, Qaraçiman və digər Azərbaycan kəndlərində, arxiv sənədlərinin məlumatlarına əsasən, ermənilər misli görünməmiş vəhşiliklər törətmişdilər. Ermənilər 2254 insanı qətlə yetirmiş (onlardan 257-si qadın, 153-ü uşaq), 304 nəfəri yandırmışdılar (onlardan 53-ü qadın, 39-u uşaq) [27]. Misal üçün, ermənilər səhər erkən Ərəş qəzasının Kürd kəndini mühasirəyə almış, sonra kəndə soxularaq sakinləri öz evlərində öldürməyə başlamışdılar. İnsanların bir çoxu hələ yuxulu olduğundan qaçmağa macal tapmamışdı- lar. Ermənilər 68 nəfəri öldürmüşdülər, özü də qətlə yetirilənlərin əksəriyyəti qadınlar və uşaqlar idi [28]. Sənədlərdə göstərilir ki, ermənilər kəndliləri “bu zaman inanılmaz dərəcədə vəhşiliklə öldürürdülər: süngü ilə deşir, xəncərlə şaqqalayır, insanların üzündən dərilərini soyur, çağaları havaya atır və tikə-tikə doğrayır, diri-diri evlərinin divarlarına mismarlayırdılar”. Kürd kəndinin bütün küçələri qana boyanmışdı [28].

65 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

1918-ci ilin dekabrında səhər tezdən zabit Aslan Sarkisovun komandanlığı altında və Xosrov İşxanovun köməyi ilə əsgər formasında, əlində tüfəng erməni bandaları Şuşa qəzasının Qoqa müsəlman kəndini qəfildən mühasirəyə almış və elan etmişdilər ki, general Andranikin əmrinə əsasən, müsəlman kəndliləri ermənilər üçün buğda, arpa, mal-qara tədarük etməli, öz silahlarını verməli və Ermənistan Respublikasının hakimiyyətini tanımalı idilər [29]. Yerli mülkədar, Qarabağ xanlarının nəslindən olan Əsəd ağa Cavanşir cavabında bildirmişdi ki, müsəlmanlar Azərbaycan Cümhuriyyətinin hakimiyyətini tanıyırlar, silahın təhvili ilə əlaqədar isə düşünmək üçün möhlət istənilmişdi. Ertəsi gün Əsəd ağa və oğlu Soltan ermənilərə inanaraq, silahlarını onlara təhvil vermişdilər. Bundan sonra ermənilər dərhal “qoca Cavanşiri və onun oğlunu, daha sonra onun qızı İran bəyimi, qohumu Fatma bəyimi öldürdülər, bütün xidmətçiləri, o cümlədən İnci İbad qızı adlı qadını qətlə yetirdilər... Özü də qətllər işgəncələrlə müşayiət olunurdu, qadınların meyitləri çılpaq idi və kəsik yara izlərinə malik idi” [29, v.39]. Kənd top atəşinə tutularkən bir neçə qadın, o cümlədən Ayna Abbasqulu qızı və başqaları həlak olmuşdu. Zəngəzurda erməni hökuməti İrəvandan pulla təmin olunan erməni milli şurasını yaratmışdı. Həmin şuranın nizami hissələri “dinc müsəlman kəndlərini atəşə məruz qoyaraq qılıncdan keçirirdi” [30]. 1919-cu ilin fevralında erməni təmsilçisinin Naxçıvan qəzasının ingilis valisinə məruzəsində Azərbaycanın erməni tərəfinə şərtlərindən danışılırdı. Azərbaycan tərəfinin ən mühüm tələbi ermənilərin ələ keçirdikləri və işgəncə verdikləri azərbaycanlı qadınlarla bağlı idi. Ermənilər “sasunluların əlində olan üç yüz müsəlman qadınını qaytarmalı idilər” [19]. FİK-in illik məruzəsinə əsasən, təsbit edilmişdi ki, təkcə Zəngəzur qəzasının 115 kəndində 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülmüşdü. Həmin dövr ərzində 794 qadın və 485 uşaq yandırılmışdı [11, s.131]. Ermənilər Azərbaycanın digər bölgələrində, habelə Cənubi Azərbaycanda da görünməmiş vəhşiliklər törətmişdilər. Azərbaycan xalqının cəlladı olan An- dranik öz “könüllü” dəstəsi ilə Xoy, Ərzincan və Azərbaycan türklərinin yaşa- dıqları digər şəhərlərin əhalisini terrora məruz qoymuşdu. Onlar qadınlara di- van tutur, onlara işgəncə verir, bir çoxunu zorlayırdılar [31, s.61]. “Daşnaksütyun” partiyasının banilərindən və rəhbərlərindən biri olan Ov. Kaçaznuni etiraf edirdi ki, onlar müsəlman kəndlərinə qarşı tez-tez “silaha əl at- malı, qoşun yeritməli, dağıtmalı və qırğın törətməli olurdular” [32, s.33]. Erməni tarixçisi A.Karinyan qeyd edirdi ki, daşnakların gələcək milli dövlətin ərazisi uğ- runda mübarizəsi və onun sərhədlərini “yuvarlaqlaşdırması” “Fevral çevrilişinin ertəsi günü” başlamışdı [33, s.27]. Azərbaycanlılar yaxşı təşkilatlanmış erməni silahlı dəstələrinə lazı- mi səviyyədə müqavimət göstərə bilmirdilər. “İttihad” partiyasının rəhbəri Qarabəy Qarabəyov yazırdı ki, “öz sadəlövhlüyü və ətalətliliyi ilə müsəlmanlıq hər yerdə qəfil yaxalanmışdı. Onlar müharibə haqqında ciddi şəkildə düşün-

66 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

mür və onu gözləmirdilər. Əgər müsəlmanlar düzgün təşkil olunmuş daşnak qoşunları tərəfindən özünün tam məhvini əngəlləyə bilmişdisə, buna görə müstəsna olaraq özünün hərbi əməliyyatlardakı təbii qabiliyyətlərinə borclu olmalıdırlar” [34, s.220].

Nəticə

Bakıda və Cənubi Qafqazın digər şəhər və qəzalarında azərbaycanlı əhalinin kütləvi şəkildə qırğını bu diyarda bolşeviklərin məğlubiyyətinin başlanğıcı idi. Bu hadisələr müsəlman əhalisinin bolşeviklərdən tam üz döndərməsinə səbəb oldu; sonuncular müsəlmanların etibarını itirmişdilər. Bu da öz növbəsində bolşeviklərin iflasına və 1918-ci ilin iyulun sonlarında sovet hakimiyyətinin sü- qutuna, Bakı Sovetinin sonuna gətirib çıxarmışdı. Ermənilərin 1918-1920-ci illərdə başladıqları münaqişə və azərbaycanlıları kütləvi şəkildə qırmaları Azərbaycan qadınları arasında milli özünüdərkin fəallaşması və konsolidasiyası proseslərinin katalizatoru rolunu oyna- dı. Millətlərarası münaqişə qadınların vətənpərvərlik əhval-ruhiyyəsinin yüksəlməsinə təkan verdi, onları möhkəmləndirərək ictimai fəaliyyətlərini gücləndirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrdə hər dəfə dövlətin zəifləməsinə və ya dağılmasına gətirib çıxaran ciddi problemlər ilə üzləşəndə Qafqazda ermənilər azərbaycanlıların əleyhinə hərəkətə keçərək, onları öz ta- rixi torpaqlarından sıxışdırıb çıxarmağa çalışırdılar.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. 26 mart 1998-ci il // “Azərbaycan” qəzeti, 27 mart 1998-ci il. 2. Rəsulzadə M.Ə. Unudulmaz faciə // “Azərbaycan” qəzeti, 31 mart 1919-cu il. 3. Topçubaşov Ə.M. Azərbaycanın təşəkkülü. İstanbul, 1918. Bakı, 1990. 4. Нариманов Н. Избранные произведения в 3-ех томах. Т.2 (1918-1921). Баку, Азер- нешр, 1989. 5. Нариманов Н. К истории нашей революции в окраинах (Письмо И.В.Сталину). Баку, 1990. 6. Наджафов Б. Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в конце ХIХ - начале ХХ в. В 2-ух частях. Баку, 1993. 7. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Siyasi Sənədlər Arxivi (AR Pİİ SSA), f.1, siy.35, iş 9, v.565-566. 8. AR Pİİ SSA, f.277, siy.8, iş 259, v.103. 9. AR Pİİ SSA, f.277, siy.2, iş 13, 14, 15, 25, 26, 27.

67 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

10. İskəndərli A. Azərbaycan həqiqətləri 1917-1920. Bakı: “Elm və təhsil”, 2012. 11. Abışov V. Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər). Bakı: “Nurlan”, 2007. 12. Халилов А. Геноцид против мусульманского населения Закавказья в исторических источниках. Баку, Азербайджанское Государственное Издательство, 2000. 13. İskəndərov A. Azərbaycanda türk-müsəlman soyqırımı probleminin tarixşünaslığı (1918- 1920). Tarix elmləri dokt. dissert. avtoreferatı. Bakı, 2009. 14. Qəhrəmanov N. I Dünya müharibısində Qafqaz cəbhəsində erməni amili. Bakı, Hərbi nəşriyyat, 2007. 15. AR Pİİ SSA, f.277, siy.2, iş 16, v.16. 16. Baykara Hüseyn. Azərbaycan istiqlal mübarizеsi tarixi. İstanbul, 1975. 17. AR Pİİ SSA, f.277, siy.2, iş 16. 18. Рустамова-Тогиди С.А. Март 1918 г. Баку Азербайджанские погромы в документах. Баку, 2009. 19. AR Pİİ SSA, f.276, siy.9, iş 1, v.25. 20. Кяземзаде Ф. Борьба за Закавказье (1917-1921). CA&PRESS, Стокгольм, 2010. 21. Azərbaycanda mövcud olan şəhidliklər və şəhid məzarları. Bakı: “Qismət”, 2011. 22. Халилов А. История Азербайджана по документам и публикациям. Баку, 1990, Азербайджанское Государственное Издательство, Баку, 2000. 23. Əhmədov R. Mir Cəfər Bağırov. Bakı, 2004. 24. Suleymanov F. Qana boyanmış Quran. Bakı, 1997. 25. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (AR DA), f.970, siy.1, iş 190, v.9. 26. Boran Əziz. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və qaçqınlar problemi / Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinin aktual problemləri. Beynəlxalq elmi sessiya (mart-may 2003). Materiallar. Onuncu iclas, 28 aprel, 2003, s.24-27. 27. AR DA, f.1061, siy.2, iş 7, v.37-38. 28. AR DA, f.1061, siy.1, iş 29, v.18. 29. AR DA, f.1061, siy.1, iş 25, v.28. 30. К истории образования Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджан- ской ССР. Документы и материалы. Баку, Азернешр, 1989. 31. Onullahi Seyidağa. Erməni millətçiləri və İran. Bakı, 2002. 32. Качазнуни Ов. Дашнакцутюн больше нечего делать! Тифлис, 1927. 33. Мамедова Лятифа. Антиазербайджанская деятельность армянских политических организаций в период АДР / Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti tarixinin aktual problemləri. Beynəlxalq elmi sessiya (mart-may 2003). Materiallar. Onuncu iclas, 5 may 2003, s.22-35. 34. Багирова И. С. Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века. 1900 -1917. Баку, Елм, 1997.

68 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Latifa Aliyeva On the genocide commited by Armenians against Azerbaijani women (1918-1920)

The article examines the history of women that were subjected to genocide in March of 1918, a fact not well explored in Azerbaijani historiography. A disclosure of historical truth that has been hidden for decadesunder the confidentiality stamps and is associated with the tragic events that befell the Azerbaijani people at the beginning of the XX century is one of the most pressing issuesfacing the country’s history. The objective and comprehensive study of the tragic events that cost Azerbaijani government thousands of innocent victims started only in early 90-s of the past century after the restoration of Azerbaijan’s state independence. While having tried to use a difficult situation in 1918, the Armenian nationalists were pursuing a policy of ethnic cleansing aimed at establishing their own state at the expense of the occupied Azerbaijani territories. In this paper, the author, on the basis of the Extraordinary Investigation Commission created during the Azerbaijan Democratic Republic, analyzes the tragic events unleashed by the Dashnaks by order of the Baku Council leadership headed by S. Shaumyan.

Лятифа Алиева Азербайджанские женщины подвергнутые геноциду со стороны армян (1918-1920)

В статье исследуется не изученное азербайджанской историографией положение женщин, подвергшихся геноциду со стороны армян в марте 1918 года. Раскрытие десятилетиями скрываемой под грифами секрет- ности исторической правды, связанной с постигшими азербайджанский народ трагическими событиями в первые десятилетия ХХ века, является актуальнейшей задачей исторической науки. Восстановление Азербай- джаном в начале 90-х годов прошлого столетия независимости сделало возможным процесс всестороннего и объективного научного осмысле- ния всех аспектов тех трагических событий, стоивших азербайджанскому народу десятки тысяч безвинных жертв. Воспользовавшись сложной си- туацией в 1918 году, армянские националисты проводили политику этни- ческой чистки, стремясь за счет захваченных азербайджанских террито- рий, создать свое государство.

69 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

В научной статье, на основе материалов Чрезвычайной Следственной Комиссии (ЧСК), созданной в период Азербайджанской Демократической Республики, анализируются трагические события, развязанные дашнака- ми по приказу руководства Бакинского Совета во главе с С.Шаумяном.

70 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Behbud Füzuli Şahtaxtinski İBRAHİMZADƏ Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının Humanitar fənlər və “erməni kafedrasının dosenti, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

məsələsi” [email protected]

Açar sözlər: Sovet Rusiyası, G.V.Çiçerin, daşnaklar, erməni məsələsi, Nəriman Nərimanov, Qars vilayəti

Key words: Soviet Russia, G.V.Chicherin, dashnaks, the armenian issue, Nariman Narimanov, Kars province

Kлючевые слова: Советская Россия, Г.В.Чичерин, дашнаки, армянский вопрос, Нариман Нариманов, провинция Карс

71 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

XX əsrin əvvəlləri yalnız zəngin ictimai-siyasi hadisələrlə deyil, həm də Azərbaycan xalqının və dövlətçiliyinin ən mühüm məsələlərini həll etməli olan şəxsiyyətlərin taleyi və bu hadisələrə münasibətləri baxımından da böyük ma- raq kəsb edir. Biz indi onunla təsəlli tapırıq ki, bu dövrdə Azərbaycanın siyasi səhnəsinə çıxan şəxsiyyətlər istər ictimai-siyasi görüşləri, istərsə də mənəvi- əxlaqi keyfiyyətləri ilə bir-birindən fərqlənsələr də, onların hamısını bir amal - Azərbaycanın taleyi və xalqın xoşbəxtliyi birləşdirirdi. Bu baxımdan XX əsrin I rübündə Azərbaycanda siyasi və dövlət xadimi, diplomat kimi geniş fəaliyyəti ilə məşhurlaşıb, cəmiyyətdə nüfuz sahibinə çevrilmiş Behbud ağa Şahtaxtinski belə maraqlı tarixi şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. Behbud Şahtaxtinski “Hümmət” təşkilatının üzvü və sədrliyindən Azərbaycan Respublikasının Xalq ədliyyə komissarı, Azərbaycan SSR-in RSFSR- də fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi və Xalq Komissarları Soveti Sədrinin müavininədək yüksəlmiş, Naxçıvan SSR-in fövqəladə komissarı və Naxçıvan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri kimi mühüm vəzifələrdə işləyərək, dövlətçilik siyasətində uzun və mürəkkəb yol keçmişdir [1, s.74]. O, 1920-ci il sentyabrın 30-da Moskvada “Hərbi və iqtisadi ittifaq haqqında” RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında bağlanmış müqaviləni imzalamış, həmçinin 1921-ci il martın 16-da Moskvada “Dostluq və qardaşlıq haqqında” RSFSR ilə Türkiyə hökumətləri ara- sında müqavilənin və həmin ilin oktyabrın 13-də Ermənistan SSR, Azərbaycan SSR və Gürcüstan SSR hökumətləri ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi arasında (RSFSR hökumətinin iştirakı ilə) Qars müqaviləsinin imzalanma prosesində iş- tirak edərək Azərbaycanı təmsil etmişdir [1, s.75]. Behbud Şahtaxtinski Gür- cüstanda fəaliyyət göstərən Zaqafqaziya Ali Arbitraj Komissiyasının üzvü kimi də fəaliyyət göstərmişdir. O, 1924-cü il may ayının 30-da Tiflisdə müəmmalı şəkildə vəfat etmişdir [2].

1. Dövrün mətbuat orqanlarında ermənilərin məkrli siyasətinin ifşası

Uzun müddət müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” təşkilatının fəal üzvlərindən olan, “Bütün cahan fiqərayi-kasibəsi, birləşin!” şüarı ilə eyni adlı qəzetin çap edilməsində fəal iştirak edən və 1907-ci ildən “Baraban” jurnalının redaktoru [3, f.13, siy. 13, iş 7410, v. 15] olan Behbud Şahtaxtinski xalqın milli siyasi şüurunun, vətənpərvərlik hissinin inkişaf etdirilməsindən, xalqın özünü dərk etməsinin yollarından və vasitələrindən bəhs edərkən mətbuat orqanları- nın yaradılması və roluna xüsusi diqqət yetirmiş, mətbuatı ictimai həyatda ən yaxşı təkanverici qüvvə kimi qiymətləndirmiş və Nəriman Nərimanovun: “Bir millət özünü tanımayınca, hüququnu düşünməz. Tanımaq üçün də milli dil, milli mətbuat, milli ədəbiyyat lazımdır”, - proqramını öz fəaliyyətinin əsas istiqaməti kimi qəbul etmişdir. Hələ 1918-ci ildə Behbud Şahtaxtinski “Azərbaycan” (rus dilində) qəzetində çap etdirdiyi “Отклики жизни” (“Həyatın əks-sədaları”) 72 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

adlı məqaləsində yazırdı: “Mətbuat ictimai həyatı canlandırır, ictimai rəy ya- radır və onu təmizləyir. Mətbuatın əhəmiyyəti bununla bitmir. O həm xarici və bəzən də daxili düşmənlərə qarşı mübarizə vasitəsi kimi də zəruridir. Əbəs yerə mədəni xalqlar tərəfindən mətbuat altıncı dünya dövləti adlandırılmayıb. Bunu ermənilərə rəhbərlik edən daşnaklar çox gözəl nəzərə alıblar. Hansılar ki mətbuat işinin düzgün qurulması nəticəsində yarım əsr içərisində 300 milyon- luq müsəlman dünyasına qarşı işğalçı müharibə aparır və daim müsəlmanları Avropanın gözü qarşısında hörmətdən salır. Bizdə mətbuat orqanlarının ol- maması elə şərait yaradıb ki, Avropanın və Amerikanın ictimai rəyi bizi bizsiz məhkum edib. Biz heç vaxt üstümüzə yağdırılan böhtanı təkzib etmək iqtida- rında olmamışıq. İndi yenə də daşnaklar mətbuat orqanlarının səhifələrinə on- lar tərəfindən dörd il ərzində(yəni Birinci Dünya müharibəsi illərində - F.İ.) dö- yüş meydanlarında oynanılan əks-müsəlman mübarizəsini köçürmək istəyirlər və bu suallar üzərində düşünəndə bizi dəhşət bürüyür” [4]. B.Şahtaxtinskinin hələ keçən əsrin əvvəllərində yazdığı bu fikirlər bu günümüzdə də çox aktual səslənir. Məqalənin sonunda o yazır: “Özünəməxsus mədəniyyəti olmayan millət müstəqil ola bilməz” [4]. B.Şahtaxtinskinin mahir diplomat olması həmin dövrdə Rusiyanın Şərqdə yeritdiyi siyasətin mahiyyəti, Şərqin ümumi vəziyyəti və gələcəyi haqqında mülahizə və fikir yürütməyə ona imkan vermişdir. Bu mənada onun “Советская политика на Востоке” (“Şərqdə sovet siyasəti”) [5] və “О революционном движении на Востоке” (“Şərqdə inqilabi hərəkat haqqında”) [6] məqalələri maraq doğurur. Məlumdur ki, Birinci Dünya müharibəsinin gedişində Rusiya imperiyasına nökərçilik edən və ona xilaskar kimi baxan ermənilər, xüsusilə “Daşnaksütyun” partiyası bu müharibədən “Böyük Ermənistan” yaratmaq xülyası üçün istifadə etmək məqsədini güdmüş, Rusiyaya arxalanaraq ərazi iddiası ilə Türkiyədə üs- yan hazırlamağa, hətta Ərzurum, Qars və başqa vilayətlərdə türklərə divan tut- mağa başlamışdılar. Ərazinin parçalanması təhlükəsini görən Türkiyə hökuməti 1912-ci ilin yazında erməniləri cənub-qərb vilayətinə, Mesopotamiyaya köçür- müşdü [7, s.91]. Bütün bunları nəzərə alan B.Şahtaxtinski 1921-ci ildə “Kommunist” (rus dilində) qəzetində çap etdirdiyi “Şərqdə sovet siyasəti” adlı məqaləsində ya- zırdı: “Təəssüflər olsun ki, erməni-türk münasibətlərinə aid siyasi məsələlər və problemlər hələ də həll edilməyib. Ermənilərin özləri bilavasitə könüllü və xoşluqla, razılaşma yolu ilə mənfur keçmişlərini ataraq bu labirintdən çıxmalı- dırlar” [5].

2. Behbud Şahtaxtinskinin Sovet Rusiyasında Azərbaycan torpaqlarının müdafiəsi sahəsindəki fəaliyyəti

Azərbaycanın Rusiyada fövqəladə və səlahiyyətli nümayəndəsi kimi fəaliyyətə başlayandan sonra Behbud Şahtaxtinskinin həyatında fəal dip- lomatik missiyası ilə bağlı yeni mərhələ başlamışdır. Belə ki, o, diplomatik 73 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Sovet Rusiyasının Azərbaycan sahədə Azərbaycana mühüm xidmətlər ilə Ermənistan arasında göstərmiş, torpaqlarımızın müdafiəsi ilə bağlı fəaliyyətində bir sıra nailiyyətlər əldə münaqişələrin həlli etmişdi. B.Şahtaxtinski Azərbaycanın mil- istiqamətində tutduğu li taleyini müəyyənləşdirən məsələlərin, ilk mövqe və atdığı addımlarda növbədə ölkəmizin ərazi bütövlüyünün və ermənipərəst əhval-ruhiyyəsi bununla da ərazi problemlərinin, ən baş- lıcası isə Naxçıvanla bağlı problemin həlli xüsusilə Naxçıvan diyarına istiqamətində ciddi səy göstərmiş, tor- münasibətdə özünü aydın paqlarımızın Azərbaycanın tərkibində qal- göstərirdi. Ermənilərə masını əzmkar fəaliyyəti ilə şərtləndirən ənənəvi meyil himayədarlıq şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. Moskvada B.Şahtaxtinski geniş fəaliyyətə amili ilə yanaşı, Sovet başlamışdı. V.İ.Leninə, həmçinin Xalq Xa- Rusiyasının ermənipərəst rici İşlər Komissarlığına göndərdiyi bir mövqe tutmasında konkret sıra məruzə və məktublarında o, So- geosiyasi motivlər də özünü vet Azərbaycanının daxili və beynəlxalq büruzə verirdi. vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına, xüsusilə erməni məsələsinə dair konkret tədbirlər həyata keçirməyin zəruriliyini bildirmiş, hətta Amerikada 25 minlik erməni dəstəsinin təşkil edildiyini və Andranikin başçılığı altında Ermənistana yollandırıldığını V.İ.Leninin nəzərinə çatdırmışdı. Bu kontekstdə onu da qeyd edək ki, Sovet Rusiyasının Azərbaycan ilə Ermənistan arasında münaqişələrin həlli istiqamətində tutduğu mövqe və atdığı addımlarda ermənipərəst əhval-ruhiyyəsi xüsusilə Naxçıvan diyarına münasibətdə özünü aydın göstərirdi. Ermənilərə ənənəvi meyil himayədarlıq amili ilə yanaşı, Sovet Rusiyasının ermənipərəst mövqe tutmasında konkret geosiyasi motivlər də özünü büruzə verirdi. Azərbaycanı artıq ələ keçirmiş rus bolşevikləri öz tərəfinə keçirmək üçün erməniləri torpaq hədiyyələri ilə şirnikləndirmiş və Zaqafqaziyadakı geosiyasi mübarizədə bu amildən lazımınca istifadə etməyi məqsədəuyğun hesab etmişdi. Əslində, bu regionda Rusiyanın ikili mövqe sərgiləməsi onun “va- hid və bölünməz” imperiya maraqlarından irəli gəlirdi. Bu haqda sonra- lar B.Şahtaxtinski demişdi: “Azərbaycan Türkiyə ilə Rusiya arasında bir əlaqə vasitəsidir. Şərqin oyanması üçün gələcək bəşər məqsədinin körpüsüdür” [8. f.195, s.1, iş 21, vərəq 8-9]. B.Şahtaxtinski Sovet Rusiyasının Azərbaycanın bəzi torpaqlarının Ermənistana verilməsi planlarını çox gözəl bildiyindən 1920-cı il avqustun 4-də RSFSR XKS-nin sədri V.İ.Leninə və xalq xarici işlər komissarı G.V.Çiçerinə 7 bölmədən ibarət məktub göndərmişdi [3, f.1, siy.2, iş.59, v.237-239]. Məktubda aşağıdakı fikirlər əksini tapmışdı: “Ermənistanla sülhün bağlanması ilə əlaqədar məlumatları nəzərə alaraq mən aşağıdakıları bildirməyi özümə borc bilirəm: 1. Ermənistana, demək olar ki, bütün Naxçıvan diyarının və Şahtaxtı-İrəvan dəmiryolu xəttinin verilməsi daşnaklara Bakı dəmiryolundan istifadə etməyə

74 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

və Maku xanlığından köhnə ehtiyatdan 8 mln. pud, təzə məhsuldan 3 mln. pud buğda, 20 mindən az olmayaraq iri qaramal, milyonlarla pud quru meyvələr çıxarmağa imkan verəcək. Azərbaycan və Sovet Rusiyasına, şübhəsiz ki, lazım olan bu ehtiyatlar daşnaklar tərəfindən ən qısa müddət ərzində dəmiryolu vasitəsilə çıxarılacaq. 2. Daşnaklara Şahtaxtı-Maku, Şahtaxtı-İrəvan, Culfa-Təbriz dəmiryolu xətlərinin və Urmiya gəmiçiliyinin verilməsi ilə zəngin İran ehtiyatlarının Ermənistan, Gürcüstan və Avropaya sərbəst ixracı baş verəcək. Qeyd edək ki, daşnaklar, İran kapitalistləri və İngiltərə buna üç il ərzində nail olmağa çalışır- dılar. 3. Bu ehtiyatların köməyilə daşnak hökuməti erməni xalqının narazılığını azaltmaq, Antanta dövlətlərinin gücünə inamı möhkəmləndirmək, Sovet Ru- siyasında nüfuzunu yüksəltmək və tək özünü deyil, gürcü ordusunu da əla təmin etmək imkanı əldə edəcəkdir. 4. Şahtaxtı-İrəvan (100 verst) və Şahtaxtı-Culfa dəmiryolu xətlərinin Ermənistandan keçməsi daşnaklara İran Azərbaycanına daxil olmağa imkan verir, bu həm də onları İrandakı ingilis qüvvələri ilə birləşdirir. 5. Naxçıvan diyarı mühüm siyasi, iqtisadi və strateji əhəmiyyətə malik- dir, çünki buradan keçən dəmiryolu xətti İranın Maku xanlığına və oradan Türkiyənin Bayəzid şəhərinə, digəri isə İranın Təbriz şəhərinə aparır. Beləliklə, mühüm dəmiryolu məntəqəsi kimi Naxçıvan diyarı bizi Türkiyə və İranın zəngin əraziləri ilə birləşdirir. Azərbaycan və Rusiya daşnakların xeyirinə bu vacib birləşdirici məntəqədən imtina etməməlidirlər. 6. Naxçıvan diyarının əhalisi 1918-ci ildə türklərin gedişindən sonra müvəqqəti olaraq Araz Respublikasının yaradılmasına etiraz etmişdi. Bir neçə il ərzində Naxçıvan diyarının əhalisi öz müstəqilliklərini daşnaklardan qorudu... Diyarı ələ keçirmiş İngiltərənin müdaxiləsi nəticəsində bu ərazi zorla, əhalinin etirazına baxmayaraq, daşnaklara verildi. Ancaq ingilis qoşunları buranı tərk etdikdən dərhal sonra üsyan başladı, daşnak qoşunları... darmadağın edildi... Bu diyarın daşnaklara verilməsi xalqların özünütəyinetmə prinsipini və Sovet Azərbaycanının hüquqlarını açıq şəkildə pozurdu. 7. Naxçıvan diyarının xalqı sovet quruluşunu tətbiq etdi, kommunistlərin simasında xilaskarlarını gördü. Xalq ağlına gətirməzdi ki, Sovet Rusiyası əhalinin iradəsinə qarşı çıxaraq, diyarı daşnaklara verəcək, hərcənd ki onla- rın hakimiyyəti altında nəinki sovet quruluşu məhv edilir, həmçinin daşnak Ermənistanın ərazisində yüzlərlə müsəlman kəndlərinin başına gəldiyi kimi, əhalinin fiziki mövcudluğuna açıq-aydın təhlükə yaranır. Ümid edirəm ki, So- vet Rusiyasının hökuməti mənim bəyanatımı diqqətsiz qoymayacaq, Sovet Azərbaycanının və Sovet Rusiyasının özünün hüquqları və maraqlarının pozul- masına yol verməyəcək. B.Şahtaxtinskinin bu məktubu, sözsüz ki, çox mühüm siyasi sənəd idi. Çətin bir dövrdə Azərbaycanın ərazilərindən məhrum edilməsi ehtimalının yüksək ol- duğu bir şəraitdə diplomat B.Şahtaxtinski Sovet Rusiyasının başçısı qarşısında ərazilərinin tutulması ilə razılaşmayan bir xalqın iradəsini qoymuşdu.

75 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

B.Şahtaxtinskinin Sovet Azərbaycanının vəziyyəti haqqında göndərdiyi ma- teriallarla tanışlıqdan sonra G.V.Çiçerin elə həmin gün RK(b)P MK Siyasi Büro- suna məktubla müraciət etmiş, təcili tədbirlər görmək və bu məsələni dərindən öyrənmək üçün xüsusi komissiya yaratmağı təklif etmişdi [9,s.269]. 1921-ci il martın 1-də B.Şahtaxtinski erməni məsələsi ilə əlaqədar növbəti məktubunu RK(b)P MK katibi N.N.Krestinskiyə göndərmişdi. Məktuba ermənilərlə mübahisə obyekti olan ərazilər haqqında arayış da əlavə edilmiş- di. B.Şahtaxtinski qeyd edirdi ki, “Yelizavetpol quberniyasının Qazax qəzasının aran hissəsində azərbaycanlılar, dağlıq hissəsində isə ermənilər məskunlaşıb. Bu qəza Ermənistanın iddia obyektidir. Qarabağ geniş dağlıq vilayətidir, onun aran hissəsində müsəlmanlar, dağ ətəklərində ermənilər yaşayır, yuxarı dağlıq vilayətlər isə otlaqlardır, yayda müsəlmanlar buraya sürülərini gətirirlər. Qa- rabağın erməni əhalisinin sayı 170 min, müsəlmanların sayı isə 415 mindir. Naxçıvan və Şərur qəzalarında Azərbaycan türkləri yaşayır. Qaçqınlar məsələsi ən kəskin ixtilafa səbəb olub. Zəngəzur qəzası hal-hazırda Ermənistan Res- publikasının hakimiyyəti altındadır. Burada müsəlmanların sayı 123.095 nəfər, ermənilərin sayı isə 99.257 nəfərdir. Yüzminlərlə qaçqın Zaqafqaziyanın müxtəlif yerlərində dolaşır” [3, f, 276, siy. 2, iş 161, vərəq 8-9]. Bu məktub onu göstərir ki, B.Şahtaxtinski Azərbaycanın ərazi bütövlüyü- nün təmin edilməsi, azərbaycanlıların kompakt yaşadığı yerlərdə təhlükəsizlik və əmin-amanlığın bərqərar olunmasını tələb etməklə, əzəli torpaqlarımızın özünəməxsusluğunu faktlarla sübut etməyə çalışmışdır. Bu faktlar təsdiq edir ki, vətənpərvərliklə bolşevizm arasında orta məxrəci tapmağa çalışan Behbud Şahtaxtinskinin Azərbaycanın doğma torpaqlarının millətimizə məxsus olmasında xidmətləri əvəzsizdir. Bütün bunlar isə Naxçıva- nın taleyi və “erməni məsələsi” ilə bağlı olan tarixi əhəmiyyətə malik Moskva (mart 1921) və Qars (okyabr 1921) müqavilələrində öz əksini tapmaqla Behbud Şahtaxtinski kimi diplomatın önəmli fəaliyyətini bir daha göstərir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev demişdir: “Bəli, o vaxt o insanlar çox mil- li qürurlu insanlar olublar. İndi bəziləri onların hamısının kommunist, bolşe- vik kimi, necə deyərlər, üzərindən qara xətt çəkirlər. Bu, ədalətsizlikdir. Mən buna həmişə etiraz etmişəm, bu gün də etiraz edirəm. Hansı partiyaya, han- sı siyasi qüvvəyə mənsubluğundan asılı olmayaraq kim Azərbaycanın mil- li mənafelərinin keşiyində durubsa, ona xidmət göstəribsə, o insanlar bizim tariximizdə həmişə hörmətlə yada salınmalıdırlar və tariximizə daxil olmalıdır- lar... Qars müqaviləsinin altında Azərbaycanın xarici işlər naziri Behbud Şahtax- tinskinin imzası vardır ” [10].

Nəticə

Behbud Şahtaxtinski XX əsrin I rübündə Azərbaycanda geniş siyasi və dövlətçilik fəaliyyəti ilə tanınmış və cəmiyyətdə böyük nüfuz sahibinə çevrilmiş diplomat olmuşdur. O, dövrünün mətbuat orqanlarında yazdığı məqalələri və Sovet Rusiyası rəhbərliyinə göndərdiyi faktlarla dolu məktubları ilə ermənilərin 76 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

məkrli siyasətini ifşa etmiş və Azərbaycan torpaqlarının müdafiə olunma- sında mühüm xidmətlər göstərmişdir. XX əsrin 20-ci illərində ermənilərin Azərbaycana qarşı torpaq iddialarının həyata keçirilməsinə qarşı mübarizədə rolu onun nə qədər uzaqgörən siyasətçi olduğunu bir daha sübut edir. Məhz bu xidmətlərinə görə Behbud Şahtaxtinski Azərbaycan xalqının milli dövlətçilik tarixində öz layiqli yerini tutmalıdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti uğrunda mərd mübarizələr. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1958, -157s. 2. Behbud Şahtaxtinskinin ölümü ilə əlaqədar məlumat.// “Зара Востока” qəzeti (rus dilində). Tiflis, 31 may 1924-cü il 3. Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Dövlət Arxivi /ARSPİHDA/. 4. Шахтахтинский Бейбуд. Отклики жизни. // Газета “Азербайджан”, № 23, Баку, 31 (18) октября 1918. 5. Шахтахтинский Бейбуд. Советская политика на Востоке.// Газета “Коммунист”, № 83, Баку, 11 апреля 1921. 6. Шахтахтинский Бейбуд. О революционном движении на Востоке. // Газета “Коммунист”, № 90, Баку, 20 апреля 1921. 7. Məmmədov İ.M., Məmmədov Ç.İ Siyasi tarix. I hissə. Bakı: BDU-nun nəşriyyatı, 1995, -184s. 8. Архив при Президенте Российской Федерации. 9. Искендеров М.С. “Из истории борьбы Коммунистическая партия Азербайджана за победу Советской власти в Азербайджане”. Баку: Азернешр, 1958. 10. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasının 75 illik yubi- leyi üzrə dövlət komissiyasının iclasında yekun nitqi // “Azərbaycan” qəzeti, № 32, Bakı, 11 fevral 1999-cu il.

Fuzuli Ibrahimzade Beybud Shakhtakhtinsky and the “armenian issue”

Beybud Shakhtakhtinsky gained popularity in the first quarter of the twentieth century due to his political and social activities. He was a skilled diplomat, having a great reputation in the local community. Beybud Shakhtakhtinski was submitting his articles to media outlets, as well as sending letters to the leadership of the Soviet Russia to reveal the insidious practices of Armenians, thus making an invaluable contribution to the protection of ancestral lands of Azerbaijan. Beybud Shakhtakhtinski’s fight against the Armenian territorial claims against Azerbaijan in the beginning of the twentieth century was a direct proof of his political vision. It is because of the impeccable work and merits before his homeland, Beybud Shakhtakhtinski took a well-deserved place in the national history of the state of Azerbaijan.

77 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Физули Ибрагимзаде Бейбуд Шахтахтинский и “армянский вопрос”

Бейбуд Шахтахтинский приобрел популярность в первой четверти ХХ века благодаря своей политической и общественной деятельности. Он был искусным дипломатом, пользовавщийся большой репутацией в об- ществе. Бейбуд Шахтахтинский направлял свои статьи в органы информации, а также отправлял письма с обосновательными фактами руководству Со- ветской России, раскрывая таким образом, коварную политику армян и внося неоценимый вклад в работу по защите исконных земель Азербай- джана. Роль Бейбуда Шахтахтинского в борьбе против территориальных пре- тензий армян против Азербайджана в 20-х годах ХХ века является пря- мым доказательством его политической дальновидности. За свою отменную деятельность и заслуги перед своей родиной Бей- буд Шахтахтинский занял достойное место в национальной государствен- ной истории Азербайджанского народа.

78 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Osmanlı dövlətinin 24 aprel 1915-ci Ziyad il tarixli “Təhcir ƏMRAHOV BDU-nun tarix fakültəsinin müəllimi, qanunu”nun tarixi tarix üzrə fəlsəfə doktoru və siyasi aspektləri [email protected] haqqında

Açar sözlər: Osmanlı imperiyası, Təhcir qanunu, qondarma “erməni soyqırımı”, Azərbaycan, Türkiyə

Keywords: Ottoman Empire, decree on relocation (Tehcir), the so-called “Armenian genocide”, Azerbaijan, Turkey

Ключевые слова: Османская империя, закон о переселении (Техджир), так называемый “геноцид армян”, Азербайджан, Турция

79 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Erməni ideoloqları və onların havadarları artıq bir əsrdir ki, dünyanı inandır- maq istəyirlər ki, 1915-ci ildə Osmanlı ərazisində “zavallı” erməni xalqına qarşı dövlət səviyyəsində soyqırımı törədilmişdir. Ermənilər mərkli iddialarını tanıtdır- maq üçün hələ Sovetlər Birliyi dövründən fəal iş aparmış, qondarma “soyqırım qurbanları”na abidələr ucaltmışdılar. SSRİ rəhbərliyinin bu məsələdə maraqlı ol- ması erməni şovinistlərini daha da ruhlandırmış, “soyqırım” kampaniyasının sis- temli şəkildə aparılmasına imkan yaratmışdır. SSRİ dağılana qədər bu təbliğat bilavasitə Türkiyə Respublikasına qarşı yönəlsə də, dolayı yolla bu məsələdə bütün türk-müsəlman dünyası günahlandırılırdı. Qondarma “erməni soyqırımı” məsələsinin harada və necə müzakirə edilməsindən asılı olmayaraq, ümumilikdə bu həm Türkiyə, həm də Azərbaycana qarşı yönəldilmiş bir siyasətdir. Əslində, ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarından Azərbaycana qarşı başlanmış növbəti ərazi iddiaları da məhz bu məkrli siyasi kampaniyanın davamı olmuşdur.

1. “Xristian həmrəyliyi” fonunda Çar Rusiyasının və Avropanın tarixi maraqları

Tarixi tədqiqatlar göstərir ki, istər Çar Rusiyası, istərsə də onun sonrakı varisləri – Sovetlər Birliyi və Rusiya Federasiyası hər zaman özünün siyasi, iqti- sadi və regional maraqlarını müdafiə etmək, strateji planlarını gerçəkləşdirmək üçün həm Qafqaz regionunda, həm də Osmanlı imperiyasının ərazilərində bir sıra planlar həyata keçirməyə çalışmışdır. Belə planlar içərisində “xristian həmrəyliyi” hər zaman açıq və gizli şəkildə dövlət rəsmiləri tərəfindən müdafiə edilmişdir. Əslində, bu hədəf “türk təhlükəsi problemi”nə qarşı irəli sürülmüş- dü. Belə hesab olunurdu ki, qonşu türk dövlətlərinin həmrəyliyinin hər zaman təhlükə altında saxlanılmasında “xristian həmrəyliyi” və onun tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilən “erməni məsələsi” kifayət qədər uğurlu bir siyasətdir. Elə bu məqsədlə də Çar Rusiyası zaman-zaman öz hədəfinə yetişmək – Osmanlı im- periyasını əsas strateji dayaq nöqtələrindən uzaqlaşdırmaq, dünya bazarlarına çıxışını təmin etmək üçün “erməni məsələsi”ndən məharətlə istifadə etmişdir. Heç də təsadüfi deyildir ki, Çar I Pyotr “Vəsiyyətnamə”sində də yuxarıda sada- ladığımız amilləri çox qəti şəkildə qoyurdu: “Rusiya dövlətini o zaman dünya dövləti adlandırmaq olar ki, onun paytaxtı Asiya və Avropa xəzinələrinin açarı olan İstanbul olsun. Tez və vaxtında çalışıb İstanbula sahib olan şah dünyada ilahi şah olacaqdır. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün həmişə Türkiyə ilə İran arasında fitnə-fəsad törətmək, dava-dalaş yaratmaq lazımdır... Amma Türkiyə dövləti məhv olmadan, İranın canını almağımız məsləhət deyildir... Hindistanın açarı Türkiyənin paytaxtıdır...” [11, s.15-19]. Məlumatlardan da aydın olduğu kimi, əsas hədəf Osmanlı imperiyasını parçalamaq və bu məqsədə nail olmaq üçün “xristian həmrəyli şüarları”nı əldə bayraq etmək olmuş və bu siyasət bu gün də davam etdirilməkdədir. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində II Nikolayın Qafqaza gəlişi və ermənilərə osmanlılara qarşı əməkdaşlıq təklif etməsi məsələni daha da ciddiləşdirdi. Çar Tiflisdəki nitqini bu sözlərlə bitirmişdi: “Qoy, rus bayrağı altında üzən gəmilər 80 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Bosfor və Dardanel boğazlarında sərbəst 1914-cü ilin noyabrın 1-də hərəkət etsin. Qoy, erməni xalqı Rusiyanın rus ordusunun Qafqaz köməyi ilə Osmanlı ərazisində öz müstəqil dövlətini qura bilsin. Çar hökumətinin istiqamətində Osmanlı himayəsi altında qan qardaşlarımızla sərhədlərini keçməsi birləşərək, nəhayət, hürriyyət və ədalət Osmanlı ərazilərində nemətlərinə qovuşacaqsınız. Ermənilərin yaşayan erməniləri hərəkətə sədaqətinə inanıram, erməni xalqını xoş gələcək gözləyir. Sizi əmin edirəm ki, arzu- keçirdi. Rus ordusunun Şərqi nuz yerinə yetiriləcək!” [12, s.42]. Beləliklə, Anadoluya daxil olması II Nikolayın bu qərəzli və təhrikedici çıxı- ermənilərin türklərə qarşı şı ermənilərin Rusiya tərəfindən Türkiyəyə kütləvi qırğın törətməsi qarşı müharibədə iştirak etməsini təmin etdi. Türk torpaqlarının işğalına və əhalisinin üçün şərait yaratdı. Rus məhv edilməsinə hazırlaşan erməni ideo- ordusunun tərkibindəki loqları erməni kilsəsindən xeyir-dua aldılar. ermənilər yerli ermənilərlə Artıq çar hökumətinin bu təbliğat birləşərək heç bir günahı maşınının ilkin nəticələri Birinci Dünya müharibəsinin başlanması ilə bir daha aydın- olmayan 100 minlərlə dinc laşdı. Belə ki, 1914-cü ilin noyabrın 1-də rus əhalini qətlə yetirir və onları ordusunun Qafqaz istiqamətində Osmanlı öz dədə-baba yurdlarından sərhədlərini keçməsi Osmanlı ərazilərində didərgin salırdılar. 1915-ci yaşayan erməniləri hərəkətə keçirdi. Rus ordusunun Şərqi Anadoluya daxil olma- ilin yanvarında Sarıqamış sı ermənilərin türklərə qarşı kütləvi qırğın rus qoşunları tərəfindən ələ törətməsi üçün şərait yaratdı. Rus ordusu- keçirildikdən sonra kütləvi nun tərkibindəki ermənilər yerli ermənilərlə qırğınların miqyası daha geniş birləşərək heç bir günahı olmayan 100 minlərlə dinc əhalini qətlə yetirir və onları şəkil almağa başlamışdı. öz dədə-baba yurdlarından didərgin salırdı- lar. 1915-ci ilin yanvarında Sarıqamış rus qoşunları tərəfindən ələ keçirildikdən sonra kütləvi qırğınların miqyası daha geniş şəkil almağa başlamışdı [2, HR. SYS, D. 2284, G. 4, lef. 3, 8, 10]. Rus birlikləri ilə hərəkət edən erməni dəstələri tərəfindən Qars, Ərdəhan və ətraf bölgələrdə öldürülən türk-müsəlmanların sayı 30 min nəfərə çatırdı [3, BOA, HR. SYS, D. 110, G. 12; 4, BOA, HR. HU, D. 122, G. 4]. Beləliklə, məlumatlar göstərir ki, Çar Rusiyası gələcəkdə müharibənin nəticəsindən asılı olaraq Osmanlı ərazisində erməni muxtar dövlətinin yaradıl- masına təminat verməklə, Osmanlı dövlətinin tərkibində yaşayan erməniləri də Türkiyəyə qarşı müharibəyə cəlb edə bilmişdi. Bu şirin vədlərdən ruhlanan erməni quldur dəstələri isə Şərqi Anadoluda müsəlmanların kütləvi qırğını üçün fəal şəkildə hərəkətə keçmişdilər. Yaranmış vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alan Osmanlı hökuməti Şərqi Ana- dolunun Rusiyanın nəzarəti altına keçməsindən ehtiyat edərək, qabaqlayı- cı tədbirlərə əl atmalı olmuşdu. Birinci Dünya müharibəsi illərində Osman- lı dövlətinin 3-cü ordusuna rəhbərlik edən Ənvər paşa Ərzurumda erməni liderləri ilə görüşündə də bir daha əmin oldu ki, ermənilər müharibə başla-

81 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

nacaq təqdirdə Osmanlı dövlətini müdafiə etməyəcəklər [5, BOA, HR. SYS, D. 2284, G. 1]. Məlumat üçün onu da qeyd edək ki, Osmanlı hökuməti ermənilərin bu kimi xəyanətləri ilə artıq tanış idi. Osmanlı erməniləri, xüsusilə də onla- rın dini qurumları və başbilənləri hələ “93 hərbi” (1877-1878-ci illər rus-türk müharibəsi nəzərdə tutulur – Z.Ə.) öncəsi tarixi seçim qarşısında qalmışdılar. Belə ki, onlar ya Osmanlı dövlətinə sadiq qalmalı, ya da imperatorluğun digər xristian toplumlarının yolu ilə gedərək Avropa dövlətlərinin Türkiyənin daxili işlərinə müdaxiləsinə nail olmalı idilər [14, 90]. Şübhəsiz ki, erməni xisləti bu- rada da sakit dayanmadı. Doğrudur, İstanbul erməni patriarxlığının müharibə ərəfəsində tərəddüdləri ilk baxışda elə fikir formalaşdırırdı ki, sanki onlar Os- manlı dövlətini istənilən təcavüzə qarşı müdafiə etməyə hazırdırlar. Belə ki, müharibə ərəfəsində Osmanlı dövlətinin baş vəziri məşhur Midhət paşanın sədrliyi ilə keçirilən N.İqnatyevin sərt ahəngli ultimatumunu və onun rədd ediləcəyi təqdirdə başlanacaq hərbin səbəb ola biləcəyi fəlakətləri müzakirə edən toplantıda erməni patriarxı həyəcanla demişdi: “Əgər bu çox böyük dövlətin yıxılması alın yazısıdırsa, bizlər onun xarabalıqları altında basdırılmağı özümüzə vəzifə bilirik. Şərəf və namusla ölmək xəcalət içində yaşamaqdan yax- şıdır” [13, s.47]. Hətta Rusiyanın Osmanlı dövlətinə müharibə elan etməsi ilə əlaqədar olaraq türk parlamentində müharibəyə qatılmağa dair çıxarılan qərar (25 aprel 1877) erməni millət vəkilləri tərəfindən hərarətli alqışlarla qarşılan- dı. Onlardan Hələbdən olan millət vəkili Manon əfəndinin “biz xristian erməni olduğumuza görə elan edirəm ki, Rusiyanın köməyinə möhtac deyilik, Rusiya- nın himayəsini qətiyyən qəbul etmərik və ona möhtac da deyilik, biz heç bir zaman müsəlman qardaşlarımızdan ayrılmadıq və ayrılmayacağıq” [15, s.99] deməsi də bütün şübhələri sanki aradan qaldırmışdı. Lakin hadisələrin sonra- kı gedişatı da göstərdi ki, ermənilərin bu “sədaqət andı”, əslində, həqiqətdən çox-çox uzaqdır. Elə müharibə başlayan kimi ermənilərin rus orduları sırasın- da vuruşması, kəşfiyyat məlumatları ötürməsi qısa zaman ərzində rus qoşun- larının 1877-1878-ci illər rus-türk müharibəsinin gedişində Ədirnəyə qədər irəliləməsinə şərait yaratmışdır.

2. 24 aprel 1915-ci il tarixli “Təhcir qanunu”nu doğuran amillər

Beləliklə, ermənilərin xəyanətləri ilə yaxından tanış olan Osmanlı hökuməti Şərqi Anadolu ərazilərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 1915-ci il aprelin 24-də “Təhcir haqqında” qanun qəbul etməyə məcbur oldu. “Təhcir” ərəbcə “köç” mənasını verir. Bəzi tarixçilər bu kəlməni “deportasiya” mənasında işlədirlər, lakin təhcir ilə sürgün arasında fərq vardır. Təhcir fərmanı ilə yerini dəyişən şəxs köçdüyü yeni ərazidə sərbəst yaşaya bilər, sürgün edilən şəxs isə məhdud bir ərazidə, həbsxana və ya düşərgələrdə qapalı şəkildə yaşamalıdır. 27 may 1915-ci il tarixindən etibarən qüvvəyə minən bu qanun Şərqi Anadolu ərazisində daima problem yaradan, xarici qüvvələrlə işbirliyinə girən və əsgəri baxımından böyük təhlükə törədən əhalini öz təhlükəsizlikləri baxımından daha etibarlı və idarəçilik baxımından da rahat olan ərazilərə köçürülməsindən bəhs edirdi [10, s.34]. Göründüyü kimi, qanunda “erməni” kəlməsi işlədilməmişdir. Bu qanun silahlı üsyan edənləri, düşmənlə əməkdaşlığa girərək casusluq və

82 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

xainlik edənləri hərbi anlayışlarla müharibə Ermənilərin xəyanətləri ilə ərazisindən uzaqlaşdırmaq üçün qəbul edil- yaxından tanış olan Osmanlı mişdir. Digər tərəfdən, təkcə qanunun bu tərəfi ilə erməni ideoloqları və onların hava- hökuməti Şərqi Anadolu darlarının iddialarını alt-üst etmək olur. ərazilərinin təhlükəsizliyini “Təhcir qanunu”nun əsas ideoloqu və təmin etmək üçün 1915- liderlərindən olan, məhz buna görə erməni ci il aprelin 24-də “Təhcir terrorçusu tərəfindən qətlə yetirilən- Os haqqında” qanun qəbul manlı dövlətinin Daxili işlər naziri Tələt paşa bu köçürülmənin səbəblərini aşağıda- etməyə məcbur oldu. “Təhcir” kı kimi şərh etmişdir: “Osmanlı dövlətinin ərəbcə “köç” mənasını verir. bütünlüyü və dövlətin əleyhinə çalışan Av- Bəzi tarixçilər bu kəlməni ropa dövlətlərinin şirin vədləri ermənilər “deportasiya” mənasında arasında gündən-günə genişlənməkdədir. Bu vədlərdən ruhlanan erməni icmala- işlədirlər, lakin təhcir ilə sürgün rı silahlı üsyan şəklində dövlətin bütöv- arasında fərq vardır. Təhcir lüyünü təhlükə altına alır, dövlətin arzu fərmanı ilə yerini dəyişən şəxs etmədiyi bir çox hadisələrə yol açır. Xal- köçdüyü yeni ərazidə sərbəst qın və dövlətin birliyini qorumaq üçün erməni, rum və ərəblər Ərzurum, Van, Bitlis yaşaya bilər, sürgün edilən vilayətləri ilə Adana, Sis, Mersin, Maraş və şəxs isə məhdud bir ərazidə, Hələbin mərkəzi müstəsna olmaqla, Ada- həbsxana və ya düşərgələrdə na, Mersin, Kozan livaları ilə Maraş sancağı, qapalı şəkildə yaşamalıdır. mərkəz qəzaları istisna olmaqla İskəndərun, Beylan və Antakya qəzalarının kənd və qəsəbələrində təhlükəli görülən ermənilər Suriya və İraqın şimalına – Urfa, Zor, Hələb, Harran, Mosul, Diyarbəkir və Cizrə bölgələrinə köçürülmüşdür” [1, s.66- 67]. Beləliklə, Tələt paşanın “Təhcir qanunu” ilə bağlı izahından görünür ki, dövlətin bütövlüyünə zərbə vuran və silahlı üsyan edənlər daha çox imperiya- nın erməni əhalisi olmuşdur. Buradan isə Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilərin Osmanlı imperiyasının daxili rayonlarına köçürülməsinin bir neçə səbəbini izah etmək olur. Əvvəla, Osmanlı dövlətinin bütövlüyünə qarşı çıxış edən ermənilər silaha sarılmışdılar və rus qoşunları sərhədi keçər-keçməz onlara qoşulmuşdu- lar. İkincisi, bütün Osmanlı qüvvələri cəbhədə düşmən qüvvələri ilə savaşdığı halda, imperiyanın erməni əhalisi üsyan və terrora əl ataraq dövləti düşmənə təslim etmək yolunu tutmuşdular. Nəhayət, bu köçürülmənin əsas günahkar- ları erməni millətçiləridir, çünki onlar rus ordusunun sıralarında müharibəyə qatılmaqla, əslində, özləri üçün çətin vəziyyət yaratmışdılar. Erməni millətçiləri sübut etmək istəyirlər ki, Osmanlı hökumətinin bu qərarı ilə etnik təmizləmə siyasəti aparılmış, Birinci Dünya müharibəsi illərində Osman- lı ərazisində bir milyondan çox erməni öldürülmüşdür. Bunun üçün fakt kimi müharibəyə qədər Osmanlı ərazisində ermənilərin sayının 2.5 milyon nəfər oldu- ğu göstərilirdi. Halbuki, Osmanlı dövlətinin rəsmi məlumatına görə, müharibəyə qədər “Vilayəti-Sittə”də (Şərqi Anadoluda – Z.Ə.) müsəlmanlar da daxil olmaqla 3.500.000 əhali yaşayırdı, bunlardan da Türkiyənin şərqində 800.000, Anadolunun digər bölgələrində isə 450.000-i erməni idi [6, BOA, DH., KMS, D. 2., G. 2/5, lef.

83 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

59.]. Beləliklə, rəsmi məlumatlar göstərir ki, bütün imperiya ərazisində 1.250.000 nəfər erməni yaşayırdı. Deməli, ermənilərin iddia elədiyi əhalinin yalnız üçdə biri döyüş əməliyyatları gedən ərazidə yaşayırdı. Belə olan halda Osmanlı ərazisində 1 milyondan çox erməninin kütləvi şəkildə qırılması iddiası sadəcə gülüş doğu- rur. Qeyd etdiyimiz bu fikirlər erməni nümayəndə heyətinin rəhbəri Boqos Nübar paşanın 1918-ci ildə Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin səlahiyyətli nümayəndəsi Mo- iser Goutaya göndərdiyi məktubunda daha aydın görünür. Nübar paşaya görə, sürgün edilənlərin ümumi sayı 600-700 min nəfər idi [10, 79]. Osmanlı arxiv sənədləri isə təhcir edilən ermənilərin sayını 478.758 nəfər olduğunu göstərir [7, BOA, DH. KMS., D. 2, G. 58, lef.59]. Burada Nuru paşanın aşağıdakı sözləri yerinə düşür: “Erməninin nə vaxt və necə, harada ölməsindən asılı olmayaraq başını məzardan qaldırır və qışqırır: mən kütləvi qırğın zamanı öldürülmüşəm” [8, 57]. Yuxarıda göstərilən faktlar bir daha onu əminliklə deməyə əsas verir ki, Osmanlı hökumətinin məlum qərarı ilə heç bir fiziki məhvolma – soyqırımdan söhbət get- mirdi, rəsmi sənədlərdə isə erməni ideoloqlarının bütün dünyanı inandırmağa çalışdığı “ermənilərin kütləvi şəkildə öldürülməsi” deyil, “silahlı üsyan edənlərin, düşmənlə əməkdaşlığa girərək casusluq edənlərin köçürülməsi” əksini tapmışdır. 1915-ci il 1 may tarixində Osmanlı hökumətinin Daxili İşlər Nazirliyindən Başbakanlığa göndərilmiş məlumatdan aydın olur ki, müharibənin davam etdi- yi bir vaxtda mülki müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qətllərin və terror aktlarının sayı durmadan artırdı. Qiyamçı dəstələrin böyük əksəriyyəti ermənilərdən təşkil edilmişdi. Qiyamçı erməni dəstələrinin Van, Bitlis, Ərzurum, Adana, Sis, Mərsin, İskəndərun və Antakyadan ölkənin cənub vilayətlərinə köçürülməsi xahiş olu- nurdu [16, s.37]. 1915-ci il 30 may tarixli məlumatda köçürülən ermənilərin məskunlaşdırılması, onların iaşə və tibbi məsələlərinin həlli tələb edilirdi [16, s.85]. Osmanlı hökumətinin 1 iyun 1915-ci il tarixli digər bir məlumatından isə orduya zərər verilməsinin qarşısının alınması üçün “erməni əsgərlərinin dö- yüş birləşmələrindən çıxarılaraq təchizat birləşmələrinə göndərilməsi və cəbhə bölgəsində məskunlaşmış ermənilərin İraqa köçürülməsi” [16, s.91] aydın olur. Deməli, Osmanlı hökumətinin 1915-ci il 24 aprel tarixli “Təhcir qanunu”nda əksini tapmış təhlükəli hesab olunan qiyamçı dəstələr, dövlətə xəyanət edənlər müddəası daha çox ermənilər arasında müşahidə edilirdi. Başbakanlık Osmanlı Arxivinin sənədləri təhcir zamanı ölənlərin sayı barədə də məlumat verir. Belə ki, təhcir əsnasında köçürülən 478.758 ermənidən 382.148 nəfəri köçürülən bölgələrə gəlib çatmışdır. Müharibə şəraitinin çətinlikləri, ağır yol həyatı, xəstəliklər və bu kimi səbəblərdən ölən ermənilərin sayı isə 200 min nəfərə yaxın idi [7, BOA, DH. KMS., D. 2, G. 58, lef.59]. Bütün bu gerçəkliklərin işığında təhcir əsnasında ölən ermənilərin sayının 1.200.000-dək şişirdildiyi, bunun elmi əsaslara söykənmədiyi və sadəcə təbliğat xarakteri daşıdığı bir daha aydın olur.

3. Qərbin və Rusiyanın bətnində doğulub böyüyən qondarma “erməni soyqırımı”nın siyasi motivləri

Qərbin və Rusiyanın qondarma “erməni soyqırımı”nı yuxarıda sadaladığımız tari- xi həqiqətlər çərçivəsindən çıxararaq siyasiləşdirmələrinə dair planlarına nəzər salaq.

84 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Qeyd olunduğu kimi, qondarma “erməni soyqırımı” məsələsinin hara- da və necə müzakirə edilməsindən asılı olmayaraq, ümumilikdə bu həm Türkiyəyə, həm də Azərbaycana qarşı yönəldilmiş bir mövzudur. Bu iddialar həqiqətdən uzaq olmaqla yanaşı, erməni lobbisinin, Ermənistan dövlətinin və onlara havadarlıq edən bəzi imperialist güclərin siyasi ambisiyalarına xidmət edir. Siyasətçilərin tarixə müdaxilə etməsi isə saxtakarlıqla müşayiət olunur. Əgər belə olmasaydı, erməni-daşnak terrorçularının törətdiklərini demirik, sənədlərlə bağlı cinayətlərini belə müdafiə etməzdilər. Axı sənədlərin saxta- laşdırılmasının özü də dövləti cinayətdir. Hər bir dövlətin cinayət məcəlləsində saxtakarlara qarşı maddə, cinayət məsuliyyətinə cəlbolunma tələbləri var. Bəs, görəsən, həmin ölkələrin qanun keşikçiləri nə üçün erməni saxtakarlığına hü- quqi qiymət vermirlər?! Nə üçün özlərini sivil, demokratiyanın flaqman adlan- dıran dövlətlər və onların ali qanunvericilik orqanları ermənilərin törətdikləri cinayətləri müdafiə edirlər?! Bəli, bu gün “erməni məsələsi” ABŞ-da prezident seckilərində namizədlər üçün səs toplamaq vasitəsinə, senatorlar, konqresmenlər, qubernatorlar üçün isə varlı erməni diasporlarından və beynəlxalq təşkilatlardan pul qoparmaq məsələsində bir oyuna çevrilib. Hər il aprel ayının 24-də dünyanın aparıcı ölkələrində əlləri yüz minlərlə türkün qanına boyanan, qatı şovinistliyi ilə tanınan, türk düşmənçiliyini dövlət siyasətinə çevirən erməni-daşnak faşistləri uydurma “erməni soyqırı- mı” yalanını təmtəraqlı şəkildə qeyd edirlər. Onlar erməni millətini “məzlum”, “əzabkeş” qismində dünya birliyinə təqdim etməyə çalışırlar. Bəs, görəsən, niyə xatırladılmır ki, XIX əsrin əvvəllərindən Çar Rusiyasının Cənubi Qafqazın işğalına başlaması ilə İrandan və Osmanlı imperiyasının ay- rı-ayrı əyalətlərindən köçürülən ermənilər tədricən Azərbaycan ərazilərində yerləşdirilməklə imperiya maraqlarına uyğunlaşdırılmışdı? Niyə deyilmir ki, 1918-ci ilin mart günlərində ermənilər təkcə Bakıda üç gün ərzində 11 min, Şamaxı qəzasının 53 kəndində 8027, Quba qəzasında 16 mindən çox, Zəngəzur qəzasında 10068 nəfər azərbaycanlını öldürmüşdülər. Azərbaycanın bu əzəli torpaqlarını Rusiyanın tərkibinə qatmaq və ya hansısa uydurma monoetnik erməni dövləti yaratmaq hansı məntiqə sığır?! Hələ 2005-ci ilin aprel ayında Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğan Ermənistanın sabiq prezidenti R.Köçəryana müraciətlə qondarma “erməni soy- qırımı” iddialarının araşdırılması üçün müştərək komissiyanın yaradılmasını, bu məsələ ilə bağlı bütün sənədlərin arxivlərdən üzə çıxarılmasını təklif et- mişdi. Türkiyə Arxivləri İdarəsinin rəhbəri Yusuf Sarınay isə ermənilərin hər il aprelin 24-ü tarixini dünyaya “erməni soyqırımı günü” kimi təqdim etmələrinin yalan olduğunu sübuta yetirmək məqsədilə Osmanlı dövrünə aid arxivlərin qapılarını dünya ölkələrinin tarixçilərinin, alimlərinin üzünə açdıqlarını bəyan etmişdir. Bu təklifə indiyədək cavab verməyən ermənilərin real faktlara əsaslanmadığı, bu qondarma iddiadan ideoloji və siyasi məqsədlərlə yarar- landığı indi dünya ictimaiyyətinə də yaxşı bəllidir. Deməli, qondarma “erməni soyqırımı” ilə bağlı qətnamə və bəyanat qəbul edən dövlətlərin nümayəndələri nə Türkiyə, nə digər Qərb dövlətlərinin arxivlərində olmuş, sadəcə, siya- si motivli qərəzli və ədalətsiz qərarı rəsmiləşdirmişlər. Belə qərar qəbul edən dövlətlərin əksəriyyətinin Avropa İttifaqının üzvü olması da təsadüfi görün-

85 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

2005-ci ilin aprel ayında mür. Siyasi müşahidəçilərin fikrincə, həmin Türkiyənin Baş naziri Rəcəb dövlətlər belə süni maneələrlə müsəlman dövləti olan Türkiyənin təşkilata gedən yo- Tayyib Ərdoğan Ermənistanın luna sipər çəkməyə, Avropa İttifaqını “xris- sabiq prezidenti R.Köçəryana tian klubu” kimi qoruyub saxlamağa çalışır- müraciətlə qondarma “erməni lar. Bu da təsadüfi deyildir ki, hələ 1987-ci soyqırımı” iddialarının ildə Fransanın xüsusi səyləri ilə qondarma “erməni soyqırımı”nı tanıyan Avropa Parla- araşdırılması üçün müştərək menti 2005-ci ildə həmin ədalətsiz qərarını komissiyanın yaradılmasını, yeniləmiş, üstəlik Türkiyə hökuməti qarşısın- bu məsələ ilə bağlı bütün da Ermənistanla sərhədləri açmaq tələbini sənədlərin arxivlərdən üzə irəli sürmüşdür. Həmin qərarda Türkiyənin 1915-ci ildə baş verənləri “soyqırım” kimi çıxarılmasını təklif etmişdi. tanıması Avropa İttifaqına üzvlüyün əsas şərtlərindən biri olaraq göstərilmişdir. Doğ- rudur, direktiv Kopenhagen meyarlarından fərqli olaraq, Avropa Parlamentinin qərarları Türkiyə üçün tövsiyə xarakteri daşıyır. Amma son mərhələdə Türkiyənin təşkilata tamhüquqlu üzvlüyünə səs verəcək qurum məhz Avropa Parlamenti olmalıdır. Əgər Türkiyə həmin mərhələyə qədər gedə biləcəksə, çox ehtimal ki, rəsmi Ankaradan bu şərtin yerinə yetirilməsi tələb ediləcəkdir. Siyasi müşahidəçilər bu məsələdən həm də Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı danışıqlar prosesində bir vasitə kimi istifadə edil- diyini xüsusi olaraq vurğulayırlar. Əgər belə olmasaydı, münaqişə başlayandan keçən dövr ərzində aparılan danışıqlarda təcavüzkar Ermənistan qeyri-konstruk- tiv mövqeyindən - işğalçılıq siyasətindən əl çəkərdi. Çox təəssüf ki, yarandığı vaxtdan etibarən ATƏT-in Minsk qrupunun qəbul etdiyi sənədlərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün, sərhədlərinin toxunulmazlığının, suverenliyinin bərpasının zəruriliyi bildirilsə də, indiyə qədər bu qurumun fəaliyyəti sülh prosesində arzu olunan nəticəni verməmişdir. ATƏT çərçivəsində yaradılan Minsk qrupu və bu qrupa həmsədrlik edən ABŞ, Fransa və Rusiya kimi böyük dövlətlər münaqişənin dondurulmuş şəkildə qalmasında məsuliyyət daşımamış və təcavüzkara qarşı heç bir təzyiq göstərmək niyyətində olmamışlar [9, s.93-108].

Nəticə

Bütün bunlar göstərir ki, xristian dünyasında qondarma “erməni soy- qırımı” ilə bağlı başlanmış kampaniyanın kökündə Türkiyə və Azərbaycana təsir göstərmək, hər iki strateji müttəfiq ölkəni prinsipial mövqeyindən çəkindirmək niyyəti dayanır. Əvvəla, bu qondarma təbliğat yolu ilə hər il xristian dünyası ermənilərin XX əsrin əvvəllərində və sonlarında Anadolu və Azərbaycan türklərinə qarşı apardıqları etnik təmizləmə siyasətini və soy- qırımını pərdələməyə çalışır. İkincisi, erməni-daşnak faşistləri Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırımını davam etdirmək niyyətində olduqlarını numayiş etdirirlər. Üçüncüsü, uydurma soyqırımını dünya birliyinə tanıtdırmaqla Türkiyə Cümhuriyyətindən təzminat almaq, torpaq qoparmaq iddiasından əl çəkmək fikrində olmadıqlarını açıq şəkildə bəyan edirlər.

86 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Bu mənada “qondarma erməni soyqırımı” iddialarına qarşı mübarizə apar- maq və Qarabağ probleminin həlli istiqamətində səy göstərmək harada doğu- lub və yaşamasından asılı olmayaraq hər bir türkün əsas vəzifəsi olmalıdır. Biz bu iddiaların qarşısını almaq üçün tarixi həqiqətləri bütün dünyaya daha geniş şəkildə çatdırmalıyıq.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Ali Karaca. Türkiyede Ermeniler için Yapılan Reformlar ve Tehcir Gerçeği (1878-1915). İstanbul, 2003. 2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), HR. SYS, D. 2284, G. 4, lef. 3, 8, 10 3. BOA, HR. SYS, D. 110, G. 12. 4. BOA, HR. HU, D. 122, G. 4. 5. BOA, HR. SYS, D. 2284, G. 1. 6. BOA, DH., KMS, D. 2., G. 2/5, lef. 59. 7. BOA, DH. KMS., D. 2, G. 58, lef.59. 8. Эрих Ф. Правда о терроре. Армянский терроризм – истоки и причины. Баку, 2000. 9. Əhmədov E. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq-hüquqi aspektləri // “Strateji təhlil”, aprel-iyun, 2011, №1 (2), s. 93-108. 10. Halaçoğlu Y. XVIII Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun iskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştiril- mesi. Ankara, 1988. 11. İbrahimov N.A. Azərbaycan tarixinin alman səhifələri. Bakı: “Azərbaycan” nəşriyyatı, 1997, -336 s. 12. Isgenderli A. Realities of Azerbaijan: 1917-1920. Published by Xlibris, USA, 2012, -234 p. 13. Koçaş S. Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni İlişkileri. Ankara: Altınok Matbaası, 1967, -326 s. 14. Musayev İ. Böyük dövlətlər və erməni məsələsi. XIX əsr, birinci hissə. Bakı: İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2003, -238 s. 15. Sevinc N. Arşıv Belgeleriyle Tehcir Ermeni İddiaları ve Gerçekler. Ankara: Avrasiya Bir Vakfı Yayınları, 2003,-185 s. 16. Sonyel S. Yeni Belgelerin İşığı altında Ermeni Tehcirleri. Ankara: TTK Yayınları, 1972, -303 s.

Ziyad Amrakhov On historical and political aspects of the Decree on resettlement issued by the Ottoman Empire on 24 April 1915

The author analyzes the historical and political aspects of the Decree on resettlement issued by the Ottoman Empire on April 24, 1915. Henotes that Tsarist Russia, depending on the outcome of the First World War, guaranteed the establishment of an autonomous Armenian state on the territories of the Ottoman Empire. Thus it was able to draw the Armenians living in the Ottoman Empire into the war against the Ottomans. Inspired by those promises, the Armenian gangs went into action on the mass extermination of Muslims in eastern Anatolia. The Ottoman government, given the seriousness of the situation and because of its fear of eastern Anatolia coming under the Russian control decided to resort to defensive countermeasures. In order to ensure the 87 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

safety of the territories of eastern Anatolia, the Ottoman government issued the Decree on resettlement (Tehcir Law). Tehcir law (resettlement in Arabic) contained no appeal to any kind of physical destruction, namely the genocide. According to the law, the Armenians thatwere posing a threat to the unity of the country and as a result, to its national securitywere moved from Erzurum, Van, Bitlis to Syria and nothern Iraq – to the areas of Urfa, Zor, Aleppo, Harran, Mosul, Diyarbekir and Jizre. These measures also prevented Armenians from helping Russian and British troops in fighting against Ottomans. These and other issues are thoroughtly and objectively researched on the basis of archive documents and well available historical literature.

Зияд Амрахов Об исторических и политических аспектах “Закона о переселении” от 24 апреля 1915 года, принятого в Османской империи

В статье анализируются исторические и политические аспекты “Закона о переселении” от 24 апреля 1915 года, принятого в Османской империи. Отмечается, что царская Россия, в зависимости от итогов Первой миро- вой войны, гарантировала создание автономного армянского государства на территории Османской империи и тем самым смогла втянуть в войну против Турции армян, проживающих в Османской империи. Воодушев- ленные этими привлекательными обещаниями армянские бандитские отряды перешли к активным действиям по массовому уничтожению му- сульман в Восточной Анатолии. Османское государство, учитывая серьезность сложившейся ситуации и опасаясь перехода Восточной Анатолии под контроль России, решила прибегнуть к опережающим мерам. 24 апреля 1915 года Османское пра- вительство, с целью обеспечения безопасности территорий Восточной Анатолии, было вынуждено принять “Закон о переселении” (Техджир). В законе “техджир”, что на арабском означает “переселение”, не было и речи о каком-то физическом уничтожении – геноциде. Таким образом, на основании этого закона армяне, создававшие угрозу для единства народа и национальной безопасности государства, были переселены из областей Эрзурум, Ван, Битлис в Сирию и на север Ирака – в Урфу, Зор, Халеб, Хар- ран, Мосул, Диярбакыр и Джизру. В статье на основании архивных документов и исторической литера- туры объективно исследованы все эти вопросы, проанализированы исто- рические и политические аспекты данного решения.

88 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Xocalı Esmira soyqırımı: ORUCOVA AMEA İnsan Hüquqları üzrə Elmi-Tədqiqat əsir, girov, İnstitutunun böyük elmi işçisi itkin problemi [email protected]

Açar sözlər: Xocalı soyqırımı, İnsan Hüquqları haqqında Bəyannamə, soyqırımı cinayəti, beynəlxalq humanitar hüquq normaları, əsir, girov, itkinlər

Key words: Khojaly massacre, Universal Declaration of Human Rights, crime of genocide, the norms of international humanitarian law, captive, hostage, missing people

Ключевые слова: Ходжалинский геноцид, Декларация прав человека, геноцид, нормы международного гуманитарного права, пленные, заложники, пропавшие без вести

89 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

“Bütövlükdə Azərbaycan xalqına qarşı yönəldilmiş Xoca- lı soyqırımı öz ağlasığmaz qəddarlığı və qeyri-insani cəza üsulları ilə bəşər tarixində tayı-bərabəri olmayan bir vəhşilik aktıdır”.

Heydər Əliyev Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Giriş

XX əsr bəşəriyyətin yaddaşında çoxsaylı tarixi hadisələr, mühüm əhəmiyyət kəsb edən ictimai-siyasi proseslərlə qalsa da, bir sıra qanlı soy- qırımı cinayətlərinin də şahidi olmuşdur. İlk növbədə qeyd edək ki, soyqırımının baş verməsi, soyqırımı mühiti- nin formalaşması üçün öncədən yaradılmış, təkamül etmiş mühit, şərait olmalıdır. Özünün “ali” ideologiyasına malik olan işğalçı dövlət soyqırımı aktı üçün ilkin mühit hesab oluna bilər. Əlavə olaraq, işğalçı dövləti idarə edənlər öz potensial qurbanlarına insandan aşağı dəyər verərək, onları aşağılayır, “vəhşi”, “yırtıcı”, “barbar” və s. kimi adlar qoyurlar. Öz əməllərini yerinə yetirmək üçün soyqırımı aktorlarına patoloji şəxslər, cinayətkarlar kimi güclü, mərkəzləşmiş hakimiyyət və səlahiyyət lazımdır. Tarixdə qrup əleyhinə yönəlmiş çoxsaylı zorakılıq aktları baş versə də, genosid anlayı- şının hüquqi və beynəlxalq inkişafı əsasən ötən əsrdə təşəkkül taparaq mərkəzləşmişdir [1]. Biz XX əsr boyu törədilmiş genosid cinayətlərinə nəzər yetirsək, onla- rın ümumi əlamətləri, soyqırımı prosesinin özünün yetişməsi mərhələsi və soyqırımı mühitinin formalaşmasının bəzi məqamlarını görə bilərik. Bu cür soyqırımı cinayətlərinin ən dəhşətlisi XX əsrin sonlarına doğru törədilmiş, insanlıq əleyhinə ən qəddar cinayətlərdən biri olan Xocalı soyqırımıdır.

1. Xocalı soyqırımı və beynəlxalq hüquqi sənədlər

Etnik iyerarxiya əsasında siyasi diskriminasiya soyqırımını törədilməsi üçün mühüm faktordur. Hər hansı ideologiyaya sahib dominant bir etnik qrupun mövcudluğu soyqırımını törədilməsi riskini artırır və onun mü- hitinin yetişməsini asanlaşdırır. Ermənilər tərəfindən Xocalıda törədilmiş əməllərdə niyyət əvvəlcədən düşünülmüş qaydada (canlarını qurtarmaq üçün yaxınlıqdakı kəndlərə qaçmaq istəyən əhalinin qarşısını almaq və onları məhv etmək məqsədilə əvvəlcədən pusquların qurulması da bunu sübut edir) məhz azərbaycanlı olduqlarına görə milli qrupu tam və ya qismən məhv etmək məqsədilə bu qrup üzvlərinin öldürülməsi olmuşdur. Ermənistanın Azərbaycana qarşı etnik təmizləmə siyasətini həyata keçirməsi və soyqırımlar törətməsinin səbəblərini araşdırdıq- da, burada etnik qruplar arasında ədavətin, xüsusi ideologiyaya ma- lik azlıqda olan erməni etnik qrupunun xarici havadarlarının köməyi

90 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

ilə azərbaycanlılara qarşı soyqırımı ak- XX əsrdə baş vermiş tını həyata keçirdiyi açıq şəkildə görü- soyqırımları araşdırsaq nür. Xocalı soyqırımı zamanı yüzlərlə azərbaycanlı ermənilər tərəfindən girov görərik ki, soyqırım mühiti götürülmüşdür. Uşağı olan girov götü- əsasən müharibə zəminində rülmüş azərbaycanlılardan isə uşaqları formalaşmışdır Buna ən zorla alınmışdır. Uşaqların zorla bir qrup- dan alınıb başqa bir qrupa verilməsi də bariz nümunə kimi 1988-ci soyqırımı cinayətinin obyektiv cəhətini ildən başlamış Ermənistan- təşkil edən əlamətlərdəndir. Bütün bu Azərbaycan Dağlıq Qarabağ əməllər etnik azərbaycanlılara qarşı ermənilərin vaxtilə yaranmış, formalaş- münaqişəsi zamanı 1992-ci mış düşmənçilik mövqeyinin nəticəsidir ilin fevralın 25-indən 26-na [2, s.58]. Danılmaz faktdır ki, Ermənistan- Azərbaycan müharibəsi zamanı, şahid keçən gecə baş vermiş Xocalı ifadələrinə əsasən, girov götürülmüş 21 soyqırımı aktını göstərə bilərik. uşaq hələ azad edilməmişdir. XX əsrdə baş vermiş soyqırımla- rı araşdırsaq görərik ki, soyqırım mühiti əsasən müharibə zəminində formalaşmışdır Buna ən bariz nümunə kimi 1988-ci ildən başlamış Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı 1992-ci ilin fevralın 25-indən 26-na keçən gecə baş vermiş Xocalı soyqırımı ak- tını göstərə bilərik. 1992-ci ilin bu qanlı fevral gecəsində Ermənistanın silahlı qüvvələri, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisindəki erməni silahlı dəstələri və keçmiş SSRİ-nin Xankəndidə yerləşən 366-cı motoatıcı alayının şəxsi heyətinin və texnikasının bilavasitə iştirakı ilə Xankəndi ilə Əsgəran arasında yerləşən strateji əhəmiyytə malik Xocalı şəhəri zəbt edilmiş, Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı siyasəti həyata keçirilmişdir. Min illərlə formalaşmış milli-mənəvi dəyərlərə, hərb mədəniyyətinə və əxlaqına zidd olan, dinc əhaliyə qarşı yönəldilmiş Xocalı soyqırımı ötən əsrin sonlarında bəşəriyyətin ən böyük və ən dəhşətli faciəsidir. Xocalıda baş verənlər tarix boyu dəhşətlə anılacaq soyqırımı aktıdır. Bu faciə erməni millətçilərinin xalqımıza qarşı yeritdikləri etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin qanlı nəticəsidir [3, s. 17]. Xocalı soyqırımı zamanı 9 dekabr 1948-ci il tarixli BMT Baş Məclisinin “Genosid cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiyasının, BMT Baş Məclisinin 10 dekabr 1948-ci il tarixli “İn- san hüquqları haqqında” Bəyannaməsinin, 12 avqust 1949-cu il tarix- li Cenevrə Konvensiyalarının,14 dekabr 1974-cü ildə qəbul olunmuş “Hərbi münaqişələr və fövqəladə hallar zamanı qadın və uşaqların müdafiəsi haqqında” Bəyannamənin, 9 dekabr 1948-ci ildə qəbul olun- muş “Soyqırımı cinayətlərinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiyanın müvafiq maddələrinin kobudcasına pozul-

91 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Xocalı, sözün əsl mənasında, ması nəticəsində öz doğma torpaqların- beynəlxalq terrorizmin ən dan qovulmuş azərbaycanlılar erməni dəhşətli qolu olan erməni terrorçuları tərəfindən qarətlərə, zora- kılığa, alçaldıcı hərəkətlərə və təhqirlərə terrorizminin və separatizminin məruz qalmışlar. qurbanı oldu. Bu işğalçılıq BMT Baş Məclisinin 10 dekabr 1948- siyasətinin başında Ermənistan ci il tarixli “İnsan hüquqları haqqında” dövləti, erməni silahlı Bəyannaməsinin aşağıda qeyd olunan 1, 3, 4, 5 və 6-cı maddələri Xocalı soy- birləşmələri, cinayətkar qruplar qırımını törədən erməni quldurlarının dayanırdı. Sonradan onların beynəlxalq hüquqla hesablaşmadıqları- bir qismi müəyyən illərdə nı sübut etmək üçün kifayət edir: Ermənistanda və işğal olunmuş Maddə 1. Bütün insanlar öz ləyaqətləri və hüquqları etibarilə azad və bərabər Azərbaycan torpaqlarında doğulurlar. Onlara ağıl və vicdan bəxş müxtəlif vəzifələrə təyin edilib və onlar bir-birinə münasibətdə edildilər. Robert Köçəryan, Serj qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. Sarkisyan, Seyran Ohanyan Maddə 3. Hər bir insan yaşamaq, və digərləri bu təyinatın azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ- na malikdir. subyektidirlər. Maddə 4. Heç kim kölə vəziyyətində və ya asılı vəziyyətdə saxlanılmamalıdır: köləliyin və kölə ticarətinin bütün formaları qadağan edilir. Maddə 5. Heç kim işgəncələrə və yaxud ağır, qeyri-insani və ya onun ləyaqətini alçaldan rəftara və cəzaya məruz qalmamalıdır. Maddə 6. Hər bir insan, harada olmasından asılı olmayaraq, özünün hüquq subyekti kimi qəbul edilməsi hüququna malikdir [4]. Xocalı, sözün əsl mənasında, beynəlxalq terrorizmin ən dəhşətli qolu olan erməni terrorizminin və separatizminin qurbanı oldu. Bu işğalçı- lıq siyasətinin başında Ermənistan dövləti, erməni silahlı birləşmələri, cinayətkar qruplar dayanırdı. Sonradan onların bir qismi müəyyən illərdə Ermənistanda və işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında müxtəlif vəzifələrə təyin edildilər. Robert Köçəryan, Serj Sarkisyan, Sey- ran Ohanyan və digərləri bu təyinatın subyektidirlər. Xocalı soyqırımı ilə bağlı aparılmış əməliyyat-istintaq araşdırmala- rı zamanı sübut olunmuşdur ki, şəhərə hücumda həmçinin Ermənistan Respublikasının indiki müdafiə naziri Ohanyan Seyran Muşeqoviçin komandanlığı altında 366-cı alayın 2-ci taboru, qərargah rəisi Çitçyan Valeri İsayeviç və alayda xidmət edən 50-dən çox erməni zabit və giziri də iştirak etmişdir. Əksəriyyəti qoca, qadın və uşaqlardan ibarət, şəhərdəki hücumdan xəbərsiz olan dinc əhalini müdafiə edəcək hərbi qüvvə yox idi. Həmin dövrdə SSRİ Quru Qoşunlarının hərbi arsenalına daxil olmuş silahlardan istifadə etməklə hər tərəfdən şəhərə aramsız atəş açılmış, gözlənilməz

92 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

hücum nəticəsində əhalinin böyük bir hissəsi elə evlərindəcə öldürül- müşdür. Soyuq qış gecəsində evlərini tərk etməyə məcbur olan mülki əhalinin bir hissəsi şəhərin küçələrində vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, can- larını qurtarmaq üçün qaçaraq meşələrə, çöllərə dağılan digər bir hissəsi isə təqib olunaraq xüsusi qəddarlıqla məhv edilmişdir. Onlara heç bir aman verilməmiş, insanlar yaşına, cinsinə fərq qoyulmadan qətlə yeti- rilmişdir. Ermənilər tərəfindən əsir-girov götürülmüş azərbaycanlıların müəyyən bir hissəsi ağır işgəncələrə məruz qalmış, qeyri-insani şəraitdə saxlanılmış, qəbul olunmuş beynəlxalq humanitar hüquq normalarına zidd olaraq alçaldılıb, təhqir edilmişdir. Beləliklə, həmin gecə 613 nəfər, o cümlədən 63 uşaq, 106 qa- dın, 70 qoca qətlə yetirilmiş, 1275 nəfər əsir və girov götürülmüş- dür. 8 ailə tamamilə məhv edilərək yer üzündən silinmişdir. 130 uşaq valideynlərindən birini, 25 uşaq isə hər iki valideynini itirmişdir. 487 nəfər, o cümlədən 76 uşaq ağır yaralanmışdır. 185 nəfər, o cümlədən 59 nəfər qadın, 26 nəfər uşaq (11 azyaşlı qız), 44 nəfər qoca (21 qadın), 56 nəfər kişi itkin düşmüşdür. 95 nəfərin, o cümlədən 11 nəfər uşaq (2 azyaşlı qız), 23 nəfər qa- dın, 11 nəfər qoca (7 qadın), 50 nəfər kişinin əsir və girov götürülməsi barədə məlumatlar daxil olmuşdur. 381 nəfər, o cümlədən 106 nəfər uşaq (44 azyaşlı qız), 191 nəfər qadın, 70 nəfər qoca (36 qadın), 14 kişi erməni əsir və girovluğundan azad edilmişdir. 119 nəfər erməni əsirliyində olduğu zamanı qətlə yetirilmiş, işgəncələrə dözməyərək vəfat etmişdir. Onlardan 20 nəfərinin taleyi məlum deyildir. Faciə baş verən zaman Xocalı Rayon İcra Hakimiyyəti şəhər nümayəndəliyinin rəhbəri vəzifəsində işləyən Həsənov Şöhrət Usub oğlu Azərbaycanın qədim yaşayış məskənlərindən olan Xocalıda kur- qanları dağıdıb “erməniləşdirən” o zamankı Əsgəran RPK rəhbərlərinin əməllərini əks etdirən “Daş sanduqələrin harayı” və digər yazılar çap etdirmişdi. Erməni quldurları buna cavab olaraq “səni öldürməklə Dağlıq Qarabağın görən gözünü, eşidən qulağını, danışan dilini məhv edəcəyik” deyərək onu xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirmişdilər. Erməni girovluğundan azad edilmiş Səlimova Nənəş Səməd qızı və Abbasova Humay Müseyib qızı bu faktı təsdiq ediblər. Ermənilər meyidi ailəsinə bilərəkdən, intiqam almaq məqsədi ilə yalnız mart ayının 21-də, Novruz bayramı günü dəhşətli vəziyyətdə təhvil veriblər.

2. Xocalı soyqırımında Ermənistan Respublikasının pozduğu beynəlxalq humanitar hüquq normaları

Mülki əhalinin qorunması haqqında 12 avqust 1949-cu il tarix- li Cenevrə Konvensiyasının II bölməsinin 16-cı maddəsinə əsasən,

93 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

müharibə zamanı yaralılar və xəstələr, habelə əlillər və hamilə qadın- lar xüsusi himayə və müdafiə edilməlidirlər [5, s.174]. Lakin bunun tam əksi olaraq ermənilər Xocalıdan girov götürdükləri yaralılara, xəstələrə və qadınlara nəinki qəbul olunmuş beynəlxalq hüquq normalarına, hətta adi insani normalara sığmayan divan tutublar. Girov götürülmüş Səlimova Nənəş Səməd qızının gözləri qarşısında 2 oğlu - Səlimov Araz Bahadur oğlu və Səlimov Fəxrəddin Bahadur oğlunu ermənilər tikə- tikə doğrayıblar. Psixoloji gərginlik içində yaşayan Səlimova girovluq- dan azad edildikdən sonra övladlarının başlarına gətirilən müsibətlərə dözməyərək vəfat etmişdir. Əsirlərin arasından sağlam və cavan kişiləri sonradan insan orqaniz- mi üçün zərərli olan sahələrdə, atom enerjisi və kimya sənayesində qul kimi işlətmək məqsədilə, girov götürdükləri mülki əhalinin arasından isə yaraşıqlı qadınları, qızları müxtəlif məqsədlər üçün ayırıb maşınlara doldurub, naməlum istiqamətlərə aparıblar. Həmin şəxslərin taleləri bu günə kimi naməlum olaraq qalır. Girov götürülmüş mülki əhalini yaşın- dan və cinsindən asılı olmayaraq Dəhraz və Pircamal kəndlərində hey- vanlar saxlanılan tövlələrə ağzına qədər doldurub, soyuq qış ayların- da günlərlə ayaqyalın, ac-susuz saxlayıblar. Kişilərə mənəvi və psixoloji işgəncələr verib, onların gözləri qarşısında qadınları incidib, təhqir edib, onlara qarşı alçaldıcı hərəkətlər tətbiq ediblər. Müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması haqqında 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyasının III bölməsinin I hissəsinin 27- ci maddəsinə [5, s. 180] riayət etməyən ermənilər girov götürdükləri qadınlara hörmət etməyib, onlara qarşı hər cür zorakılıq tətbiq ediblər. Belə hallara dözməyən, şərəf və ləyaqətləri tapdanmış qadınların bəziləri elə erməni girovluğunda intihar ediblər. Soyqırım mühitinin formalaşmasına gətirib çıxaran psixoloji və so- sioloji tarixi aspektlər mövcuddur. Alimlərin fikrincə, bu kimi amillər ge- nosid mühitinin formalaşmasına, bir qrupa qarşı düşmən qrupun, əks qüvvənin yaranmasına gətirib çıxarır. Özlərini dünya ictimaiyyəti qarşısında “əzabkeş” xalq kimi tanıdan ermənilər əldə etdiyimiz faktoloji materiallara istinadən Xocalını iş- ğal edən zaman əsir və girovlara qarşı baş dərisinin soyulması, qulaq, burun, cinsiyyət üzvlərinin kəsilməsi, gözlərinin çıxarılması, qadınların süd vəzilərinin kəsilməsi, qızıl dişlərinin mismar çıxarmaq üçün istifadə edilən kəlbətinlə və çəngəllə çıxarılması, gənc oğlanların erməni qəbirlərinin üstündə qurbanlıq kimi kəsilməsi, dırnaqlarının çıxarılması, dəmir dəyənək və armatur parçaları ilə ölənə qədər döyməsi, itlərə at- ması, qızdırılmış dəmir xaçla bədənlərinə, xüsusilə də sinələrinə damğa vurulması, diri-diri tonqalda yandırılması, azyaşlı uşaqların gözləri qar- şısında valideynlərinin işgəncələrlə öldürülməsi, qadınların gözləri qar- şısında həyat yoldaşlarının yandırılması, uşaqların çarmıxa çəkilməsi və s. bu kimi vəhşilikləri törədiblər. Əsir və girovlara tətbiq edilmiş qeyri-

94 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

insani rəftardan sonra onlarla insan ruhi xəstə vəziyyətində azad edilib. Xocalı faciəsi zamanı girov götürülüb sonradan azad edilmiş, mənəvi sarsıntılar içində yaşayan 40 qadın tez bir vaxtda vəfat etmişdir. 14 dekabr 1974-cü ildə qəbul olunmuş “Hərbi münaqişələr və fövqəladə hallar zamanı qadın və uşaqların müdafiəsi haqqında” Bəyənnamənin müddəalarına qarşı çıxan erməni cəlladları hazırda Bakı şəhəri, Xəzər rayonu, Mərdəkan qəsəbəsində yerləşən “Məşəl” düşərgəsində məskunlaşmış, ailəliklə girov götürülmüş azyaşlı Abı- şov Məhəmməd Kamal oğlunun (1986) gözləri qarşısında anasını işgəncələrlə öldürdükləri üçün o, ruhi xəstəliyə düçar olmuşdur. Atası isə girovluqdan azad ediləndən az sonra vəfat etmişdir. Ermənilər öz uşaqlarında əbədi olaraq “türk xofu” yaratmaq məqsədilə onları yuxarıda adı çəkilən Konvensiyanın III bölməsinin II hissəsinin II fəslinin 27-ci maddəsinə [5, s.89] və III bölməsinin II hissəsinin III fəslinin 29-cu maddəsinə [5, s.90] zidd olaraq aylarla gi- giyena və ictimai sağlamlıqlarını təmin etməyən, üzləri qırxılmayan və antisanitariya vəziyyətində saxladıqlarından qorxunc görkəm almış, cır- cındır geyimdə olan Xocalıdan olan əsirlərin saxlanıldıqları həbsxanalara gətirərək onlarla sanki zooparkda saxlanılan əcaib məxluqlar kimi davra- nıblar. Qəzetləri yandıraraq məşəllər düzəldib, azyaşlı uşaqların əllərinə verərək əsirlərin qırxılmamış saç-saqqalını yandırmaqla, “türkə əzab verməklə” övladlarını əyləndiriblər. Ağrı-acıdan başlarını geri çəkən əsirləri uşaqlarının gözləri qarşısında huşlarını itirənə qədər döyüblər. Xocalı sakini, əsirlikdən azad edilmiş Hüseynov Kamil Dadaş oğlu özünə və kamera yoldaşlarına qarşı dəfələrlə törədilmiş bu vəhşiliyi təsdiqləyə bilər. Ermənilər Kamili əsir götürən zaman onun gözləri qarşısında 5 yaşlı qızı Maralı vəhşicəsinə qətlə yetiriblər. Əsirlik dövründə Kamilə qarşı amansız olan erməni quldurları onun əl və ayaq barmaqlarının dırnaqlarını kəlbətinlə qoparıb, qızıl dişlərini çəngəllə çıxarıblar. Ermənilər girov götürdükləri yerli sakinlərlə yanaşı 1989-cu ildə tarixi vətənləri olan Qərbi Azərbaycandan (indiki Ermənistandan) qovulmuş soydaşlarımıza və 1944-cü il noyabr ayının 14-də Stalin rejimi tərəfindən dədə-baba torpaqları olan Ahıskadan (indiki Gürcüstandan) Orta Asiya- ya sürgün edilmiş, 1989-cu ildə baş vermiş Fərqanə hadisələrindən can- larını qurtararaq Azərbaycana pənah gətirmiş, Xocalıda yerləşdirilmiş Ahıska türklərinə qarşı da cinayətlər törədiblər. Müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması haqqında 12 avqust 1949- cu il tarixli Cenevrə Konvensiyasının I bölməsinin 3-cü maddəsindən irəli gələn müddəaları kobud şəkildə pozan ermənilər [5, s.3] hazırda Bakı şəhəri, Sabunçu rayonu, Mehdiabad qəsəbəsində, Yenikənd ya- şayış massivində yaşayan 1989-cu ildə Qərbi Azərbaycandan (indiki Ermənistandan) deportasiya olunandan sonra Xocalıda məskunlaşmış, ailəliklə girov götürülmüş, sonradan azad edilmiş şəxslərlə qəddarcasına rəftar ediblər.

95 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Ermənilər müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması haqqında 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyasının II bölməsinin 13-cü maddəsini də kobudcasına pozublar [5, s.173]. Xocalı faciəsi zamanı 10 nəfərlik ailəsi ilə birlikdə girov götürülən, 1941-ci ildə Gürcüstan Respublikasının Adıgün rayonunun Xevaşen kəndində anadan olmuş, milliyyətcə Ahıska türkü olan Gülalı Binali oğlu Binaliyevə Ermənistanın sabiq prezidenti Robert Köçəryan özü şəxsən dəhşətli işgəncələr vermiş- dir. Soyuq fevral ayında, istismar vaxtı bitmiş köhnə avtobazada, şüşələri olmayan köhnə avtobuslarda, yarıçılpaq, ayaqyalın saxlanılan girovlara Robert Köçəryanın başçılığı ilə işgəncələr verilib. Köçəryan Azərbaycan dilində Binaliyevə “türk, sən burada nə gəzirsən?” deyə istehza edib. Ona ailəsi ilə birlikdə Azərbaycan vətəndaşlığından imtina edib Ermənistan vətəndaşlığını qəbul etməyi, İrəvana köçməyi təklif edib. Lakin Gülalı Binaliyev ona türk və müsəlman olduğunu, Azərbaycanın onun ikinci Vətəni olduğunu, ən ağır günlərində Azərbaycan xalqının onlara qucaq açdığını xatırladıb. Bundan əsəbiləşən Köçəryan Binaliyevi təpiklə və əlindəki armatur parçası ilə huşunu itirənə qədər döyüb. Səhər ayılanda özünü ona verilən işgəncələr nəticəsində qulağından və ağzından axan qandan əmələ gəlmiş soyuq və laxtalanmış qan gölməçəsində üzü-üstə görüb. Sonradan Gülalı Binaliyev ailə üzvü ilə birlikdə azad edilib. Ha- zırda o, Azərbaycan Respublikasının Şabran rayonunun Udulu kəndində yaşayır, təqaüdçüdür. İxtisasca kimya-biologiya müəllimi olan Binaliyev uzun müddət Udulu kənd məktəbinin direktoru vəzifəsində çalışıb. La- kin 2 oğlu – Binaliyev Alişer (1967) və Binaliyev Cabbar (1969), yaxın qo- humu, gəlininin qardaşı Bədişov Ali Rais oğlu (1968) və həmkəndliləri İlyasov Əhməd Məhəmməd oğlu (1968), Həmdiyev Osman Həmdi oğlu (1954) və Fəzliyev Qədim Fəzli oğlu (1954) bu günə kimi də əsirlikdən qaytarılmayıblar. Ermənilər əsir götürdükləri 6 nəfər gənc, sağlam Ahıs- ka türkünü bu günə kimi qaytarmayıblar. Girovluqdan azad edilmiş Xo- calı sakini Abbasov Mərkəz Salman oğlu Dəhraz kəndində ermənilərin 6 nəfər gənc Ahıska türkünə ağır işgəncələr verdiklərinin şahidi olub [6, s.89, 90, 91, 250, 253]. “Beynəlxalq Aministiya” Təşkilatının Avropa üzrə təhqiqatlar şöbəsinin müdiri Ann Burlin və İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi Uğrunda “Helsinki Uotç” Təşkilatının nümayəndələri 1992-ci ilin aprel ayında Xankəndidə, polis idarəsində ermənilərlə görüş zamanı Xocalıdan əsir götürülmüş 6 nəfər ahıskalının da adı olan azərbaycanlı əsir və girovlara aid sənədlə tanış olublar [6]. Qarşı tərəf faktları inkar etdiyi üçün, çox təəssüf ki, bu günə kimi onların heç birini qaytarmaq mümkün olmayıb. İşgəncələrə məruz qaldıqdan sonra erməni girov- luğundan azad edilmiş Xocalı sakini sayılan ahıskalılar bu gün Şabran rayonunda, onlar üçün salınmış Udulu kəndində məskunlaşıblar. Beləliklə, Xocalı faciəsi zamanı ümumilikdə 15 nəfər Ahıska türkü itkin düşüb. Onlardan 13 nəfəri kişi, 1 nəfəri qadın, 1 nəfəri azyaşlı oğlandır. 6 nəfər kişi, şahid ifadələrinə əsasən, əsir götürülüb və bu günə kimi qayta-

96 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

rılmayıb. 50 nəfər müxtəlif işgəncələrə məruz qaldıqdan sonra azad edi- lib. Onlardan 17 nəfəri qadın, 19 nəfəri kişi, 5 nəfəri azyaşlı qız, 8 nəfəri azyaşlı oğlan, 1 nəfəri qocadır. Şabran rayonunun Udulu kəndində yalnız işgəncələrə məruz qaldıq- dan sonra girovluqdan azad edilmiş Xocalı sakinləri hesab olunan Ahıs- ka türkləri məskunlaşıblar. Onlar 67 nəfərdən ibarət 17 ailədir. Əsir və girovluqdan azad edilmiş Xocalı sakinləri hesab edilən Ahıska türkləri Xaçmaz, Saatlı, Sabirabad və digər rayonlarda da məskunlaşıblar. Barələrində onlarla şahid ifadəsinin olmasına baxmayaraq, erməni cəlladları Xocalı soyqırımı zamanı soydaşlarımızı əsir, girov götürdükləri faktını beynəlxalq təşkilatlardan gizlədiblər. Humanitar hüquq norma- larını pozaraq, onlarla qeyri-insani, amansız rəftar edib, qul kimi işlədib, alçaldıb, təhqir ediblər. Ermənilər 2 gün Dəhraz kəndində maldarlıq fer- masında ac-susuz saxladıqdan sonra 14 nəfər fiziki cəhətdən sağlam gənci seçib, naməlum istiqamətə aparıblar. Yuxarıda adı çəkilən gənclər haqqında faktı girovluqdan azad edil- miş Xocalı sakinləri - Həsənova Rəfiqə Məmi qızı, Hüseynov Kamil Da- daş oğlu, Xudayarov Rövşən Adil oğlu, Xudayarov Vəfadar Səlim oğlu və digərləri təsdiq ediblər [6, s.19]. Lakin sonradan Ağdam taborunun komandiri Allahverdi Bağırov (şəhid olub) həmin gənclərlə birlikdə 70 azərbaycanlı əsirin Xankəndi daxili işlər idarəsində saxlanıldıqları- nı bildirib. Bağırov həmin əsirləri dəyişmək üçün Xankəndi daxili işlər idarəsinin rəisi Armen İsaqulovla danışıqlar aparıb, lakin həmin ərəfədə şəhid olduğu üçün onların qaytarılması baş tutmayıb. Sonradan İsa- qulov əsirləri İrəvana göndərib [6, s.20]. Həmin vaxtdan əsirlərin taleyi naməlum olaraq qalır. Qloballaşma və demokratikləşmə dövründə, insan hüquq və azad- lıqlarının bərqərar olması istiqamətində davamlı olaraq ciddi işlər aparıldığı bir zamanda erməni terrorçuları öz çirkin əməllərindən əl çəkmədilər. Xocalı soyqırımını həyata keçirməklə erməni cəlladları törətdikləri qanlı cinayətlərə görə faşist qəsbkarlarından geri qalmadıq- larını, hətta onları üstələdiklərini bir daha sübut etdilər. Xocalı faciəsini törədən zaman terrorçu Ermənistan dövləti və onun silahlı birləşmələri, o cümlədən qeyri-nizami quldur-terrorçu dəstələri heç bir beynəlxalq hüquqla hesablaşmayıb. Özlərinin siyasi havadarları, regionda geosiya- si maraqları olan böyük dövlətlər və onların ikili standartlar siyasəti ilə himayə olunan erməni terrorçuları 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyaları və 1977-ci ildə onlara əlavə olunmuş Protokollar, habelə BMT Baş Məclisinin qəddar əməlləri qəti qadağan edən 1946-cı il tarix- li 97 saylı “Genosid cinayəti” haqqında qətnaməsinə zidd olaraq işğal etdikləri Xocalıda misli görünməmiş vəhşilik və qəddarlıqlar törədiblər . Əli yüzlərlə azərbaycanlının qanına batmış, girov götürdükləri dinc əhaliyə, xocalılara divan tutduqlarına görə Xocalı “qəhrəmanları” Ro- bert Köçəryan, Serj Sarkisyan, Seyran Ohanyan və digərləri sonradan

97 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

iğalçı dövlətləri tərəfindən “layiqincə mükafatlandırılıblar”. Belə ki, girov götürdükləri Xocalı sakinlərinə qarşı işgəncə verməkdə xüsusi qəddarlıq nümayiş etdirmiş Robert Köçəryan sonradan Ermənistanın prezidenti (1998-2008) təyin edildi. Xocalıda əliyalın, köməksiz mülki əhaliyə, az- yaşlı uşaqlara, qadınlara qarşı törətdiyi vəhşiliklərlə öyünən Serj Sarkis- yan 2008-ci ildən bu günə kimi Ermənistan Respublikasının prezidenti, Seyran Ohanyan isə müdafiə naziridir. Müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması haqqında 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyasının II bölməsinin 17 və 18-ci maddələrinə görə, yaralılar, xəstələr, habelə hamilə qadınlar xüsusi himayə və müdafiə olunmalıdırlar [5, s.174]. Xocalı faciəsi zamanı ana olmağa hazırlaşan Ələkbərova Səidə Qurban qızı həyat yoldaşı Kərimov Firuz Samuran oğlu ilə birlikdə girov götürülüb. Səidənin gözləri qar- şısında həyat yoldaşını dəhşətli işgəncələrlə öldürüb, ona qarşı psoxo- loji təzyiq göstəriblər. Nəticədə onun hələ dünyaya gəlməmiş körpəsi erməni girovluğunda tələf olub. Sonradan azad edilən Ələkbərova ha- zırda Bakı şəhəri, Sabunçu rayonu, Pirşağı qəsəbəsində yerləşən “Qızıl Qum” sanatoriyasında məskunlaşıb. Adı çəkilən konvensiyanın II bölməsinin 14-cü maddəsinə [5,s.173] əməl etməyən erməni vandalları Səfərova (Səlimova) Şəhla Bahadur qı- zını həyat yoldaşı Səfərov Kamal və 5 azyaşlı övladı ilə birlikdə girov götürüblər. Ermənilər Şəhlanın gözləri qarşısında atasını və 3 qardaşını qəddarlıqla qətlə yetirib, həyat yoldaşına amansız işgəncələr veriblər. Girovluqda qarşılaşdığı mənəvi-psixoloji işgəncələr nəticəsində azad edildikdən az sonra Şəhla vəfat edib. Həyat yoldaşı Kamal isə ruhi xəstəliyə düçar olub. Hazırda Bakı şəhəri, Sabunçu rayonu, Pirşağı qəsəbəsində yerləşən “Qızıl Qum” sanatoriyasında məskunlaşan ailənin 5 övladı əzab-əziyyət içində böyüyüb. Xocalı sakini, 1959-cu il təvəllüdlü Əzizov Mehman Qüdrət oğlu atası Əzizov Qüdrət və qardaşı Əzizov Ariflə birlikdə girov götürülüb. Müəyyən vaxtdan sonra atası və qardaşı qaytarılsa da, Mehmanın taleyi məlum olmayıb. Sonradan əldə olunan məlumata görə, Mehman Əzizov Xocalı işğal olunan zaman 1992-ci ilin fevral ayında girov götürülərək separat- çı rejimin silahlı birləşmələrində xidmət edən yüksək rütbəli Neso adlı zabitin evində saxlanılmışdır. Erməni faşistləri müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması haqqında 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Kon- vensiyasının III bölməsinin I hissəsinin 32-ci maddəsinə [5, s.182] qar- şı çıxaraq Mehmanın dilini və cinsiyyət orqanını kəsmiş, sağ böyrəyini çıxarmış, üzünə və sağ çiyninə dağ basmışlar. Bütün bu işgəncələrə dözməyən Mehman ruhi xəstəliyə düçar olmuşdur. Azərbaycan tərəfə bu məlumatı Dağlıq Qarabağ sakini, milliyyətcə erməni olan, vaxtilə Xocalıda polis sahə müvəkkili işləmiş Tonyan Valerik Mixayloviç ver- mişdir. O, müəyyən məbləğdə pul müqabilində Əzizov Mehmanı təhvil verəcəyini də vəd etmişdi. Hətta onun girovluqda çəkilmiş şəkillərini də

98 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

təqdim etmişdi. V.Tonyan Mehmanı 7 iyul 2004-cü ildə Ermənistanla Gürcüstanın sərhədinə gətirərək, uzaq məsafədən göstərmiş, lakin son anda naməlum səbəbdən girovun qaytarılmasından imtina etmişdir. Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasının İşçi Qrupu tərəfindən Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsinə, itkinlərin axtarışı məqsədilə yaradılmış, lakin sonradan etimadı doğrult- madığı üçün fəaliyyəti dayandırılmış Beynəlxalq İşçi Qrupuna müraciət etsə də, Mehmanı qaytarmaq mümkün olmayıb [6, s.220-221]. Ailəliklə Hüseynov Hüseyn İsmayıl oğlu (1930), həyat yoldaşı Hü- seynova Əziz Alış qızı (1956), qızları - Hüseynova Xoşbəxt (1963), Hü- seynova Süsən (1971), Hüseynova Nəsibə (1982) və oğlu Hüseynov Zöhrabla (1973) birlikdə girov götürülüb. Sonradan Moskva şəhərində Hüseynin kürəkəni Əliyev Vidadi Şirastan oğluna milliyyətcə erməni olan, Əsgəran rayonunun Daşbulaq kənd sakini Şahverənov Şuqan Hüseynovların Daşbulaq kəndində ailəliklə saxlanılıb, təsərrüfat işlərinə cəlb olunduqlarını bildirib. Hüseynovların girov götürüldükləri faktını hazırda Azərbaycan Respublikasının Şabran rayonunun Udulu kəndində məskunlaşmış, girovluqdan azad edilmiş, milliyyətcə Ahıska türkü olan Binaliyev Gülalı Binali oğlu və əsirlikdən azad edilmiş Ucar şəhəri, 28 May küçəsi 7-də yaşayan Məmmədov Mayıl Məhəmmədəli oğlu da təsdiq ediblər [6, s.295, 308, 309, 311, 313, 315]. Lakin qarşı tərəfin faktı inkar etdiyinə görə onları bu günə kimi azad etmək mümkün olmayıb.

Nəticə

Xocalıda yalnız dinc əhaliyə deyil, bəşəriyyətə qarşı törədilmiş cinayətlər beynəlxalq hüquqi sənədlərə uyğun olaraq soyqırımı kimi tövsif olunur. Qeyd dək ki, AMEA-nın İnsan Hüquqları İnstitunun Ekspert Şurası tərəfindən “Xocalı faciəsi beynəlxalq cinayət olaraq Ermənistan Respubli- kasının Azərbaycan xalqına qarşı məqsədyönlü siyasətinin tərkib hissəsidir” adlı sənəd qəbul edilmişdir. Bu sənəd Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə, Türkiyə, Gürcüstan, Rusiya və digər dövlətlərin parlamentlərinə, BMT-nin İnsan Haqları üzrə Ali Komissarlığı, Avropa Şurasının Baş Direktora- tı, ATƏT-in Parlament Assambleyası, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Haqları Bürosu, eləcə də insan haqları üzrə milli və beynəlxalq təşkilatlara, xarici ölkələrdəki Azərbaycan diasporu mərkəzlərinə göndərilmişdir [2, s. 45-46]. Biz Azərbaycan xalqına qarşı cinayət törətmiş konkret insanların gec- tez ədalət məhkəməsi qarşısında cavab verəcəyinə inanırıq. Bunun üçün Azərbaycan Respublikasının hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən müvafiq işlər aparılır və cinayət törətmiş şəxslər barədə müfəssəl məlumatlar top- lanılmışdır. İstintaq araşdırması zamanı 286 nəfər barədə təqsirləndirilən şəxs qismində axtarış elan edilmişdir. Onlardan 31 nəfəri bilavasitə Xocalı şəhərində törədilmiş soyqırımı aktına görə təqsirləndirilmişdir.

99 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Hesab edirik ki, soyqırımı, insanlıq və bəşəriyyətə qarşı cinayətlər törətmiş şəxslər cəzasız qalmamalıdır

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Martin J. Raphael Lemkin and the Invention of “Genocide”, The Journal of Historical Review, Spring 1981 (Vol. 2, No. 1), pp. 19-34. www.ihr.org/jhr/v02/v02p-19_Martin.html. 2. Soyqırımı və terror erməni ideologiyasının əsas amilləri kimi. / Beynəlxalq konfransın tezislər toplusu / AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu, Bakı, 2013, -185s. 3. Novruzoğlu R. Genosid, I cild. Bakı, 2006, -345 s. 4. BMT Baş Məclisinin 10 dekabr 1948-ci il tarixli İnsan Hüquqları haqqında Bəyannaməsi, -12 s. http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=91 5. 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyaları və onlara əlavə protokollar. Bakı, 1999, -391 s./ www.elibrary.az/.../cgiirbis_64.exe? 6. Orucova E. Bizi əsirlikdən qurtarın. Bakı: “Qismət”, 2006, -678 s. 7. Quigley J. The genoсide Convention: international law analysis, Aldershot, Ashgate 2006, at pp. 22-23. 8. Musatafayev R. Erməni terrorçu və quldur birləşmələrinin bəşəriyyətə qarşı cinayətləri. Bakı: “Elm”, 2003, -367s. 9. Гассер Х.П. Международное Гуманитарное Право. Введение. Москва: МККК, 1995, -125 с. 10. Hüseynov L. Beynəlxalq hüquq. Bakı: “Hüquq ədəbiyyatı”, 2000, -408s. 11. BMT-nin 9 dekabr 1948-ci il tarixli “Genosid cinayətinin qarşısının alınması və cəzalandırılması haqqında” Konvensiyası. -6 s. https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%2078/volume-78-I-1021-English. pdf. 12. Haaqa Konvensiyasının 1899-cu və 1907-ci il “Müharibə cinayətləri” və “Bəşəriyyətə qarşı cinayətlər” məcəllələrindən ibarət olan beynəlxalq cinayət Məhkəməsinin Roma Statusu, -72 s. / http://www.un.org/ru/law/icc/rome_statute(r).pdf. 13. Müharibə cinayətkarlarının və ya bəşəriyyətə qarşı cinayət törədənlərin həbsi, təqibi və ya ekstradisiyasında əməkdaşlıq etmədiyinə görə dövlətin beynəlxalq hüququn pozulmasını şərh edən “müharibə cinayətkarlarının və bəşəriyyətə qarşı cinayətkar fərdlərin”cəzalandıılmasını əks etdirən 2840 (XXVI) saylı 18 dekabr 1971-ci il Qətnaməsi. http://un.by/documents/humrights/milcrimes/miltx3.html.

Esmira Orujova Khojaly Genocide: prisoners of war, hostages and missing persons

The article deals with the issue of prisoners of war, hostages and missing persons as a result of Armenian terrorism during one of the most heinous crimes of the twentieth century - the Khojaly genocide. The author analyzes the problem on the basis of international humanitarian law. The violations of the Geneva Convention and other normsof international humanitarian law by the Armenians have beenfound as a result ofnumerous eyewitness

100 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

testimonies. According to those testimonies, Armenia mustanswer for the committed crimes before the International Criminal Court.

Эсмира Оруджова Ходжалинский геноцид: пленные, заложники и пропавшие без вести

Статья посвящена проблеме пленных, заложников, пропавших без вести, как результату армянского терроризма в период одного из самых чудовищных преступлений ХХ века – Ходжалинского геноцида. Автор анализирует случаи взятия армянами в плен жителей Ходжалы, проблему заложников и пропажу людей без вести на основании норм междуна- родного гуманитарного права. Случаи нарушения Арменией Женевской Конвенции и других гуманитарных правовых актов нашли фактическое подтверждение в результате свидетельских показаний. В заключении от- мечается, что согласно свидетельским показаниям Армения обязана от- ветить перед международным судом за совершенные преступления.

101 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

102 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

XARİCİ SİYASƏT VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN APARICI MEYİLLƏRİ

103 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Qara dəniz regionu: müasir geosiyasi vəziyyət

104 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Qara dəniz Nurlan regionu: ƏLİYEV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar müasir geosiyasi Mərkəzinin məsləhətçi-eksperti vəziyyət [email protected]

Açar sözlər: Qara dəniz regionu, Xəzər regionu, geosiyasət, təhlükəsizlik, münaqişə, enerji ehtiyatları, boru kəməri, regional əməkdaşlıq

Key words: The Black Sea region, the Caspian Sea region, geopolitics, security, conflict, energy resources, pipeline, regional partnership

Ключевые слова: Черноморский регион, Каспийский регион, геополитика, безопасность, конфликт, энергетические ресурсы, трубопровод, региональное партнерство

105 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Qara dəniz regionunun yerləşdiyi coğrafi ərazi tarixən siyasi, iqtisadi, hərbi maraqlardan irəli gələn qarşıdurmalar və ya ümumi maraqlardan doğan əməkdaşlıq məkanı olmuşdur. XVIII əsrdən başlayaraq tarixin müxtəlif fazala- rında Qara dəniz müxtəif imperiyaların və dövlətlərin, beynəlxalq koalisiya və birliklərin (Osmanlı, Rusiya və Böyük Britaniya imperiyaları, SSRİ, Rusiya Fede- rasiyası, Türkiyə Cümhuriyyəti, ABŞ, Aİ, NATO) bir-birinə zidd təsir və ya maraq dairəsində olmuşdur. Qara dənizin strateji əhəmiyyətinin əmsalı son dövrlər daha da artmaqdadır. SSRİ-nin süqutundan sonra Avrasiyada müstəqil dövlətlərin ya- ranması nəticəsində geosiyasi və iqtisadi baxımdan Qara dəniz regionu ilə Xəzər regionu sıx əlaqələndirilməyə başlanılmışdır. Hətta son zamanlar daha çox “Xəzər və Qara dəniz regionu” termini işlədilir. Həqiqətən də, müasir dövrdə geosiyasi baxımdan bu iki region arasında sərhədlər nisbi xarakter daşıyır. Bu ərazilərdə yerləşən dövlətləri istər iqtisadi cəhətdən, istərsə də qlobal güclərin regionda maraqları baxımından eyni məsələlər, problemlər əhatə edir. Qara dəniz regionu üzrə aparılan bu təhlil zamanı da iki regiona əlaqəli baxış həyata keçirilir. Təhlil zamanı müxtəlif informasiya mənbələrindən (siyasi, iqtisadi, hərbi təhlil sahələri üzrə ixtisaslaşmış, rus və ingilis dilində mövcud olan resurslardan) istifadə olun- muş, iqtisadi və hərbi sahələrdə statistik göstəricilər nəzərdən keçirilmişdir.

1. Ümumi mənzərə

Hazırda Qara dəniz və Xəzər regionu həm zəngin təbii ehtiyatlar, həm də strateji dəhliz olması baxımından olduqca vacib geosiyasi ərazilər kimi şərtlənir. SSRİ-nin süqutundan sonra region dövlətlərinin iştirakı və qlobal güc mərkəzlərinin dəstəyi ilə bir sıra əməkdaşlıq təşkilatları yaradıldı. Bunlardan Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (Organization of the Black Sea Economic Cooperation - BSEC) və “Blackseafor”u göstərmək olar. 1992-ci ildə 11 dövlət tərəfindən (1999-cu ildə Serbiyanın təşkilata qoşulması ilə 12 dövlət oldu) yara- dılan Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (QDİƏT) başlıca məqsədi re- gion dövlətləri arasında qarşılıqlı iqtisadi, siyasi əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi və bölgədə birgə səylər nəticəsində təhlükəsizliyin qorunmasından ibarətdir. Lakin yaradıldığı gündən təşkilata daxil olan bir sıra dövlətlər arasında hərbi münaqişələr mövcud idi və yaxud sonradan baş verdi. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, 2008-ci ilin avqustunda Rusiya ilə Gürcüstan arasın- da baş vermiş müharibə və 2014-cü ildə başlayan Ukrayna böhranı bu təşkilatda əməkdaşlığın inkişafına (xüsusilə təhlükəsizlik üzrə) mənfi təsir edir. Eyni zaman- da təşkilata üzv olan digər dövlətlər arasında mövcud olan münaqişələr QDİƏT- in tam potensialı ilə işləməsinə mane olur. 2001-ci ildə Türkiyənin təşəbbüsü ilə yaradılan “Blackseafor” təşkilatına 6 dövlət daxildir: Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Gürcüstan, Rumıniya və Bolqarıs-

106 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

tan. Təşkilatın əsas məqsədi Qara dəniz regionu dövlətlərinin Hərbi Dəniz Qüvvələri arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirməklə hövzədə təhlükəsizliyin birgə səylər ilə qorunmasından ibarətdir. Yarandığı vaxtdan bəri bir neçə hərbi təlimin keçirilməsinə baxmayaraq, QDİƏT-in inkişafına mane olan amillər “Blackseafor”un da güclənməsinə mənfi təsir edir. Belə ki, Rusiya və Gürcüstan arasında 2008-ci ilin avqustunda baş vermiş müharibədən sonra rəsmi Tbilisi öz hərbi qüvvələrini “Blackseafor”dan geri çağırıb [1]. 2014-cü ildə başlayan Ukray- na böhranından sonra təşkilatın gələcək fəaliyyəti suallar doğurur. Regionun geosiyasi mənzərəsini daha aydın əks etdirmək, mövcud və gözlənilən meyilləri aydınlaşdırmaq üçün bu mənzərənin bir-biri ilə sıx bağ- lı olan ayrı-ayrı hissələrinin - iqtisadi, siyasi, təhlükəsizlik və hərbi aspektlərinin təhlili vacibdir.

2. İqtisadi meyillər – enerji təhlükəsizliyi

Qara dəniz və onunla sıx bağlı olan Xəzər regionları üçün geosiyasi anlam- da əsas iqtisadi məqam formasında enerji ehtiyatları və onların nəqli çıxış edir. Dünya iqtisadiyyatında əsas təbii enerji növü kimi qaza keçilməsindən son- ra regionun enerji ehtiyatlarına və onun nəqli yollarına beynəlxalq səviyyədə maraqların artması enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı qərarlara qlobal güclərin təsirinin möhkəmlənməsi ilə səciyyələnir. Təbii qazdan istifadə ilə bağlı enerji təhlükəsizliyi artıq ancaq region dövlətlərinin suveren qərarları ilə deyil, eyni za- manda regionda mövcud olan böyük qaz ehtiyatlarında maraqları olan qlobal güc mərkəzlərinin təsiri ilə formalaşır. Əgər XX əsrin ortalarında yanacaq bazarın- da kömürdən neftə keçid iqtisadi və siyasi Təbii qaz ehtiyatları, istehsalı, sistemlərdə inqilabi yeniliklərə gətirib çı- nəqli və istifadəsi Xəzər və xartdısa, neftdən təbii qaza keçid gələcəkdə Qara dəniz regionu ilə Aralıq ekoloji təmiz enerjiyə transformasiya üçün dənizi hövzəsini geosiyasi keçid dövrü kimi nəzərdə tutulur. Buna görə maraqlar baxımından daha də təbii qaza keçid indiyədək tarixdə baş ver- da yaxınlaşdırır. Təbii qaz miş ən sürətli faza kimi qiymətləndirilir. Dün- ya iqtisadiyyatında təbii qaza sürətli keçid ehtiyatları ilə bağlı enerji dövrü isə öz növbəsində regionda geosiyasi təhlükəsizliyi məsələsində hadisələrin sürətlənməsinə birbaşa təsir edir. məsafə əsas rol oynayır. Xəzər Təbii qaz ehtiyatları, istehsalı, nəqli və regionunda mövcud olan istifadəsi Xəzər və Qara dəniz regionu ilə qaz ehtiyatlarının Avropa Aralıq dənizi hövzəsini geosiyasi maraq- İttifaqı ölkələrinə nəqli Xəzər lar baxımından daha da yaxınlaşdırır. Təbii qaz ehtiyatları ilə bağlı enerji təhlükəsizliyi və Qara dəniz regionunun məsələsində məsafə əsas rol oynayır. Xəzər əhəmiyyətini tranzit ərazilər regionunda mövcud olan qaz ehtiyatlarının kimi daha da artırır.

107 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Regionda iqtisadi baxımdan Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələrinə nəqli Xəzər və əsas ziddiyyət kimi Xəzərdə Qara dəniz regionunun əhəmiyyətini tran- hasil olunan təbii qazın zit ərazilər kimi daha da artırır. Təbii qazın nəqli məsələsində isə qlobal güclərin möv- Avropaya nəqli ilə bağlı qeyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Son illər Rusiya və Aİ-nin fərqli təbii qazın sıxılmış vəziyyətdə yox, boru mövqeləri çıxış edir. Belə kəmərləri vasitəsilə nəqlinə yaranan ehtiyac ki, Aİ ABŞ-ın dəstəyi ilə regionda geosiyasi vəziyyətin fəallaşmasına Azərbaycan və Türkmənistana səbəb olur. Qərbi Avropaya uzanacaq qaz məxsus qazın Xəzər dənizi, kəmərlərinin tikintisində Cənubi Qafqaz dövlətləri (Azərbaycan və Gürcüstan) mü- Azərbaycan, Gürcüstan və hüm rol oynayırlar. Hazırda bu region- Türkiyədən keçməklə (Rusiya da enerji təhlükəsizliyi baxımından əsas təsirindən kənar) nəqli təhlükəli ölkə kimi Ukrayna çıxış edir. Uk- layihəsini (“Cənub dəhlizi”) rayna uzun müddətdir ki, Rusiya qazının Aİ- dəstəkləyirsə, Rusiya əvvəllər yə nəql olunmasında əsas tranzit ölkə kimi Qara dənizdən keçməklə çıxış edir. Rusiyadan Aİ-yə ixrac olunan qa- zın təqribən 80%-i Ukrayna vasitəsilə nəql Bolqarıstana (Ukraynadan olunur. Bu vəziyyətdə hər hansı səbəbdən kənar “Cənub axını” layihəsi), qazın nəqlində yarana biləcək böyük fasilə son zamanlar isə Qara dəniz Aİ-nin enerji təhlükəsizliyinə ciddi zərər vura və Türkiyədən keçməklə bilər. Gas Infrastructure Europe (GIE) verdiyi Yunanıstana (“Türk axını” məlumata əsasən, Ukraynada yerləşən qaz layihəsi) qaz nəqlini irəli anbarlarının tutumu optimal olaraq 36,1 mil- yard kubmetrdir. Müqasiyə üçün qeyd edək sürür. ki, Aİ-nin 30 ölkəsində yerləşən qaz anbarla- rının ümumi tutumu 75,4 milyard kub metr təşkil edir [2]. Məhz bu faktorlar hazırda Ukraynanı Aİ-nin enerji təhlükəsizliyində mühüm dövlətə çevirir. Amma “Meydan” hadisələrindən əvvəl də Rusiya və Uk- rayna arasında qazın tranzit qiymətləri ilə bağlı davam edən sonsuz mübahisələr, Ukrayna böhranı və nəhayət, Rusiyaya tətbiq olunan sanksiyalar bu ölkənin qazın tranziti ilə bağlı əsas oyunçu kimi qalması Aİ-nin enerji təhlükəsizliyi ilə əlaqədar ciddi suallar yaradır. Lakin Aİ-nin son dövrlər Rusiya qazından aslılığın azaldılmasına istiqamətlənmiş alternativ təbii qaz kəmərlərinə üstünlük verməsi, ABŞ və digər ölkələrdən şist qazının idxalına istiqamətlənən siyasəti, habelə bəzi tədqiqatlara əsasən, təbii qazdan alternativ təbii enerjiyə keçidin yaxın 30 ildə baş tuta biləcəyi haqqında məlum proqnozu nəzərə aldıqda yaxın illərdə Uk- raynanın məhz Rusiya qazının Avropaya tranzitində əsas ölkə kimi qalacağını söyləmək olar. Hazırda məhz Rusiya qazının Aİ-yə ixracı üçün ən sərfəli və möv- cud qaz tranziti infrastrukturuna malik olan dövlət kimi Ukrayna çıxış edir. Ru- siyanın Ukraynadan yan keçməklə birbaşa (Qara dəniz və Bolqarıstan vasitəsilə) Aİ-yə qazın nəqli üçün inşa etmək istədiyi “Cənub axını” layihəsi hazırda dayan-

108 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

dırılıb. Belə ki, Aİ-də mövcud olan daxili qaz və enerji satışını nizamlayan “3-cü Enerji Paketi” adlanan qaydalara əsasən, enerji daşıyıcılarının istehsalçısı və sa- tanı eyni zamanda nəql kəmərlərinə sahib ola bilməz. Rəsmi Brüssel tərəfindən “Cənub axını” boru kəmərinin “3-cü Enerji Paketi”nə uyğunluğunun yoxlanılması məqsədi ilə onun Bolqarıstanda inşası müvəqqəti dayandırıldı. Rusiya isə 2014- cü ilin sonunda “Cənub axını” layihəsini birtərəfli şəkildə dayandırdığını və onun yerinə “Türk axını” (Qara dəniz və Türkiyə vasitəsilə Yunanıstana nəql) layihəsinin inşa olunacağını bəyan etdi. Ukraynanın Rusiya qazının Avropaya nəqlində əsas ölkə qismində gələcəkdə dəyişməsi üçün səbəb kimi Ukrayna böhranın uzunmüddətli olması, “Türk axını” layihəsinin uğurla başa çatdırılması çıxış edə bilər. Regionda iqtisadi baxımdan əsas ziddiyyət kimi Xəzərdə hasil olunan təbii qazın Avropaya nəqli ilə bağlı Rusiya və Aİ-nin fərqli mövqeləri çıxış edir. Belə ki, Aİ ABŞ-ın dəstəyi ilə Azərbaycan və Türkmənistana məxsus qazın Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən keçməklə (Rusiya təsirindən kənar) nəqli layihəsini (“Cənub dəhlizi”) dəstəkləyirsə, Rusiya əvvəllər Qara dənizdən keçməklə Bolqarıstana (Ukraynadan kənar “Cənub axını” layihəsi), son zamanlar isə Qara dəniz və Türkiyədən keçməklə Yunanıstana (“Türk axını” layihəsi) qaz nəqlini irəli sürür. Yaxın illərdə Xəzər və Qara dəniz regionunun iqtisadi inkişafı Qərb (ABŞ və Aİ) və Rusiyanın bu ərazilərə yönəlik siyasətindən asılı olacaqdır. Bu regionla bağlı onların maraqları üst-üstə düşməsə, yeni təhlükələrin yaranacağı qaçılmazdır.

3. Təhlükəsizlik, regiondakı güclər və onların maraqları

Regionda təhlükəsizliyin təmin olunmasında əsas kimi güc mərkəzi olan tərəflər və onların maraqları çıxış edir. Qara dəniz və Xəzər regionlarının təhlükəsizlik problemlərinin təhlili zamanı bu maraqlar, onların ziddiyyətliliyi əsas faktorlar kimi diqqəti cəlb edir. Regionda mövcud olan iştirakçıları güc və təsir imkanlarına görə, əsasən, 4 qrupa bölmək olar. Birinci qrupa Rusiya, ABŞ və Aİ daxildir. Bu dövlətlər qlobal güc mərkəzləri kimi formalaşmış və öz maraqlarını, siyasətlərini müstəqil şəkildə irəli sürə bilirlər. Onların maraqlarının reallaşması bu qrupa daxil olan digər dövlətlərlə manevr imkanlarından asılı olur. İkinci qrupa daxil olan dövlətlərə re- gional güclər kimi çıxış edən Türkiyə və Rumıniya aiddir. Bu dövlətlər regionda öz maraqlarını irəli sürə bilir, lakin onların tam reallaşması birinci qrupa daxil olan dövlətlərin maraqlarından asılı olur. Üçüncü qrupa təbii ehtiyatlarla zəngin, stra- teji coğrafi ərazilərdə yerləşmiş Azərbaycan, Gürcüstan və Ukraynanı aid etmək olar. Bu dövlətlər öz enerji ehtiyatları və strateji mövqeləri ilə regionun geosi- yasi xəritəsində mühüm nöqtələr kimi çıxış edirlər. Dördüncü qrupa regionda fəaliyyət göstərən və ya təsiri olan beynəlxalq və regional təşkilatlar daxil edilir. Buraya NATO, ATƏT, MDB, QDİƏT (BSEC), KTMT, GUAM-ı aid etmək olar. Qeyd

109 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

etdiyimiz bu dörd qrupun heç birinə daxil olmayan Çin Xalq Respublikası da son illər bu regionda öz iqtisadi maraqlarını tədricən irəli sürür.

4. Rusiya

Birinci qrupa daxil olan ölkələr arasında Rusiya regionda indiyədək əsas güc kimi mövqeyini saxlaya bilir. İqtisadi, bəzi hallarda isə hərbi (ABŞ ilə müqayisədə) göstəricilərinə görə aid olduğu qrupdakı digər rəqibləri ilə müqayisədə geri qalmasına baxmayaraq, Rusiya regionda təsir gücünə görə indiyə qədər əsas rəqibi olan ABŞ-ı üstələyə bilir. Bunu ilk növbədə coğrafi determinizmlə izah etmək olar. Rusiya Xəzər və Qara dəniz regionlarını imperiya dövründən bəri öz təhlükəsizlik maraqları dairəsi kimi nəzərdən keçirir. Rusiya bu regionlardan təbii resursların digər qlobal güclər tərəfindən istifadəsini, həmin resursların onun nəzarətindən kənar nəqlini, Aİ-nin və NATO-nun şərqə doğru genişlənməsini milli maraqlarına təhlükə kimi qiymətləndirir. Enerji ehtiyatları ilə zəngin olan Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda öz təsirini gücləndirmək məqsədilə Rusiya yeni Avrasiya İqtisadi İttifaqı adlanan birlik formasını irəli sürür və dəstəkləyir. SSRİ-nin süqutundan sonra həm iqtisadi, həm də hərbi cəhətdən zəifləyən Rusiya regionda daha güclü rəqbiblərlə qarşılaşdı və onlara müəyyən mövqe güzəştlərinə getmək məcburiyyətində qaldı. Lakin 2000-ci illərin əvvəllərindən Rusiya maraq dairəsinə daxil olan bu və digər regionlarda hərbi və iqtisadi işti- rakını gücləndirməyə, əvvəlki nüfuzunu bərpa etmək üçün cəhd etməyə başladı. Hazırda Qara dəniz və Xəzər regionları onun maraq dairəsində əsas yerlərdən birini tutur. Liviya və Suriyada hərbi dəniz bazalarını itirdikdən sonra Sevastopol limanı Aralıq dənizinə çıxış üçün Rusiyanın təhlükəsizlik maraqları baxımından həyati maraq kəsb edir. 2010-cu il Xarkov razılaşmasına əsasən, Rusiyanın Hərbi Dəniz Qüvvələrinin 2040-cı ilə qədər Krımda yerləşməsinin təsdiqlənməsinə baxmaya- raq [3], 2014-cü ildə Ukraynada hakimiyyət dəyişikliyindən sonra və bu ölkənin Aİ-yə, gələcəkdə isə NATO-ya interqrasiyasını qiymətləndirərək, Rusiya Krımda yerləşdirilmiş Hərbi Dəniz Qüvvələri hissələrini gücləndirdi. Rusiya son illər istər Xəzər, istərsə də Qara Dəniz Hərbi Donanmalarının gücləndirilməsini prioritet kimi qəbul edir. “IHS Jane’s” dərgisinin verdiyi məlumata əsasən, 2019-cu ildə Novorosiysk hərbi dəniz bazasına 6 ədəd yeni dizel-elektrik sualtı qayığı (06363 layihəsinə) daxil ediləcəkdir. 2016-cı ildə isə Qara Dəniz Hərbi Donanmasının tərkibinə 11356М layihəsinə aid 6 ədəd raket freqatlarının daxil edilməsi planlaş- dırılır. Ukrayna böhranına qədər Moskva “Novorosiysk” hərbi bazasını iritutumlu hərbi gəmilərin (“Moskva” kreyseri də daxil olmaqla) yerləşdirilməsi məqsədi ilə genişləndirməyi planlaşdırırdı [4]. Bu istiqamətdə tikinti işlərinin başlanılması- na baxmayaraq, çox güman ki, Ukrayna böhranından sonra və Novorosiysk li- manının coğrafi yerləşmə problemləri (hərbi limanın akvatoriyasının sərhədləri qonşu ticarət limanının akvatoriyası ilə məhdudlaşır) ilə əlaqədar əsas gücün

110 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Sevastopol limanına veriləcəyi ehtimalı güc- Regionda təhlkəsizlik lüdür. Rusiyanın Fransadan alacağı 2 ədəd baxımından Rusiyanın əsas “Mistral” helikopter daşıyıcısından da birinin təsir obyekti kimi çıxış edən Qara Dəniz Hərbi Donanmasına veriləcəyi bir faktorun da nəzərdən haqqında bəzi ehtimallar irəli sürülürdü. Rusiyanın Qara dəniz höfzəsində hərbi işti- keçirilməsi vacibdir. Bu da rakını gücləndirməsinə baxmayaraq, burada Rusiya–Ermənistan hərbi o güclü rəqiblərlə qarşılaşır. Belə ki, Türkiyə əlaqələridir. Ermənistan Hərbi Donanması Qara dənizdə ən böyük müstəqillik əldə etdikdən donanmalardan biri sayılır və son illər ABŞ sonra Rusiyadan tam asılı HDQ-ə məxsus gəmilərin buraya səfərləri vəziyyətdədir və regionda intensivləşir. Digər tərəfdən Rumıniyada son onun maraqlarının illər NATO-nun dəstəyi ilə öz HDQ-ni inkişaf etdirir. ifadəçisi kimi çıxış edir. Rusiya Xəzərdə özünü daha rahat hiss Ermənistanın siyasi, iqtisadi edir. Burada onun hərbi donanması ən güclü və hərbi sahələri Rusiyanın sayılır və onunla gələcəkdə rəqabət ehtima- nəzarətindədir. lı daha çox olan İran ilə bir çox məsələlərdə razılaşması daha asandır. Buna baxmayaraq, Rusiya son illər Xəzərdə hərbi donanmasını gücləndirir. Rusiyanı Xəzərdə nara- hat edən əsas məqam burada digər qlobal güclərin iştirakı imkanlarıdır. Xəzərin statusu məsələsində də Rusiya təbii ehtiyatlardan istifadədə konsensus varian- tına üstünlük verir ki, bu da onun iqtisadi maraqları ilə yanaşı, dolayısı yolla digər güclərin iştirakını nəzarətə götürmək cəhdlərindən irəli gəlir. 2014-cü ilin sentyabrın 29-da keçirilən Xəzərətrafı dövlətlərin 4-cü sammitində yadda qalan əsas məsələ qeyri-region güclərinin hərbi dəniz qüvvələrinin Xəzər akvatoriyası- na buraxılmaması haqqında ümumi bəyanat oldu. Regionda təhlkəsizlik baxımından Rusiyanın əsas təsir obyekti kimi çıxış edən bir faktorun da nəzərdən keçirilməsi vacibdir. Bu da Rusiya–Ermənistan hərbi əlaqələridir. Ermənistan müstəqillik əldə etdikdən sonra Rusiyadan tam asılı vəziyyətdədir və regionda onun maraqlarının ifadəçisi kimi çıxış edir. Ermənistanın siyasi, iqtisadi və hərbi sahələri Rusiyanın nəzarətindədir. Bu iki dövlət arasın- da hərbi əlaqələr yüksək səviyyədədir. Hazırda Ermənistan bu regionda yeganə dövlətdir ki, onun ərazisində Rusiyanın rəsmi hərbi bazası var. Hərbi əməkdaşlıq Ukrayna böhranından sonra daha da fəallaşmışdır. 2014-cü il iyunun 25-də Ru- siya Federasiya Şurası tərəfindən iki dövlət arasında imzalanmış “Hərbi-texniki əməkdaşlıq haqqında” müqavilə ratifikasiya edildi [5], iyunun 28-də isə Rusi- ya prezidenti tərəfindən təsdiq olundu. Müqaviləyə əsasən, iki dövlət arasında hərbi məhsulların dövriyyəsi müvəkkil edilmiş təşkilatlar tərəfindən lisenziya- sız həyata keçiriləcək. Halbuki Rusiyanın Federal Qanununun 5-ci maddəsinə əsasən, xarici ölkə müəssisələri ilə hərbi məhsulların dövriyyəsi lisenziyalaşdırma əsasında həyata keçirilməlidir. Ermənistana münasibətdə lisenziyalaşdırmanın

111 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

aradan qaldırılması Rusiya ilə bu ölkə arasında hərbi məhsulların ixrac və idxalını daha da sadələşdirir [6]. İki ölkə arasında hərbi əməkdaşlıq uzun tarixə malikdir. 1996-cı ildə imza- lanmış müqaviləyə əsasən, Ermənistanın Gümrü şəhərində Rusiyanın 102-ci hərbi bazası yaradıldı, 2010-cu ildə imzalanmış müqaviləyə əsasən isə bu ba- zanın mövcudluğu 2044-cü ilə qədər uzadıldı və yaxın dövrdə Rusiyaya məxsus bazanın yerləşdirmə məntəqələrinin sayı 21-ə çatdırılacaq. 2014-cü ildən iki dövlət arasında MDB-nin hava hücumundan müdafiə sistemlərinin Qafqaz sek- torunun formalaşması istiqamətində iş gedir. Artıq 102 saylı hərbi bazanın mü- vafiq hissələri Ermənistan ordusunun HHQ və HHM hissələri ilə birlikdə döyüş növbəsini həyata keçirirlər. Gorus yaxınlığında müasir havadan və raketlərdən müdafiə sistemləri yerləşdirilmişdir. 2014-ci ildə dərc edilmiş Rusiyanın adi si- lahlanma üzrə rəsmi hesabatında göstərilir ki, 2013-cü ildə Ermənistana 35 tank (ehtimal ki Т-72БМ), 110 zirehli döyüş maşını (ehtimal ki BMP-2, ya BTR- 80 və ya QAZ-2975 «Тигр» zirehli avtomobilləri), 50 buraxıcı qurğu və onlar üçün 200 ədəd raket (ehtimal ki tanka qarşı (ПТРК) 9К135 «Корнет-ЭМ» raket kompleksləri) verilmişdir [7]. 2014-cü ildə müştərək hərbi təlimlərin sayı artmışdır. İyul ayında Ermənistanın “Kamxud” və “Alagöz” poliqonlarında, Rusiyanın Cənub Hərbi Dairəsinin şəxsi heyətinin 70%-nin qatıldığı, minaların tapılması və zərərsizləşdirilməsi üzrə xü- susi təlimlər keçirilmişdir. Təlimlərdə pilotsuz təyyarələrdən də istifadə olun- muşdur. Rusiya tərəfindən Ermənistanın Hərbi Sənaye Kompleksinin inkişafına- bö yük maraq göstərilir. 2013-cü ilin oktyabrında “КамАЗ-Армения” yaradılmışdır. “Ульяновский автозавод” və “Вертолеты России” ilə də hərbi avtomobillərin və helikopterlərin yığılması və təmirini həyata keçirəcək müştərək müəssisələrin yaradılması nəzərdə tutulur. Sevan şəhəri yaxınlığında Rusiya-Ermənistan dövlət rezervi infrastrukturunun (“Армросгосрезерв”) yaradılması planlaşdırılır. Ukraynanın son zamanlar Rusiya ilə hərbi-texniki sahədə əməkdaşlıqdan imtina etməsi Ermənistan üçün əlverişli şərait yaradır. Xüsusilə Ermənistanın yüksək texnologiyalar sənayesi sahəsində ixtisaslaşmış “Mars” və “Yerevan riyazi maşınlar” elmi-tədqiqat institutu bu sahədə Rusiyanı maraqlandıra bilər [8]. Bu müəssisələr müəyyən yenilənmədən sonra Rusiyanın hərbi, daha dəqiq desək, maşınqayırma sahəsində Ukraynada itirdiyi imkanları müəyyən mənada ödəyə bilər.

5. ABŞ və Avropa İttifaqı

ABŞ bu regionda əsas məsələlərdə Avropa İttifaqı ilə sıx əməkdaşlıq şəraitində hərəkət edir. Hər iki qlobal gücün regionda başlıca məqsədi ener- ji ehtiyatlarına çıxış əldə edilməsi və onların etibarlı ərazilərlə nəqlidir. Bundan başqa, regionun strateji cəhətdən olduqca əlverişli coğrafi məkanda yerləşməsi

112 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

də az əhəmiyyət daşımır. ABŞ və Avropa İt- Türkiyə təhlükəsizlik tifaqı regiondakı postsovet respublikalarını baxımından Qara dəniz tədricən Rusiyanın təsir dairəsindən tam çıx- hövzəsindəki hərbi ması məqsədi ilə müxtəlif siyasi (Aİ-nin Şərqə mövcudluğunu inkişaf doğru genişlənməsi - Şərq tərəfdaşlığı, Asso- siativ üzvlük, “Qara Dəniz Sinergiyası”), iqti- etdirir. Regionda hərbi sadi (Rusiyanın təsir dairəsindən kənar neft potensialına görə ikinci və qaz istehsalı konsersumları və kəmərlər) dövlət sayılan Türkiyə Qara və hərbi (NATO-nun genişlənmə cəhdləri) dəniz bölgəsində üç səhra layihələr təqdim edir, regional dövlətlərin qoşununa, iki aviasiya yaratdığı siyasi birlikləri (GUAM, QDİƏT) komandanlığına, Hərbi dəstəkləyir. Təhlükəsizlik məsələlərində Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) ABŞ müstəqillik qazanmış respublika- “Şimal” operativ qrupuna ların hərbi kadr potensialının artırılması məqsədi ilə onlara müxtəlif texniki yardım- (bura müxtəlif təfsilatlı 40 lar göstərir. Bu işdə ABŞ Türkiyə və Rumıniya hərbi gəmi daxildir) malikdir. ilə əməkdaşlıq şəraitində fəaliyyət göstərir. Rusiyanın Abxaziya və Cənubi ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinə aid gəmilərin Osetiyada hərbi cəhətdən Qara dənizdə üzməsi intensivləşir. Mon-tre genişlənməsinə cavab razılaşmasına əsasən, Qara dənizdə qeyri- olaraq Türkiyə Qara dənizin hövzə dövlətlərinə məxsus hərbi gəmilərin cənub sahillərində HDQ- müddətlə olması zərurətinə baxmayaraq, lərinə məxsus bölmələrini xüsusilə regionda konflikt vəziyyətləri yaran- dıqda ABŞ-a məxsus hərbi gəmilər bu sulara gücləndirməyi planlaşdırır. daxil olur. Bu hal 2014-cü ildə Ukrayna böh- ranı zamanı müşahidə olundu. ABŞ Xəzər hövzəsi dövlətlərində də HDQ-lərin gücləndirilməsi məqsədi ilə müəyyən texniki yardımlar göstərmişdir. 2002-ci ildə Prezident Corc Buş tərəfindən təqdim olunan strategiyaya əsasən, Qara dəniz və Xəzər regionu ABŞ üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən re- gion elan edildi. Burada regionun təkcə enerji ehtiyatları deyil, həm də Pakistan, Hindistan və Cənub-Şərqi Asiyanın inkişafda olan bazarlarına doğru yolda əsas məntəqə kimi strateji əhəmiyyəti göstərilirdi [9].

6. Türkiyə

Regionda Rusiyadan sonra tarixi uzun illəri əhatə edən siyasi, hərbi və iq- tisadi əlaqələrə malik ölkə kimi Türkiyə bir tərəfdən burada əksər dövlətləri öz hakimiyyəti altında birləşdirmiş Osmanlı imperiyasının varisi kimi, digər tərəfdən NATO-nun fəal üzvü, ABŞ və Aİ-nin regionda reallaşdırdığı yanacaq ehtiyatlarının istehsalı və onların nəqli layihələrində əsas tərfdaş kimi çıxış edir. Türkiyə aralarında müəyyən problemlərin mövcudluğuna, regional rəqabət reallıqlarına baxmayaraq, Rusiya ilə də geniş iqtisadi əlaqələrə malikdir.

113 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Türkiyənin regionda başlıca maraqları regional güc kimi nüfuzunu saxlamaq, Xəzər hövzəsində hasil olunan təbii yanacağın onun ərazisindən keçməklə nəqlində əsas olan mövqelərini qorumaq və inkişaf etdirməkdir. Asiya və Av- ropanı birləşdirəcək nəqliyyat layihələrinə də (TRASEKA) Türkiyə böyük maraq göstərir. Türkiyə təhlükəsizlik baxımından Qara dəniz hövzəsindəki hərbi möv- cudluğunu inkişaf etdirir. Regionda hərbi potensialına görə ikinci dövlət sayı- lan Türkiyə Qara dəniz bölgəsində üç səhra qoşununa, iki aviasiya komandanlı- ğına, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin (HDQ) “Şimal” operativ qrupuna (bura müxtəlif təfsilatlı 40 hərbi gəmi daxildir) malikdir. Rusiyanın Abxaziya və Cənubi Oseti- yada hərbi cəhətdən genişlənməsinə cavab olaraq Türkiyə Qara dənizin cənub sahillərində HDQ-lərinə məxsus bölmələrini gücləndirməyi planlaşdırır [10; 11]. Hərbi gücün inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı, Türkiyə ötən əsrin 90-cı illərindən bir sıra regional əməkdaşlıq təşkilatlarının əsas təşəbbüsçüsü kimi də çıxış edir (BSEC, Blackseafor, Black Sea Harmony). Cənubi Qafqazda Azərbaycan və Gürcüstanla sıx əlaqələrə malik Türkiyə bu iki dövlət arasında əməkdaşlığın inkişafını stimullaşdırır. Son zamanlar rusiyalı ekspertlər Abxaziyada Türkiyənin iqtisadi nüfuzunun güclənməsini narahatlıqla qeyd edirlər. Bölgədəki maraqlarının daha çox ABŞ və Aİ ilə yaxınlığını, NATO ilə geniş in- teqrasiyasını, regional rəqabəti nəzərə aldıqda yaxın illərdə regionda Türkiyə və Rusiya arasında rəqabət potensialının yüksək olacağını söyləmək mümkündür.

7. Rumıniya

NATO və Aİ-nin üzvü, ABŞ ilə beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində sıx əlaqələrə malik Rumıniya regionda mövcud olan problemlərin aradan qaldırılmasında fəal rol oynayır, NATO və Aİ-nin Şərqə doğru genişlənməsi və bu təşkilatlara üzv olmaq istəyən dövlətlərin dəstəklənməsinin tərəfdarı kimi çıxış edir. Rumıniya- nın milli və regional təhlükəsizlik sahəsində başlıca məqsədləri sırasında ABŞ ilə mövcud olan strateji tərəfdaşlığın möhkəmləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi, regional və subregional layihələrin inkişafı xüsusi yer tutur. Rumıniya Qara dəniz regionu, NATO və Aİ arasında körpü rolunda çıxış etməyi xarici siyasətinin əsas məqsədlərindən biri kimi görür. Bu dövlət bir sıra regional konfliktlərin (Dnes- tryanı və Balkanlarda) həllində vasitəçi kimi çıxış edir. Rumıniya hərbi potensialını gücləndirmək məqsədi ilə son illər ABŞ və NATO ilə sıx əməkdaşlıq edir. Hazırda çoxməqsədli F-16 təyyarələrinin və digər hərbi nəqliyyat vasitələrinin alınması həyata keçirilir. ABŞ-ın “Lockheed Martin” şirkəti ilə birlikdə NATO-nun Rumıniya seqmentinin təminatı üçün çoxməqsədli mobil RLS-lərin (AN/TPS-79) istehsalı reallaşdırılıb [12]. 2005-ci ildə imzalanmış sazişə əsasən, Rumıniya ərazisində ABŞ-a məxsus 4 hərbi baza yerləşdirilib. Hərbi ekspertlərin qiymətləndirməsinə əsasən, bu bazalar vasitəsilə ABŞ HHQ-nə məxsus təyyarələr yanacaq doldurmaq üçün eniş etmədən birbaşa Yaxın Şərq və Mərkəzi Asiyaya uçuşlar həyata keçirə biləcəklər [13]. Rumıniya Avropada

114 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

ABŞ-ın irəli sürdüyü raketdən müdafiə sistemlərinin genişləndirilməsi sahəsində əsas tərəfdaşlardan biri kimi çıxış edir. Rəsmi Buxarest NATO-nun asimmetrik təhlükələrə qarşı həm alyans ölkələrinin sərhədləri daxilində, həm də bu hərbi blokun coğrafi ərazilərindən kənarda əməliyyatlar aparmaq üçün mümkün im- kanların mövcudluğunu dəstəkləyir. Rumıniya belə imkanların digər beynəlxalq təşkilatların (məsələn, BMT-nin) mövcud konfliktləri nizamlaması zamanı həyata keçirdiyi əməliyyatlar zamanı aktiv istifadə oluna bilinəcəyini irəli sürür. Yaxın illərdə də Rumıniyanın regionda ABŞ, NATO və Aİ-nin maraqlarının genişləndirməsində əsas vasitəçilərdən biri kimi çıxış edəcəyini söyləmək müm- kündür.

8. Çin Xalq Respublikası - regionda yeni güc?

Son illər Çinin Qara dəniz regionuna marağı artmaqdadır. Çin bu regiona superlayihə adlandırdığı “İpək Yolunun iqtisadi kəməri” strategiyasının tərkibində əsas faktorlardan biri kimi baxır. Çinin təqdim etdiyi layihənin Avropa İttifaqı- nın və Rusiyanın təklif etdiyi regional layihələrdən başlıca fərqi onun sırf iqtisa- di əməkdaşlıq kontekstində olması, dövlətlərin daxili siyasətlərinə qarışmamaq xəttidir. “İpək Yolunun iqtisadi kəməri” strategiyası Çin, Mərkəzi Asiya, Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrini və onlara yaxın regionları əhatə edir. ABŞ, Avropa İttifaqı və Rusiya göstərilən regionlarda bəzən hətta hərbi münaqişələrlə müşayiət olu- nan rəqabətdə olduqları zaman, Çin cəlbedici iqtisadi təkliflərlə, sərmayələrlə həmin regi- ABŞ, Avropa İttifaqı və Rusiya onların bazarlarına daxil olur. “İpək Yolunun göstərilən regionlarda bəzən iqtisadi kəməri” layihəsinə paralel reallaşan hətta hərbi münaqişələrlə “Su İpək Yolu” çərçivəsində Çin Cənub-Şərqi müşayiət olunan rəqabətdə Avropada portların tikilməsini və alınma- olduqları zaman, Çin sını nəzərdə tutur ki, bu da onun Avrasiya məkanının iqtisadi nəzarətə götürülməsi cəlbedici iqtisadi təkliflərlə, niyyətlərindən xəbər verir. sərmayələrlə həmin Ukrayna böhranından əvvəl Çin Krım regionların bazarlarına daxil adasını “Su İpək Yolu” layihəsi çərçivəsində olur. “İpək Yolunun iqtisadi nəzərdən keçirir, Sevastopol yaxınlığında iq- kəməri” layihəsinə paralel tisadi və texnoloji inkişaf zonasının yaradıl- reallaşan “Su İpək Yolu” masını nəzərdə tuturdu. Çini Krımda əsasən çərçivəsində Çin Cənub-Şərqi dərin sulara malik portun inşası maraqlan- Avropada portların tikilməsini dırır [14]. Hətta Ukrayna böhranından son- və alınmasını nəzərdə tutur ra, 2014-ci ilin avqust ayında adaya Çinin işgüzar nümayəndə heyətinin səfər etdiyi ki, bu da onun Avrasiya bildirilirdi [15]. Çin Krımda iqtisadi layihələrin məkanının iqtisadi nəzarətə gerçəkləşdirilməsinə 2013-cü ildən başla- götürülməsi niyyətlərindən yıb (Çin və Ukrayna arasında Krımda portun xəbər verir.

115 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

inşası, hərbi-texniki və kənd təsərrüfatı sahələrində sərmayələrin yatırılması ilə bağlı müqavilə də imzalanmışdı) və hazırda da bu regionda iqtisadi layihələrdə maraqlı olduğunu bildirir [16]. Çin Böyük İpək Yolu nəqliyyat layihəsinin aktivləşməsi istiqamətində də fəal iş aparır. Bu yolun xətlərindən birinin Cənubi Qafqaz dövlətlərinin (Azərbaycan və Gürcüstan) ərazisindən keçməsi artıq razılaşdırılmışdır. Çin Aİ (xüsusilə Şərqi Avropa) ölkələrində də böyük investisya layihələri həyata keçirir. Beləliklə, Çin layihəsinin uğurla gerçəkləşəcəyi təqdirdə regionda mövcud olan qlobal güclərin hesablaşma məcburiyyətində qalacaqları yeni güc əmələ gələcəkdir. Belə olduqda yaxın gələcəkdə Qara dəniz regionunda ABŞ, Aİ, Ru- siya və Türkiyə ilə yanaşı Çinin də geosiyasi maraqlarının təmsil olunması baş verəcəkdir.

Nəticə

Hazırda Qara dəniz və onunla sıx bağlı olan Xəzər regionu qlobal və regional güclərin çox zaman ziddiyyətli olan maraqlarının toqquşma meydanına çevril- mişdir. Son illərdə bu regiona maraq daha da artır və göstərilən ərazilər həm re- gion güclərinin (Rusiya, Türkiyə, Rumıniya, İran), həm də qlobal güc mərkəzlərinin (ABŞ, Aİ, NATO, Çin) maraqlarının kəsişmə nöqtəsinə çevrilir. Bunun başlıca səbəbi isə regiondan Qərb dövlətlərini karbohidrogen ehtiyatları ilə zəngin olan Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən əhəmiyyətli nəqliyyat xətlərinin keçməsidir. Eyni zamanda Qara dəniz və ətraf regionlarda mövcud olan böyük təbii qaz və şist qazı yataqları regiona olan, çox zaman bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən maraqları daha da artırır. Bu ərazilərdə nəzarəti ələ almaq Avrasiyanın indiki və gələcək geosiyasi mənzərəsini müəyyənləşdirəcəkdir. Məhz buna görə dün- yada mövcud olan qlobal güclərin maraqları göstərilən regionda cəmlənmişdir. Regionun iqtisadi resurslarından istifadədə başlıca müneə kimi mövcud və eh- timal edilən münaqişə ocaqları çıxış edir. Həmin münaqişələrin istənilən zaman bu və ya digər güclərin maraqları çərçivəsində aktivləşmə ehtimalı kifayət qədər yüksəkdir. Bununla yanaşı, mövcud regional əməkdaşlıq təşkilatlarının heç biri baş vermiş və verə biləcək konfliktəri tam aradan qaldırmaq imkanı və gücündə deyil. Bu hal Ukrayna böhranı zamanı ozünü bir daha göstərdi. Öz maraqlarını reallaşdırmaq üçün Rusiya, ABŞ, Aİ və NATO region dövlətlərinə təsir etməyə daimi cəhd göstərirlər. Hər bir tərəf region dövlətlərini öz təsir dairələrinə daxil etmək üçün fəaliyyət həyata keçirir. Aİ və NATO-nun re- gionda genişlənmək cəhdlərinə Rusiya öz keçmiş nüfuzunu bərpa etmək və re- gion dövlətlərini özünə məxsus siyasi, iqtisadi və hərbi ittifaqlarda birləşdirmək cəhdləri ilə cavab verir. Regionun təhlükəsizliyi üçün başlıca problemlər kimi aktiv və passiv şəkildə mövcud olan münaqişə ocaqları, separatçı təsisatlar (Dağlıq Qarabağ, Cənubi

116 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Osetiya, Abxaziya, Cənub-Şərqi Ukrayna, Dnestryanı və Şimali Qafqazdakı ra- dikal islamçı qurumlar) çıxış edir. Bu regional konflikt ocaqları Qara dəniz- re gionunda dövlətlərarası münasibətlərin inkişaf səviyyəsini müəyyən edən əsas amillərdəndir. Regional konfliktlər dövlətlərarası münasibətlərə birbaşa təsir edir ki, bu da ümumilikdə regional əlaqələrin güclənməsinə mənfi təsir göstərir. Mü- asir dövrdə iqtisadi və siyasi reallıqlar regionda təhlükəsizliyi təmin edə biləcək qlobal güclərin yeni əməkdaşlıq formasını diqtə edir. Belə ki, yaxın gələcəkdə Rusiya, ABŞ, Aİ və NATO ayrılıqda Qara dəniz regionunda təhlükəsizliyin vahid qarantı kimi çıxış edə bilməyəcək və nəticədə regionun siyasi və iqtisadi stabil- liyinin təminatı qlobal güclərin regiona olan maraqlarının razılaşdırılmasından asılı olacaqdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Зона особых интересов России, Анна Глазова, Национальная Оборона, http:// www.oborona.ru/includes/periodics/geopolitics/2012/1106/13439485/detail. shtml 2. “The Weakest Link? Hedging Energy Security Challenges and Opportunities within the Eastern Neighborhood, the Mediterranean and the Black Sea/Caspian Region” by Slawomir Raszewski, Neighbourhood Policy Paper, no.07, Feb 2013. 3. Ukrainian port is key to Russia’s naval power, By Kathrin Hille, Financial Times, February 27, 2014, http://www.ft.com/intl/cms/s/0/1f749b24-9f8c-11e3-b6c7- 00144feab7de.html#axzz3SBCZ3hXH 4. “Back in the Black”, Lee Willett, IHS Jane’s Navy International, June 2014. 5. Совет федерации РФ ратифицировал договор о военно-техническом сотрудничестве между Россией и Арменией, NovostiNK.ru /25-06-2014/ http:// novostink.ru/politics/75262-sovet-federacii-rf-ratificiroval-dogovor-o-voenno- tehnicheskom-sotrudnichestve-mezhdu-rossiey-i-armeniey.html#ixzz3SBV0CkYE 6. Военно-техническое сотрудничество России и Армении набирает обороты, Михаил Александров, Ноев Ковчег, № 2 (232) февраль (1-15) 2014 г., http:// www.noev-kovcheg.ru/mag/2014-02/4297.html 7. О развитии военно-технического сотрудничества между Россией и Арменией, Андрей Арешев, Фонд Стратегической Культуры-ЭЛЕКТРОННОЕ ИЗДАНИЕ /25.08.2014/http://www.fondsk.ru/news/2014/08/25/o-razvitii-voenno- tehnicheskogo-sotrudnichestva-mezhdu-rossiej-i-armeniej-29119.html 8. Приглашение к экспорту, golosarmenii.am /31 июля 2014 г./ golosarmenii.am/ article/24592/priglashenie-k-eksportu 9. Caspian–Black Sea Security Challenges and the Regional Security Structures Ale- xander Goncharenko, Гончаренко, Connections Quarterly Journal - SUMMER 2004, VOL. III, NO 2, JUNE 2004, Pages:1-8, Partnership for Peace Consortium of Defense Academies and Security Studies Institutes, file:///C:/Users/heydar.mirza/ Desktop/pfpc_qj_vol3no2_en.pdf 10. Черноморский регион во внешнеполитических концепциях Турции: Россия и Турция на Черном море (чм). Докладчик: Александр Васильев, Институт 117 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

востоковедения РАН, Московский Центр Карнеги - Black Sea Peacebuilding Network российская экспертная группа, доклад № 2010/2, http://carnegieen- dowment.org/files/turkey_black_sea_report_rus.pdf 11. Turkey Vulnerable to Rising Russian Power in the Black Sea, By Micha’el Tanc- hum, The TurkeyAnalyst, 09APRIL2014, HTTP://WWW.TURKEYANALYST.ORG/PUB- LICATIONS/TURKEY-ANALYST-ARTICLES/ITEM/101-TURKEY-VULNERABLE-TO- RISING-RUSSIAN-POWER-IN-THE-BLACK-SEA.HTML 12. Romania Awards Lockheed Martin Contract To Provide 17 Radar Systems, Staff Writers SyracuseNY(SPX) /Mar12,2008/ http://www.spacewar.com/reports/Roma- nia_Awards_Lockheed_Martin_Contract_To_Provide_17_Radar_Systems_999.html 13. Призрак «Великой Румынии», Сергей Ермаков, Аждар Куртов, Национальная Оборона, http://www.oborona.ru/includes/periodics/geopoli- tics/2013/0204/130410140/detail.shtml 14) Was Russia’s Crimea Annexation a Move Against China?, by John C. K. Daly, Silk Road Reporters /May 13, 2014/ http://www.silkroadreporters.com/2014/05/13/ russias-crimea-annexation-move-china/ 15. Геополитическая трансформация в Черноморском регионе и проблемы безопасности в Восточной Европе,Владимир Дергачев, Доклад на международной конференции «Безопасность в Причерноморском регионе в контексте современных геополитических трансформаций» (Молдова, Кишинёв, 17 – 20 сентября 2014 года), http://dergachev.ru/geop_events/150914. html#.VObtq_msUjy 16. Beijing sees no obstacles to developing existing relations between China and Cri- mea, crimealibre.com /February18, 2015/ http://crimealibre.com/beijing-sees- no-obstacles-to-developing-existing-relations-between-china-and-crimea-2/

Nurlan Aliyev The Black Sea region: current geopolitical situation

The Black Sea region is one of the major and most important regions on the global geopolitical map. Today the internal composition of the region is quite chaotic, which leads to a clash of global interests. For a long time, the region has remained a sphere of interaction of various cultures and civilizati- ons, as well as an area of permanent conflicts between external geopolitical players. Huge reserves of natural resources, major strategic transport corridors and rivalry over gaining the control over them will determine the shape of the geopolitical landscape in Eurasia in the upcoming future. The interaction between political and economic interests, security issues and conflicts in the region are analyzed in the article, which also explains the role of global and regional actors in the development of the region. The author seeks to forecast the perspectives and problems that would arise in the region.

118 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Нурлан Алиев Черноморский регион: cовременная геополитическая ситуация

Черноморский регион является одним из основных и важных пунктов на мировой геополитической карте. Сегодня внутреняя композиция региона достаточно хаотична, здесь сталкиваются международные геополитические взгляды и интересы. Определенные интересы различных региональных и глобальных акторов в регионе не совпадают. Долгое время регион находился в сфере взаимовлияния различных культур и цивилизаций. В регионе находятся огромные запасы сырья и стратегические транспортные коридоры, контроль над которыми определит геостратегический пейзаж на континенте в будущем. В статье анализируются взаимодействие политической и экономической ситуаций, проблемы безопасности и конфликтов в регионе. Объясняется роль глобальных и региональных акторов в развитии региона. Автор пытается определить перспективы и проблемы, которые могут возникнуть в регионе в будущем.

119 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

120 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

MÜASİR DÖVLƏT QURUCULUĞU

121 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Dövlətin sosial siyasətinin həyata keçirilməsində sosial institutların rolu

122 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Dövlətin sosial Səadət siyasətinin həyata MƏMMƏDOVA AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun böyük elmi keçirilməsində sosial işçisi, sosiologiya üzrə fəlsəfə doktoru institutların rolu [email protected]

Açar sözlər: sosial siyasət, sosial institutlar, sosial xidmət, sosial təhlükəsizlik, keyfiyyətli həyat şəraiti

Key words: social policy, social institutes, social service, social security, qualitative standard of living

Ключевые слова: социальная политика, социальные институты, социальное обслуживание, социальные обеспечение, качество уровеня жизни

123 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Müasir dövrdə dövlətin sosial siyasətinin tənzimlənməsi istiqamətində fəaliyyətin genişləndirilməsi zərurəti aktuallaşmışdır. Dövlətin sosial funksiyasının xüsusi mahiyyət qazanması isə sosial dövlətin inkişafına şərait yaradır. Bu proses bilavasitə sosial olanın iqtisadiyyat üzərində üstünlük əldə etməsi, insanın layiqli həyat şəraitinin təmin edilməsinin dövlətin əsas məqsədinə çevrilməsi ilə bağlıdır. Dövlətin sosial və iqtisadi sferanın tənzimlənməsi istiqamətində məqsədyönlü fəaliyyəti sosial siyasət prinsiplərini şərtləndirir. Bu mənada sosial siyasət dövlətin digər iqtisadi subyektlərin həyat və əmək şəraitinin dolğun təminatına yönəldilmiş fəaliyyətidir. Dövlətin sosial sahədə apardığı islahatlar sosial siyasət zəminində qurulur və formalaşır. Beləliklə, sosial siyasət dövlətin, yerli hakimiyyət orqanlarının, müəssisə və təşkilatların əhalini işsizlikdən, istehlak qiymətlərinin artımından müdafiə edən kompleks sosial iqtisadi tədbirlər sistemidir [2, s.114-118]. Müasir qloballaşma prosesi sosial siyasətin yeni mahiyyət kəsb etməsinə və standart proqramlar əsasında həyata keçirilməsinə, o cümlədən müxtəlif ölkələrdə sosial siyasətlə bağlı oxşar islahatların aparılmasına səbəb olmuşdur. Beynəlxalq, milli və submilli sosial siyasətlər ölkələrin yoxsulluq əleyhinə qlobal fikir birliyinə gələrək inkişaf edən sosial birliyin dəyişməsinə təsir etməkdədir [4, s.61].

1. Dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqamətləri

Sosial siyasi fəaliyyətin əsas məsələləri yalnız insanların həyat şəraitinin deyil, həm də sosial keyfiyyətlərin - əməksevərlik, nizam-intizam, sosial məsuliyyət, ictimai fəallıq, mənəvi dəyərlər, həmçinin bu keyfiyyətlər əsasında insanların həyat tərzinin təkmilləşdirilməsi kimi müəyyənləşdirilib. Bu mənada hökumətin əsas məqsədi əhalinin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması və sosial qeyri-bərabərliyin azaldılması, sosial nemətlərin hər kəs tərəfindən əldə edilməsi, keyfiyyətli təhsil, səhiyyə və sosial xidmətlərin təmin edilməsi kimi müəyyənləşdirilir [28, s.74-82]. Gələcək üçün daha zəruri olan insan ehtiyatlarını istifadə edən, unikal və çətin istehsal olunan ehtiyatların aşkar edilməsi və qorunub saxlanılması texnologiyalarını axtaran sosial institutların dəstəklənməsi müasir dövlətlərin yürütdüyü sosial siyasətin əsas vəzifələrindən hesab olunur. Bu zaman ilk növbədə təhsil və elm institutlarının inkişafı nəzərdə tutulur. Uğurlu sosial siyasət ölkənin gələcək inkişafına şərait yaradılmasına yönəlir [15, s.39- 42]. Sosial siyasəti dövlətin sosial institutlarının və cəmiyyətdəki sosial-iqtisadi və sosial-siyasi münasibətlərin sosial subyektlərinin tənzimlənməsi mexanizmi kimi nəzərdən keçirmək olar. Belə ki, sosial siyasət uyğun institutun maliyyə və ictimai potensialını istifadə etməklə dövlət və digər siyasi və sosial institutların cəmiyyətin sosial sahələrinin inkişafına, insanların həyat şəraitinin, tərzinin və keyfiyyətinin təkmilləşdirilməsinə, onların həyat tələbatlarının müəyyən bir hissəsinin təmin edilməsinə, onlara zəruri sosial dəstəyin göstərilməsinə, vətəndaşların sosial təhlükəsizlik, yardım və müdafiə ilə təmin edilməsinə

124 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

yönəlmiş fəaliyyətidir [28, s.74-82]. Göründüyü kimi, dövlətin sosial siyasəti bilavasitə sosial fəallıq və digər sosial institutlarla bağlıdır. Sosial siyasət yalnız dövlət və onun institutları vasitəsilə deyil, həm də digər subyektlər tərəfindən həyata keçirilir və bu siyasət mövcud hüquqi çərçivədə olub, müəyyən mənada dövlətin sosial siyasəti ilə üst-üstə düşür [8, s. 8-9].

2. Sosial institutlar sosial siyasətin reallaşdırılması vasitəçiləri kimi

Cəmiyyətin elementləri olan sosial institutlar ictimai həyatın təşkilatlanması və tənzimlənməsi ilə bağlı sabit formalar kimi çıxış edir. Dövlət, təhsil, ailə və digər institutlar sosial münasibətləri nizamlayır, insanların fəaliyyətini və onların cəmiyyətdəki davranışlarını tənzimləyir. Sosial institutlar (insitutum - müəssisə, qurum) dəyər-normativlər kompleksi (dəyərlər, qaydalar, normalar, təmayüllər, nümunələr, müəyyən vəziyyətlərdə davranış standartları) olub, onların cəmiyyət həyatında reallaşmasını və təsdiqini təmin edir [25]. “Sosial institutlar” anlayışını ilk dəfə T.Vebleyn 1899-cu ildə nəşr edilmiş “Bekar sinif nəzəriyyəsi” adlı elmi araşdırmasında istifadə etmişdir. Sosiologiyada sosial institutlar aşağıdakı kimi təsnif edilir: 1. ailə – nəslin təkrar istehsalı və şəxsiyyətin sosiallaşması; 2. siyasi institutlar – təhlükəsizlik və ictimai nizama olan tələbat əsasında siyasi hakimiyyət yaradılır və dəstəklənir; 3. iqtisadi institutlar – yaşamaq üçün vasitələrin istehsalı və əldə edilməsi, nemət və xidmətlərin istehsalı və bölüşdürülməsi prosesini təmin edir; 4. elm və təhsil institutları – biliklərin əldə edilməsi, ötürülməsi və sosiallaşma tələbatı; 5. dini institut – ruhi problemlərin həlli, həyatın mənasının axtarışı [22]. A.A.İvinə görə, sosial institutlar təşkilatlanmış əlaqələr və sosial normalar sistemi olub, özündə cəmiyyətin əsas tələbatlarını ödəyən əhəmiyyətli ictimai dəyərləri və prosedurları birləşdirir. Sosial institut tarixən formalaşan, sabit əxlaq və hüquq normalarında möhkəmlənən ictimai münasibətlər sistemidir. Sosial institutlar bu və ya digər tələbatın təmin olunmasına, qoyulan məqsədə nail olunacağına inam yaradır. Sosial insitutlar möhkəmlənmiş sosial əlaqələr sistemi kimi çıxış edir. Cəmiyyətin institutlaşması xaotik, qeyri-sabit, qeyri-təşkilati, təsadüfi olana qarşı durur. Buna görə də o, məhz institutlaşmış, yəni sosial həyatın təsdiq olunmuş, müntəzəm amili olub, bütövlükdə şəxsiyyətin və cəmiyyətin həyat fəaliyyətini müəyyən edir. Sosial institut formal və qeyri-formal normalar, qaydalar və prinsiplərin sabit sistemi olub, insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrini tənzimləyir və bu sahələri sosial statuslar və rollar sistemində təşkilatlandırır [16; 25]. Bəzi müəlliflər cəmiyyəti sosial sistem, sosial institutları isə bu sistemin alt- sistemləri kimi müəyyənləşdirlər. Cəmiyyəti sosioetal sistem kimi xarakterizə edən Q.İmanov bu sistemin altsistemlərinin özünəməxsus xüsusiyyətlərini əks etdirən göstəriciləri aşağıdakı cədvəldə təsnif edir. 125 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Sosial sistemin altsistemlərinin göstəriciləri [1, s.7]. Lakin bəzi müəlliflərə görə, ictimai həyat sahələrinə uyğun olaraq sosial institutlar da dörd əsas qrupa bölünür: - iqtisadi institutlar - əmək bölgüsü, bazar, ticarət, əmək haqqı, bank sistemi, birja, menecment, marketinq və s.;

126 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

- siyasi institutlar - dövlət, ordu, polis, parlamentarizm, prezidentlik, monarxiya, məhkəmə, partiya, vətəndaş cəmiyyəti; - təbəqələşmə və qohumluq - sinif, təbəqələşmə, kasta, cinsi ayrı-seçkilik, irqi ayrı-seçkilik, zadəganlıq, sosial təminat, ailə, nikah, analıq, övladlığa götürmə, qardaşlıq; - mədəniyyət institutu - məktəb, ali məktəb, orta peşə təhsili, teatr, muzeylər, klublar, kitabxanalar, kilsələr və s. Əslində sosial institutların təsnifatı bununla bitmir. Böyük institutlar daha aşağı səviyyəli institutları özündə birləşdirə bilər. İnstitutlaşma ictimai münasibətlərin tənzimlənməsi, dəqiq qaydalar, nümunələr və mərasimlərə əsaslanan sabit sosial qarşılıqlı təsir nümunələrinin formalaşması prosesidir. Məsələn, elmin institutlaşması prosesi elmin fərdi fəaliyyətdən dərəcələr, elmi dərəcələr, tədqiqat institutları, akademiyalar və s. ibarət münasibətlər sisteminə çevrilməsidir [25]. Hər bir sosial institut aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: 1. davranış qaydaları və nümunələrinə, hüquqlar, vəzifələr və məsuliyyətlər bölgüsünə, həmçinin dəyərlər və məqsədlər toplusu olan statuslu rollar bölgüsünə; 2. simvolik mədəni əlamətlərə, yəni mövcud münasibətlər sisteminin məcazi ifadəsinə; 3. faydalı mədəni əlamətlərə, yəni insanlar tərəfindən onların həyatı üçün zəruri olan tələbatlarının və həmçinin institutların normal funksiyalaşmasının təmin edilməsi məqsədilə yaradılmış süni yaşayış mühitinə; 4. şifahi və yazılı davranış qaydaları, normaları kodeksinə, həmçinin onların yerinə yetirilməməsilə bağlı cəza tədbirlərinə; 5. ideologiyaya, yaxud insanların və bütövlükdə institutun fəaliyyətini xarakterizə edən hakim baxışlar, nəzəriyyələr sisteminə [16; 25]. Sosial institutların strukturu aşağıdakıları yaradır: - qrupların, şəxsiyyətlərin tələbatlarını təmin edən sosial qruplar və sosial təşkilatlar; - davranış normaları, nümunələri və sosial dəyərlər sistemi ilə bağlı tələbatların təmin olunması; - iqtisadi fəaliyyət sahəsi ilə bağlı münasibətləri tənzimləyən simvollar sistemi (ticarət markası, bayraq, brend və s.); - sosial institutların ideoloji əsasları; - institutun fəaliyyətində istifadə edilən sosial ehtiyatlar. Sosial institutları müəyyənləşdirmək üçün aşağıdakı əlamətlər müəyyən edilir: - cəmiyyətin bu və ya digər tələbatlarının təmin edilməsinə yönələn müəssisə, sosial qruplar toplusu; - mədəni nümunələr, normalar, dəyərlər, simvollar sistemi; - bu norma və nümunələrə uyğun davranış sistemi; - məsələlərin həlli üçün zəruri olan maddi və insan ehtiyatları; - ictimai qəbul edilmiş missiya, məqsəd, ideologiya [25]. Geniş mənada sosial institut insanların tələbatlarını təmin etmək üçün onları

127 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

təşkilatlandıran dəyərlər, normalar və əlaqələr sistemi kimi izah edilir. Sosial institutlar tarixi mənşəyə malik olub, daima dəyişməyə və inkişafa məruz qalır. Onların formalaşması institutlaşma adlanır. İnstitutlaşma sosial normaların, əlaqələrin, statusların və rolların müəyyənləşməsi və möhkəmlənməsi, onların sistemləşdirilməsi prosesi olub, bir sıra ictimai tələbatların təmin edilməsinə yönəlir. Bu proses bir neçə mərhələdən ibarətdir: 1. yalnız birgə fəaliyyət nəticəsində təmin edilə bilən tələbatların meydana çıxması; 2. mövcud tələbatların təmin edilməsi ilə bağlı qarşılıqlı fəaliyyəti tənzimləyən norma və qaydaların yaranması; 3. mövcud norma və qaydaların qəbul edilməsi və praktikada reallaşdırılması; 4. institutun bütün üzvlərini əhatə edən statuslar və rollar sisteminin yaranması [22]. Sosial institutlar aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 1. təkrar istehsal – ictimai münasibətlərin möhkəmlənməsi və təkrar istehsalı, fəaliyyət nizamının və çərçivələrinin təmin edilməsi; 2. tənzimləyici – davranış nümunələri hazırlamaqla cəmiyyət üzvləri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsi; 3. sosiallaşma – sosial təcrübənin ötürülməsi; 4. inteqrativ – institusional normalar, qaydalar, qərarlar və rollar sisteminin təsiri ilə qrup üzvlərinin toplanması, qarşılıqlı əlaqəsi və məsuliyyəti; 5. kommunikativ – institut daxilində və xarici mühitdə informasiyanın yayılması, digər institutlarla qarşılıqlı əlaqənin saxlanılması; 6. avtomatlaşma – müstəqilliyə cəhd. İnstitutların yerinə yetirdiyi funksiyalar açıq və gizli ola bilər. İnstitutun gizli funksiyaları cəmiyyətə elan ediləndən daha çox xeyir gətiriləcəyi haqqında məlumat verir. Sosial institutlar cəmiyyətdə sosial idarəetmə və sosial nəzarət funksiyalarını yerinə yetirir, cəza və mükafatlandırma sistemi vasitəsilə birlik üzvlərinin davranışını idarə edir. Sanksiyalar sisteminin yaranması institutlaşmanın əsas şərti hesab edilir. Belə ki, cəzalar vəzifə borclarının qeyri-dəqiq, düzgün olmadan yerinə yetirilməsinin qarşısını alır. Pozitiv sanksiyalar (minnətdarlıq, maddi kömək, əlverişli şəraitin yaranması) düzgün və təşəbbüskar davranışın dəstəklənməsi və stimullaşdırılmasına yönəlir. Beləliklə, sosial institut qarşılıqlı razılaşma əsasında formalaşmış davranış standartları sistemi vasitəsilə sosial fəaliyyətin və sosial münasibətlərin istiqamətini müəyyən edir [22]. İnstitutlaşmış sosial əlaqələr formal və qeyri-formal ola bilər. Sosial əlaqələrin institutlaşması aşağıdakılar əsasında mümkündür: 1. Xüsusi reqlamentləşdirmə tipi (sosial nəzarət, sanksiyalar əsasında). 2. İnstitutlaşmış qarşılıqlı fəaliyyət iştirakçılarının funksiyalarının, hüquqlarının və məsuliyyətlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi. 3. Sosial institutların böyük əksəriyyətinin müntəzəmliliyi və özünü yeniləşdirməsi institutun fəaliyyətinə qoşulanlara qarşı olan tələblərin şəxssizləşməsini təmin edir.

128 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

4. Müəyyən vəzifələr dairəsinin yerinə yetirilməsi əmək bölgüsünə və funksiyaların yerinə yetirilməsinin təkmilləşməsinə gətirib çıxarır. 5. Öz funksiyalarını yerinə yetirməsi üçün institut müəssisəyə malik olur və bu və ya digər institutun fəaliyyəti həmin müəssisə çərçivəsində təşkil edilir, onun fəaliyyətinin idarə edilməsi və nəzarəti həyata keçirilir. Hər bir institut zəruri vasitə və ehtiyatlara malik olmalıdır [16; 25]. Sosial institutlar müxtəlif istiqamətli tələbatların təmin edilməsinə yönəlir. Məsələn, cəmiyyətin təhlükəsizliklə bağlı tələbatları müdafiə institutu tərəfindən həyata keçirilir. Hər bir institut bir neçə tələbatı yerinə yetirə bilər (kilsə bilavasitə dini, əxlaqi, mədəni tələbatları təmin edir), yaxud eyni bir tələbat müxtəlif institutlar tərəfindən təmin edilə bilər (mənəvi tələbatlar incəsənət, elm, din və s. bağlı tələbatları ödəyə bilər). Tələbatların təmin edilməsi prosesi (məsələn, əmtəənin istehlakı) institusional olaraq tənzimlənə bilər [25]. İctimai mahiyyətli funksiyaları yerinə yetirən sosial institutlar, adətən, nisbi sabit sosial əlaqələr və münasibətlərə nail olunmasını təmin edir, lakin sosial institutlar tərəfindən təmin edilməyən sosial tələbatlar yeni qüvvə və tənzimlənməyən fəaliyyət formalarının yaranmasına gətirib çıxarır. Təcrübədə belə bir vəziyyətdən çıxmaq üçün aşağıdakı yollardan istifadə edilir: 1. köhnə sosial institutların yenidən yönəldilməsi; 2. yeni sosial institutların yaradılması; 3. ictimai şüurun yönəldilməsi [22]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sosial institutlar üzərində qurulan cəmiyyətin inkişafı prosesində bəzi norma və dəyərlər aradan çıxır, bəziləri isə yeni formada təzahür edir, yaxud yeni norma və dəyərlər sistemi müəyyənləşir [25]. Sosial institutlar sosial mühiti strukturlaşdırır. Dövlətin sosial siyasətinin uğuru məhz sosial institutların mövcud qanunvericilik çərçivəsində həyata keçirilən məqsədyönlü fəaliyyəti ilə bağlıdır. Dövlətin sosial siyasətində əsas məqsədlərdən biri sosial-peşə və sosial ərazi qrupları ilə münasibətlərin saxlanılması, həmçinin əhalinin rifah halının, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial zəmanətin təmin edilməsidir [17]. Sosial siyasətin reallaşdırılması istiqamətləri aşağıdakılar kimi müəyyən edilir: 1. Əhalinin gəlir siyasəti (həyat səviyyəsi, rifah halı, yaşayış minimumu, istehlak zənbili). 2. Əmək və əmək münasibətləri sahəsi ilə bağlı siyasət (əməyin ödənilməsi, əməyin müdafiəsi, sığorta, məşğulluq). 3. Sosial dəstək və müdafiə (təqaüd təminatı, sosial xidmət, sosial təzminat, əmək qabiliyyəti olmayanların, aztəminatlıların və s. müdafiəsi). 4. Sosial sahələrin inkişafı (səhiyyə, təhsil, elm, mədəniyyət, bədən tərbiyəsi, idman və s.). 5. Sosial-ekoloji siyasət. 6. İnfrastrukturla bağlı siyasət (nəqliyyat, yollar, əlaqələr, ticarət və məişət xidməti və s.).

129 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

7. Miqrasiya siyasəti (məcburi köçkünlük, xarici əmək miqrasiyası, xaricdə həmvətənlərin hüquqlarının müdafiəsi və s.). 8. Əhalinin müxtəlif kateqoriyaları ilə bağlı siyasət (ailə siyasəti, uşaq siyasəti, gənclər siyasəti, hərbi xidmətlə bağlı siyasət və s.) [28, s.74-82]. Sosial siyasətin bir neçə aspektini fərqləndirirlər: - sosial strukturun yaradılmasında dövlətin rolunun müəyyənləşdirilməsi; - sosial proqramın reallaşdırılmasında biznesin iştirak səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi; - biznesin sosial məsuliyyət səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi. Beləliklə, sosial siyasət sosial institutların fəaliyyətini müəyyənləşdirdiyi kimi, sosial institutlar da sosial siyasətin həyata keçirilməsini təmin edir. İnstitusional mühit nə qədər səmərəli olarsa, sosial siyasət də bir o qədər səmərəli həyata keçirilər [17]. Sosial siyasət vasitəsilə hakimiyyət bazar institutlarını və sosial institutları tənzimləyir və təchiz edir. Sosial siyasəti çox zaman təhsil, səhiyyə, məşğulluq və sosial təminat kimi sosial xidmətlərlə eyniləşdirirlər. Lakin sosial siyasət həm də bölüşdürmə, vətəndaşların müdafiəsi və sosial ədalət məsələlərini özündə birləşdirir. Sosial siyasət vətəndaşların siyasi kursun seçilməsində fəal iştirakına cəhd edir və onlara sosial birlik və sosial sabitliyin asılı olduğu bölmələrdə öz ehtiyacları haqqında məlumat verməklə siyasi kursun seçilməsinə təsir etməyə şərait yaradır. Hökumətlər vətəndaşların siyasi dəstəyinə və iqtisadiyyatda müsbət nəticələrə nail olmaq üçün sosial siyasətdə insan kapitalının və məhsuldar məşğulluğun genişləndirilməsindən istifadə edirlər. Ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edən sosial siyasət insan amili və iqtisadi inkişafı ideal şəkildə özündə birləşdirə bilər, bu isə ölkədə tələbi artıra və sabit bütöv cəmiyyət yarada bilər [18, s.7]. Sosial institutların da əsas məqsədi cəmiyyətin inkişafı gedişində sabitliyin əldə edilməsi ilə bağlıdır. Buna uyğun olaraq sosial institutların aşağıdakı funksiyalarını fərqləndirirlər: - cəmiyyətin tələbatlarının təmin edilməsi; - sosial proseslərin tənzimlənməsi [25]. Bu mənada sosial institutlar sosial nəzarəti həyata keçirir, bu yalnız insanların davranışına nəzarət deyil, həm də cəmiyyət üzvlərinə konkret fəaliyyət formalarının qəbul etdirilməsi ilə bağlıdır. İnstitusional təcrübə insan fəaliyyətinin məhdudlaşdırılması və onun sabitləşdirilməsinə xidmət edir [19, s.128-133]. Dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi mühiti və aləti kimi çıxış edən sosial institutlar cəmiyyətin ayrı-ayrı sosial sahələrinin perspektivli inkişafına şərait yaradır.

Nəticə

Cəmiyyət qanunvericilik yolu ilə insan həyatı və ailə üçün zəruri olan minimum nemətlərə zəmanət verir. Bu minimumun səviyyəsi zaman və ölkəyə

130 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

görə dəyişir. Bu, hər hansı bir ölkənin özünəməxsus xüsusiyyətləri - ərazi, iqlim, əhalinin sayı, ictimai sistemin xüsusiyyəti, ideologiya və hakim qrupların praktiki fəaliyyəti, siyasi vəziyyət, iqtisadi inkişaf səviyyəsi, milli xüsusiyyətlər, davranışla bağlı mövcud mədəni stereotiplər əsasında müəyyənləşir. Sosial siyasət əhalinin pul gəlirlərinə, həmçinin nemət və xidmətlərin lazımi sayda istehsalına, əhalinin tələbatlarının həcmi və strukturuna təsir göstərir. Aparıcı istiqamətlər əmək haqqının, gəlirlərin, məşğulluğun tənzimlənməsi, işçilərin əmək keyfiyyətlərinin yüksəldilməsi, sağlamlıq, mədəni və təhsil səviyyələrinin dəstəklənməsi, sosial infrastrukturun inkişafı, sosial təminatla bağlıdır. Sosial siyasətin reallaşdığı institusional mühitin səmərəliliyini müəyyən edən kəmiyyət göstəriciləri bilavasitə iqtisadiyyat, siyasət, mədəniyyət, səhiyyə mühitilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, iqtisadi vəziyyət məşğulluq və işsizlik məsələlərinə böyük təsir göstərir. Sosial iqtisadi siyasət iş yerlərinin yaradılması yolu ilə həyata keçirildiyi halda işçi qüvvənin təklifinə uyğun olar və bu zaman əmək bazarı daha yaxşı funksiyalaşar, işsizlik azalar [17]. Bəzi müəlliflər dövlətin sosial siyasətinin aşağıdakı aparıcı istiqamətlərini fərqləndirirlər: - gənclərlə bağlı sosial siyasət; - veteranlarla bağlı sosial siyasət; - yaşlı adamlarla bağlı sosial siyasət; - analıq və uşaqlarla bağlı sosial siyasət; - əlillərə münasibətdə sosial siyasət; - əhalinin sağlam həyat tərzi ilə bağlı biliklərinin formalaşdırılması; - əhalinin mədəniyyətinin və təhsil səviyyəsinin inkişaf etdirilməsi; - sahibkarlar və innovasion yönümlü mütəxəssislər üçün inzibati məhdudiyyətlərin azaldılması. Son illərdə sosial-iqtisadi inkişafın əsas vəzifələrindən biri regionların rolunun genişləndirilməsi hesab edilir. Əhalinin sosial vəziyyəti, dövlətə və onun institutlarına inam bilavasitə yerlərdə dövlət orqanlarının səmərəli funksiyalaşması ilə bağlıdır. Regionların sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə sərmayə qoyuluşu fəaliyyətinin genişləndirilməsi zəruridir. Sərmayələrin cəlb edilməsi üçün ölkədə və regionda əlverişli şəraitin yaradılması tələb olunur. Bu prosesdə dövlətin fəaliyyəti iqtisadi, siyasi və sosial xüsusiyyətli ölçülərin götürülməsi ilə bağlıdır [17].

131 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. İmanov Q., Əkpərov R. Sosial sistemlərin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin qeyri- səlis modelləri. Sosial sistemlərin modelləşdirilməsi. LAP LAMBERT Academic Pub- lishing, Saarbrücken, Deutschland, 2013, -60s. 2. Hacızadə E.M. Sosiallaşan iqtisadiyyat. Bakı: “Elm”, 2006, -509s. 3. Meryem Koray. Sosyal politikanın anlamı ve işlevini tartışmak // Çalışma ve Toplum, 2007/4, s.19-55 4. Jane Jenson “Diffusing Ideas for After Neoliberalism. The Social Investment Pers- pective in Europe and Latin America”. 2010, Global Social Policy. Published by SAGE, http://www.sagepublications.com 5. John Baldock “Social policy, social welfare,and the welfare state”. “The origins, cha- racter, and politics of modern social welfare systems”. p. 8-20, www.oxfordtextbo- oks.co.uk/orc/baldock4e/. 6. Ortiz, Isabel. Social Policy. Unatied Nations. DEPARTMENT FOR ECONOMIC AND SOCIAL AFFAIRS (UNDESA). 2007, -69p. 7. Richard M. Titmuss “Welfare States: Construction, Deconstruction, Reconstruction I”, 1974,- 236p. 8. Ахинов Г.А., Калашников С.В. Социальная политика. Теория и практика. Москва, 2008, -342c. 9. Бастина А.Ю., Ахмеева В.И. Направления и приоритеты социальной политики в россии на современном этапе. IV Международная студенческая электронная научная конференция. «Студенческий научный форум». 15 февраля – 31 марта 2012 года, -215c. 10. Волгин Н.А. Социальная политика. Москва: Изд. “Экзамен”, 2003, -736c. 11. Гонтмахер Е.Ш. Принципы и основные элементы социальной стратегии // Территориальные проблемы социальной политики. - М., 2008, c.16-18. 12. Гринберг, Р. О социальной политике современной России / Р. Гринберг, А.Рубинштейн // Экономические стратегии. – 2004, № 1, c. 64–67. 13. Григорьева И.А. Модели социальной политики в современном обществе: одна, две или больше?//Управленческое консультирование.1998, №1, c.24-36 14. Дина О’Брайен. Краткий обзор эволюции социальной политики. // Центр Экономического Анализа “Ракурс. ”Обзоры литературы и статистики, № 6.2, 19 ноября 2009г., c.1-2 15. Денисов, П. В. Бюджетно-страховой механизм регулирования рынка социальных услуг / П. В. Денисов // Экономические науки. – 2009, – № 4, c. 39–42. 16. Ивин А. А. Основы социальной философии: Учеб. пособие для вузов/ А.А.Ивин.–М.: Высш. шк., 2005, –440с.; Социальные институты. http://www.polit- logia.narod.ru/s/SANZ_SOC/g-062.htm 17. Институты реализации социальной политики и услуг на макро и микроуровне. © Электронный научный журнал «Инженерный вестник Дона», 2007–2013. http://www.ivdon.ru/magazine/archive/n4p2y2012/1464 18. Изабель Ортиз “Cоциальная политика. Организация Объединeнных Наций. Департамент экономических и социальных вопросов. Нью-Йорк, 2007, -87c. 19. Кравченко Ю.В., Панкратов С.А. Представление концепции социального конструирования реальности в рамках институционального подхода // Социокультурные исследования: Межвуз. сб. науч. тр. / Редкол.: Н. В. Дулина (отв. ред.) и др. / Волгоград. гос. техн. ун-т. - Волгоград, 2004, вып. 9, - c.128-133. 20. Куликов, В. Социальная политика как приоритет и приоритеты социальной

132 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

политики / В. Куликов, В. Роик // Российский экономический журнал. – 2005, № 1, c. 3–17. 21. Полтавский П. А. Институциональный подход к государственному регулированию деятельности в инновационной сфере. // Вестник Челябинского государственного университета. 2010. № 5 (186). Экономика. Вып. 25, c. 13–17. 22. Понятие социального института. Признаки, роль и значение социальных институтов./ http://www.e-reading.mobi/chapter.php/99772/40/Davydov_- Sociologiya__konspekt_lekciii.html 23. Олейникова Е.Г. Модели социальной политики государства: проблемы теории и практики. // Философия социальных коммуникаций. 2012. № 1 (18), c.11-14 24. Ракитский Б.В. Социальная политика, социальная защита, самозащита трудящихся в обществе. Ч. 1. М., 1998, c.25-26. 25. Социальные институты. http://www.grandars.ru/college/sociologiya/socialnye- instituty.html 26. Социальная политика / под общ. ред. Н.А. Волгина. 4-е изд., перераб. и доп. М.: Издательство «Экзамен», 2008, -943 с. 27. Социальная политика и социальная работа в изменяющейся России / Под ред. Ярской – Смирновой Е., Романова П. – М.: ИНИОН-РАН, 2002, c.12-32 28. Тимофеева Г.В. Государственная социальная политика в РФ на современном этапе: опыт рыночных трансформаций перспективы развития. // Вестн. Волгогр. гос. ун-та. Сер. 7, Филос. 2012, № 1 (16), с.74-82. 29. Товма Н.А. Социальная политика и благосостояние общества // “Вестник” - КазНУ, Серия Экономика, 2007, 1- Том, №2, c.185–188. 30. Чикалова И.Р. “У истоков социальной политики государств Западной Европы”. http://www.socpolitika.ru/rus/social_policy_research/applied_research/docu- ment469.shtml 31. Шевяков А.Ю. Социальная политика и распределительные отношения: проблемы и пути реформирования / Экономическая наука современной России. – 2005, – № 3,c. 52–67. 32. Шумеев В.Г. Механизмы формирования и реализации социальной политики в регионе в условиях современных российских реформ (Политологический аспект) : Дис... канд. полит. наук: 23.00.02: Ростов н/Д, 2004 138 c. РГБ ОД, 61:05- 23/64 33. Экономикс: принципы, проблемы и политика: Учебник. Под ред. Кэмпбелла Р., Макконнелла, Стэнли Л., М.: Республика, 1995, -400c.

Saadat Mammadova The role of social institutions in realization of social policy of a state

The success of social policy of a state is connected with the functioning of social institutions that, on the basis of existent legislation, realize purposeful activity. The main objective of social policy is to maintain relations with various (social, professional, and territorial) groups of population, to develop welfare social services and to, provide social guarantees. Social policy is identified with services such as education, employment and social security. Social policy is connected with distribution of social services, protection of citizens and social justice. Social policy tries to influence active participation in political life among the potential voters. In order to achieve political support and effective results

133 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

in the economy, governments seek to increase the role of human capital and productive employment in social policy. Social institutions exercise social control, it not only control of behavior of people, but also control of acceptance of concrete forms of activity by members of society.

Саадет Мамедова Роль социальных институтов в реализации социальной политики государства

Успех социальной политики государства связан с функционированием социальных институтов, которые на основе законодательства реализуют Turizmin inkişafı целенаправленную деятельность. Основная цель социальной политики государства – поддержание отношений с социально-профессиональны- Azərbaycan xalqının ми и социально-территориальными группами, развитие благосостояния населения, повышение уровня жизни, обеспечение социальной гаран- тии. Социальную политику связывают с такими социальными услугами, sosial rifahının как образование, занятость и социальное обеспечение. Социальная по- литика связана с распределением социального обслуживания, защитой yüksəlməsi граждан и социальной справедливостью. Социальная политика пытается влиять на активное участие и выбор политического режима избирателя- aspektində ми. Чтобы добиться политической поддержки и эффективных результатов в экономике, правительства стараются увеличивать роль человеческого капитала и продуктивной занятости в социальной политике. Социальные институты осуществляют социальный контроль не только над поведением людей, но и над принятием конкретных форм деятель- ности членами общества.

134 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Turizmin inkişafı Anar Azərbaycan xalqının FƏRMAYILOV sosial rifahının Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin dissertantı

yüksəlməsi [email protected] aspektində

Açar sözlər: turizm, Azərbaycan, iqtisadi inkişaf, dövlətin sosial siyasəti, sosial rifah, milli turizm infrastrukturu, sosial turizm

Key words: tourism, Azerbaijan, economic development, the state’s social policy, social well-being, the national tourism infrastructure, social tourism

Ключевые слова: туризм, Азербайджан, экономическое развитие, социальная политика государства, социальное благополучие, нацио- нальная инфраструктура туризма, социальный туризм

135 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

“Azərbaycanın turizm potensialı artıq ölkəmizin inkişafı- na, xalqımızın rifah halının yaxşılaşmasına xidmət göstərir. Azərbaycanda yaradılan imkanlar dünya səviyyəsindədir. Qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə bağlı olan bu istiqamət çox önəmlidir” [1].

İlham ƏLİYEV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Giriş

Turizm həm iqtisadiyyatın güclü amili, həm təsirli sosial institut, həm də cəmiyyətdə ictimai rifah və mədəniyyətin göstəricisi kimi insanın həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə, mənəvi zənginləşməsinə kömək edir. Azərbaycan dövləti milli turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsini iqtisadiyyatın qeyri-neft sek- toru üzrə prioritet istiqaməti elan etmişdir. Son illər turizmin təşviqi ilə bağ- lı görülən işlər, qəbul edilən dövlət proqramları, normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi bunu bir daha sübut edir. Dövlət və regional səviyyələrdə həyata keçirilən sosial siyasətdə turizm strateji əhəmiyyətli məsələ kimi çıxış edir. Sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində də şaxələndirmə siyasətini yürüdən Azərbaycan XXI yüzilliyin əvvəllərində dinamik inkişafla səciyyələnən proseslər kontekstində dünyaya yeni dövlətçilik modelini tanıtdırmağa nail oldu. Daha dəqiq deyilsə, bu nailiyyət ölkənin ümumdaxili məhsulun artım tempinə görə 2005-ci ildən başlayaraq sıçrayışlı dövr yaşaması, bir neçə il ərzində isə ÜDM-in artım tempinə görə dünyada lider dövlətə çevrilməsi oldu. Son on ildə Azərbaycanda adambaşına düşən ümumdaxili məhsul 7.5 dəfə, dövlət büdcəsinin xərclər hissəsi isə 21 dəfə artmışdır. Bu illər ərzində ölkədə orta illik iqtisadi artım tempi 15.6 faiz təşkil etmişdir. Məhz sosial rifaha ünvanlan- mış islahat və balanslaşdırılmış inkişaf kursu nəticəsində Azərbaycan postso- vet ölkələri arasında ilk olaraq bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçid dövrünü uğurla başa çatdırmış oldu.

1. Turizmin təkamülü və perspektivlərinə qısa baxış

XVIII – XIX əsrlərdə turizm elitar xarakter daşıyırdı və yalnız kübar təbəqələrə xas olan əyləncə forması idi. Bu zaman səyahətlər elitar submədəniyyətin ayrıl- maz hissəsi kimi çıxış edir və təhsil almaq, müalicə olunmaq məqsədilə həyata keçirilirdi. XIX əsrdə kütləvi mədəniyyətin inkişafı kütləvi turizmin də inkişafına səbəb oldu. Turizm əsasən XIX əsrin ortalarından inkişaf etməyə başlamışdır. Bu dövrə qədər isə turizm fərdi gəzinti və səyahət xarakteri daşımış, qeydiy- yata düşməyən müxtəlif əraziləri, ölkələri gəzən adamlara “turist” deyilmiş- dir. 1954-cü ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yığıncağında “turizm” sözü müzakirə olunmuş, onun beynəlxalq mahiyyəti, sosial-kulturoloji əhəmiyyəti müəyyənləşdirilmişdir.

136 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

“Turizm” fransız sözü olan “tur” sözündən yaranıb, mənası “gəzinti, istirahət və əyləncə” deməkdir. Tədqiqatçıların fikrinə görə, ilk dəfə “turist” sözü 1772- ci ildə, “ tourism” sözü isə 1811-ci ildə tətbiq edilmişdir [2, s.65-67]. Kütləvi turizmin ilk təşkilatçısı ingilis Tomas Kuk adlı şəxs hesab olunur. O, 1841-ci ildə 570 nəfərin kütləvi gəzintisini təşkil etmişdir. Bu hadisə ilə Tomas Kuk müasir turizmin əsasını qoymuşdur [3]. Müasir dövrdə turizm beynəlxalq mədəni əlaqələrin inkişafında va- cib amillərdən birinə çevrilmişdir. Belə ki, turizmin təşkili işi ölkələrarası münasibətlərin düzgün istiqamətdə aparılmasına, dünya əhalisinin bir-birinə yaxınlaşmasına təminat yaradan bir sahə olmaqla yanaşı, həm də insanla- rın sosial və iqtisadi problemlərinin aradan qaldırılmasına yönələn böyük bir fəaliyyət sahəsinə çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu gün turizm fenomenini sosial rifah mövzusun- dan və iqtisadi inkişaf proseslərindən ayrı təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Çünki turizmin təşkili əslində hər bir insanın həyat səviyyəsinin təşkili və asudə vaxtının mədəni keçirmək forması kimi nəzərə çarpır. İnsanlar yalnız özlərinin asudə vaxtlarında turist səfərlərinə çıxır, bu və ya digər formada istirahət və əyləncənin əsas iştirakçıları olurlar. XX əsrin ikinci yarısı – XXI əsrin əvvəllərində turizmin intensiv inkişaf dövrü hesab edilir. Qlobal təzahürə çevrilən turizmin dinamikası daim yüksələn xətt üzrə inkişaf edir. XX əsrdə kütləvi mədəniyyətin başlıca təzahürlərindən olan sosial (kütləvi) turizm II Dünya müharibəsindən sonra daha da genişlənmişdir. Belə ki, əgər 1950-ci ildə dünyada 25 milyon, 1970-ci ildə 165 milyon nəfər turist var idisə, onların sayı 1985-ci ildə 327,1 milyon, 1990-cı ildə 457,2 milyon, 1995-ci ildə 565,4 milyon, 2000-ci ildə 667,7 milyon, 2002-ci ildə 715 milyon, 2010-cu ildə 1006,4 milyon nəfər olmuşdur [4, s.65-67]. Bu gün turizm sənayesi ən gəlirli sahələrdən birinə çevrilib. Beynəlxalq Tu- rizm Təşkilatının məlumatına görə, digər sənaye sahələri ilə müqayisədə turizm sənayesi inkişaf tempinə görə ilk yerlərdən birini tutur. Turizm DMM-in 12%- ni verir, 2002-ci ildə turizmdən əldə edilən gəlir 474 milyard dollara çatmış- dır. Məhz turizm bir çox ölkələrə iqtisadi böhranı yumşaltmağa, iqtisadiyyatın digər sahələrini inkişaf etdirməyə imkan vermişdir [21, s.45-57]. Turizm zəruri ictimai funksiyanı yerinə yetirir, əhalinin məşğulluğunu təmin edir. Beynəlxalq Turizm Təşkilatının qiymətləndirməsinə görə, hazırda dünyada 260 milyon in- san turizm işi ilə məşğuldur [5, s.75-82]. Proqnozlara görə, 2020-ci ildə turistlərin sayı 1561,1 milyon nəfərə çatacaq. XXI əsrdə kütləvi, yaxud sosial turizm müasir cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi hesab edilir. Turizm yalnız maraq və dəb olmayıb, son onilliklərdə getdikcə daha çox insanın vərdiş etdiyi həyati tələbatdır. Ümumdünya Turizm Təşkilatı (ÜTT) mütəxəssislərinin proqnozlarına görə, 2020-ci ildə 2000-ci ilə nisbətən səyahət edən turistlərin sayı 1,6 milyard nəfərə, turizmdən əldə olunan gəlirlərin miqdarı isə 481 milyard ABŞ dollarından 2 tril- yon dollara qədər artacaqdır. 2020-ci ildə ən çox turist axını olan ölkə Çin, dina- mik inkişaf edən turizm ölkəsi isə Türkiyə olacaqdır. Kütləvi turizm xidmətləri insanların dünyagörüşünə təsir edir. Turizm kütləvi mədəniyyətlə bənzər funksiyaları yerinə yetirir, daimi stress şəraitində insanla-

137 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

rın sağlam həyat (rekreasiya və relaksasiya) ilə bağlı tələbatlarını təmin edir. Tu- rizmin real nümunələri yüksələn sürətlə dəyişərək müasir insanın tələbatlarını ifadə edir. Turistlər çox zaman iştirakçı deyil, müşahidəçi, tamaşaçı olurlar. Bu zaman onlar başqa mədəniyyəti qavramağa, onu qəbul etməyə hazır olmalı- dırlar. Əmtəəyə çevrilən kütləvi, yaxud sosial turizm qlobal dünya nizamının formalaşmasında ümumdünya əhəmiyyəti kəsb edir. Nəticədə insanların şüu- runda fərqli mədəniyyətlərin xüsusiyyətləri əks olunur. Turizm mədəniyyətlərin mövcudluğunu qəbul edir, insanların qarşılıqlı fəaliyyətə və mədəni plüralizmə rəğbətini şərtləndirir [6, s.13-22].

2. Dövlətin sosial siyasətinin həlledici mexanizmi kimi turizmin əhəmiyyəti

XIX əsrin ikinci yarısında Almaniyada ortaya çıxan “sosial siyasət” an- layışı müasir mənada cəmiyyətdəki bütün sosial sinif və qrupların sosial müdafiə, sağlamlıq, təhsil, məşğulluq və s. kimi problemlərini həll etməyə istiqamətlənmiş, qruplar və siniflər arasın- da yaranan mübarizə və münaqişələri sosial Ümumdünya Turizm ədalət prinsiplərinə görə həll etməyə çalı- Təşkilatı mütəxəssislərinin şan və cəmiyyətin sosial rifahı üçün həyata proqnozlarına görə, 2020- keçirilən bütün tədbirlərin cəmidir. ci ildə 2000-ci ilə nisbətən Sosial siyasət dövlətin cəmiyyətdə sosi- səyahət edən turistlərin sayı al sahənin idarə edilməsi ilə bağlı fəaliyyəti olub, kütlələrin əmək və ictimai-siyasi 1,6 milyard nəfərə, turizmdən fəaliyyətinin səmərələşdirilməsi ilə bağ- əldə olunan gəlirlərin lıdır. Müasir dövrdə sosial siyasətin əsas miqdarı isə 481 milyard ABŞ göstəriciləri aşağıdakılar hesab edilir: dollarından 2 trilyon dollara - əhalinin sabit məşğulluğu üçün şəraitin qədər artacaqdır. 2020-ci ildə yaradılması, kütləvi və durğun işsizlik meyilləri ilə mübarizə; ən çox turist axını olan ölkə - ehtiyacı olan təbəqələrin sosial Çin, dinamik inkişaf edən müdafiə sisteminin möhkəmləndirilməsi və turizm ölkəsi isə Türkiyə təkmilləşdirilməsi; olacaqdır. - müxtəlif peşə və sosial qruplar arasın- da sosial uçurumun dəf edilməsinə yönələn gəlirlərin tənzimlənməsi siyasəti [7, s.98]. Hazırda öz xalqına yüksək rifah şəraiti yaratmış bir çox Avropa dövləti sosi- al dövlət sisteminə üstünlük verir və sosial siyasət mexanizmlərindən istifadə edərək cəmiyyətin rifahını yüksəltməyə çalışır. Sosial siyasət cəmiyyətdəki so- sial prosesləri nizamlamaq üçün dövlətin əlində olan əsas vasitələrdən biri- dir. Dövlətin sosial-iqtisadi həyatı tənzimləmək üçün istifadə etdiyi və dövlət siyasəti çərçivəsində yer alan mexanizmlərindən biri də turizmdir. Milli turizm siyasətini reallaşdırmaqla dövlət cəmiyyətin rifah halını yaxşı- laşdırmaq, mövcud resurslardan səmərəli istifadə etmək və mərkəzlə regionlar arasında tarazlığı davamlı olaraq təmin etmək üçün müəyyən tədbirlər hazırla- yır, proqramlar həyata keçirir. İqtisadi inkişafın təmin olunması, dövlətin iqtisa-

138 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

di inkişafı üçün investisiyalara münbit şərait yaradır. Əmək qabiliyyətli əhalinin fəaliyyətində tam məşğulluğu təmin etmək üçün müvafiq sosial siyasət həyata keçirir, cəmiyyətdə müxtəlif tip insanların barış içərisində yaşamalarını təmin edir.

3. Müstəqil Azərbaycanda turizm və sosial rifah: qarşılıqlı təsir və nəticələr

Azərbaycanda milli turizm sektorunu inkişaf etdirmək və turizm ehtiyatla- rından əhalinin sosial rifahı yönündə səmərəli istifadə etmək siyasətinin əsası, bütün sahələrdə olduğu kimi, ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qo- yulmuşdur. Hələ sovet dövründə, Azərbaycana rəhbərliyinin ilk mərhələsində Dağlıq Qarabağda (Xankəndidə, Şuşada), Mingəçevirdə, Naxçıvanda, Nafta- landa və Bakının Mərdəkan qəsəbəsində ekskursiya büroları, daha sonra isə Qəbələdə “Qafqaz” və Xaçmaz rayonunun Nabran bölgəsində “Dostluq” adlı turizm bazaları (1969-cu ildə) yaradılmışdır. 1983-cü ildə SSRİ Nazirlər Sove- ti sədrinin birinci müavini işləmiş Heydər Əliyevin birbaşa təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Xəzərin Azərbaycan sahillərində Ümumitti- Azərbaycanda milli turizm faq əhəmiyyətli kurort zonasının yaradılma- sektorunu inkişaf etdirmək sı barədə müvafiq qərar qəbul olunmuşdu. və turizm ehtiyatlarından Ulu Öndərin 1993-cü ilin yayında siya- əhalinin sosial rifahı si hakimiyyətə qayıdışından sonra onun turizmə göstərdiyi qayğının miqyasını yönündə səmərəli istifadə ifadə edəcək faktların statistikası isə ayrıca etmək siyasətinin əsası, tədqiqatın mövzusudur. bütün sahələrdə olduğu Ümummilli lider Heydər Əliyevin kimi, ümummilli lider müəllifi olduğu Azərbaycan Respublika- sının 1995-ci ildə qəbul edilmiş Konstitu- Heydər Əliyev tərəfindən siyasının “İstirahət hüququ” ilə bağlı 37-ci qoyulmuşdur. maddəsində qeyd edilir ki: “I. Hər kəsin istirahət hüququ vardır. II. Əmək müqaviləsi ilə işləyənlərə qanunla müəyyən edilmiş iş günü, istirahət və bayram günləri, ildə azı bir dəfə 21 təqvim günündən az olmayan ödənişli məzuniyyət verilməsi təmin edilir” [8]. Göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikasının ali qanunlar toplusunda “istirahət hüququ” əsas insan hüquq və azadlığı kimi qəbul edilir və büdcədən maliyyələşdirilən məzuniyyət imkanı mövcuddur. Bu, əhalinin aztəminatlı təbəqələri üçün həm də turizm səyahətləri ilə bağlı imkanların yaradılması deməkdir. Azərbaycanda turizmin inkişaf tendensiyası yalnız 90-cı illərin sonlarında ölkənin ali qanunvericilik aktlarında öz əksini tapmışdır. Belə ki, 1999-cu il iyulun 27-də ümummilli lider Heydər Əliyev “Turizm haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi haqqında” fərman imzalamışdır. Bu qanun Azərbaycan Respublikasında turizm bazarının hüquqi əsaslarının bərqərar edilməsinə yönəlmiş dövlət siyasətinin prinsiplərini, turizm

139 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

fəaliyyətinin əsaslarını müəyyənləşdirmiş oldu, turizm sahəsində münasibətləri tənzimləyərək, sosial-iqtisadi inkişafı təmin edən vasitələrdən biri kimi turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması qaydalarını müəyyən etdi. Ölkədə turizmi inkişaf etdirmək və turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək məqsədilə Ümummilli Liderin 2002-ci il 27 avqust tarixli Sərəncamı ilə “Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir. Bu Dövlət Proqramının tələblərinə uyğun olaraq, turizm sahəsində beynəlxalq standartlara cavab verən mehmanxanalar tikilmiş, ölkəyə bir sıra aparıcı beynəlxalq investisiya şirkətləri cəlb olunmuşdur.

4. İnkişafın yeni mərhələsində milli turizmin inkişafı güclü iqtisadi bazaya əsaslanır

İnkişafın yeni mərhələsində sosial-iqtisadi inkişafın Azərbaycan modeli- nin xarakterik cəhətlərindən biri də qarşıya qoyulan məsələlərin proqramlar çərçivəsində mərhələlər üzrə həllinə nail olunması, ayrı-ayrı sahələrin inkişafının cari və uzunmüddətli proqramlarla təmin edilməsi siyasətidir. Belə proqramlar içərisində regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağlı qəbul edilmiş proqram- lar, habelə investisiya proqramları, məşğulluq, təhsil, səhiyyə, sosial təminat və s. sahəvi proqramlar insanların sosial rifah halının yüksəldilməsinə birba- şa ünvanlanmış çox mühüm fəaliyyət kimi qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan Respublikasının sosial siyasətində turizmin inkişafı xüsusi yer tutur. Turizm bütün formalarda, yəni həm daxili, həm də xarici turizm sahəsində əhalinin rifah halının yüksəldilməsinə yönələn sosial siyasətdir. Belə ki, turizmin inkişafı Azərbaycanın dünyaya tanıdılması, xalqımızın milli-mədəni özünüdərki, təbii və mədəni resurslara düşünülmüş, sayğılı münasibəti, regionların inkişafı, yeni iş yerlərinin açılması, yeni gəlir sahələrinin əldə edilməsi və s. baxımından xü- susi əhəmiyyət kəsb edir. Turizmin inkişafı ilə əlaqədar turizm regionlarında infrastrukturun formalaşmasına şərait yaranır, yeni otellər, əyləncə mərkəzləri və s. fəaliyyətin reallaşması ilk növbədə bölgələrdə yeni iş yerlərinin açılması- na, məşğulluq siyasətinin uğurlu həllinə zəmin yaradır. 2004-cü ildən başlayan və artıq ikinci mərhələsi uğurla davam edən region- ların sosial-iqtisadi inkişafı dövlət proqramları bütövlükdə ölkəmizin qüdrətinin artmasına, o cümlədən Azərbaycan əhalisinin sosial rifahına yönələn və konkret nəticələr verən mütərəqqi milli layihələrdir. Məhz bu proqramlar çərçivəsində iqtisadiyyatın şaxələnməsi siyasəti təmin edilmiş, qeyri-neft sektorunun inkişafı regionların ictimai-sosial həyat səviyyəsini yüksəltmiş, aqrar sahə, emal sahəsi, turizm, sanator-kurort işi və bu kimi istiqamətlərin formalaşmasına güclü təkan vermişdir. Bu proqramın uğurlu icrası sahəsində ötən il qeyri-neft sektorunda artım tempi 10 faizdən çox olmuşdur. Artıq neçə ildir ki, Azərbaycan sosial- iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə “aşağı gəlirli ölkələr” sırasından “orta gəlirli ölkələr” sırasına keçmişdir. Hədəf ondan ibarətdir ki, növbəti 10 ildə - 2013- 2023-cü illərdə Azərbaycan əhalisi yüksək gəlirli ölkəyə çevrilməlidir. Növbəti 10 il ərzində qarşıya hədəf qoymalıyıq ki, ümumi daxili məhsul 2 dəfə artsın. Dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi nəticəsində turizm sektoru inten- siv olaraq inkişaf etmişdir. Ölkədə açılan 1 milyon 300 minə yaxın iş yerinin

140 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

(həmin iş yerlərindən 900 mini daimi iş ye- Azərbaycan Respublikasının ridir) ümumi tərkibində turizm obyektlərinin sosial siyasətində turizmin də əhəmiyyətli rolu vardır. Bu sahə insanla- rın məşğulluğunun genişlənməsinə, yox- inkişafı xüsusi yer tutur. sulluğun aşağı salınmasına, əhalinin rifah Turizm bütün formalarda, halının yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. Re- yəni həm daxili, həm də xarici gionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar icra edilən dövlət proqramları çərçivəsində turizm sahəsində əhalinin ümumilikdə turizm sahəsində böyük rifah halının yüksəldilməsinə nailiyyətlər əldə edilmişdir. Regionlarda yönələn sosial siyasətdir. çoxsaylı turizm mərkəzləri yaradılmışdır. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, 3-cü dövlət Belə ki, turizmin inkişafı proqramında turizmin inkişafı ayrıca ola- Azərbaycanın dünyaya raq nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da turizm tanıdılması, xalqımızın milli- sahəsində görülən işlərin yaxın 5 ildə öz bəhrəsini verməsini təmin edəcəkdir. mədəni özünüdərki, təbii və Regionların sosial-iqtisadi inkişafı ilə bağ- mədəni resurslara düşünülmüş lı uğurla reallaşdırılan inkişaf strategiyası sayğılı münasibəti, regionların kimi sonuncu Dövlət Proqramı artıq özünün növbəti - üçüncü mərhələsi ərəfəsindədir. inkişafı, yeni iş yerlərinin 2013-2020-ci illəri əhatə edəcək bu mərhə- açılması, yeni gəlir sahələrinin lədə ölkədə turizm infrastrukturunun inkişaf əldə edilməsi və s. baxımından etdirilməsi və turizm xidmətlərinin daha da genişləndirilməsi, regionlarda və Bakıda yeni xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. beynəlxalq standartlara cavab verən meh- manxanaların, Şahdağ Qış-Yay Turizm Kompleksinin istifadəyə verilməsi və tarixi abidələrin bərpası kimi tədbirlərin davam etdirilməsi nəticəsində turizm sekto- runda 2013-2016-cı illər ərzində orta hesabla 21,9 faiz artım gözlənilir. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş “Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında müəyyən edilmiş hədəflərin reallaş- dırılması, xüsusilə də turizm sahəsini əhatə edən irimiqyaslı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəticəsində regionlarımızın və kəndlərimizin tarazlı və bununla da gələcəkdə Azərbaycanın davamlı inkişafı, eləcə də bölgə əhalisinin və xalqımı- zın rifahının daha da yaxşılaşması təmin ediləcəkdir. Milli turizm infrastrukturunun dünya standartlarına cavab verən modeli- nin yaradılması, turizm xidmətlərinin beynəlxalq səviyyəyə uyğun şəkildə təşkil edilməsi və milli kadr korpusunun formalaşdırılması məqsədilə dövlət baş- çısının ardıcıl olaraq verdiyi qərar və sərəncamların əhəmiyyəti ayrıca qeyd edilməlidir. Heç şübhəsiz, ölkəyə gələn turistlərin sayının artırılması üçün peşəkar və keyfiyyətli kadr potensialının olması olduqca önəmlidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 yanvar 2006-cı il tarixli Fərmanı ilə həmin vaxta qədər fəaliyyət göstərən Azərbaycan Respub- likasının Mədəniyyət Nazirliyi əsasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yara- dılmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 aprel 2006-cı il tarixli 393 nömrəli Fərmanı ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi haqqında Əsasnamə təsdiq edilmişdir [bax: 9].

141 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

2006-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 925 saylı Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nəzdində Azərbaycan Turizm İnstitutu (ATİ) yaradılmışdır. Azərbaycanda turizm sənayesinin inkişaf etdirilməsi, qonaqpərvərlik, turizm, səyahət və istirahət sahəsində ixtisaslı kadrlara olan ehtiyacı ödəmək üçün mütəxəssislərin hazır- lanması və təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə yaradılan Azərbaycan Turizm İnsti- tutunun bazasında dövlət başçısının 22 dekabr 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti (ATMU) yaradılmışdır [10]. Belıliklə, sərəncamda qeyd edildiyi kimi, dövlət başçısı Azərbaycan Respub- likasında turizm, menecment və digər xidmət sahələrində müşahidə olunan sürətli inkişafı, “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında qar- şıya qoyulan vəzifələri, Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyasını nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət və Tu- rizm Nazirliyinin Turizm İnstitutunun bazasında ali təhsilin bütün pillələrində turizm və menecment sahələri üzrə kadr hazırlığını həyata keçirən belə bir uni- versitetin yaradılmasına qərar vermişdir. Qeyd edilməlidir ki, peşəkar kadr çatışmazlığı probleminin mövcud olması ölkəmizin böyük perspektivlərə malik turizm sahəsinin inkişafına mane olan səbəblərdəndir. Azərbaycanda nəinki yüksək, həm də orta və aşağı səviyyəli xidmətləri təqdim etməyi bacaran personalın formalaşdırılması ehtiyacını ara- dan qaldırmaq üçün bu sahədə fəaliyyət göstərən turizm şəbəkələrində kadr təminatı ilə bağlı kurslar təşkil edilsə də, bu tədbirlər ölkədə bütün hotellər və turizm sahəsi üzrə fəaliyyət göstərən digər obyektləri qane etmək iqtidarında deyil. Ölkəmizdə turizm, menecment və digər xidmət sahələrində müşahidə edilən sürətli inkişaf turizm və menecment sahələri üzrə kadr hazırlığının daha yüksək səviyyədə təşkil edilməsi zərurətini yaratmışdır. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Azərbaycan Turizm İnstitutunun birgə apardığı araşdırmalar da onu göstərir ki, 2023-cü ilə kimi ölkəmizin turizm sahəsində kadrlara olan tələbatı tam ödənilməyəcək. Həmin müddətə kimi turizmin ayrı-ayrı sahələri üzrə kadra olan tələbatın (sahələrdən asılı ola- raq) 10-da birinin, yaxud 5-də birinin ödəniləcəyi gözlənilir. Kadrlara olan ehtiyac müəyyənləşdirilərkən həm ATİ-də, həm də ölkənin bir sıra ali təhsil müəssisələrində, o cümlədən kolleclərdə turizm sahəsi üzrə hazırlanan kadr- lar nəzərə alınıb. Turizm xidmətlərinin səviyyəsini yüksəltməkdən ötrü savadlı, peşəkar kadrlara daha çox ehtiyac var. Məhz bu zərurəti nəzərə alaraq, kadr hazırlığının daha geniş miqyasda həyata keçirilməsi üçün yeni universitetin ya- radılması qərara alınmışdır [11]. ATİ (indiki ATMU) yarandığı ilk dövrdə 200 tələbə ilə 3 ixtisas üzrə tədrisə başlamışdısa, bu gün burada 11 ixtisas üzrə bakalavr təhsili, 15 ixtisas üzrə isə magistr təhsili verilir. Artıq universitetdə Doktorantura şöbəsi fəaliyyət göstərir və hər il buraya 10 nəfərdən çox doktorant və dissertant qəbul olunur. Eyni za- manda ATMU-nun peşə məktəbi də peşə sahəsi üzrə kadr hazırlığı həyata keçirir [12]. Prezidentin 6 aprel 2010-cu il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında 2010-2014-cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proq- ramı”nda isə turizm sektorunun ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən

142 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

birinə çevrilməsi üçün əhatəli tədbirlər planı öz əksini tapmışdır. Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 2011-ci il “Turizm ili” elan edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında qeyri-neft sektorunun, o cümlədən turizmin inkişafına xüsusi diqqət yetirilməsi əsas strateji məsələlərdən biri kimi qoyulur. Qeyd edilir ki, “qeyri-neft sektorunun inkişafına xidmət edən və müasir tələblərə cavab verən istehsal, sosial və bazar infrastrukturu şəbəkəsi yaradılacaq, təsərrüfatçılığın və idarəçiliyin mütərəqqi formalarından istifadə genişləndiriləcəkdir. Konsep- siya çərçivəsində turizm infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi, beynəlxalq stan- dartlara cavab verən turizm xidmət sahələrinin dairəsinin genişləndirilməsi, bu sahənin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və ÜDM-də xüsusi çəkisinin artırılması istiqamətində tədbirlər nəzərdə tutulur. Turizmin inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə bu sahəyə dair qanunvericilik və standartlar təkmilləşdiriləcək, Xəzər dənizinin turizm potensialından tam şəkildə istifadə edilməsi üçün zəruri tədbirlər görüləcək, bölgələrdə turizm fəaliyyəti stimullaşdırılacaq, informasiya-təbliğat işi gücləndiriləcək, milli, tarixi-mədəni, sosial-iqtisadi və təbii xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla turizmin müxtəlif növləri müvafiq turizm marşrutları yaradılmaqla təşviq ediləcəkdir” [13]. Qeyd edildiyi kimi, regionlarda turizmin inkişafı ölkənin iqtisadi və mədəni inkişafına əsaslı təsir göstərir. Bunu nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 27 fevral 2014-cü il tarixli “Azərbaycan Respublikası re- gionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında Fərman imzalanmışdır. Fərmanda “regionların inkişa- fının davamlılığının təmin edilməsi”, “qeyri-neft sektorunun, ...infrastrukturun və sosial xidmətlərin daha da yaxşılaşdırılması” qarşıya əsas məqsəd kimi qo- yulur [14]. Bu proqramda regionlarda turizmin inkişafı prioritet məsələlərdən biri kimi qoyulur: “Qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində regionlarda tu- rizmin inkişafı qarşıdakı illərdə prioritet olaraq qalacaq, turizm ehtiyatlarının genişləndirilməsi, turistlərin istirahəti, onların tələbatının ödənilməsi üçün zəruri olan turizm xidmətləri və digər mədəni tədbirlərin çeşidinin genişləndirilməsi və müasir standartlara uyğunlaşdırılması, turizm obyektlərinin tikintisi ilə bağ- lı layihələrin icrası davam etdiriləcəkdir. Turizm sahəsinin inkişaf istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: • regionlarda turizm infrastrukturunun yüksək beynəlxalq tələblər səviyyəsində qurulmasına istiqamətlənmiş məqsədyönlü layihələrin həyata keçirilməsi; • ölkənin bütün regionlarında turizm fəaliyyətinin stimullaşdırılması və bu sahəyə investisiyaların cəlb edilməsi məqsədilə müasir informasiya və kom- munikasiya texnologiyaları vasitəsilə təşviq işinin genişləndirilməsi; • regionlarda turizm və rekreasiya zonalarında müvafiq infrastrukturun yara- dılması, turizmin müxtəlif növlərinin inkişaf etdirilməsi, yeni turizm marşrut- larının yaradılması; • turizm sektorunda çalışan personalın peşə hazırlığı səviyyəsinin artırılması vasitəsilə regionlarda turizm xidmətlərinin keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdı-

143 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

rılması istiqamətində müvafiq tədbirlərin görülməsi; • regionlarda müxtəlif kateqoriyalı yeni mehmanxanaların və digər yerləşdirmə vasitələrinin, turizm xidməti obyektlərinin yaradılmasının dəstəklənməsi” [14]. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müvafiq Fərmanının tələbinə uyğun olaraq “Turizm və rekreasiya zonalarının nümunəvi Əsasnaməsi” hazırlanmışdır. Turizmin inkişafının Azərbaycan modeli açıq iqtisadi şərait, ixracyönlü is- tehsal və stimullaşdıran sahələrin artması yolu ilə baş verməlidir ki, bu da öz növbəsində turizmin inkişafında yeni xüsusiyyətlər yaradır. Bu gün respubli- kadan ixrac olunan məhsulların çox hissəsini - 70%-ə qədərini neft və neft məhsulları təşkil edir. Bu isə neft sahəsinə gətirilən məhsullara nisbətən xeyli azlıq təşkil edir. Statistik məlumatlara görə, 2014-cü ildə dünya turizim bazarında tu- rist səfərlərinin sayında azalma müşahidə edilmişdir. Bizim ölkəyə gəldikdə isə vəziyyət ürəkaçan olmuşdur. Belə ki, ötən il Azərbaycana 2,5 milyon tu- rist gəlmişdir. Birinci Avropa Oyunlarının Bakıda keçirilməsini nəzərə alsaq, bu il Azərbaycana əcnəbilərin gəlişində böyük artımın olacağı gözlənilir. III Beynəlxalq “Caspian Energy Forum-2015”də çıxışı zamanı AR Mədəniyyət və turizm naziri Ə.Qarayev bu barədə qeyd etmişdir: “2014-cü ildə Azərbaycana 3 milyona yaxın turist gəlib. Bu gün ölkəyə ayaq basan hər bir turist orta hesabla 700 dollar pul xərcləyir. Bu baxımdan turistlərin sayını 2 dəfə artırmalıyıq. Yaxın 5 ildə Azərbaycana gələn turistlərin sayını 4,5-5 milyon nəfərə çatdırmaq qar- şıya hədəf kimi qoyulmuşdur. Bunun üçün normal infrastruktur yaradılacaqdır” [15]. 2015-ci idə birinci Avropa Oyunları kimi beynəlxalq tədbirin dünya üzrə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda keçirilməsini və tədbirə olan marağı nəzərə alsaq, turizm sahəsində dönüşə bərabər yüksəliş gözlənilir.

5. Turizmin sosial rifah fenomeni kimi mahiyyəti

Turizm sahəsinin qloballaşması prosesi və sürətli inkişafı, onun dünya iqti- sadiyyatının zəruri sahələrindən birinə çevrilməsi turizmin sosial və sosial qlo- bal funksiyasının təhlilini tələb edir [8, s.57-63]. Turizmin inteqrativ funksiyası 1996-cı ildə qəbul edilmiş “Turizmə insanpərvər və sosial baxış” adlı Monreal bəyannaməsinin “Sosial turizm ayrı-seçkiliyə qarşı və inteqrasiya problemi ilə bağlı ali idealdır” adlı birinci fəslində müəyyənləşdirilir [16]. Turizmin sosi- al funksiyası sosial subyektlərin, o cümlədən sosiumların qlobal məkanda ra- zılaşdırılmış qarşılıqlı fəaliyyətinin genişləndirilməsini nəzərdə tutur. Turistlər sosiumun, sosial etnik birliklərin üzvləri ilə ünsiyyətə daxil olurlar, müxtəlif sosiumların üzvlərinin qarşılıqlı intensiv fəaliyyəti və ünsiyyəti fərdlərin və sosial qrupların dəyələr sisteminin qarşılıqlı təsirini sürətləndirir, onların qar- şılıqlı anlaşmasını asanlaşdırır, həyatlarında ümumi tərəflərin, motivlərin və dəyərlərin yaranmasına səbəb olur, ictimai həyatın müxtəlif sahələrində onların fəaliyyətini əlaqələndirir [8]. Turizmin sosial xüsusiyyətlərindən biri işsizlik probleminin həllinə təsiri ilə bağlıdır. Belə ki, inkişaf etmiş ölkələrdən olan insanların səyahəti böyük

144 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

məbləğdə pul sərfinə başa gəlir və az inkişaf edən ölkələrdə turizmin inkişa- fına, yeni iş yerlərinin açılmasına, bu ölkələrdə qarışıq sahələrin yaranmasına və iqtisadiyyatların yaxınlaşmasına səbəb olur. Turizm fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq bir çox ölkələrdə təbiətin qorunmasına və mədəniyyətin inkişafına, ta- rixi abidələrin və ənənələrin qorunmasına böyük sərmayələr qoyulur. Beləliklə, böyük insan qruplarının yeni sosial mədəni məkanda yerdəyişməsi nəticəsində müasir cəmiyyətin mahiyyəti transformasiyaya uğrayır . Turizmin sosial səmərəliliyi əhalinin asudə vaxtının rasionallaşdırılmasında, mənəvi və fiziki bacarıqlarının inkişaf etdirilməsində ifadə olunur. Sosial turizm insanın istirahət və azad hərəkət etməsi, sağlamlığının qorunması, aztəminatlı əhalinin fiziki və mənəvi reabilitasiyası hüquqlarının təmin edilməsinə yönəlir. Sosial turizm həm də cəmiyyətin müxtəlif təminatlı təbəqələri arasındakı ziddiyyətlərin yumşaldılmasına yönəlir, dövlətin sosial və siyasi sabitliyini təmin edir. Sosial turizm ölkənin, regionun sosial-iqtisadi vəziyyətinə əhəmiyyətli təsir edir. Ölkə daxilində sosial məhsulun istifadəsi, pul mübadiləsi baş verir ki, bu da vergi bazasının genişlənməsinə və yerli mal istehsalına tələbatın art- masına, xidmət sahəsinin inkişafına şərait yaradır. Sosial turizmin inkişafı kiçik şəhərlərin dirçəlişinə kömək edir, yeni iş yerlərinin açılmasına və saxlanılma- sına, məşğulluq məsələsinə təsir edir. Sosial turizm faktiki olaraq cəmiyyətin birləşməsinə, onun davamlı inkişafına şərait yaradır. Müasir dövrdə turizm bütöv sənaye və ərazi kompleksi kimi formalaşır. Bu sahəyə insanların istirahəti ilə bağlı olan sənaye, nəqliyyat və digər sahələrin qarşılıqlı əlaqəsi, turist xidmətinin təşkili və idarəçiliyi məqsədi ilə formalaşmış müəssisə, təşkilat və orqanlar daxildir. Turizm sənayesi və kompleksinə ərazinin əhatəsində və ona yaxın sahələrdə artıq formalaşmış mehmanxana kompleksləri, yeməkxanalar, ekskursiya şirkətləri, nəqliyyat müəssisələri və sosial-mədəni sahələr daxildir [17, s.9]. Dövlət turizmin inkişafı ilə məşğul olan sahibkarlara, hüquqi və fiziki şəxslərə yardım və bir sıra iqtisadi-təşkilati mexanizmlərlə təsir etməklə həmin regionun turizm dövriyyəsinin artmasına səbəb olur. O cümlədən, bazarların kəsişməsi, ümumi əmtəə və xidmət tələb və təklifinin formalaşmasında turizm dövriyyəsinin rolu və xüsusi çəkisi qiymətləndirilir. Turizmin inkişafının iqtisadi artımla yaxınlığı respublika daxilində əhalinin digər tələbatlarının ödənilməsi və turist məqsədi ilə yerdəyişmənin həyat tərzinə çevrilməsi meyilləri ilə bağ- lıdır. Hər bir fəaliyyət sahəsinin turist infrastrukturuna çevrilməsi bu sahənin kompleks inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Turizmin inkişafının hər bir ölkədə əsasını iqtisadi potensial və onun iqti- sadi-sosial aspektdən səmərəliliyi təşkil edir. O cümlədən, iqtisadi artım və re- sursların potensialı və onların turizm dövriyyəsinə cəlb edilməsi imkanları iqti- sadi əsas yaradır. Turizm bazarı təkcə daxili tələbat deyil, həm də xarici ölkələrin kapital axınına səbəb olduğu üçün onun genişləndirilməsi təbii-coğrafi və həmçinin iqtisadiyyatın struktur dəyişmələri ilə əlaqəlidir. Belə ki, təbii-coğrafi mühit, əhalinin məşğulluğunun yüksəldilməsi məqsədi, həmçinin investisiya ayırmaları üçün dövlət və xüsusi vəsaitlərin istifadəsinin turizm bazarına cəlb edilməsi yolları iqtisadi stimulları və idarəetmə üsullarını təkmilləşdirir. Turizmin sistem kimi təhlili baxımından onun mövcud vəziyyəti respublika-

145 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

ya gələn və gedən turistlərin sayı, respublika əhalisinin yerli turist xidmətindən müxtəlif formada istifadəsi, turist infrastrukturunu yaradan obyektlərin sayı və həmçinin onların keyfiyyəti ilə ölçülür. Həmçinin turist obyektlərinin planlaşma- sı, turist tələbatının xarakteri, marketinq strukturu və standartlara uyğun xidmət sferası ilə ölçülür. Turizmin marketinq xidməti, ayrı-ayrı sahələrin göstəriciləri ilə tarazlı inkişaf meyillərinə malikdir. Belə ki, hər hansı struktur dəyişmələri turizmin marketinq strukturu və maddi-texniki bazasının inkişafında öz əksini tapır. Turizmin inkişafı makrosəviyyədə iqtisadi artımın və həmçinin ümumi daxili məhsulun bölgüsü və yenidən bölgüsünün tərkib hissəsi kimi müxtəlif ölkələrdə özünün qanunauyğunluqları ilə seçilir. Azərbaycanda turizmin poten- sial göstəricisi, onun əhalisinin sayı, əhalisinin turist xidmətindən istifadə etmək qabiliyyətinə malik olan kontingentlərinin sayı, həmçinin turizmin maddi-tex- niki bazasını təşkil etmək üçün maliyyə resurslarının miqdarı ilə müəyyənləşə bilir. Təbii ki, potensial imkanlar həmin imkanların turizm dövriyyəsinə cəlb edilməsi ehtimalından, konkret proqramlar və iqtisadi təşkilati tədbirlərin məcmusu ilə müəyyənləşir. Bütövlükdə turizmin mövcud vəziyyəti ilə onun perspektivi arasında müəyyən ətalət və variant olsa da, islahatlar şəraitində və gəlirlərinin perspektiv artım sürətinə malik olan Azərbaycanda bu transforma- siya keyfiyyətli və çox güclü olmalıdır. Turizmin təşkili üçün mövcud olan resurslar bunlardır: a) turist qəbul edən ölkənin təbii xüsusiyyətləri (coğrafi vəziyyəti, iqlim xüsusiyyətləri, ərazi quruluşu, bitki örtüyü və heyvanlar aləmi); b) ölkənin sosial-mədəni mühiti (mədəniyyəti, adət-ənənələri, dünyəvi və dini quruluşu, qonaqpərvərliyi, milli mentaliteti); c) turizm infrastrukturu. Son illər Azərbaycanda iqtisadi sabitlik qorunub saxlanılmış, qeyri-neft sektorunun və regionların inkişafı daha da sürətlənmiş, valyuta ehtiyatla- rının səmərəli idarə edilməsi təmin olunmuş, sahibkarlığa dövlət dəstəyi gücləndirilmiş, özəl bölmənin inkişafı üçün azad rəqabət və münbit investisiya mühiti yaradılmış, əhalinin sosial rifahı daha da yaxşılaşmışdır. Əgər əvvəlki illərdə iqtisadi artım əsasən neft sektorunun hesabına baş verirdisə, 2011-ci ildən başlayaraq bu tendensiya dəyişməyə başlamışdır. 2012-ci ildə ümumi da- xili məhsulun artımı tamamilə qeyri-neft sektorunun hesabına formalaşmış və 2,2 faiz olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, qeyri-neft sektoru üzrə artımın 9,7 faiz təşkil etməsi 2012-ci ilin mühüm iqtisadi uğuru kimi dəyərləndirilə bilər. Artıq ümumi daxili məhsulda qeyri-neft sektoru neft sektorunu üstələmiş və ÜDM-də payı artaraq 52,7 faizə çatmışdır [18]. Qeyd edək ki, xüsusilə informasiya texnologiyaları və turizm kimi Azərbaycan üçün qeyri-ənənəvi olan sahələrdən gələn gəlirin ÜDM-də xüsusi çəkisinin art- ması olduqca diqqətəlayiqdir. İnformasiya texnologiyalarının inkişafı və tətbiqi dairəsinin genişlənməsi elektron xidmətlərin göstərilməsini, elektron ticarətin və elektron ödəmələrin genişlənməsini təmin edirsə, turizm həm əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında və məşğulluğunun artmasında, həm də turizm bölgələrinin inkişafında və infrastrukturun yenilənməsində özünü göstərir. Neft strategiyasının reallaşmasının ilk dövrlərində dövlət büdcəsinin və bütövlükdə iqtisadiyyatın neft gəlirlərindən asılılığı kimi narahatlıq artıq öz əhəmiyyətini itirməkdədir.

146 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Azərbaycanda regional sosial turizm mərkəzləri ilk növbədə sağlamlığın bərpasına yönəlib, daha çox sosial xarakter daşıyır və müəyyən əhali qrupu üçün nəzərdə tutulub. Məlumdur ki, sosial turizm müxtəlif kateqoriyalı insan- ları – tələbələri, təqaüdçüləri, əlilləri, müharibə və əmək veteranlarını əhatə edir. Sosial turizmin əsas iştirakçıları aztəminatlı ailələrdir. Burada imtiyazlar yalnız yaş məhdudiyyətinə malik olmur, həm də maddi vəziyyətlə bağlı verilir. Təcrübə göstərir ki, sosial turizmin əsas məqsədi təşkilatın, müəssisənin inki- şafına səbəb olan daha fəal işçilərin əməyinin mükafatlandırılmasıdır. Sosial turizmin maliyyə mənbələri dövlət və bələdiyyələrin sosial ehtiyaclara ayırdığı vəsait, sosial sığorta və sosial təminat fondları və s. ola bilər. Sosial turizm fərdi əsaslarda həyata keçirilsə də, onda kollektiv və təşkilati forma üstünlük təşkil edir. Sosial turizmin əsas məqsədi yalnız sağlamlığın bərpa edilməsi de- yil, həm də istirahət edənlərin mədəni ehtiyatlarının zənginləşməsi, onların ta- rixi təfəkkürünün genişlənməsi və s. ilə bağlıdır. Azərbaycanda sosial turizm əsasən regional səviyyədə inkişaf edir. Burada yerli büdcə hesabına uşaqların, ahılların, veteranların, həmçinin digər zəif müdafiə olunan əhali təbəqələrinin istirahəti həyata keçirilir [19]. Bu gün turizmin sosial xüsusiyyətlərindən biri də əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi sahəsi kimi çıxış etməsidir. Belə ki, turizm turist şirkətlərində, mehmanxanalarda, turizm mərkəzlərində, sanatoriya və pansionatlarda işlər təqdim etməklə məşğulluğun təmin edilməsinə yardım edir, dövlət və sahib- karlar tərəfindən dəstəklənən səyahətlər isə sosial bərabərliyin azalmasına, müxtəlif sosial qruplar arasındakı sosial uçurumun zəifləməsinə şərait yaradır. Hazırda sosial turizm bilavasitə regional və regional sahə səviyyəsində inki- şaf edir. Sosial turizm mənbələri büdcədən ayrılan vəsait hesabına təmin edilir [20]. Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda və ölkənin digər şəhərlərində xarici qonaq- ları qəbul edə bilən müasir mehmanxana və hotellər fəaliyyət göstərir. Res- publikamızın bütün regionlarını əhatə edən 100-dən artıq turizm firması xarici turistlərin qəbulu və yerli əhaliyə turist xidmətlərinin göstərilməsi ilə məşğul olur, 149 mehmanxana rəsmi qeydiyyatdan keçmişdir. Həmin hotellərdə yerlərin ümumi miqdarı 5000-dən artıqdır. Turizm üçün əlverişli regionlarda müasir səviyyəli özəl müalicə və istirahət mərkəzləri istifadəyə verilib. Turizm sahəsində əldə olunan nailiyyətlər ölkəmizə gələn turistlərin statistikasında da özünü göstərir. Dünya Turizm Təşkilatının məlumatına əsasən, son 2 ildə ölkəyə gələn turistlərin sayı 41 faiz yüksəlib. 2001-ci ildə Azərbaycana gələn xarici vətəndaşların sayı 767 min nəfər olduğu halda, 2005-ci ildə onların sayı 1 milyon 177 min, 2010-cu ildə isə 1 milyon 963 min nəfərə yüksəlmişdir. 2002-ci ildə ölkə iqtisadiyyatı ölkəmizə gələn turistlərdən 432 milyon ma- nat gəlir götürdüyü halda, 2009-cu ildə bu rəqəm 1 milyard 122 milyon ma- nata yüksəlib. Hər il Azərbaycanda 25-50 yeni mehmanxana, hotel, motel və digər turist yerləşdirmə obyektinin təməli qoyulur. 2001-ci ildə Azərbaycanda 93 hotel və yerləşdirmə obyekti fəaliyyət göstərirdisə, 2010-cu ildə onların sayı artıq 499-a çatmışdır, Bakı və regionlarda istifadəyə veriləcək yeni hotellərin sayı 50-ə yaxındır. Hazırda 50-yə qədər mehmanxana kompleksinin inşası da- vam etdirilir. 2002-ci illə müqayisədə yerləşdirmə yerlərinin sayı 3 dəfə artıb. Xüsusilə 2002-2003-cü illərdə iş adamlarında turizm sahəsinə böyük maraq

147 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

yaranmışdır. Həmin vaxt cəmi 32 turizm şirkəti vardı, bu gün isə onların sayı 123-dür. Bu gün ölkədə 300-ə qədər hotel lisenziya alıb [8].

Nəticə

Turizmin çoxsaylı növləri mövcuddur. Eyni zamanda, onun bütün çeşidli formaları müəyyən sosial əhəmiyyət daşıyır və insanların həyat səviyyəsinə təsirini göstərir. Azərbaycanda turizm sənayesinin inkişafı dövlətin strateji fəaliyyət planı- nın əsas hissəsini təşkil edir. Ölkəmizdə turizmin müxtəlif formaları – daxili və xarici turizm, sosial turizm, dini turizm və s. inkişaf edir. Bu gün regional tu- rizmin inkişafı dövlətin sosial siyasətinin aparıcı istiqamətlərindən biridir. Regi- onlarda turizmin inkişafı üçün kompleks sabit və tənzimlənmiş siyasətin həyata keçirilməsi zəruridir. Sabit regional inkişaf sosial, ekoloji, iqtisadi ehtiyatların sosi- al istiqamətə yönəldilməsinə şərait yaradır. Son dövrlərdə turizm dövlətin sosial siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri kimi çıxış edir. Hazırda sosial nemətlərin istifadəsi, doğum və uşaq ölümü, fiziki və mənəvi sağlamlıq meyarları, təhsil və nəhayət, həyat davamlılığı regional inkişafın əsas göstəriciləri kimi qəbul edilir. Burada turizm əhəmiyyətli rola malikdir. Regionların inkişafı müxtəlif normativ sənədlər, regional qanunvericilik aktları, sosial proqramlar vasitəsilə həyata keçi- rilir. Bu sosial proqramlarda regionlarda turizm infrastrukturunun – mehmanxa- nalar, turizm informasiya mərkəzlərinin və s. yaradılması və inkişafı əsas məsələ kimi qoyulur. Bu gün ölkəmiz özünün sosial-iqtisadi inkişafının yeni yüksəliş dövrünü ya- şayır. Azərbaycanda güclü iqtisadi islahatlar düşünülmüş sosial siyasətlə tamam- lanır. Respublikamız müstəqil iqtisadi siyasət yürüdür, qlobal enerji layihələrinin təşəbbüskarı və əsas iştirakçısı kimi regionda və dünyada mühüm tərəfdaşa, baş- lıca nüfuz sahibinə çevrilir. Əlverişli geosiyasi mövqeyə malik olan Azərbaycan özünün müstəqil iqtisadi siyasəti sayəsində dünyanın ən sabit və davamlı inkişaf edən dövlətinə çevrilmişdir. Son illərdə həyata keçirilən məqsədyönlü islahatlar, bir sıra ümummilli proqramlar, mühüm infrastruktur layihələrinin uğurla reallaş- dırılması ölkəmizin sosial-iqtisadi mənzərəsini xeyli dərəcədə dəyişmiş, tarazlı inkişaf və davamlı yüksəliş üçün möhkəm əsas yaratmışdır. Bu gün turizmin inkişafı Azərbaycanda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir, bu, bir tərəfdən iqtisadiyyatda alternativ sahələrin inkişafı, digər tərəfdən dövlət büdcəsi üçün yeni gəlir mənbələrinin açılması deməkdir. Belə ki, son illərdə xarici turizmdən əldə edilən gəlirlərin neft sənayesindən daha çox oldu- ğu məlumdur. Ölkədə turizm sahəsinin inkişafı bir tərəfdən ölkənin iqtisa- di tərəqqisinə, regionlarda kiçik şəhərlərin inkişafına, sosial infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə, digər tərəfdən əhalinin rifah halının yüksəldiləməsinə, ehtiyacı olan təbəqələrin müalicə və turizmin digər sosial xidmətlərilə bağlı tələbatlarının təmin edilməsinə yönəlir. Beləliklə, Azərbaycanda turizmin yeni sahələrindən olan sosial turizm yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin bununla bağlı qeyd etdiyi kimi: “Azərbaycanın sosial siyasəti güclü iqtisadi bazaya əsaslanır. Biz iq- tisadi sahədə əldə edilmiş nailiyyətləri insan kapitalına çeviririk” [22]. Bu sözlər

148 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

yaxın gələcək və perspektivlər üçün Azərbaycan iqtisadiyyatının və milli turiz- min inkişafının əsas hədəflərini müəyyən edir.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Nazirlər Kabinetinin 2013-cü ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2014-cü ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olun- muş iclasındakı giriş nitqi /09 yanvar 2014/ http://www.president.az/articles/10799 2. Paul Smith, The History of Tourism [boxed set of four volumes] (Routledge/ Thoemmes Press, 1999. 3. Stephen J. Page. Tourism Management: An Introduction.4-th edition. Published by E l - sevier. 2011. 4. Франческо Франжиалли. Тенденции развития мирового туризма. Лекция. -К., 2002. 5. Федорченко В.К., Минич И.М. Туристский словарь-справочник. Учебное пособие. - К., 2000. 6. Гализдра А.С. Феномен туризма в пространстве массовой культуры. Туризм и культурное наследие. Межвузовский сборник научных трудов. s.13-22. 7. Любивый Я.В. Туристская деятельность как фактор глобальной синергии культур, s.57-63 8. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 12 noyabr 1995-ci il: http://www.president.az/ azerbaijan/constitution/ 9. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. Ali məktəblər üçün dərslik. /M.J.Manafova, N.T.Əfəndiyeva və S.A.Şahhüseynovanın ümumi redaktəsi ilə/. Bakı: “Sabah” (2008), 2010 10. Azərbaycan Turizm və Menecment Universitetinin yaradılması haqqında Azərbaycan Res- publikası Prezidentinin Sərəncamı: http://www.president.az/articles/13769 11. Yeni universitetin yaratdığı ümidlər /23 dekabr 2014/ http://az.trend.az/azerbaijan/soci- ety/2346857.html 12. Turizm İnstitutunun rektoru: “Bizdə xaricdən fərqli olaraq ofisiantlıq peşəsinə dırnaqa- rası baxırlar” - MÜSAHİBƏ /19 may 2014/ http://az.apa.az/news/342998 13. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Prezi- dentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. 14. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı üzrə Dövlət Proqramı”. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 fevral 2014-cü il tarixli 118 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir: www.mdi.gov.az/files/uploader/iqtisadi_inkisaf.doc 15. Azərbaycan Turizm İnstitutunda ulu öndər Heydər Əliyevə həsr olunmuş elmi-praktik konfrans keçirilmişdir /27.04.2013/ http://xalqqazeti.com/az/news/education/33386 16. Манильская декларация по мировому туризму (Принята Всемирной конференцией по туризму, проходившей в Маниле (Филиппины) с 27 сентября по 10 октября 1980 года) .13. Хартия туризма. - Мадрид, 1985. 17. Əlirzayev Ə.Q., S.Aslanova. Turizmin inkişafının sosial-iqtisadi problemləri. Bakı, 2005. 18. Azərbaycanın sosial siyasəti güclü iqtisadi bazaya əsaslanır: jurnal.meclis.gov.az/news. php?id=429 19. Azərbaycanda turizm haqqında. http://mct.gov.az/service/lang/az/page/35/ 20. Turizmin inkişafı: http://www.azerbaijans.com/content_1037_az.html 21. Turizmlə bağlı layihələr və tədbirlər: http://mct.gov.az/service/lang/az/page/36/

149 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

22. Prezident İlham Əliyevin Qarabağ müharibəsi əlilləri və şəhid ailələri üçün tikilmiş bina- nın istifadəyə verilməsi mərasimindəki nitqi /18 noyabr 2011/ http://president.az/artic- les/3688/print//

Anar Farmayilov Tourism development in the context of the growth of social well-being of the Azerbaijani people

Tourism acts as a strategically important area of social policy. The develop- ment of tourism as well as contributes to a new perception of national tradi- tions and cultures in the world and their representation. The development of tourism in all its forms, that is, domestic and foreign tourism, is a mechanism KİV-in of social policy aimed at improving the welfare of the population. Tourism creates conditions for opening of new workplaces. In connection fəaliyyətinin hüquqi with the development of tourism infrastructure in the regions construction of new hotels, entertainment venues open new workplaces that contribute to tənzimlənməsinə the successful resolution of employment policy. nəzəri-politoloji Анар Фармайылов Развитие туризма в контексте роста социального благосостояния Азербайджанского народa baxış

Туризм выступает как стратегически важное направление социальной политики страны. Развитие туризма способствует новому восприятию национальных традиций и культур и их представлению миру. Развитие туризма во всех его формах, то есть внутреннего и иностранного туризма, является механизмом социальной политики, направленной на повышение благосостояния населения. В связи с развитием инфраструктуры туризма в регионах страны строятся новые отели, развлекательные центры, открываются новые рабочие места, что способствует удачному разрешению вопроса занятости.

150 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

KİV-in Vüqar fəaliyyətinin hüquqi RƏHİMZADƏ tənzimlənməsinə AMEA Naxçıvan Bölməsinin doktorantı, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

nəzəri-politoloji [email protected] baxış

Açar sözlər: KİV, informasiya, vətəndaş cəmiyyəti, hakimiyyət, qanunvericilik, hüquq, demokratiya, manipulyasiya

Key words: Mass Media, information, civil society, government, legislative, law, democracy, manipulation

Ключевые слова: СМИ, информация, гражданское общество, прави- тельства, законодательство, права, демократия, манипуляция

151 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Kütləvi informasiya vasitələrinin (KİV) vətəndaş cəmiyyəti strukturunda hüqu- qi ölçüsü ilk növbədə informasiyanın əldə edilməsi, saxlanılması və ötürülməsi prosesində aydınlaşır. Azərbaycanda demokratiya və söz azadlığının sürətli inki- şaf səviyyəsi ölkə qanunvericiliyində KİV-lərlə bağlı xeyli sayda maddələrin əlavə və dəyişikliyi ilə yadda qalmışdır. Beynəlxalq təşkilatların KİV ilə bağlı müvafiq qərarları da Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən zaman-zaman rati- fikasiya edilərək ölkənin KİV qanunvericiliyinin inkişafına yönəldilmişdir. Müasir dövrdə Azərbaycanda dövlət quruculuğu prosesini şərtləndirən ən mühüm amillərdən biri də köhnə ictimai-siyasi quruluşdan və ideya-siyasi ba- xışlardan imtina edib, əvəzində yeni quruluş və baxışlar sisteminin qurulması məsələsidir [1, s.55-56]. Bu məsələdə isə Azərbaycanın tutduğu yol, ideya-si- yasi xətt demokratiya yoludur. Ümummilli lider Heydər Əliyevin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, respublikamızda dövlət quruculuğu demokratik prinsiplər əsasında gedir. Ölkəmizdə demokratik, hüquqi, sivilizasiyalı dövlət qurulur [2, s.388]. Bu mənada Azərbaycanda ictimai sektorla bağlı qəbul edilmiş qanunlar da elə ölkədə demokratik prinsiplərin rəhbər tutulduğunu göstərir. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra KİV-in sayı artdığı qədər infor- masiyanın alınması və ötürülməsində, eləcə də ilkin informasiya mənbəyinə olan münasibətlərdə də kifayət qədər mühüm dəyişikliklər oldu. Təsadüfi de- yildir ki, bəzən eyni əhəmiyyətə malik informasiya müxtəlif təbəqələr üçün ya- yım mənbəyindən asılı olaraq eyni məna kəsb etmir və ya başqa cür yanaşılır. Bütün bunlar vətəndaş cəmiyyəti şəraitində labüd hallar olsa da, bir çox hallar- da informasiyanın səmimiliyinə olan inamın azalması deməkdir. Vətəndaşların informasiya texnologiyalarından bəhrələnərək media üçün informasiyanı ötürmək istəyi vətəndaş cəmiyyətinin səviyyəsi ilə ölçülür. KİV siyasi sistemdə “dördüncü hakimiyyət” adlandırılsa da, vətəndaş cəmiyyəti strukturunda öncül yerə və rola malikdir. “Dördüncü hakimiyyət”in fəaliyyət istiqamətinə yönəldilmiş siyasi qərarlar bütün zamanlarda hakimiyyət bölgüsünü dürüst dəyərləndirməyə şərait yaradır. Vətəndaş cəmiyyəti struk- turları isə geniş anlayışdır. Bəşəriyyətin inkişafı bu cəmiyyətlərin iqtisadi əsaslarını möhkəmləndirdiyi kimi, KİV institutunun formalaşması da vətəndaş cəmiyyətinin dinamikasını sürətləndirmiş olur. Ancaq eyni zamanda KİV vətəndaş cəmiyyəti strukturunda hüquqi nizamlanmaya ehtiyac duyulan xüsu- si bir sahə kimi qəbul edilir.

1. KİV informasiya cəmiyyətinin inkişafının aparıcı faktorudur

KİV insan üçün informasiya mənbəyi olaraq vətəndaş cəmiyyətinin inkişa- fında mühüm rol oynayır, eyni zamanda informasiyanın cəmiyyətdə yayılma- sının əsas vasitəsinə çevrilməkdədir. KİV dedikdə dövri çap buraxılışları, radio- televiziya, kinoxronikal proqramlar, kütləvi informasiyaların dövri yayılmasının digər formaları başa düşülür. KİV təyinat, yayılma və dövrilik xüsusiyyətlərinə

152 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

malikdir. KİV-in fəaliyyət istiqamətləri insan KİV-in fəaliyyət istiqamətləri hüquq və azadlıqlarına hörmət, demokratik- insan hüquq və azadlıqlarına lik, kütləvi informasiyanın azadlığı, dəqiqlik, müstəqillik, obyektivlik, sosial əməkdaşlıq hörmət, demokratiklik, prinsiplərinə əsaslanmalıdır. Bu gün informa- kütləvi informasiyanın siyanın keyfiyyət prinsipi insan və cəmiyyət azadlığı, dəqiqlik, müstəqillik, üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnforma- obyektivlik, sosial əməkdaşlıq siya insana hər şeydən əvvəl düşünmək, öz rolunu və yerini müəyyənləşdirmək üçün la- prinsiplərinə əsaslanmalıdır. zımdır. KİV-in vətəndaş cəmiyyətinin sosial və siyasi inkişafı ilə bağlı proseslərdəki rolunu müəyyənləşdirmək üçün onun informasiya, analitik və əyləncə kimi funksiyalarına baxmaq lazımdır. Dövlətin müəyyən inkişaf mərhələlərində digər funksiyalar da meydana çı- xır. Fərz olunur ki, bu gün KİV-in ideoloji funksiyasının xüsusilə vurğulanmasına ehtiyac var. KİV vasitəsilə şəxsiyyətdə vətəndaşlıq hissini formalaşdırmaq va- cibdir. E.P.Proxorovun fikrincə, KİV-in ideoloji funksiyası ümumbəşəri dəyərlər haqqındakı təsəvvürləri yaymağa, onların müasir cəmiyyətin həyatında il- kin rola malik olmalarına inandırmağa, vətəndaşlığın məzmun və xarakterini müəyyənləşdirməyə xidmət edir [3, s.96]. Demokratiya heç də ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində öz-özünə, birdən-birə yaranan sosial-siyasi dəyər göstəricisi deyildir. Demokratiya ictimai formasiyalar kimi dinamik xarakter daşıyır və daim təkmilləşməyə məruz qalır [4, s.252]. Əlbəttə ki, formasiyalara bənzər dinamiklik müəyyən mənada nisbi qəbul olunmalıdır. Çünki formasiyalar bir-birini əvəz etdikcə köklü dəyişikliklərə məruz qalırsa, demokratiyadakı dəyişikliklər təkmilləşmələrlə müşahidə olunur və informasiya proseslərinin hüquqi tənzimlənməsini özündə hər zaman ehtiva edir. İnformasiyanın vətəndaş cəmiyyəti daxilində inkişaf mərhələlərinə nəzər saldıqda bunu aydın görmək mümkündür. Səmərəli media yayımı KİV-vətəndaş cəmiyyəti münasibətlərində reputa- siyanı genişləndirir və aparıcı agentliklərlə etimadın qurulmasına səbəb olur. Media sahəsində qanunvericiliyin təkmilləşməsi həm də cəmiyyətdə bu qu- rumları vacib ictimai rəy təsisatına çevirmiş olur. KİV-lərin müstəqilliyi informasiya cəmiyyətinin də yaranmasına səbəb olur. Bu cəmiyyətdə informasiya və biliklər ən mühüm resurs və başlıca əmtəədir ki, bu da vətəndaş cəmiyyətinin sturukturunun zənginləşməsi deməkdir. Vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin həyatında informasiyanın, informasiya resurslarının və texnologiyalarının rolunun artması informasiyadan sui-istifadə hallarına qarşı yeni KİV peşəkarlığını vətəndaş cəmiyyəti üçün zəruri edir.

2. Fikir və söz azadlığı insan azadlığının real təzahürü üçün olduqca vacibdir

İstər qloballaşma və qlobal informasiya məkanına inteqrasiya, istərsə də informasiya cəmiyyətinin qurulması təkcə Azərbaycanın qarşısında duran

153 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Fikir və söz azadlığı, öz fikrini faktor deyil, bütövlükdə müasir informa- sərbəst ifadə etmək insan siya cəmiyyətlərini düşündürən məsələdir. azadlığının real təzahürü Bütün insanlar azad şəkildə istənilən müm- kün formada təqdim oluna bilən informa- üçün olduqca vacibdir. siya yarada bilərlər. Təqdimatının tipindən Lakin bu azadlıq mütləq, və formasından asılı olaraq informasiya sərhədsiz ola bilməz. Söz açıq, kütləvi xarakter daşıyan, konfidensi- ünsiyyətin əsas vasitəsi al və s. ola bilər. İnformasiya qanuna və ya bağlanmış müqaviləyə əsasən istənilən olduğu üçün insanın şüur və formada digər fiziki və hüquqi şəxslərə davranışına çox güclü təsir ötürülə bilər. Fiziki və hüquqi şəxslər in- göstərir. O, yarada və dağıda, formasiyanın yayılmasını KİV vasitəsilə, sosial yüksəlişə və ya güc şifahi çıxışlarla, informasiya sistemləri və tətbiqetməyə çağıra, insanın şəbəkələri, yaxud başqa vasitələrlə qa- nunun tələblərinə uyğun şəkildə həyata daxili aləmini zənginləşdirə keçirirlər. İnformasiyanın bəzi növləri və ya mənəviyyatını alçalda isə vətəndaşa şəxsən aid olur: məsələn, bilər. Söz azadlığı ilə bağlı müəllif hüququ ilə qorunan informasiya. müəyyən mənəvi və hüquqi Vətəndaş bu informasiya üzərində bütün məhdudiyyətlərin vacibliyi səlahiyyətlərə malikdir. Fikir və söz azadlığı, öz fikrini sərbəst bununla şərtlənir. ifadə etmək insan azadlığının real təzahürü üçün olduqca vacibdir. Lakin bu azadlıq mütləq, sərhədsiz ola bilməz. Söz ünsiyyətin əsas vasitəsi olduğu üçün insa- nın şüur və davranışına çox güclü təsir göstərir. O, yarada və dağıda, sosial yüksəlişə və ya güc tətbiqetməyə çağıra, insanın daxili aləmini zənginləşdirə və ya mənəviyyatını alçalda bilər. Söz azadlığı ilə bağlı müəyyən mənəvi və hü- quqi məhdudiyyətlərin vacibliyi bununla şərtlənir. İ.Kant yazırdı: “Mənəviyyat və siyasətin əsl birliyi yalnız hüquq əsasında mümkündür, onun zəmanəti isə aşkarlıqdır... Söz azadlığı xalqın yeganə palladium hüququdur” [5, s.45]. İn- sanın fikirləri onun daxili aləmini, şüurunun məzmununu xarakterizə edir, fərdiliyini müəyyənləşdirir. Şəxsi fikir şüurun daha çox hərəkətdə olan elemen- tidir. Əminlik şəxsiyyətin dəyərlər oriyentasiyasını xarakterizə edən dayanıqlı baxışlar sistemidir. Söz azadlığı prinsipi dedikdə, təkcə hamıya subyektiv hüquqlar verilməsi deyil, həm də onların qarşısında müəyyən vəzifələrin qoyulması başa düşülür. Bəzən verilən hüququn vəzifə və mənəvi dəyərlər üzərində üstünlüyü situa- siyası yaranır ki, bu da KİV fəaliyyəti sahəsində həmin hüquqdan sui-istifadə deməkdir. Hüquqdan sui-istifadə institutu hüquq və əxlaqın qarşılıqlı əlaqəsinin aspektlərindən biridir. Hüquq əxlaqla üst-üstə düşməyəndə KİV yaranmış münaqişəni əyani surətdə nümayiş etdirir. Dövlət cəmiyyətin bütün üzvləri üçün vacib olan qanunauyğun davranışın sərhədlərini qanunun köməyi ilə müəyyənləşdirir. Qanunauyğun davranışın sərhədlərini genişləndirdikcə KİV

154 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

qanunauyğun olanla qanunauyğun olmayanı ayıran xətti görünməz edir. Buna görə də, xüsusilə KİV-in fəaliyyətində dəqiq kriteriyaların yaradılmasına ehtiyac var. Hüquqdan sui-istifadə halları həmişə hüquqşünas alimləri düşündür- müşdür. Tədqiqatçılar bu halı yaradan bir neçə səbəbi qeyd edirlər. Məsələn, İ.N.Senyakin belə hesab edir ki, birincisi, sui-istifadənin nəticələri müasir qanunvericilikdə o qədər də aydın təsbit olunmamışdır. İkincisi, bu cür nəticələr heç də həmişə tam hüquqi xarakter daşımır. Üçüncüsü, qanunvericiliyin qeyri- mükəmməlliyi bəzən subyekti belə hərəkətlərə sövq edir [6, s.7]. Hüquqdan sui-istifadə təkcə əxlaqi deyil, ilk növbədə hüquqi təzahürdür. O, şəxsdə subyektiv hüquqların sayını, bu hüquqları reallaşdırmaq üzrə fəaliyyəti həyata keçirməyi, sui-istifadənin şəxsi və ya ictimai maraqlara zərər vurmasını, konkret hüquqi qadağaların pozulmasının olmamasını nəzərdə tutur. Bu say- dıqlarımızı tamamilə kütləvi informasiya azadlığından sui-istifadəyə aid etmək olar. KİV-in azadlığından sui-istifadənin mahiyyəti jurnalistlərə verilən hüquqla- rın onların təyinatında əks olmasıdır. Jurnalistlər öz hüquqlarını realizə edərkən sosial baxımdan vacib funksiyaları lazımınca yerinə yetirmirlər. Nəticədə isə qeyri-obyektiv informasiyanın verilməsi, böhtan xarakterli şayiələrin yayılması, təhqiredici ifadələrin, sifarişli məqalələrin çap olunması, kütləvi şüura mənfi stereotiplərin yeridilməsi halları baş verir. KİV-in fəaliyyət sferasında hüquqdan sui-istifadəni aid olduğu konkret subyektin mövqeyində nəzərdən keçirmək olar. Bu, redaksiya, jurnalist və s. ola bilər.

3. KİV-in fəaliyyətində sivilizasiyanın müxtəlifliyi vacib amildir

Azərbaycan Respublikası beynəlxalq hüququn müstəqil subyektinə çevril- miş, dövlətçiliyini müntəzəm şəkildə inkişaf etdirməyə və milli maraqları qo- rumağa istiqamətlənmiş xarici siyasət həyata keçirir. Azərbaycanın müasir sivil inkişaf prosesinə qoşularaq onun fəal subyektinə çevrilməsi daha çox aşağıda göstərilən iki mühüm amillə şərtlənir: - Azərbaycanda sivil cəmiyyət quruculuğunun davamlı xarakter daşıması. - Azərbaycanın qlobal informasiya məkanına sürətli inteqrasiyası. Birinci amil Azərbaycanın siyasi qloballaşmasını zəruri etmişdirsə, ikinci amil informativ qloballaşmanın determinantına çevrilmişdir. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra bir sıra beynəlxalq və regional təşkilatlara, o cümlədən İslam Konfransı Təşkilatı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Müstəqil Dövlətlər Birliyi, Avropa Şurası və çoxlu sayda digər təşkilatlara üzv olmuş, NATO və Avropa Birliyi kimi qurumlarla əməkdaşlıq et- mişdir [7, s.185]. Lakin ölkənin qlobal informativ məkana inteqrasiyası onun inkişafını sti- mullaşdırmaqla yanaşı, bəzi problemlər də yaradır. Onların vaxtında aşkarlan- ması və önləyici tədbirlərin görülməsi həyati vacib məsələlərdəndir. Ölkənin qloballaşma prosesində fəal iştirakı özlüyündə ictimai inkişafın qarantı olaraq KİV sahəsində mühüm beynəlxalq dəyərlərin ratifikasiyası ilə yadda qalmışdır.

155 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Dinamik dəyişən dünyada özünə layiqli yer tutmağa çalışan dövlətlər yeni- yeni inkişaf konsepsiyaları hazırlayırlar. Son illər Azərbaycanda KİV sahəsində bir çox yeni inkişaf strategiyaları hazırlanmışdır, o cümlədən cəmiyyətin modernləşməsi və demokratikləşməsi, KİV sahəsində qanunvericiliyin inkişaf etdirilməsi sahəsində bir sıra konseptual tədqiqatlar aparılmışdır. Demokratik dövlətlərdə vətəndaşların informasiya əldə etmək zərurəti KİV-in cəmiyyətin həyatında təkcə informasiya siyasətinin obyekti kimi deyil, həm də subyekti kimi mühüm rol oynamasına səbəb olur. Bu mənada etiraf etmək lazım- dır ki, KİV vətəndaş cəmiyyəti strukturunda öz rolunu yerinə yetirməklə vətəndaş cəmiyyətinin digər institutlarının formalaşması vəzifəsini həyata keçirir. Dövlətçilik vətəndaş cəmiyyətinə daxilən xas olsa da, onunla eyni deyil. Mon- teskyö vətəndaş və dövlət qanunlarını, siyasi qanunları bir-birindən fərqləndirir [8, s.125]. Vətəndaş qanunları vətəndaş cəmiyyətinə xas münasibətləri - mülkiyyət, vətəndaşların könüllü birlikləri və s. münasibətləri reqlamentləşdirir. Dövlət qanunları isə başlıca olaraq siyasi hüquqları və elə həmin vətəndaşların azadlıqlarını nizamlayır. Monteskyö vətəndaş cəmiyyəti və dövlət qanunlarının dialektik vəhdətdə və ziddiyyətdə olduğunu göstərir və belə güman edir ki, bu vəhdətin bir tərəfinin yoxa çıxması hökmən böyük ictimai sarsıntılara gətirib çıxaracaq və bu baxımdan vətəndaş cəmiyyəti cəmiyyətin özbaşınalıqlardan və diktaturadan qorunmasının ən mühüm qarantıdır. Vətəndaş cəmiyyəti özü təşkil olunan və öz-özünə inkişaf edən bir sistemdir. Bununla yanaşı, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, vətəndaş cəmiyyəti yalnız onun üçün müəyyən əlverişli şərait yaradıldığı təqdirdə daha uğurlu və səmərəli şəkildə fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Vətəndaş cəmiyyətinin həyati fəaliyyətinin başlıca şərti onun hər bir üzvünün konkret mülkiyyətə və ya belə bir mülkiyyətə yiyələnməkdə iştirak imkanına, ondan öz istədiyi kimi istifadə edə bilmək və onun barəsində sərəncam vermək hüququna malik olmasıdır. Mülkiyyət sahibi olmaq vətəndaş cəmiyyətində şəxsiyyət azadlığının əsas, təməl şərtidir. Vətəndaş cəmiyyəti geniş və hərtərəfli informasiyanı əldə etmək baxımın- dan açıq bir cəmiyyətdir. Burada münasibətlər vətəndaşların bilavasitə bir-biri ilə əlaqə saxlaması ilə yanaşı, həmçinin qeyri-çap KİV - televeriliş, internet və radio vasitəsilə də inkişaf edə bilər. KİV vətəndaşların hüquqi düşüncəsinin for- malaşmasına da əhəmiyyətli təsir göstərir. Müasir dövrdə KİV-lərin bu qədər inkişaf etdiyi dünyada vətəndaş cəmiyyətləri çox zaman dövlətin müdaxiləsi olmadan daha tez xaotik vəziyyətlərlə üzləşir. Hələ Nikkolo Makiavelli öz dövründən çıxış edərək dövləti insan iradəsinin ən ali təzahürü, ona qulluq etməyi isə həyatın mənası və xoşbəxtliyi hesab edirdi. Eyni zamanda o, belə güman edirdi ki, qorxu və zo- rakılığın köməyi ilə öz təbəələrini idarə etmək imkanına və hüququna malik hökmdar onları qıcıqlandırmamaq üçün bundan sui-istifadə etməyəcək, onla- rın mülkiyyət və şəxsi hüquqlarını pozmayacaq [9, s.86]. Hegel vətəndaş cəmiyyəti problemini nəzərdən keçirərkən bu nəticəyə gəlib ki, vətəndaş cəmiyyəti öz-özlüyündə Orta əsrlərdən Yeni dövrə

156 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

uzunmüddətli və mürəkkəb tarixi keçid Dövlətlə vətəndaş cəmiyyəti prosesində ailədən dövlətə doğru dialek- bir-biri ilə ayrılmaz vəhdət və tik irəliləyişin xüsusi bir mərhələsini əks et- vahid ictimai orqanizmin iki dirir. Onun fikrincə, vətəndaş cəmiyyəti öz hissəsini təşkil edir. Normal tələbatlarını əmək vasitəsilə başqalarının tələbatlarına uyğunlaşdıran individumlar inkişaf etmiş vətəndaş sistemi kimi çıxış edir [10, s.133]. Vətəndaş cəmiyyəti azad və demokratik cəmiyyətinin təməlini şəxsi mülkiyyət, ma- fərdlərarası münasibətlər, raqların birliyi və vətəndaşların qanunla ictimai fərdlərin müxtəlif təsbit olunmuş formal ümumi bərabərliyi, maraqlarının və tələbatlarının insanın təsadüflərdən qorunması təşkil edir. ödənilməsi üçün şərait Yəni vətəndaş cəmiyyəti insana vətəndaş hüquqlarını reallaşdırmaq imkanı yaradan, yaradır. Vətəndaş cəmiyyətini cəmiyyət üzvlərinin müxtəlif maraqlarını, təşkil edən institutların ehtiyaclarını və dəyərlərini ifadə edən qeyri- dövlətlə müqayisədə müstəqil dövlət, ictimai əlaqələr və institutlar siste- olma dərəcəsi cəmiyyətdə midir. Vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən təcrid hakimiyyət bölgüsünə və edilmiş və istənilən formada onunla müxa- hakimiyyətin xarakterinə lif olan hansısa sosial məkan deyil. Əksinə, vətəndaş cəmiyyəti və dövlət bir-biri ilə sıx həlledici təsir göstərir. əlaqədədir. Çünki dövlət ictimai həyatda idarəetmə və vasitəçi funksiyalarını həyata keçirərkən, vətəndaş dəyərləri və institutları ilə əlaqədə olmağa məhkumdur. Dövlətlə vətəndaş cəmiyyəti bir-biri ilə ayrılmaz vəhdət və vahid ictimai or- qanizmin iki hissəsini təşkil edir. Normal inkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyəti azad və demokratik fərdlərarası münasibətlər, ictimai fərdlərin müxtəlif maraqlarının və tələbatlarının ödənilməsi üçün şərait yaradır. Vətəndaş cəmiyyətini təşkil edən institutların dövlətlə müqayisədə müstəqil olma dərəcəsi cəmiyyətdə hakimiyyət bölgüsünə və hakimiyyətin xarakterinə həlledici təsir göstərir. Ümumilikdə, vətəndaş cəmiyyəti özündə müxtəlif sosial və siyasi subyektlərin maraqlarını cəmləşdirir. Bu isə bəzən xoşagəlməz hallara yol açır. Belə vəziyyətləri aradan qaldırmaq, müəyyən mənada sosial harmoniyanı yaratmaq vəzifəsi isə yalnız vətəndaşların borcu deyil. Bu mənada, KİV vətəndaş cəmiyyətinin mükəmməl komponenti kimi çı- xış etməklə fərdi şüur ilə cəmiyyət arasında əlaqə yaradır və bu əlaqə vasitəli xarakter daşıyır. Azərbaycanda da çap və elektron KİV-lər artıq cəmiyyətin mənəvi həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Onlar insanın bütün şüurlu həyatı boyunca sınaqdan keçirdiyi amillərə aiddir. Aydın olur ki, KİV informasiyanın məqsədyönlü şəkildə ötürülməsi ilə vətəndaş cəmiyyətinin və şəxsiyyətin formalaşmasında ən vacib vasitədir. KİV vasitəsilə insan dövlətdən və cəmiyyətdən o informasiyanı mənimsəyir ki, həmin informasiya onun şəxsiyyət kimi formalaşmasında və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Bir çox alimlər KİV-in vətəndaş cəmiyyətinə daxil olmasının ənənəvi olduğunu hesab edirlər. Məsələn, N.İ.Matuzov qeyd 157 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

edir ki, onun ən vacib elementi müxtəlif növ deyil, yalnız azad KİV-dir [11, s.66]. Lakin V.S.Mokrıv hesab edir ki, onun üçün ən vacibi dövlət KİV-idir [12, s.28]. KİV cəmiyyətdə təkcə informasiyanın yayılma aləti kimi deyil, həm də hakimiyyət və vətəndaş cəmiyyəti orqanı rolunda çıxış edir. Buradan da KİV- in fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində iki vəzifə ortaya çıxır. Bir tərəfdən onlar hakimiyyət strukturlarının fəaliyyət prosesinə informasiya xidməti göstərirlər, digər tərəfdən ayrı-ayrı şəxslərin, sosial qrupların və bütövlükdə vətəndaş cəmiyyətinin müxtəlif tələbat və maraqlarının reallaşma prosesini informasiya ilə təmin edirlər. Sağlam ictimai orqanizmdə göstərilən əksliklər cəmiyyətdə qarşılıqlı konstruktiv dialoq əsasında həll edilir. KİV sosial tipindən asılı olmayaraq vətəndaş cəmiyyətinin institutudur, fəaliyyəti informasiya azadlığının konstitusion-hüquqi prinsipinə əsaslanır, öz hüquq və vəzifələrinə uyğun kənar təsir olmadan fəaliyyət göstərir. KİV öz fəaliyyətində sivilizasiyanın müxtəlifliyini nəzərə almalıdır [13, s.71]. Media qa- nunvericiliyinin təkmilləşməsi həm də fikir və söz azadlığından sui-istifadə hal- larının azalmasına müsbət təsir göstərir. Fikir, söz azadlığı və informasiya hüqu- qu bir-biri ilə sıx bağlıdır. Belə ki, informasiya mənbəyinə giriş imkanı olmayan vətəndaş sosial-siyasi hüquqlarından tam həcmdə istifadə edə bilməz. Fikir azadlığına Konstitusiya tərəfindən zəmanət verilməsi o deməkdir ki, dövlət insanın şəxsi rəyinin formalaşmasına qarışmır, onu kənar müdaxilələrdən qo- ruyur, şəxsiyyət üzərində hər hansı güc tətbiqetmə və ya nəzarətə yol vermir. Söz azadlığı dövlətin zəmanət verdiyi öz fikrini sərbəst ifadə etmək imka- nıdır. Fikrini sərbəst ifadə etmək azadlığı bir çox digər hüquq və azadlıqların (seçkilərdə iştirak hüququ, petisiya hüququ, vicdan azadlığı, yaradıcılıq hüqu- qu, təhsil hüququ və s.) əsasında dayanır. Müxtəlif baxışların, rəylərin real zəmanətli sərbəst ifadəsi, tənqid azadlığı demokratikliyin konkret göstəricisidir. İnformasiyanın bəzi növləri qapalı xarakter daşıyır, yəni yayılmaq üçün nəzərdə tutulmur. Belə informasiyaya malik olan vətəndaşlar onu təkcə təşkilati-texniki deyil, həm də hüquqi yollarla qorumaq imkanına malikdirlər. Məxfilik haqqında anlayış KİV qanunvericiliyində tam təsvir olunmuşdur. İnfor- matorun şəxsiyyətinin gizli saxlanılmasını təmin edən hüquqi zəmanət KİV-ə bəzən onlardan sensasion məlumatlar almağa imkan verir. Lakin bu zaman imkan vermək olmaz ki, anonimlik böhtana, ictimai rəyin manipulyasiyasının digər üsullarına xidmət etsin.

Nəticə

Sivilizasiyanın müasir inkişaf dövrü industrial cəmiyyətdən informasiya cəmiyyətinə keçidlə xarakterizə olunur. “İnformasiya” termini getdikcə daha böyük dərəcədə siyasi, iqtisadi və hüquqi ölçü əldə edir. Bu, hər şeydən əvvəl informasiya sferasının cəmiyyətin həyatına təsirinin artması ilə şərtlənir. İ.N.Panarinin sözlərinə görə, informasiya istənilən sistemin dözümlülüyünü təmin edən idarəetmə və inkişaf proseslərinə bilavasitə aiddir [14, s.9].

158 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

İnformasiya qərarların qəbulu və gələcək situasiyanın qurulması mənbəyidir [13, s.18]. Daha tam məlumat qanunvericilər üçün olduğu kimi, vətəndaş üçün də lazımdır. İnsan özünə faydalı olan qərarı qəbul etmək üçün maksimum qiymətli informasiya əldə etməyə çalışır. Belə cəhdin reallaşması fərdin azadlı- ğının sübutudur. Azad olmaq, yəni qərar qəbul etmək, vacib texniki vasitələrə, onları reallaşdırmaq üçün sosial resurslara malik olmaq üçün insan siyasi və hü- quqi mənada azad və informasiyanın bütün növlərinə, forma və səviyyələrinə maneəsiz yol tapmaq imkanına malik olmalıdır. A.S.Mordovets informasiyanı aşkarlığın nüvəsi hesab edir. Aşkarlıq vətəndaş cəmiyyətinin həyatında və onun mənəvi inkişafında qanunauyğun təzahürdür, insanın hüquq və azadlığının, şərəf və ləyaqətinin qorunmasında effektiv vasitədir [15, s.146]. Azad KİV-in vətəndaş cəmiyyətinin və hüquqi dövlətin formalaşması- nın mütləq şərti olması haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürülür. KİV vasitəsilə vətəndaşların informasiya hüququ təmin edilir. İnformasiya hüququ və infor- masiyanın azad mübadiləsi bir tərəfdən vətəndaşların əsas hüquq və azadlıq- larına aiddir, digər tərəfdən vətəndaşların ictimai idarəetmədə iştirak hüququ- nun reallaşmasının əsas mexanizmlərindən biri kimi çıxış edir. Bəzən KİV-in fəaliyyəti sahəsində qanunvericiliyin mükəmməlləşdirilməsinə ehtiyac yaranır. Belə ki, mövcud hüquq normalarının köməyi ilə tənzimlənməsi mümkün olmayan münasibətlər meydana çıxır. KİV haqqında qanunvericiliyin mükəmməlləşdirilməsi beynəlxalq standartlar əsasında aşağıdakı prinsiplərə uyğun reallaşdırılır: - ictimai əhəmiyyətli informasiyanın açıqlığı və onun maneəsiz əldə olunması prinsipi; - KİV təşkilatlarının müstəqilliyinin dövlət orqanları tərəfindən qanunvericiliklə təminatı prinsipi; - mülkiyyət məsuliyyətinin mütənasibliyi prinsipi; - dövlət tərəfindən iqtisadi baxımdan maksimal əlverişli şəraitin yaradılması prinsipi; - KİV-in fəaliyyəti sahəsində mülkiyyət münasibətlərinin şəffaflığı prinsipi; - jurnalist kadrların yüksək peşəkarlığı prinsipi və s. Vətəndaş cəmiyyəti institutlarının inkişafı üçün onların bir-biri ilə böyük həcmdə informasiya mübadiləsi aparmaları vacibdir. Bu informasiyaya müvafiq olaraq onlar öz tərəfdaşlarının hərəkətlərini qabaqcadan görə, öz davranışları- nı müəyyənləşdirə və gələcək fəaliyyət planlarını formalaşdıra bilərlər.

159 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Qanunlar toplusu. “Azərbaycan” nəşriyyatı, № 6. Bakı, 1998. 2. Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir: çıxışlar, nitqlər, bəyanatlar, məktublar, müsahibələr. Səkkizinci kitab: noyabr, 1996 – mart, 1997 / Buraxılışa məsul R. Meh- diyev. – Bakı: Azərnəşr, 1998, – 488 s. 3. Прохоров Е.П. Журналистика и демократия. Учебник пособие. 2-e изд., Mосква, 2004, -96 с. 4. Sosial-siyasi problemlər. Azərbaycan Respublikası Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Politologiya və siyasi sosiologiya şöbəsi, IX buraxılış. Bakı, 2003, -279 s. 5. Гулыга А.В. Немецкая классическая философия. Москва, 1986. -334 с. 6. Сенякин И.Н. Теория и практика ограничения прав человека по российскому законадательству и международному праву. В 2-х ч. Н.Новгород, 1998, -165 с. 7. Azərbaycan və Avropa Şurası. Bakı: “Avrasiya-Press”, 2009, -237 s. 8. Монтескье Ш. Избранные произведения, М.: 1998. 9. Machiavelli Niccolo. The Prince. Trans. by Marriott W.K., JC: Political science, Politi- cal theory, 2006 10. Гегель Г. Сочинения в 14 т. М.: Соцэкиз, т. 7, 1934. 11. Матузов Н.И. Актуальные проблемы теории права. Саратов, 2003. 12. Мокрый В.С. Местное самоуправление в Российской Федерации как институт публичной власти в гражданском обществе. Самара, 2003. . 13. Ракитов А.И. Философия компьютерной революции. Москва,1991, -281 с. 14. Панарин И.Н. Информационная война и выборы. Москва, 2003, -235 с. 15. Мордовец А.С. Социально-юридический механизм обеспечения прав человека и гражданина / Под ред. Н.И. Матузова. Саратов: СВШМВДРФ, 1996, -288 с.

Vugar Rahimzade Theoretical and political look at legal regulations of the media

Despite the fact that the media is often called the “fourth authority” in the political system, it plays an important role in the structure of civil so- ciety. Political decisions aimed atregulating the “fourthauthority”s activity have always provided the opportunity to precisely evaluate the separation of powers. A civil society structure is a broad concept. As the development of capitalism has strengthened the economic foundation of these societies, so does the institution building accelerate the dynamics of civil society. At the same time mass media is accepted as a special field that needs a legal regulation within a civil society structure.

Вугар Рагимзаде Теоретико-политологический взгляд на правовое регулирование деятельности СМИ

Несмотря на то, что СМИ часто называют “четвертой властью” в политической системе, они играют важную роль в структуре гражданского общества. Политические решения направленные на деятельность “четвертой власти” во все времена обеспечивали

160 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

возможность точно оценить разделение властей. Структура гражданского общества представляет собой широкое понятие. Как развитие капитализма укрепило экономические основы этих обществ, так и формирование институтов СМИ ускоряет динамику гражданского общества. В то же время СМИ воспринимаются как специальная область, которая нуждается в правовом регулировании в структуре гражданского общества.

161 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

162 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

XARİCİ SİYASƏT VƏ DİPLOMATİYA TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ

163 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

XV–XVI əsrlərdə Azərbaycanın türk dövlətləri ilə diplomatik əlaqələri tarixindən

164 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

XV–XVI əsrlərdə Tahir Azərbaycanın CƏFİYEV türk dövlətləri ilə AMEA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, diplomatik əlaqələri tarix üzrə fəlsəfə doktoru tarixindən [email protected]

Açar sözlər: Azərbaycan, XV-XVI əsrlər, türk dövlətləri, diplomatiya tarixi, Osmanlı imperiyası, Sultan Süleyman Qanuni, I Şah İsmayıl, Teymur, Xoca Səadəddin Əfəndi, “Tac üt-təvarix”

Key words: Azerbaijan, XV-XVI centuries, Turkish states, diplomatic history, Ottoman Empire, Sultan Suleyman the Great (Ganuni), Shah Ismail I, Tamerlane, Khodga Sadeddin Efendi, “Tajut-tevarikh”

Ключевые слова: Азербайджан, XV-XVI века, Тюркские государства, история дипломатии, Османская империя, Султан Сулейман Великолепный (Кануни), Шах Исмаил I, Тимур (Тамерлан), Ходжа Садеддин Эфенди, “Тадж ут теварих”

165 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Zəngin dövlətçilik tariximizin öyrənilməsində Azərbaycan dövlətlərinin diplomatik münasibətlərinin tədqiqi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Orta əsrlərdə Azərbaycanın mövcud olduğu regionda diplomatik münasibətlərdən danışarkən tədqiqatçıların əksəriyyəti türk–müsəlman dövlətlərində bu əlaqələrin elçilər vasitəsilə tənzimləndiyini qeyd etmişlər. Tədqiqatçıların əsərlərində dövrə bağlı diplomatik etiket qaydaları, dövlət başçıları və şahzadələrin qəbulu məsələlərinə diqqət yetirilmişdir.

1. Orta əsr qaynaqlarında hökmdarlar və şahzadələrin qarşılanma mərasimlərinin təsviri

Orta əsr qaynaqlarında hökmdarlar və şahzadələrin başqa dövlətlərə getmələrinin geniş təsviri yer almaqdadır. Bu materiallara əsasən deyə bilərik ki, hökmdarların başqa dövlətlərə getmələri onların taxt-tacları üçün ciddi təhlükə olduğu təqdirdə mümkün olurdu. XIV əsrin sonu XV əsrin əvvəllərində Əmir Teymur təhlükəsi üzündən Sultan Əhməd Cəlairi və Qara Yusifin əvvəlcə Osmanlı dövlətinə, sonra isə Misir Məmlük dövlətinə getmələri məlum hadisədir. Hökmdar və şahzadələrin başqa dövlətlərə getdikləri zaman siyasi vəziyyətdən asılı olaraq qəbul edilmələrinin mənbələrdə təsviri bir sıra tarixi həqiqətləri ortaya qoymağa imkan verir. Bu baxımdan XVI əsr Osmanlı müəllifi Xoca Sədəddin Əfəndinin “Tacüt-təvarix” əsərində Qaraqoyunlu hökmdarı İsgəndər Mirzənin Ruma getməsinin təsviri maraq doğurur. Xoca Əfəndi yazır: “Bu ildə Teymur xan oğlu Şahrux qorxusundan İsgəndər bəy qaçıb Ruma gəldi və Şahrux Mirzə İraq vilayətini qarət və xərab etdi” [1, s.630/178a; 2, I c., s.366; 3, II c., s.200]. İsgəndər Mirzə qışı bu diyarda keçirmək üçün Osmanlı sultanına übudiyyətnamə (itaət məktubu - T.C.) yazır. Burada o, Osmanlı sarayına bağ- lılığını atasının və Osmanlı sultanının babası arasında olan dostluğun davamı kimi xatırladır və qışlamaq üçün bir guşə rica edir. II Sultan Murad isə Amasya və Toqat hakimi olan Yerküc paşaya hökm göndərərək “orada İsgəndər Mirzəni yerləşdirməkdə ehtiyatlı davranmağı, padşaha uyğun bir şəkildə onu qonaq saxlamağı” tövsiyə edir [2, I c., s.348; 3, II c., s.178]. Osmanlı sultanının ehtiyatlı davranma tələbi, təbii ki, Ruma doğru çəkilən Qaraqoyunlu hökmdarının güclü hərbi qüvvəyə malik olmasından irəli gəlirdi. Belə ki, Toqata çəkilməmişdən əvvəl onun yolunu Gürcüstan sərhədində “Duşqaya” adlı yerdə Ağqoyunlu qüvvələri kəsmişdi, lakin onlar İsgəndər Mirzə tərəfindən məğlubiyyətə uğra- dılmışdı. Bu zaman arxadan İsgəndər Mirzənin qoşununu Şahruxun oğlu Əmir Cöngənin [ərəb qrafikasının türk sözlərinin oxunmasında yaratdığı yanlışlıq üzündən onun adı müasir elmi ədəbiyyatda “Cuki” kimi verilir. Düzgün oxunuş üçün bax: 4, s.29; 5, s.146] başçılığı altında Teymuri qüvvəsi təqib edirdi. Ağqo- yunlular İsgəndər Mirzənin qarşısında tab gətirə bilmədiklərindən Ərzincana çəkilmiş və 1435-ci il avqustun sonu - sentyabrın əvvəllərində burada Qara- qoyunlu sərkərdəsi ilə Qara Yuluq arasında baş vermiş döyüşdə acınacaqlı məğlubiyyətə uğramışdılar. Nəticədə İsgəndər Mirzə Ağqoyunlu bəyinin başını

166 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

kəsərək Məmlük sultanına göndərmişdi [6, Orta əsr qaynaqlarında s.79-81; 7, s.64-66, 248; 4, s.29; 8, c.I, s.136; hökmdarlar və şahzadələrin 9, s.7]. başqa dövlətlərə getmələrinin Osmanlı sultanının fərmanına uyğun olaraq, xəzinədən İsgəndər Mirzəyə layiqli geniş təsviri yer almaqdadır. hədiyyələr – zərə tutulmuş geyimlər, mi- Bu materiallara əsasən deyə ras silahlar, daş-qaşla bəzədilmiş bir neçə bilərik ki, hökmdarların at və sadalanması mümkün olmayan baş- başqa dövlətlərə getmələri qa hədiyələr göndərilmişdi [2, I c., 349; 3, onların taxt-tacları üçün II c., 178]. Məmlük tarixçiləri Qaraqoyunlu ciddi təhlükə olduğu təqdirdə hökmdarına II Murad tərəfindən on min al- tun pul da göndərildiyini yazmışlar [8, I c., mümkün olurdu. XIV əsrin s.136; 10, s.19]. sonu XV əsrin əvvəllərində Hökmdar və şahzadələrin qarşılanma Əmir Teymur təhlükəsi mərasimindən danışan Böyük Şah Ab- üzündən Sultan Əhməd bas Səfəvi (1587–1629) dövrünün tarixçisi Cəlairi və Qara Yusifin İsgəndər bəy Türkman “Tarixe aləm araye- əvvəlcə Osmanlı dövlətinə, Abbasi” (“Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”) əsərində 1541/2-ci, 1558/9-cu il hadisələri sonra isə Misir Məmlük ilə bağlı təsvirlərə belə yer verir: “Mərhum dövlətinə getmələri məlum padşah Məhəmməd Hümayun ibn Babur hadisədir. Hökmdar və padşah İbn Ömər Şeyx Mirzə ibn Sultan şahzadələrin başqa dövlətlərə Əbu Səid Gurəkanın xeyir amallı (xeyrməal) getdikləri zaman siyasi əhvalatı və Rum məmləkətlərinin hökmdar- vəziyyətdən asılı olaraq qəbul ları nəslindən olan bəd əqidəli şahzadə Sul- tan Bayazid ibn Sultan Süleyman ibn Sultan edilmələrinin mənbələrdə Səlimin hadisəsidir. Onların hər ikisi fələk təsviri bir sıra tarixi hadisələrinin ucbatından cənnətməkan şa- həqiqətləri ortaya qoymağa hın sarayına (ələbə) pənah gətirmişlər” [11, imkan verir. s.189] Böyük Moğol hökmdarı Humayun Şirxan əfqanla döyüşdə məğlub olduqdan sonra qardaşlarının müxalifəti ilə üzləşdi. O, hakimiyyətini bərpa etmək üçün Səfəvi dövlətindən yardım almaq niyyətinə düşdü. “O cənaba vəfadar və onun- la səfər yoldaşı olmaqla müşərrəf olan əmirlərdən, cannisar mülazimlərdən və sədaqət şüarlı xidmətçilərdən altmış-yetmiş nəfər adam onunla (Məhəmməd Hümayunla) birlikdəydi. Onların ən əzəmətlisi Əli Şükür bəy Türkmanın nəticəsi Bayram xan Bahadur idi. Türkman nəslindən olan atası və babası İran mülkündə yaşayan adamlardılar. Bayram xanın özü isə Allahın təqdiri ilə Ba- burun ali ordusunun tərkibində Kabul tərəfə düşmüş və o, dudmana ləyaqətlə xidmət göstərdiyinə görə ali mərtəbələrə ucalmışdı. Bu hadisələr baş verən vaxt Bayram xan Hümayunun hökumətində xidmət edirdi. Onlar sövq biyabanını keçərək Çul (?) yoluyla Şirvan vilayətinə gəldilər, oradan müşk ətirli qələmi ilə bir məktub yazıb, onu ali şaha yolladı” [11, s.189, 190]. Şah I Təhmasibin gördü- yü tədbirləri İsgəndər bəy belə təsvir edir: “O həzrətin həmin uca mənzilli pad- şaha göstərdiyi mehribanlıq haqqında Hümayun padşaha və onun ali məiyyət

167 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

mülazimlərinə göstəriləcək xidmətdən Məhəmməd xan Şərəfəddinoğluya yazı- lan fərmanda da cümlələr vardır. “Tarixe-Əkbəri” kitabının müəllifi Şeyx Əbülfəzl ibn Şeyx Mübarək Hümayunun hakimiyyət dövrünü əvvəldən axıradək təsvir etmişdir. Oradan məlum olur ki, o ali məqamlı padşah ətraf yerləri tələsmədən seyr edə-edə Sistandan çıxaraq, Herat darüssəltənəsinə gəlib çatdı. O, ruziga- rın gedişindən məlala düşmüşdü və qəlbinə bir qədər şadlıq bəxş etməkdən ötrü bəzən şikar etməkdəydi. Yuxarıda adı çəkilən fərmanda işarə olunduğu kimi, Məhəmməd xan Şərəfəddinoğlu Pole-Malan körpüsünün başında bər- bəzəkli qoşunla, müxtəlif qiymətli peşkəşlərlə o cah-cəlal dairəsinin mərkəzini (Hümayun padşahı) qarşıladı. Onlar Baqşəhrə (Bage-şəhr) təşrif gətirdikləri gün aləmlər şahzadəsi Sultan Məhəmməd Mirzə onu qəbul olunmuş qayda üzrə qarşıladı. Belə ki, o həzrət gəlib çatdıqda, atdan düşərək, onu salamladı (təhiyyət). O həzrət də atdan enib, şahzadəni öz mehribanlıq ağuşuna aldı. Şahzadə isə [ali qonağı] piyada qarşılamaq və ata minməmək böyüklük təriqi və qaydası olduğundan (seçmələr bizimdir – T.C.), elə də hərəkət etdi, öz oğul- luq münasibətini göstərib təvazökarlıq və insanpərvərliyini əldən vermədi. O həzrət bir neçə gün həmin ürəyəyatımlı yerdə, fərəhbəxş bağ və bostanlar- da, xüsusən, “Bağe-Murad”da, “Bağe-Zağan”da və “Bağe-cəhanara” da eyş- işrətlə məşğul oldu, öz qüssəli xatirini şənləndirdi. Hümayunun fərmanının məzmununu gündəlik dəstirüləmələ çevirən Məhəmməd xan layiqli xidmət edib onun nurlu nəzərinə ləyaqətli peşkəşlər yetirdi. [Hümayun padşah] Heratda bir neçə gün qalıb, yol yorğunluğu və atda əyləşmək əziyyətindən uzaqlaşdıqdan sonra yürüş cilovunu İraqa və orada baş verəcək dünya xos- rovu ilə görüşə doğru yönəltdi. Onların çatdıqları hər bir şəhər və vilayətlərdə o yerlərin hakimləri və əyan-əşrafi qarşılama mərasimi təşkil edib, peşkəşlər verirdilər. Qəzvin darüssəltənətində o yerin kəlantəri olan Xacə Əbdülqəni Cəladətinin evində iqamət etdilər və bir neçə vaxt həmin mənzildə istirahətlə məşğul oldular. Orada Bayram xan şahın yanına adam yollayaraq görüş xa- hiş etdi. Cənnətməkan şah Bayram xan gəldikdən sonra “Buzlaq” yaylağında onunla görüşdü. Hümayun əzəmətli ordunun bir fərsəxliyinə çatdığı zaman məqamı uca olan həzrətin (Şah Təhmasibin) qiymətli qardaşları Bəhram Mirzə, Sam Mirzə, vəzir Qazi Cahan, qoriçibaşı Sevindik bəy Əfşar, Bədr xan Ustaclı, Möhrdar Şahqulu Xəlifə Zülqədər və başqaları onu istiqbal etdilər. Onlardan sonra əzəmətli yüzbaşılar, igid qoriçilər, başqa həşəmqətli adamlar səliqə- səhmanla mərasim qaydalarını yerinə yetirdilər. Onlar saraya gəlib yetişdikləri vaxt atdan yerə endilər. Cənnətməkan şah öz xüsusi xərgahından çölə çıxaraq, ona tərəf irəliləyib, böyüklərə xas olan ayin və şahlara məxsus qayda ilə o alicah padşahla görüşdü və onlar bir-birlərini qucaqladılar (moaneqe)... [Şah] onun əlindən tutub çadıra gətirdi. Onların arasında bir ürəkli iki dost kimi dostluq söhbəti başlandı. Hər ikisi bir-biri ilə iki bir ürəkli dost kimi dos- tuna söhbət edir, həqiqətlə bəzənmiş sözlər söyləyirdilər. O həzrətin gətirdiyi töhfələr içində bir neçə bədəxşi ləl və bir qiymətli almas da vardı. Həmin mərasimdə iştirak edən tarixçi Həsən bəy Rumlu və “Tarixi-cəhanara”nın müəllifi Qazi Əhməd həmin almasın vəzninin dörd misqal və dörd danğ ol- duğunu yazmışlar. Xülasə, cənnətməkan şah həmin neçə gün ərzində hər gün

168 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

xüsusi görüşlər təyin edib, məliklərə və şahlara layiq şahanə məclislər qururdu” [11, s.192, 193; 12, s.109]. Təsvirini davam etdirən müəllif yazır: “Seyr, ov və qəbəqəndazi oyunlardan sonra müəyyən olunmuş bir gündə ali bir bayram və böyük bir toy təşkil edildi. Məclisin sonunda o həzrətə töhfə və hədiyyələr təqdim olundu: qızıl-gümüş, tac, qiymətli daşlarla bəzənmiş kəmər, zərli İraq, Rum, Avropa, Çin və Xətay qumaşı, silahlar, sıx halqalarla hazırlanmış Davu- di zireh, cəvahirlə bəzədilmiş tüfənglər, tazı atlar, Bərdə qatırları, qatar-qatar dəvələr, çoxlu xeymə, hərəm və divanxana çadırları, atlas və məxmərdən tikilən sayəbanlar” sadə və naxışlı əşyalar, çadırlar və evlər, hər ləvazimatla təchiz olunmuş təbil, ələm, nağaraxana alətləri. O həzrətin əmir və yaxın adamlarına da nəfis xələtlər və bol ənamlar verildi. Bayram xana ələm və nağara təqdim edilərək, ona yüksək xane-xanan mənsəbi verildi” [11, s.194]. Böyük Moğol hökmdarı Məhəmməd Hümayun Səfəvi qüvvələri ilə hakimiyyətini bərpa etməyə getməzdən öncə Təbrizi və Ərdəbili də ziyarət edir. Münşi yazır: “O həzrət Təbrizə getmək meylini və Təbriz şəhərinə rəğbətini, habelə övliyalar və alimlər sultanı (sultanül-övliya) olmuş Şeyx Səfinin qəbrini ziyarət etməyə meyl etdiyi üçün şahdan rüxsət alıb, Təbriz darüssəltənətinə təşrif apardı. Təbrizlilər cahan şahının fərmanına əsasən şəhərin küçələrini təmizləyib, qeysəriyyə və bazarları təzə gəlinlər kimi bəzədilər, o fələk ehtişam- lı padşahı qarşılamaqdan ötrü istiqbala çıxdılar. Sahibabad meydanında o əsil- nəsəbli hökmdarın önündə, təbrizlilərin adəti üzrə, çovkan və başqa oyunlar nümayiş etdirərək, onun şənliyinin artmasına səbəb oldular. Onlar oradan çıxıb əzəmətli Səfəvi şeyxlərinin məzarlarını ziyarət etmək məqsədi ilə Ərdəbil darü- lirşadına getdilər və belə böyük bir səadətə yetməklə ulu şeyxlərin müqəddəs ruhlarından kömək xahiş etdilər. O şərif yerdə yaşayan əzəmətli şeyxavənd seyidləri səmimi-qəlb ilə xidmətlər göstərib onu bir neçə mərhələ yol boyu müşayiət etdilər. Oradan qayıdan [Hümayun şah] Miyanc çəmənliyində da- yanan ali orduya yetişərək, orada vidalaşma mərasimini (seçmələr bizimdir – T.C.) yerinə yetirdi, ürək qətiyyəti və aydın məqsədlə məqsədə doğru üz tutdu. Onu Hümayun şahlığının sərhədinə çatana qədər ordu müşayiət etdi” [11, s.195]. Bu təsvirlərdə bir neçə məqam xüsusilə diqqəti cəlb edir. Əvvala, yüksək mənsəbli dövlət adamlarının qarşılanması zamanı onlar atdan düşür və qu- caqlaşma törəni keçirirlər. Dövlət adamlarından başqa əhali də qarşılama tədbirlərinə cəlb edilir. İkincisi, tərəflər biri digərinə qiymətli hədiyyələr təqdim edir, gələn qonağın şərəfinə mərasimlər keçirilirdi. Üçüncüsü, hökmdarlar təkbətək görüşür və nəhayət, vidalaşma mərasimi keçirilir. Kütahiyə sancağını idarə edən Osmanlı şahzadəsi Bayəzid h.966 (1558/1559)-cu ildə qardaşı Səlimlə qarşıdurmada məğlubiyyətə uğradı. Atası I Sultan Süleyman Qanuni ilə razılığa gələ bilməyən bu şahzadə Səfəvi dövlətinə sığındı [13, s.56]. İsgəndər bəy Münşi bu hadisələri təsvir edərkən yazır: “Sultan Bayazid bu dəfə özündə o ağır qoşunla döyüşmək qüdrəti görməyərək, var- yoxunu orada qoyub, dörd oğlu, on iki min paşası, mülazimi və yeniçəriləri ilə birlikdə qaçdı. Xandgarın döyüşçüləri onu bir qədər təqib etsələr də, döyüş hər dəfə qaçışla nəticələnirdi. Quduz Fərhad, Axsaq Seyfəddin və Sultan Bayazidin

169 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

başqa fədakar mülazimləri onu və oğlanlarını sağ-salamat döyüş yerindən çı- xararaq qızılbaş məmləkətinə çatdırdılar. O, elə ki, şahlığın Hümayun sərhədinə çatdı, əşrəfin (I Şah Təhmasibin) yanına bir adam yollayıb öz halını ərz etdi. İzzət büsatının yaxın adamlarından və ali məclisin mötəbərlərindən olan Həsən bəy Yüzbaşı Ustaclı onun yanına şahanə yaraq və başqa döyüş silahları yolladı. Qərara alındı ki, sərhəd əmrləri və hər vilayətin əyan-əşrafı onun xidmətinə yetişsinlər, ona yer-yerdən layiqli təzimlər və ləyaqətli xidmətlər edilsin, şərəfinə ziyafətlər təşkil olunsun. Azərbaycan və Şirvanın vəziri olan Mirzə Ətaulla İs- fahani divan sərkarının dini qayda-qanununun icrası üçün saraya gəlib çatan vaxta kimi onunla birgə idi. O, deyilən hər sözə əməl edirdi və şahzadəyə zəruri xidmət icra olunurdu. Təbriz darüssəltənəsinin böyük adamları və əyanları şəhərdə yır-yığış edib, Qeysəriyyə və bazarları gəzərək onu elə qarşıladılar ki, belə bir istiqbal qədim vaxtlardan bu vaxta qədər az görünmüşdü. Şahzadə elə ki, Təbriz darüssəltənəsindən çıxıb ali saraya yaxınlaşdı, şah rüknüssəltənə olan Məsum bəy Səfəvini yaraq və başqa şahanə nəfis şeylərlə onun yanına yolladı. Həzrət cənnətməkan şah Təbriz darüssəltənəsinin Səadətabad meydanında böyük bir ziyafət və şahanə bir büsat qurdu, [yollara] əlvan xalılar döşəndi, zərli xeymələr və bəzəkli sayəbanlar açıldı. Elə bir məclis quruldu ki, ruzigarın gözləri hələ belə bir məclis görməmiş, zəmanənin qulağı belə bir səs-səda eşitməmişdi. Onlar şəhərə daxil olan gün əzəmətli əmirlər, ləşkər hissələri, əsnaflar, küçə və meydan camaatı, şəhərdə və şəhərdən kənarda yaşayan əhali dəstə-dəstə istiqbala yollanıb, bütün səhranı, çölü və dağı bürüdülər” [11, s.197, 198]. Sultan Bayəzidin Qəzvinə gəlməsini təsvir edən müəllif yazır: “Xülasə, Sultan Bayəzid başdan-ayağa rum silahları ilə yaraqlanmış on min pi- yada, yeniçəri və süvari ilə Qəzvinin Səadətabad meydanına yetişdi. O, şahın dayandığı yüksək bargahının yanına çatan kimi atdan düşdü. Cənnətməkan şah bir neçə qədəm irəli gəlib ona əl verdi (mosafehe), istiqanlıq göstərdi, onunla mehribanlıqla görüşdü. O isə öz təkəbbürünü tərk etməyib qətiyyən danışmır, həmişə gərəkli olan həkimanə danışıqlara əhəmiyyət vermirdi. Nəhayət, rəsmi görüş ənənəsi bitdikdən sonra onu hər günlük ehtiyacı nəzərə alınmaqla gözəl bir mənzilə gətirdilər. Yorğunluğunu dəf edəndən bir neçə gün sonra elə həmin Səadətabad meydanında [onun şərəfinə] ziyarət verildi, işrət büsatı başlandı. Meydanın yerini Süleyman sarayı kimi rəngarəng xalı- larla bəzədilər. Elə gözəl bir qonaqlıq verildi... Həmin məclisdə şahzadəyə on min tumane-şahiye-İraqi məbləğində nağd qızıl, daş-qaşla bəzədilmiş silah, qumaş, parça, silah avadanlığı verildi. Onun mülazimlərini onların hər günlük ehtiyacları ödənilmək şərti ilə ayrı-ayrı əzəmətli əmir və hakimlərə tapşırdılar. [Sultan Bayəzid] şahın yanında olduğu vaxt ona verilən yerli (bumi) ülufədən başqa, qarşılanma zamanı pay göndərilən töhfələrdən və bu məclisdə təqdim olunan ənamlardan savayı on beş min tümən pul, cəvahir, qiymətli daşlarla bəzədilmiş silah, qızıl və gümüş qab-qacaq, gözəl töhfə, nəfis kitab, zərli saplar- la toxunulmuş kirmani və cuşmani xalıları, əlvan parçalar, xarici ölkə qumaşla- rına layiq görüldü. Şah, ümumiyyətlə o sultanzadəni layiq olduğundan daha çox şahanə diqqət və qiymətli hədiyyələrə layiq bildi” [11, s.199, 200]. Ata ilə oğul arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırmağa çalışan Şah I Təhmasib (1524

170 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

– 1576) “özünün bir etibarlı adamını xandgarın (Sultan I Süleymanın – T.C.) yanına göndərib, şahzadənin təqsirinin əfv edilməsini xahiş etdi. Lakin Sultan Süleyman oğlundan elə bərk incimişdi ki, onun sağ qalması ilə heç cür razı- laşa bilmir, şahzadənin vücudunun Osman sülaləsi [“Ale-Osman”] dövlətinin dağılacağına səbəb olacağını düşünürdü. O, sülh sazişinin onun vasitəçiliyi ilə imzalandığı öz etibarlı adamı olan Sinan bəyi əşrəfin [Şah Təhmasibin] ya- nına yolladı. [Sinan bəy] əhd-peyman şərtlərinin möhkəmlənməsindən söz açdı, Sultan Bayəzidlə əlaqədar təkzibolunmaz dəlillərlə söhbət apardı. Sultan Süleyman öz əli ilə yazdığı məktubda şahdan şahzadənin ya diri halda onu aparmağa gələnlərə verilməsini, ya da öldürülməsini təmənna etmişdi. Yaz- mışdı ki, əgər şah şahzadəni sağ halda vermək istəməzsə, qoy onun fitnə- fəsad çırağı olan gözlərini işıqdan salaraq kor etsin. Cənnətməkan həzrət şah bu işin mürüvvətdən uzaq bir əməl olduğunu düşünüb, Sinan bəyi meh- ribanlıqla yola saldı. O, yenidən oğlunun dilli-dilavər, sözlü-söhbətli elçilərini göndərərək ondan xahiş etdi ki, şahzadəyə iqta olaraq bir yer verilsin ki, o ge- dib həmin yerdə ömrünü başa vursun. Əgər bundan sonra da ondan ədəbsiz bir hərəkət baş verərsə, onu cəzalandırmaq çətin bir məsələ ola bilməz” [11, s.200, 201]. Bu danışıqların getdiyi vaxt Sultanzadə Bayəzid qaçmaq planları hazırladı. Sultanzadəni yanına dəvət edən Şah I Təhmasib onu həbs etdirdi. Şah Təhmasibin bu hərəkətinə haqq qazandıran İsgəndər bəy Türman yazır: “Sülhün (1555-ci il Amasiya sülhu - T.C.) ən mühüm şərtlərindən biri bu idi ki, əgər tərəflərin adamlarından biri qaçaraq qarşı tərəfə sığınarsa, onu himayə etməyərək geri qaytarsınlar [Bax: 10, s.173] Doqquz yüz altmış doqquzuncu ildə (miladi 1561/62) Sultan Süleyman Mərəş hakimi Əli paşanı və öz çaşnigir- başısı Həsən ağanı iki yüz etimadlı ağa və çavuşla birlikdə şahzadəni geri tələb etmək məqsədi ilə saraya yolladı” [11, s.202]. Lakin Şah I Təhmasib onlara “etibar etməyib, Allah bəndəsi olan ixtiyar sahibi ağsaqqalların göndərilməsini xahiş etmişdi. İkinci dəfə isə əməlisaleh və Osmanlı dudmanının çoxdan- kı xidmətçilərindən olan Xosrov paşa bir dəstə etimadlı ağsaqqalla birlikdə gəldi. Heç güman edilmirdi ki, onlar bu məmləkətdə şahzadəyə xəsarət yetirə bilərlər. Buna baxmayaraq, onlar xandgarın fərmanı ilə, təxirə salmadan onla- rın beşini də qətl edib, cəsədlərini Ruma apardılar” [11, s.202]. Şah Təhmasib “Təzkirəsinə” istinad edən Ş.Fərzəlibəyli bu əməlinə görə Qanuni və Səlimdən onun qızıl pul və bəxşişlər aldığını yazır [10, s.174]. Qarşılama mərasimi ilə bağlı təsvirlərə XVI əsrin sonunda baş verən hadisələrdə də rast gəlirik. 1588-ci ildə Abdulla xan Şeybani Heratın tutul- ması ilə Xorasana sahibləndi. Bu məsələdə Böyük Moğol dövlətinin başçı- sı Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər şah neytal mövqedə dayanmışdı [bax: 14, s.117-119]. 1590-cı ildə Osmanlı dövləti ilə müqavilə bağlayan Şah I Abbas (1587-1629) Cənubi Qafqaz və Cənubi Azərbaycanı onlara güzəştə gedib, əsas diqqətini Xorasana yönəltdi (14, s.119). 1590/1-ci ildə Şeybanilərə qarşı hərbə hazırlaşan Şah I Abbas Böyük Moğol dövlətinə Yadigar Sultan Rumlunu elçi olaraq göndərir. Onun Cəlaləddin Məhəmməd Əkbər şaha məktubunda deyilirdi: “Qəza-qədərin tələbi ilə Abdulla xan və özbək qoşunları Xorasanı tutmuşlar. Özbək ləşkərinin dəf olunması və irsi məmləkətimiz olan Xora-

171 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

sanın xilas olma zərurəti hamıya məlumdur. Siz əgər bizə zahiri imdad edə bilməsəniz belə, batini mərdlikdən (himmət) və diqqətdən kənar olmayın” [11, s.810; 14, s.119, 120]. Şeybanilərə qarşı hərbi əməliyyatlar aparan I Şah Abbas Din Məhəmməd xanı məğlub edib 1598-ci ildə Xorasanı geri qaytardı [bax: 14, s.120]. Bu xüsusda “Tarixe- aləmaraye-Abbasi”nin məlumatları ma- raq doğurur. Orada deyilir: “Özbək sultanlarının eyni sülaləsinə mənsub və Şeyban ibn Cuci ibn Çingiz xan nəslindən olan Ürgənc valisi Nurməhəmməd xan ibn Əbülməhəmməd xan və Xarəzm padşahı Hacı Məhəmməd xan ibn Əta xan Nisa vilayəti üstündə düşmənçiliyə başladılar. Nurməhəmməd xan Abdulla xana pənah apardı, Nisa vilayətini ondan almaqdan ötrü kömək əvəzinə Mərvi peşkəş kimi verəcəyini boyun oldu. Abdulla xan Mərvi artıq özünə götürdüyünə baxmayaraq, Nurməhəmməd xanın istəyinin icrasın- dan ötrü vaxtı uzatdı, çünki Nurməhəmməd xanla Hacı Məhəmməd xanın arasındakı düşmənçilik Abdulla xanın məqsədinə müvafiq idi [11, s.866]. Bütün niyyəti Xorasan vilayətini və Xarəzmi ələ keçirmək olan Abdulla xan Ürgənc sultanlarının həzrət zillallah şahla birlik və dostluq etmələrindən narazı idi. O, həmin sultanların bir-birləriylə çəkişmələrini qənimət sanıb, bu il əlahəzrətin sərhədyanı işlərlə məşğul olmasını fürsət bildi və [oğlu] Əbdülmömin xanı Əbivərd, Nisa və Nişapur [şəhərlərini] fəth etməkdən ötrü Xorasana göndərdi, özü isə Xarəzmə qoşun çəkdi. Əbdülmömin xan Mərvə çatdıqda Nurməhəmməd xanın xidmətində olan özbəklər canla- rının qorxusu və mallarının qarətə gedəcəyindən qorxub, bivəfalıq etdilər və qala açarını ona göndərdilər. Ləşkərin bivəfalığını və düşmənin fəthini görən Nurməhəmməd xanın daha həmin vilayətdə qalmaq imkanı qalmadı, Hafizək Sultan Xəbuşaninin köməyi ilə həmin vilayətdən çıxaraq özünü şah [dərgahının] astanəsinə çatdırdı. Əlahəzrət də onun gəlişini qiymətləndirib adlı-sanlı şahzadə Məhəmməd Bağır Mirzəni xanı qarşılamaqdan ötrü cənab etimadüddövlə, bəzi əmirlər, xüsusi adamlar və yaxın şəxslərlə birlikdə bir fərsəx məsafəyə göndərdi. Məhəmməd Bağır Mirzəyə gəlib çatan Nurməhəmməd xan atdan yerə endi və şahzadə ilə rəsmi görüş qaydasını yerinə yetirdi, hümayun dövlətxanaya gəldi, Çehelsütun qəsrində hümayun nəvvabla görüşməklə şərəfləndi [11, s.866, 867]. Abdulla xan Xarəzmə qoşun çəkmişdi. “Hacı Məhəmməd xan fərardan başqa çarə görmədi, hiyləgərliklə özünün böyük oğlu Ərəb Məhəmməd Sultanı, kiçik oğlu Sevinc Məhəmməd Sultanı, nəvəsi Bərənduq Sultanı, qardaşı oğlu Babacan Sultanı və Astrabad hüdudunda türkmanların sayinxanı eli içərisində yaşayan qırx-əlli nəfər eti- barlı mülazimini ataraq, oradan şahın mülazimət ehramına bürünüb ali pay- taxta tərəf üz tutdu” [11, s.874]. Şah I Abbas Luristanda bu xəbəri eşidir. O, “Qəzvində ondan ötrü münasib mənzillər hazırlatdı, savəri təyin etdi ki, bir neçə günlük yol yorğunluğundan və gecə-gündüz at sürmək məşəqqətindən asudə olub istirahət etsin. Hacı Məhəmməd xan bir neçə gün dincələrək, hümayun ordunun gəlişini gözləməkdəydi” [11, s.874, 875]. Luristandan Qəzvinə qayıdan Şah Abbas “Əvvəlcə Hacı Məhəmməd xa- nın qaldığı mənzilə getdi, xosrovanə sorğu-suallarla onun pərişan ovqatı- nı sevindirdi. Luristan səfərində hümayun orduda olan Nurməhəmməd xan,

172 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

əlahəzrətin Hacı Məhəmməd xanla görüşdüyü bu gün gəlib və Çingiz xan qayda-qanununa əməl edib, Hacı Məhəmməd xanın qabağında mülazimlər kimi ədəblə ayaq üstdə dayandı, icazə aldıqdan sonra irəli gəlib onunla görüş- dü, Hacı Məhəmməd xan da onunla qucaqlaşma (rəsme-moaneqe) rəsmini yerinə yetirdi. Xülasə, əlahəzrət Qəzvin darüssəltənəsində bir müddət qaldı, padşahanə məclislər qurdu və adları çəkilən sultanlarla mehriban söhbətlər etdi [11, s.882, 883]. Şah buyurdu ki, əgər ilahinin razılığı olarsa, bir daha onu və Nurməhəmməd xanı Xarəzm və Ürgənc taxtına əyləşdirərəm. Şahın bu ar- zusu İlahi tərəfindən qəbul olundu, nəhayət, onların hər ikisi bu dudmanın yar- dım və imdadı sayəsində özlərinin irsi mülklərində yenidən taxta oturdu” [11, s.874,875]. O, Hacı Məhəmməd xanla söhbətə həzrət İsgəndər şanlı nəvvabı (Məhəmməd Xudabəndəni – T.C.) da dəvət edir, hər ikisi bir yerdə əyləşib söhbətləşirdilər. Nəvvab şah çox vaxt sadəliklə onlara mizbanlıq edirdi. Qədim vaxtlardan indiyədək iki aliməqam padşah bir yerdə əyləşib məclis qurmaları ruzigarın nadir hadisələrindəndir” [11, s.882, 883].

2. Orta əsr diplomatiyasını praktik olaraq həyata keçirən elçilər haqqında

Qaynaqlarda orta əsr diplomatiyasını praktik olaraq həyata keçirən elçilər haqqında da maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Şahın adından danışan yüksək məqamlı elçinin hökmdarı gözləməsi faktı da mənbələrdə öz əksini tapır. Belə ki, Xorasan səfərindən geri dönən I Şah Abbas Osmanlı dövlətinə elçi göndərmək istəyir. O, Fərhad xanın xahişinə görə, “bu xidməti Zülfüqar xana tapşırdı və xan tam hazırlıqla Ruma yollandı, həqiqətən də öz vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirdi. Zülfüqar xan ləşkərin ən seçilmiş adamlarından olan üç yüz mülazimi- ni təmtəraqla bəzəyib özü ilə apardı və həmin səfərdə çox məsələni [lazımi kimi] başa çatdırdı. Belə ki, rumiyyənin bəzi alçaq xislətli adamları xanı səfehlik və israfda günahlandırsalar da, Rum padşahı, vəzirlər və paşalar xana cənnətməkan şahın vaxtında olduğundan da böyük ehtiramla yanaşmış- dılar. Bu il Avropa [ölkələri] (firəngiyye) hücum edib saysız-hesabsız ləşkərlə Rum məmləkətlərinə qoşun çəkdilər, Sultan Murad xanın hakimiyyəti zamanı [osmanlıların] avropalılardan aldıqları qala və başqa yerləri geri almaq istədilər. Sultan Məhəmməd xan özü şəxsən onlara qarşı yollandı. Zülfüqar xan İstan- bula çatdıqda xandgar həmin səfərdəydi. [Buna görə də Zülfüqar xan] Sultan Muradın gəlişinədək İstanbulda gözlədi. ...Məhəmməd xan zəfərlə İstanbula qayıtdı və Zülfüqar xan padşahla görüşdü. Həzrət xandgar o qələbə barədə əlahəzrətə məktub yazaraq, onu hələ Zülfüqar xanın [İstanbula] gəlişindən əvvəl göndərmiş, bu tərəfdən də sultana dostluq və məhəbbət [hissləri ilə] dolu məktub yola salınmışdı. Zülfüqar xana izzət və ehtiram göstərildi və o, layiqli töhfə və hədiyyələrlə geri döndü, gələn il [Qəzvinə] çatdı, xandgar tərəfindən əlahəzrətə məhəbbət üslublu və ədəbli müraciətlərlə dolu sözlərlə yazılan məktubu, həmçinin töhfə və hədiyyələri təqdim etdi [11, s.949, 999]. Qaynaqlarda “elçi” termininin qasid və ya rəsul ekvivalentlərindən də istifadə olunur. Məsələn, Şah İsmayılın Çaldıran döyüşü ərəfəsində göndərdiyi məktubu

173 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Qaynaqlarda “elçi” gətirən adam birinci halda “elçi”, qətlinə termininin qasid və ya fərman verildikdə isə “qasid” adlandırılır [15, rəsul ekvivalentlərindən də II c., s.250; 3, IV c., s.183]. Xoca Sədəddin el- çinin ozamankı beynəlxalq münasibətlərdə istifadə olunur. Məsələn, Şah statusunu da müəyyən edən ifadəni öz İsmayılın Çaldıran döyüşü əsərinə salmışdır. Belə ki, Sultan Səlim gü- ərəfəsində göndərdiyi nahlarına görə sulta hafizi Həsəncanı suç- məktubu gətirən adam layan I Sultan Süleymanın vəziri İbrahim birinci halda “elçi”, qətlinə paşa belə deyir: “Elçinin işi ancaq söz çatdır- maqdır, məzmunu üzrə elçiyə zaval olmaz fərman verildikdə isə “qasid” – xatirihəzrətlərinə (Sultan Səlimə) bəlli ikən adlandırılır. qızılbaşdan gələn elçiləri həbs etdiklərinə səbəb nədir? Xüsusilə, Mir Abdulvahab kimi hörmətli seyidi və alimi həbs etmək münasib idimi?”. Bununla da Xoca elçinin toxunulmazlıq statusunun olmasını yada salır [15, c.II, s.374; 3, c.IV, s.213]. Ş.Fərzəlibəyli Mahmud Kaşğarinin “Divani lüğət-it-türk”, Ə.Ə.Dehxudanın “Lüğətnamə” əsərlərinə istinadən doğru olaraq “elçi” sözünün izahını “el nümayəndəsi” kimi göstərmişdir [10, s.168]. O, həmçinin orta əsrlər boyu da- imi səfarətxana və ya daimi fəaliyyət göstərən səfirlərin olmadığını da qeyd etmişdir [10, s.169]. Tez-tez hərbi konflikt və toqquşmalara cəlb olunan feodal dövlətləri ara- sında münasibətlərin tənzimlənməsində elçi-səfirlərin müstəsna xidmətləri olmuşdu. Türk dünyasında, o cümlədən də Azərbaycanda göndərilən elçilər minik vasitəsi olan atlarla ilk növbədə təmin olunurdular. Çingiz xan Yasa- sına görə, elçilərin imperiyanın yam (poçt) xidmətindən pulsuz istifadə etmək hüququ var idi [16, 19, 25]. 1487-ci ildə Məkkəyə mahmal aparacaq zəvvarlardan nə elçi, nə də yamçılar üçün ulağa (minik heyvanlarının alınma- sı mükəlləfiyyəti – T.C.) alınmamasının əmr edilməsinin Ağqoyunlu Sultan Yaqubun fərmanında əks olunması yuxarıda dediyimiz fikrini bir daha sübut edir [17, s.71]. Elçilik adəti mənşə etibarilə qədim türk dünyasına söykənir. Orta əsrlərin daha bir tədqiqatçısı Saleh Zakirov qeyd edir ki, diplomatik idarənin nümayəndələrinə mərtəbələrindən - ranqlarından asılı olaraq xüsusi geyim geyməyə icazə ve- rilirdi [17, s.110]. “Tacüt-təvarix”də Sultan Fateh Məhəmmədin Misirə getmiş elçisi Məmlüklər tərəfindən alçaldılmaya məruz qalmışdı. Bu zaman Məmlük əmirləri elçini atdan yerə enməyə vadar etmiş, özləri isə at üstündə qalmışdılar. Osmanlı elçisi bu vaxt paltarını çıxarmamış öz hökmdarının yanına gəldikdə isə onu cırmışdı [2, I c., s.568; 3, III c., s.170]. Eyni hərəkəti təhqir olunaraq Sultan Əhməd Cəlairinin yanından qayıdan Toxtamış elçisi tərəfindən öz hökmdarının yanında etdiyinin də şahidi oluruq [4, s.11]. “Aşiqpaşazadə tarixi” elçi geyimi- şəklində saxlamışdır (18, s.209). Qədim türk lüğətində isə - ادﻳﮏ - nin adını biz “ıd” – göndərmək feilinə, həmçinin “ıduk” müqəddəslik və təmizlik bildirən sözlərə rast gəlirik [19, s.217]. Deməli, elçinin əynindəki paltar onun göndərilən və toxunulmaz olmasını simvollaşdırırdı.

174 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Elçilərə məktublarda yazılmayan, lakin elçiliyin məqsədini daha geniş əhatə edib, danışıqlar aparmağa imkan verən tapşırıq və səlahiyyət verilirdi. Bu isə elçilərin olduqca etibarlı şəxslər olduğunu göstərir. Elçi göndərilməsi həm də mütəmadi xarakter daşıyırdı. Bəzi tədqiqatçıların əsərlərində daimi səfirlərin olmas faktları da yer almaqdadır [10, s.168-169]. Şah İsmayıl Şeybək xana məktubunda “elçilər və məktublar göndərmək işində meydana çıxmış ləngliyin və təxirə salınmaların üzrlü səbəbdən baş ver- diyini” nəzərə çatdırır, “belə qəbul olunmuş mərasimlərə və ənənəvi qaydalara riayət etməyə macal tapmamasından” şikayətlənirdi [20, s.52]. “XVI əsr boyun- ca Osmanlı imperiyası və Azərbaycan Səfəvilər dövləti arasında müxtəlif tari- xi hadisələr münasibətilə (taxta çıxan hökmdarı təbrik etmək, sülh müqaviləsi imzalamaq, fəthnamə çatdırmaq və s.) elçi heyətlərinin mübadiləsi baş vermiş- di. Dövrün diplomatiya qaydalarına görə, elçi ilə birlikdə qiymətli hədiyyələrin göndərilməsi də nəzərdə tutulurdu” [21, s.79]. Şahin Fazil qeyd edir ki, “XVII əsrdə Səfəvi və Osmanlı saraylarından Qərb ölkələrinə göndərilən rəsmi dövlət məktubları, əsasən, fars, qismən də türk dillərində yazılırdı. Məsələn, 1618-ci ildə Rusiya çarı tərəfindən Səfəvi hökmdarının yanına yollanan yüksək dərəcəli elçinin göndərdiyi məktub türk dilində yazılmışdı. İsgəndər bəy yazır: “Həmçinin bu il o uca sülalənin (romanovların) mötəbər əmir və knyazlarından (kənnas) ibarət böyük bir elçi heyəti Xəzər dəryası və o çöllərdən keçərək Şirvanın Dərbəndinə gəldi və Hümayun şah (I Sah Abbas) məiyyətinin ardınca Ərdəbildən [çıxıb] Qəzvin darüssəltənəsinə çatdı. O elçi də Səadət [abad] meydanında şah- la görüş səadətinə yetişdi və mütərcim [tərcoman] vasitəsilə padşah tərəfindən özlərinin ehtiyac (niyazməndi) xahişini və möhkəm birlik (ettehad) istəyini ərz edərək, türk dilində yazılmış uzun bir məktubu şaha təqdim etdi” [11, I c., s.XXIII]. XVI əsr Osmanlı müəllifi Xoca Səadəddin Əfəndinin “Tacüt-təvarix” əsərində dövlətlər arasında əlaqələrin mühüm vasitələrindən biri olan diplomatik yazışma sənədləri də öz əksini tapmışdır. Müəllifin mühüm dövlət vəzifələrində çalışması ona diplomatik sənədlərlə tanış olmaq imkanı vermişdi. Elçilər vasitəsilə çatdırı- lan bu məktubların müxtəlif cür adlandırılması (übudiyyətnamə, namei-bəşarət, namei-təvbix, misaqnamə, niyaznamə, təhniyyətnamə və s.) yalnız məktubların xarakterini nəzərə çatdırmaq üçün orta əsr tarixçiləri tərəfindən istifadə olu- nurdu. Məsələn, Xoca Səadəddinin I Şah İsmayıla yazılan tənbeh məktubu (na- mei-tevbix) adlandırdığı məktubu Sultan I Səlim “Şanlı məktub” (name-i nam) adlandırmışdır [15, II c., s.246-247; 3, IV c., s.177-180]. “Tacüt-təvarix” Sultan Səlimin Şah İsmayıla yazdığı daha üç məktubu özündə qoruyub saxlayır. Dip- lomatik sənəd olmaqla yanaşı, bu məktublar o dövrün düşüncə tərzini, dünya- ya baxış sistemini özündə əks etdirir. Birinci məktubda Osmanlı sultanı özünü “xan” adlandırır, Şah İsmayıla “bahadur” deyə müraciət edir, məktubunu “yar- lıq” adlandırır. “Tacüt-təvarix”in başqa bir yerində Xocanın şahzadə Qorquda münasibətdə onu “Qorqud noyon” [15, II c., s.224; 3, IV c., s.175] adlandırma- sı monqol epoxasının izlərinin bu əsərdə hələ də qaldığını göstərir. Məktubda “xaqanlar məzhəbinə görə” ifadəsi də qədim türk izlərinin əsərdə yaşadığını əks etdirir. “İranın Kembric tarixi”nin müəllifləri “xaqan”, “noyon”, “bahadur” kimi titulların Elxani dövlətinin siyasi forması olaraq əxz olunduğunu qeyd edirlər

175 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

[22, s.164,165]. Qeyd etmək lazımdır ki, monqol dövrü izlərinin XV-XVI əsrlər tariximizdə yaşaması təbiidir. V.V.Bartold yazırdı: “Monqol və türk məişəti eyni idi. Bundan əlavə, qərbə - Qızıl Orda və Türküstana gedən monqol köçəriləri öz dillərini itirib, türk dilini qəbul edirdilər” [23, s.193]. V.Z. Piriyev qeyd edirdi ki, Azərbaycana gəlmiş 20-yə yaxın monqol–türk tayfası yerli əhaliyə qarışaraq assimilyasiyaya uğramışdı [24, s.17]. “Tarixi-aləm aray-i Abbasi”nin səhifələrində Çingiz xan qayda-qanununa əsasən qucaqlaşma mərasiminin təsvirlərinin yer alması təsadüfi deyil. XV– XVI əsrlərdə Azərbaycanın türk-müsəlman dövlətləri ilə diplomatiya tarixindən danışarkən diqətimizi cəlb edən “atdandüşmə” və “qucaqlaşma” adətinin də yer aldığı faktlar qaynaqlar əsasında araşdırmaya cəlb edildi. “Atdandüşmə” adətinə gəlincə, akademik Z.Bünyadovun Sədrəddin əl-Hüseyninin “Əxbar əd-Dovlə əs-Səlcuqiyyə” əsərinə istinadən verdiyi təsvir böyük maraq doğur- du. Fars hakimi Zəngi ibn Mədud (1162–1175) Atabəy Şəmsəddin Eldəniz və Sultan Arslanşaha (1160-1176) tabeçiliyini bildirəndən sonra Atabəyin elçi- si ilə birlikdə onların görüşünə yollanır. “Atabəy Eldəniz Zənginin qərargaha yaxınlaşdığını bilib, bütün ordunun təcili və tam silahlanmasına əmr verdi. Əmr yerinə yetirildi. Zənginin gələcəyi yerdə sultanla birlikdə qalan atabəy Eldənizdən başqa bütün əmirlər onu qarşılamağa çıxmışdı. Zəngi Sultanın yerləşdiyi yerə yaxınlaşıb təntənənin möhtəşəmliyini və əzəmətini gördü. Bu onu qorxutdu və ağlını sarsıtdı. Onlar Sultana yaxınlaşanda əmirlər və haciblər atdan endilər, ona da tələsməyi əmr etdilər. O tələsdi,onun ruhunu dəhşət və itaət bürüdü, ürəyi isə dondu. Atabəy Eldəniz bunu sezən kimi öz atını ona sarı tərpətdi və haciblər (Zəngiyə) işarə ilə bildirdilər ki, bu, Atabəydir. O istədi ki, (atabəyin) atının dırnağı altındakı torpağı öpsün, ancaq atabəy buna imkan vermədi. O, atını Zənginin yanına sürüb atın üstündə onu qucaqladı” [25, s.48-49].

Nəticə

Beləliklə, diplomatik əlaqə, yazışma sənədləri orta əsr Azərbaycan cəmiyyətinin siyasi durumu, mənəvi dünyası barədə təsəvvür yaratmaqla onun çoxəsrlik türk adət-ənənələrindən bəhrələndiyini göstərir. D.B.Levin qeyd edirdi ki, orta əsrlərdə bir neçə beynəlxalq həyat mərkəzi və onlara müvafiq yerli beynəlxalq hüquq sistemi mövcud olmuşdur [26, s.23]. Məqalədə Azərbaycan və türk-müsəlman dövlətləri arasında mövcud olmuş əlaqələr sisteminin elementləri barədə təsəvvür yaratmağa cəhd et- dik. Burada elmi dövriyyəyə cəlb edilən faktlar XV–XVI əsrlər Azərbaycan dip- lomatiyasının istinad etdiyi norma və qaydalara nəzər salmağa imkan verir. Tədqiqatçılarımızın diqqətindən kənarda qamış diplomatik etiket və qayda- ların araşdırılması bu istiqamətdə aparılacaq elmi tədqiqatlar üçün zəmin ola bilər. Məqalənin faktik materialları həmçinin Azərbaycanın zəngin dövlətçilik tarixinin təbliği istiqamətində də istifadə edilə bilər.

176 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Neşri M. Kitab-i Cahannüma. c.I-II, İstanbul: TTK basım evi, 1949, 843 s.

3. Hoca Satettin Efendi. Tac üt-tevarih / yalınlaştıran I.Parmaksızoğlu. c.I, II, III, IV, V, İstanbul: Milli Egetim basım evi, 1979, -383 s., -348 s., -399 s., -407 s., 3-23 s. 4. Metsopski Foma. Teymurləngin və onun xələflərinin tarixi. Bakı: Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı, 1957, -102 s. 5. Мамедов С.А Азербайджан по источникам XV - первой половины XVIII вв.. Баку: “Элм”, 1993, -237 с. 6. Əbubəkr Tihrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə Həsən bəy Ağqoyunlunun, onun sələflərinin tarixi və Qaraqoyunlu və Cığatay tarixlərindən ona aid olanlar / Fars dilindən tərcümə edən, ön söz, şərhlər və göstəricilərin müəllifi Rahilə Şükürova. Bakı: “Elm”, 1999, -314 s. 7. Savory R. M. Studies on the history of Safavid Iran. London:Variorumreprints,1987, -191 p. 8. SumerF. KaraKoyunlular. c.I, Ankara: TTKbasımevi, 1984, -167 s. 9. Qızılbaşlar tarixi / Tərcümə və şərhlər M.Ə.Məmmədinindir. Bakı: “Azərbaycan”, 1993, -48 s. 10. Fərzəlibəyli Ş.F. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV - XVl əsrlər). Bakı: “Elm”,1995, -198 s. 11. İskəndər bəy Münşi Türkman Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye- Abbasi). Fars dilindən çevirən Şahin Fərzəliyev (Şahin Fazil). Bakı: “Şərq-Qərb”, 2010, -1109 s. 12. Эфендиев О.А. Азербайджанское государство Сефевидов XVI векe. Баку: “Элм”, 1981, с. 307 13. Ağalarlı Mübariz. XVI – XVII yüzilliklərdə Azərbaycan Səfəvi dövlətindən Osmanlı sarayına gedən elçilər / “Xəzər xəbər” jurnalı, № 325, yanvar 2014, s.54-58. 14. Ağayev R.Ə. Azərbaycan və Mərkəzi Asiya dövlətlərinin qarşılıqlı münasibətləri (XV – XVI əsrlər). Bakı: “Kür”, 2004, -151s.

16. Vernadski G.V. Çingiz xanın ulu yasasının quruluşu haqqında. Bakı: “Ağrıdağ”, 2001, -39 s. 17. Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом (ХIV - ХV вв.). Москва: “Наука”, 1966, -160 с.

19. Древнетюркский словарь. Ленинград: “Наука”,1969, -676 с. 20. Vilayəti Ə.Ə. Şah İsmayıl Səfəvi dövründə İranın xarici əlaqələr tarixi. Bakı: “əl- Hoda”, 1998, -421 s. 21. Hüseynova Fərəh. 1590-cı il İstanbul sülh müqaviləsi münasibətilə I Şah Abbasın Osmanlı sarayına göndərdiyi hədiyyələr /Azərbaycan Tarixi Muzeyi – 2005. Bakı: “Elm”, 2005, s.79-83. 22. The Cambridge history of Iran. v.VI, Jambridge: University Press, 1986, -1087 p. 23. Бартольд В.В. Монгольское завоевание и его влияние на персидскую культуру. 177 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Сочинения, т.VI, Москва, Наука, 1971, с.189 - 198 (784 с.) 24. Piriyev V.Z. Sulduz (Çobani) və Cəlairi tayfalarının Azərbaycanın etnik tarixində rolu / “Şərqin aktual problemləri: Tarix və müasirlik”, Akademik Z.Bünyadovun anadan olmasının 75 illiyinə həsr olunmuş elmi-nəzəri konfransın materialları, Bakı, 2000, s.17 – 20. 25. Bünyadov Z.M. Azərbaycan Atabəylər dövləti (1136 – 1225-ci illər). Bakı: “Elm”,1985, -268 s. 26. Левин Д.Б. История международного права. Москва, Изд-во ИМО, 1962, -136 с.

Tahir Jafiyev From the history of diplomatic relations between Azerbaijan and the Turkish states in the XV-XVI centuries XVII əsrin əvvəllərində The article deals with diplomatic relations between Azerbaijan and the Turkic states in the XV-XVI centuries. A particular attention was paid to the Azərbaycan Səfəvi norms of diplomatic etiquette, customs and protocol traditions of the heads of states and princes (shahzada). Those practices were based on the Turkic- imperiyası ilə Mongol customs andwere taking place at the meetings with the participation Şərq ölkələri of Genghis Khan (Yasa). The activities of elchies (ambassadors) that maintained and developed diplomatic relations between Azerbaijan and the states of arasında diplomatik Teymurids, Sheybanids and Ottomans were analyzed in the article. The author concludes that the ideological basisof diplomatic relationswas formed under əlaqələrə dair the influenceof the centuries long Turkic – Mongolian traditions.

Таир Джафиев Из истории дипломатических отношений Азербайджана с Тюркскими государствами в XV-XVI веках

В предлагаемой статье рассматриваются дипломатические отношения между Азербайджаном и Тюркскими государствами в XV-XVI вв. В статье особое внимание уделяется на нормы дипломатического этикета, обычаям и традициям во время встречи глав государств и царевичей. Обнаружено, что во время этих встреч соблюдались правила спешивания и традиция обнятия по обряду приветствия. Эти нормы, основанные на тюрко-мон- гольских обычаях, отражались на правилах встреч Чингиз хана (Яса). В статье также проанализирована деятельность «элчи»ев – послов, ко- торые обеспечивали дипломатические отношения между Азербайджа- ном и государствами Тимуридов, Шейбанидов и Османской империей. Изменения, происходившие в статусе «Элчи»ев в начале XVI в. было отражены в предлагаемой статье. Было доказано, что основу формиро- вания идеологических основ дипломатических отношений составляли многовековые тюрко-монгольские традиции.

178 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi Mübariz imperiyası ilə Ağalarov AMEA A.A.Bakıxanov adına Şərq ölkələri Tarix İnstitutunun böyük elmi işçisi,

arasında diplomatik tarix üzrə fəlsəfə doktoru əlaqələrə dair

Açar sözlər: Azərbaycan, Səfəvi dövləti, Böyük Moğol dövləti, Osmanlı im- periyası, diplomatik əlaqələr

Key words: Azerbaijan, the Safavid Empire, the Great Mughal Empire, Otto- man Empire, diplomatic relations

Ключевые слова: Азербайджан, Государство Сефевидов, Государство Великих Моголов, Османская империя, дипломатические отношения

179 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

XVI-XVII əsrlərdə dünyada baş verən siyasi və iqtisadi dəyişikliklər, Yaxın və Orta Şərqdə də ciddi siyasi hadisələrlə müşahidə olunurdu. Bu dövrdə öz siyasi coğrafiyasını genişləndirməkdə olan Osmanlı imperiyası, Azərbaycan, Şərqi Anadolu, İraqi-Ərəb, İraqi-Əcəm, Fars və Xorasan vilayətlərini öz hüdud- larında birləşdirən Azərbaycan Səfəvi dövləti, Mavərənnəhr bölgəsində hakim olan Şeybanilər, Hindistanda Böyük Мoğol imperiyası bölgədə baş verən siyasi hadisələrdə böyük rola malik idilər. Bu dövrdə bölgədə baş verən siyasi hadisələrdə fəal şəkildə iştirak edən Azərbaycan Səfəvi dövlətinin beynəlxalq münasibətlər sistemində böyük rolu olmuşdu. XVI əsrin əvvəllərində (1501) Səfəvilər sülaləsinin Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsi ilə qurulan Səfəvi dövləti qısa bir müddətdə Ön Asiyada aparıcı mövqeyə malik olan dövlətlərdən birinə çevrilmişdi. Səfəvilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə (1501-1736) Azərbaycanın xarici siyasi əlaqələri daha da genişlənmiş, qonşu dövlətlərlə diplomatik münasibətləri inkişaf etmişdir. Həmin dövrdə Səfəvi dövlətindən xarici ölkələrə onlarla elçi heyəti göndərilmiş, bu elçilər Səfəvi dövlətinin siyasi və diplomatik mənafelərini yüksək siyasi peşəkarlıqla qorumağı bacarmışlar.

1. Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Böyük Moğol imperiyası arasında diplomatik münasibətlər

XVI əsrin sonu - XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi imperiyasının Şərq ölkələri ilə siyasi diplomatik münasibətləri davam edirdi. Bu dövrdə Səfəvi imperiyasının Şərq ölkələri ilə diplomatik əlaqələrində Böyük Moğol dövləti və Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə rolu var idi. XVI əsrdə I Şah İsmayılın zamanında əsası qoyulan Səfəvi-Moğol münasibətləri XVII əsrdə də davam etməkdə idi. Səfəvilərlə moğollar arasında zaman-zaman münaqişə mənbəyinə çevrilən Qəndəhar vilayəti I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587-1629) də hər iki dövlət arasında mübahisəli ərazi olaraq qalırdı. Bu dövrdə Səfəvi dövlətində baş verən siyasi böhrandan istifadə edən Moğol hakimiyyəti 1595-ci ildə Qəndəharı Böyük Moğol dövlətinin tərkibinə qatdı [5, s.222]. Bu dövrdə Səfəvi dövlətinin Moğol dövləti ilə siyasi münasibətlərində üç əsas amil mühüm rol oynayırdı. Birincisi, osmanlılara qarşı Moğol dövlətindən hərbi yardım almaq; ikincisi, özbəklərə qaşı birgə mübarizə aparmaq, üçüncüsü isə Qəndəhar məsələsini sülh yolu ilə həll etmək. Bu dövrdə I Şah Abbasın Moğol hökmdarı Əkbər Şahın oğlu vəliəhd şahzadə Səlimə (Cahangir) göndərdiyi məktublar da olduqca maraqlıdır. Səfəvi hökmdarı şahzadəyə göndərdiyi məktubunda müttəfiqlikdən, ənənəvi dost- luqdan bəhs edir və bu münasibətlərin Əmir Teymura dayandığını qeyd edir [1, s. 217]. Həmçinin şahzadə Səlimə göndərilən bu məktubda bəzi şikayətlər də edilmişdir: “... İndi bizim əhvalımızı soruşmursunuz? Nə oldu? Biz sizinlə dostlu-

180 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

ğa hazırıq. Sizdən bir məlumat gözləyirik. Bu XVI əsrdə I Şah İsmayılın dostluq, əvvəllər olduğu kimi, hər iki ölkənin zamanında əsası qoyulan əmin-amanlığına səbəb olacaqdır. Əvvəllər də bizim sülalələrimiz sizinkilərlə dostluq Səfəvi-Moğol münasibətləri və əmin-amanlıq içində yaşayırdı... İndi biz XVII əsrdə də davam etməkdə Qərb və Osmanlı sultanları ilə müqavilələr bağlayırıq. Qərblə Səfəvilər arasında ticarət idi. Səfəvilərlə moğollar və siyasi əlaqələr davam etməkdədir. Əsas arasında zaman-zaman məqsədimiz Hind ilə də belə bir müqavilə münaqişə mənbəyinə bağlamaqdır. Biz bunu Hind ilə də həyata keçirməyi arzu edirik. İndi Qərb ölkələrinin çevrilən Qəndəhar vilayəti tacirləri rahatlıqla İrana (Səfəvi dövlətinə - I Şah Abbasın hakimiyyəti A.M.) gəlir və ticarətlə məşğul olurlar. Biz dövründə (1587-1629) də bunu Hindlə də həyata keçirməyi arzu edi- rik. Mən öncədən bir təmsilçimi göndərdim. hər iki dövlət arasında Amma istədiyimiz məqsədə çata bilmədik. mübahisəli ərazi olaraq Məqsədimiz iki ölkə arasında siyasi və ticarət əlaqələrini genişlətməkdir. Yenidən qalırdı. bir təmsilçimi göndərirəm. Ümid edirəm ki, iki ölkə arasında siyasi və ticarət əlaqələri əvvəlkindən daha güclü olacaq- dır... Məqsədim sizin ölkə ilə İran (Səfəvi dövləti - A.M.) arasında əlaqələrin genişlənməsidir. Bu ana qədər sizin ölkədən İrana (Səfəvi dövlətinə - A.M.) heç bir təmsilçi gəlmədi. Arzu edirəm ki, sizin də bir təmsilçiniz ölkəmizə gəlsin və əlaqələrimiz daha da inkişaf etsin...” [1, s.219; 17, s.274-278]. Şahzadə Səlim I Şah Abbasa cavab məktubunda yazırdı: “Məktubunuzda bizim üçün sevgi və dostluqdan bəhs edirsiniz. Biz də qarşılıqlı olaraq eyni hissləri bölüşürük. Sevgi və hörmətimizi çatdırırıq. Son 4-5 il ərzində bizim də məqsədimiz və düşüncəmiz İran (Səfəvi - A.M.) şahı ilə əlaqələrimizin daha da möhkəmlənməsi idi. Bunu yaxşı bilirik ki, iki ölkənin əlaqələri lap əvvəllərdən başlamışdır və həmişə də davam edəcəkdir. Biz sizinlə ticarət və siyasi baxım- dan hər cür anlaşmaya hazırıq [1, s.220; 17, s.278-279]. Bu məktublaşmalardan göründüyü kimi tərəflər siyasi və ticarət əlaqələrinin qurulmasında maraqlı görünürlər. Lakin bu dövrdə Moğol dövlətinin Hindis- danın cənub hissələrində həyata keçirdiyi fəthlər səfəvilərə kömək göstərməyə imkan vermirdi. Bu baxımdan Əkbər Şah (1556-1605) yazdığı məktublarında Şah I Abbasa özbəklərlə mübarizədən yayınmağı və sülh bağlamağı məsləhət görürdü [1, s.220]. Qəndəhar vilayəti moğollar tərəfindən ələ keçirildikdən sonra Moğol sa- rayında dörd il saxlanan Səfəvi elçisi Yadigar Sultan Rumluya geri qayıtmağa icazə verildi. O, Mirzə Ziyaəddinin rəhbərlik etdiyi moğol elçi heyəti ilə birlikdə geriyə - I Şah Abbasın sarayına məktubla yola salındı. Mirzə Ziyaəddinin rəhbərlik etdiyi elçi heyəti Əkbər şah tərəfindən Səfəvi dövlətinə göndərilən ilk böyük elçilik idi. Elçi heyəti 1596-cı ildə Səfəvi sarayına gələrək Əkbər şahın məktubunu I Şah Abbasa təqdim etdi [3, s.431; 7, s.82; 9, s.61-62].

181 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Əkbər şahın I Şah Abbasa yazdığı bu məktubda o, Səfəvi hökmdarından məktub aldığı üçün ona öz təşəkkürünü bildirir və etiraf edirdi ki, o, Şah Ab- basa bu məktubu əvvəl yazmalı idi. Lakin Hindistan daxilində işləri səhmana salmaqla məşğul olduğuna görə gec məktub yazmaq məcburiyyətində qal- mışdı. Məktubda Əkbər şah Qəndəharın tutulması səbəblərini geniş şəkildə izah edir və Qəndəharın tutulmasından sonra da səfəvilərlə dostluq əlaqələrini saxlamaq arzusunda olduğunu bildirirdi. Əkbər şah məktubda səfəvilərə hər hansı hərbi kömək göstərilməməsinin səbəbini izah edərək bildirirdi ki, onun bu addımı bölgədə anlaşılmazlıq yarada bilərdi. Həmçinin Moğol hökmdarı I Şah Abbasdan Səfəvi dövlətindəki işlər barədə ona daim məlumat verilməsini xahiş edirdi. Əkbər şah Abdulla xana münasibətini izah edərək yazırdı ki, “sülh axtarana qarşı müharibə başlamaq olmaz” [7, s.81]. Şəfəvi hökmdarı I Şah Abbas 1007-ci ildə (oktyabr/1598) Əkbər şahın elçiləri ilə birlikdə Mənuçöhr bəy Eşikağasıbaşının rəhbərliyi ilə Moğol sarayına növbəti elçi heyəti göndərdi [3, s.431; 9, s.64]. Hatəm bəy Ordubadi tərəfindən tərtib edilmiş məktubu Əkbər şaha aparan bu elçilik 1598-ci ildə Hindistana gəldi və Əkbər şah tərəfindən hörmətlə qəbul edildi [7, s.83]. I Şah Abbasın Əkbər şaha göndərdiyi bu məktubda yenə də səfəvilər və moğollar arasında ənənəvi dostluq münasibətlərindən bəhs olunurdu: “Alla- ha şükür olsun ki, sələflərimiz tərəfindən əkilən ağaclar zaman keçdikcə böyü- yür və öz bəhrəsini verir. Bizim dostluğumuzun yeni təzahürü sənin məktubun oldu. Orada bizə zəruri olan xeyli dəyərli məsləhətlər var idi. Bu məsləhətlər bizə dövlət və idarə işlərini, dini məsələləri və xalqın həyatını qaydaya salmaqda kömək etdi” [7, s.125]. I Şah Abbas məktubda daha sonra I Şah Təhmasibin ölümündən sonra yeridilən siyasət və xarici dövlətlərlə münasibətlər barədə məlumat verir. O, Şah Məhəmməd Xudabəndə zamanı ölkədə baş alıb gedən anarxiya, Xora- sanın işğal edilməsi, səfəvilərin qərb sərhədlərində daim gərginliyin olması barədə də Moğol imperatoruna yazırdı. Daha sonra o, Osmanlı sultanı ilə sülh bağladığından, Xorasanı geri almaq üçün özbəklərə qarşı müharibə hazırlıq- larından yazır və bu işdə Əkbər şahdan xeyir-dua almaq istəyini bildirirdi [7, s.126-127]. Moğol sarayına gələn Səfəvi elçiləri burada böyük hörmət və ehtiram- la qarşılansa da, bu dəfə də Əkbər şah elçi heyətini 4 il öz sarayında saxla- dı. Yalnız 1011-ci ilin rəcəb ayında (oktyabr/1603) Moğol hökmdarı öz elçisi Mirməhəmməd Məsum Bəkri ilə birgə Səfəvi elçilərini geri göndərdi. Onlar I Şah Abbas İrəvanda osmanlılara qarşı vuruşarkən onun yanına gəldilər. Əkbər şahın Səfəvi hökmdarına göndərdiyi məktubda deyilirdi: “Bizim ar- zumuz budur ki, siz biz tərəfi özünüzünkü hesab edəsiniz, tez-tez öz səmimi məktublarınız və elçilərinizlə bizi sevindirəsiniz. Biz şad olarıq, əgər siz vacib məsələlərlə bağlı bizə müraciət etsəniz, biz qüvvəmiz daxilində hər şey etməyə hazırıq...” [15, s.8]. Səfəvi hökmdarı Moğol imperatorunun onun səfirini lazımsız olaraq 4 il saxladığı üçün moğol elçisinə lazımi səviyyədə ehtiram göstərmədi və yalnız

182 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

1013-cü ilin məhərrəm ayında (iyun/1604) İrəvan qalasının fəthindən sonra elçiyə qayıtmağa icazə verdi [3, s.431; 9, s.65-66]. Elçi vasitəsilə Əkbər şaha bir məktub göndərdi. Həmçinin Şah Abbasın xa- lası Zeynəb Bəyim də bu elçi vasitəsılə Əkbər Şahın anası Həmidə Banu Bəyimə bir məktub göndərdi. Şah Abbas Əkbər şaha 1604-cü ildə yazdığı bu məktubda Hind və Səfəvi əlaqəsinin dostcasına olmasının lazımlılığını ifadə edərək, Sultan Süleyman Qanuninin oğlu Şahzadə Bayazidin Səfəvi dövlətinə sığınma hadisəsini, ba- bası Şah Təhmasibin ölümündən sonra Səfəvi dövlətində qarışıqlıq çıxdığını və bundan istifadə etmək istəyən Osmanlı dövlətinin Azərbaycan ilə Şirvanı öz torpaqlarına qatdığını ifadə etmişdir. Bu məktubda Şah bu hadisəni belə ifadə edirdi: “Anadolu sultanları ucalar ucası Şah babam [Təhmasib] ilə sülh və andlaşma şərtlərini möhkəm bir iman üzrə qurmuşdular. Cənnət məkanlı bu qulların ölümündən sonra Qızılbaş tayfaları arasındakı ixtilafları bəhanə edərək onlar fürsət tapdılar və Azərbaycan ilə Şirvanı almağa yönəldilər”. Ar- dından sözü Təbrizin fəthinə gətirən Şah Abbas Osmanlı dövləti ilə döyüşdən başqa çarəsi olmadığını izah etməyə çalışmış və yaşanan hadisələrlə əlaqədar Əkbər şaha məlumat vermişdir. Şah Abbas bunları məktubunda belə ifadə et- mişdir: “Biz, Osmanlı dövləti ilə əvvəldən andlaşma etmişdik. Amma onlar bu əhdi heç sayıb, Nəhavəndə qədər bizim torpağımızı alıb, ələ keçirdikləri yerləri məhv etdilər. Bu barədə öz sədaqətsizliklərini göstərdilər. Səltənət və hökumət namusunun paramparça olmasına dözə bilməyib, dərhal bölgəyə ordu sövq edib, 40 gün içində Təbriz və ətrafını fəth etdik. Beləcə Osmanlı əsgərləri bu bölgələrdən geri çəkildilər. Bu döyüşdə təxminən 10.000 düşmən süvarisi bizim qılıncımızla ölmüşdür. Bizim ordumuz Təbriz qalasını 20 gün içində almışdır. Bu qalanın fəthi nəticəsində təxminən 2000 top, 5000 tüfəng , 100.000 men (83.300 kq) barıt, 10 illik yemək və vəsait əlimizə keçmişdir. Buradan İrəvan, Naxçıvan və Azərbaycanın digər qalalarına doğru hərəkət etdik. Düşməni buralarda da məğlub edib, adı çəkilən bölgələri nəzarətimiz altına aldıq. Biz əvvəldən and- laşma edib, hüdudumuzu müəyyən etmişdik. Gəncə və Şirvanı aldıqdan sonra artıq yeni hüdud ortaya çıxmışdır. Hal-hazırda isə biz sülhə hazırıq. Artıq daha çox insanın ölməsini istəmirik... Osmanlıdan bizə aid olan bütün qalaları aldıq. Hal-hazırda isə onlardan cavab gözləyirik. Barışa hazırıq. Sizə Allahdan güc və sağlamlıq diləyirik” [16, s.371; 17, s.302-304]. Şah Abbas Əkbər şahın ölümündən sonra onun yerinə taxta keçən oğlu Cahangirlə də (1605-1627) yaxşı əlaqələr qurmağa səy göstərdi. O, Mo- ğol hökmdarına səmimi məktublar göndərərək iki dövlət arasında dostluq münasibətlərinin davam etdirilməsinə çalışırdı. Lakin I Şah Abbasın Qəndəhara yürüşü iki dövlət arasında münasibətləri gərginləşdirdi. Şah Abbas 1611-ci ildə Yadigar Əli Sultan Talış adlı elçisi ilə Moğol sarayına bir başsağlığı məktubu və bir təbrik məktubu göndərmişdi [1, s.229]. Şah Abbas Əkbər şahın vəfatı səbəbilə yazdığı başsağlığı məktubunun baş- lanğıcında insanın Allah tərəfindən yaradılışı, güc və elm verilməsi haqqında bəzi məsələləri anladaraq “Biz, şübhəsiz, (hər şeyimizlə) Allaha aidik və Ona

183 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

dönəcəyik” ayəsini xatırlatmışdır. Şah Abbas məktubunda Əkbər Şahın yerinin cənnət olmasını dilədikdən sonra bu dünyanın insanlar üçün qalıcı bir məkan olmadığını söyləmiş və öz yerinin də harada olacağına Allahın qərar verəcəyini yazmışdır. Şah Abbas Nasir Tusi tərəfindən qələmə alınan bu məktubunda Cahangirə belə yazır: “Mən Hind padşahının vəfatına çox kədərləndim. Amma o cənnətə getdi və Allahın dəvətini razılıqla qarşıladı. Bu fani dünyanı buraxıb, baqi dünyaya getdi. amma onun yerinə Allah sevər və Allahı bilən bir kimsə oturmuşdur. Biz bu kədəri sizin padişahlığınız sayəsində xoşbəxtliyə çevirdik. Əkbər şahın vəfatından sonra sizin yola daha güclü bir şəkildə davam etmənizi diləyirik. Üzüntünü bir kənara qoyub, ölkənizi gücləndirmənizi və yaxşı idarə etmənizi arzu edirik. Bizi də bir qardaş ölkə olaraq bilin. İki ölkənin gün keçdikcə bir-birinə yaxınlaşmasını Allah-Təaladan arzu edirik” [1, s.230]. Şah Abbas taxta çıxması səbəbi ilə göndərdiyi ikinci təbrik məktubunda Cahangirə “Gürgan məqamında oturan, Sahibqıranlıq tacına varis olan” deyə xitab edərək bunla- rı yazır: “Allahdan, böyük Padişaha [Şah Səlimə] müvəffəqiyyətlər diləyirik. Öz ölkənizi inkişaf etdirmənizi və irəliyə götürmənizi Allahdan arzu edirik. Taxta çıx- manızı can bir qəlbdən təbrik edirik... Sarayımızın əhəmiyyətli şəxsiyyətlərindən və mənim də yaxın bəndələrimdən olan Yadigar Əli Sultanı sizə göndərdim. Həm təbrik, həm də iki ölkənin bundan sonrakı əlaqələri barəsində bu şəxs mənim vəkilim olaraq sizin ölkənizdə olacaq” [1, s.231; 17, s.307]. Şah Abbas məktubun sonunda iki ölkə arasında yazışmaların davam etməsi istəyini təkrar xatırlatmışdır. Bu səbəbdən Şah Səlim də qarşılıq olaraq Şah Ab- basa sevgi dolu bir məktub göndərmişdir. Bu məktubu iki ildən sonra (1613) Yadigar Əli Sultan ilə birlikdə Səfəvi sarayına göndərilən moğol elçisi Mirzə Bərxudar Xan [Xan Aləm] gətirmişdir. Bu məktubda Cahangir yazır: “Həmişə Səfəvi ölkəsi ilə əlaqələrin yaxşı olmasını diləyirəm. Allahdan dostluğumuzun daha irəli getməsini arzu edirəm. Mən taxta yeni keçdim və hakimiyyəti ələ al- dım. Ən əhəmiyyətli işim qonşu ölkələrlə dostluq əlaqəsi qurmaq olacaq. Mənim sizin xatirinizi nə qədər istədiyimi Allah bilir. İki ölkənin əlaqələri bundan sonra əbədiyyətə qədər sürəcək” [17, s.308-309]. 1614-cü ildə Şah Abbasın Robert Şerli adlı elçisi Moğol sarayına gəlmiş və Səfəvi hökmdarının məktubunu Cahangirə çatdırımışdır. Burada olduqca yaxşı qarşılanan Şerli, Cahangirin Şah Abbas üçün göndərdiyi iki fil, səkkiz antilop və çoxlu sayda hədiyyələrlə birlikdə (may/iyun 1615) geri qayıtmışdır [1, s.232]. 1615-ci ildə Şah Abbasın Mustafa bəy adlı elçisi hədiyyələrlə birlikdə Moğol sarayına gəlmişdir. Bu elçi Şah Abbasın Gürcüstandakı zəfəri haqqında Cahan- giri məlumatlandırmışdır [20, s.282-283]. Bir neçə ay sonra ölkəsinə dönməsinə icazə verilən, Cahangir tərəfindən 20.000 rupi və bir xələt hədiyyə edilən bu elçiyə Şah Abbasa təqdim edilmək üçün hədiyyələr ilə bir məktub da verilmişdi. Şah Abbas 1615-ci ildə iranlı ta- cir Xoca Əbdulkərim Gilani vasitəsilə Cahangirə Yəməndən gəlmə əqiq da- şından hazırlanmış bir təsbeh, Venesiyadan gətirilmiş bir kasa və bir məktub göndərmişdir [20, s.310]. Moğol hökmdarı Cahangir 28 oktyabr 1616-cı il tarixində Şah Abbasın elçisi

184 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Məhəmməd Rza bəyi hüzuruna qəbul etmişdir. Rza bəy gətirdiyi hədiyyələri (atlar, bəzi qiymətli əşylar və s.) və şahın məktubunu Cahangirə təqdim et- mişdir. Elçisi vasitəsilə göndərdiyi məktubda Şah Abbas böyük bir səmimiliklə dostluq və qardaşlıq təmənnalarını təkrarlamışdır. Cahangir də Səfəvi elçisi Rza bəyə ləl-cəvahiratla bəzədilmiş bir tac, gözəl bir xalat, bir fil və 20.000 rupi hədiyyə etmişdir [20, s.337]. 1617-cı ilin mart ayında ölkəsinə dönməsinə icazə verilən Səfəvi elçisi Məhəmməd Rza bəy həmin ildə yolda vəfat etmişdir. Elçinin vəfatından son- ra onun şəxsi əşyaları və Cahangirin Şah Abbasa göndərdiyi hədiyyələr elçilik heyətinin tərkibində olan Məhəmməd Qasım bəy adlı bir tacirə əmanət edil- mişdir [9, s.77]. Şah Abbas 1618-ci ildə (Sərab sülhündən sonra - A.M.) elçisi Seyid Həsən vasitəçiliyi ilə Moğol hökmdarı Cahangirə bir məktub göndərmişdir. 1619-cu ilin iyul ayında Hindistana çatan Seyid Həsən gətirdiyi qiymətli hədiyyələri və məktubu Cahangirə təqdim etmişdir. Adı çəkilən məktubda Şah Abbas Ca- hangiri baş verən hadisələrdən xəbərdar etmiş və osmanlılarla müharibə istəmədiyini, lakin bəzi fitnəçi valilər üzündən yenə döyüş çıxdığını, ölkəsini və sərhədlərini müdafiə etmək məcburiyyətində qaldığını, bundan başqa, üsyan- çıların minlərlə günahsız insanı öldürdüyünü, lakin sonda məğlub edildiklərini yazmışdır. Məktubda Şah Abbas xüsusilə dostluq və qarşılıqlı əlaqələr qurul- ması istiqamətindəki səmimi diləklərini təkrarlamışdır [17, s.309-312]. Qeyd olunduğu kimi, XVII əsrdə Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Böyük Moğol dövləti arasında diplomatik yazışmalar mütəmadi olaraq davam et- mişdir. Bu yazışmalardan məlum olur ki, bu dövr Səfəvi-Moğol münasibətləri, əsasən, dostluq və müttəfiqlik üzərində qurulmuşdur.

2. Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında siyasi münasibətlər

Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvi imperiyasının Osmanlı imperiyası ilə də siyasi münasibətləri davam edirdi. XVI-XVII yüzilliklərdə Səfəvilər dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında mütəmadi olaraq hərbi-siyasi və diplomatik münasibətlər mövcud olmuşdur. Bu dövlətlər arasında mövcud olan hərbi qarşıdurmaların nizamlanmasında diplomatik nümayəndələrin və elçilərin böyük rolu olmuş- dur. XVI əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasının Azərbaycan Səfəvi dövlətinin bir hissəsini işğal etməsi Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin inkişafına ciddi zərbə vurdu. Şah I Abbas hakimiyyətinin ilk dövrlərində ölkə ərazilərini işğal- dan azad etmək üçün atdığı hərbi-siyasi addımlar lazımi nəticə vermədi. Çünki dövlətin hərbi-siyasi qüdrətinin zəiflədiyi bir vaxtda iki cəbhədə - osmanlılara və özbəklərə qarşı eyni vaxtda mübarizə aparmaq olduqca çətin idi. Bu ba- xımdan Səfəvi dövlətinin hərbi qüdrətini bərpa etmək üçün osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlamaq olduqca vacib idi. Sülh müqaviləsi bağlamaq üçün 1589-ci ilin sentyabr ayında Səfəvi

185 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

hakimiyyəti Ərdəbil hakimi Mehdiqulu xan Ustaclunun rəhbərliyi ilə İstanbula bir elçi heyəti göndərdi. Osmanlı hakimiyyətinin tələbi ilə elçi heyəti ilə birlikdə Həmzə Mirzənin 9 yaşlı oğlu Heydər Mirzə də girov kimi İstanbula göndərildi [4, s.260-261; 10, s.375; 19, s.39-40]. Şah I Abbas elçi heyəti ilə Fərhat Paşaya Qızılbaş türkcəsində yazılmış bir məktub da göndərmişdir. Məktubda deyilirdi: “…Bizim razılıq və fərmanımıza əsasən vəkilimiz Mürşüd Qulu xanı fitnəni aradan qaldırmaq üçün sizin hü- zurunuza ezam etmiş və qərara gəlmişik ki, aliməqamlı şahzadənin sözü və əhalinin tələbinə əsasən İslam padişahının (Osmanlı sultanı) hüzuruna yetişsin… və bu xan şahzadənin (Heydər Mirzə) göndərilməsi haqqında bəzi məsələləri hüzurunuzda bəyan edəcəkdir. Öz məmləkətinə və Padişahına xidmət etdiyin və fədakarlıq göstərdiyin kimi bizimlə də dostluq edib, iki məmləkət arasında ədalətin möhkəmlənməsi üçün səy göstərməlisən ki, etdiyin bu iş dünya durduq- ca əbədi qalsın….İnşaallah –Təala” [16, s. 52-55]. Səfəvi elçi heyəti Fərhat Paşanın yanına çatdıqdan sonra onunla birlikdə 1590-cı ilin yanvar ayında İstanbula gəldi. Yanvar ayının 24-də Divan-i Hüma- yunda sülh təklifləri müzakirə olundu [10, s. 379]. Nəhayət, İstanbulda aparılan danışıqlar nəticəsində 1590-cı il mart ayının 21-də tərəflər arasında 12 illik Osmanlı-Səfəvi müharibəsinə (1578-1590) son qoyan sülh müqaviləsi bağ- landı. 4 bənddən ibarət olan bu müqavilənin 2-ci bəndində Osmanlı imperi- yasına qatılan Səfəvi dövlətinin əraziləri əks olunmuşdu. Bu bənddə deyilirdi: “H. 98 Nevruzi-firuzi (21 mart 1590) tarixinədək, Qızılbaşların əlindən alınaraq Osmanlı dövlətinin tabeliyinə keçən bu ərazilər Osmanlı mülkiyyəti sayılmalı- dır: Təbriz, Qaracadağ və ətrafı, Gəncə, Qarabağ və ətrafı, Şirvan, Gürcüstan, Nihavənd, Luristan...” [6, s.179; 10, s.379-381; 12, s.195-197]. Göründüyü kimi, bu müqavilənin şərtlərinə görə, Səfəvi dövlətinin böyük bir hissəsi Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edildi. Səfəvi dövləti ilə Osmanlı dövləti arasında bağlanan İstanbul sülh müqaviləsi Səfəvi hakimiyyətinin məcburiyyətdən imzaladığı bir müqavilə idi. Çünki Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas üçün dövlətin hərbi və iqtisadi gücünü, mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək məqsədilə bu müqavilə olduqca vacib idi. Osmanlı hökmdarı III Mehmet (1595-1603) zamanında da Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında elçilik mübadiləsi və diplomatik yazışmalar davam etməkdə idi. Sultan III Mehmetin taxta çıxdığı ərəfədə Səfəvi elçisi Kərəm xan Osmanlı sarayına göndərilmişdi. Elçinin məqsədi hər iki dövlət arasında diplo- matik münasibətləri inkişaf etdirmək və şahzadə Heydər Mirzənin vəziyyəti ilə maraqlanmaq olmuşdur. Eyni zamanda elçi İraqda şiələr üçün müqəddəs he- sab olunan yerlərdə kasıblara nəzarət olunması üçün bu yerlərə iki nəfər Şəfəvi nümayəndəsinin təyin olunmasını istəmişdir [12, s.216]. XVII əsrin əvvəllərində (1603-1612) Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin yeni mərhələsinin başlanması siyasi və diplomatik münasibətləri arxa plana ke- çirdi. 1603-1612-ci illərdə osmanlılara qarşı səfəvilərin həyata keçrdiyi hərbi əməliyyatlar nəticəsində osmanlıların ələ keçirdiyi əksər Səfəvi torpaqları azad edildi. Səfəvi dövlətinin bu qələbələrindən sonra Osmanlı hakimiyyəti yenidən

186 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

sülh danışıqlarına başladı. XVII əsrin əvvəllərində Bu dövrdə sülh danışıqları aparmaq üçün (1603-1612) Səfəvi-Osmanlı Azərbaycan Səfəvi dövlətindən Osmanlı sa- müharibələrinin yeni rayına bir neçə elçilik heyəti göndərilmişdir. Bu elçilik heyətlərindən biri 1612-ci ilin sen- mərhələsinin başlanması tyabr ayında Qazıəskər Qazı xanın rəhbərliyi siyasi və diplomatik ilə İstanbula gələn elçi heyəti olmuşdur. Bu münasibətləri arxa plana elçilik heyətinə İsfahan və Qəzvin qazıla- keçirdi. 1603-1612-ci illərdə rı Müizzi İsfahani və Hüseyn Yezdi də daxil idi. Bu elçilik heyətinin apardığı uğurlu sülh osmanlılara qarşı səfəvilərin danışıqları nəticəsində tərəflər arasında II həyata keçrdiyi hərbi İstanbul sülh müqaviləsi (20 noyabr/1612) əməliyyatlar nəticəsində bağlandı [11, s.166-167]. osmanlıların ələ keçirdiyi II İstanbul sülh müqaviləsi üç il qüvvədə qalsa da, 1615-ci ildə yeni Səfəvi-Osmanlı əksər Səfəvi torpaqları azad müharibəsi başlamışdır. 1618-ci ildə Os- edildi. Səfəvi dövlətinin manlı taxtına çıxmış II Osman (1618-1622) bu qələbələrindən sonra I Şah Abbasa elçisi Çavuş Həsən ağa vasitəsilə Osmanlı hakimiyyəti yenidən bir dostluq məktubu göndərmişdir. 1618-ci ilin may ayında Qəzvində I Şah Abbasın hü- sülh danışıqlarına başladı. zuruna gələn Osmanlı elçisi çox soyuq qar- şılanmış və Səfəvi hökmdarı tərəfindən bu cavabı almışdır: “Məktubun heç bir faydası yoxdur. Əgər Osmanlı dövlət adamları adilanə şərtlərlə və xoş niyyətli sülhə hazır olsalar, mən də dostluq əlimi uzadaram. Əgər siz türklər savaşıb qan tökərək biçarə və günahsız insanları öldürmək niyyətində olsanız, günah sizin boynunuzda qalacaq və mən bu vəziyyətdə Səvəfi ordusunu döyüş mey- danına göndərəcəyəm” [1, s.145]. Səfəvi hökmdarı Osmanlı elçisi ilə birlikdə Mirzə Məhəmməd Hüseyn Əbhəri adlı elçisini Diyarbəkrdən olan sərdar Xəlil paşanın yanına göndərmiş və Nasuh paşa (II İstanbul) müqaviləsinə uyğun bir razılaşmanın bağlanmasını istəmiş, əks halda savaşa hazır olduğunu bildirmiş- dir. Hərbi əməliyyatların mənasız olduğunu görən Osmanlı tərəfi yenidən danı- şıqlara başlamışdır. 1618-ci il avqust ayının 31-də Xəlil paşanın elçisi Dəftərdar Həkim Osman Ərdəbilə gələrək osmanlıların sülh təkliflərini Səfəvi hökmda- rına çatdırdı. Osmanlıların sülh təklifi şərtlərindən biri də Səfəvi hökmdarının oğullarından birinin İstanbula göndərilməsi idi. Bu şərtə cavab olaraq I Şah Abbas əlindəki qılıncı hüzurunda olan Osmanlı elçisinə göstərərək demişdir: “Mənim oğlum budur və bunun xaricində sizin üçün bir şeyim yoxdur. Gücünüz yetirsə bunu əlimdən alın. Türk əsgəri hara qədər gəlmək istəyirsə, mən sağlam bir şəkildə onları gözləyəcəyəm”. Şahın bu sözlərinə Osmanlı elçisi günahsız insanların qanı töküləcəyini və bunun günahının Şahın boynuna düşəcəyini söyləmişdi. Səfəvi şahı elçinin bu sözlərinə belə cavab vermişdi: “Mən öz evimdə oturmuşam və osmanlılar hər il gəlib evimə hücum edirlər. Qan tökür və pislik gətirirlər. Mən və xalqım ölkəmizi qorumayaqmı?” [11, s. 147].

187 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Tərəflər arasında aparılan ardıcıl danışıqlardan sonra 1618-ci ildə Sərab sülh müqaviləsi bağlandı. Yadigar Əli Sultanın rəhbərlik etdiyi Səfəvi elçi heyəti Sərab sülh müqaviləsini təsdiq etmək üçün 1619-cu il sentyabr ayının 29-da İstanbula gəldi və bu müqavilə təsdiq edildi [11, s.172-173].

Nəticə

XVI-XVII əsrlərədə Azərbaycan Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperatorluğu arasında Bəsrə körfəzindən Gürcüstana qədər olan əraziləri ələ keçirmək uğ- runda fasilələrlə müharibə baş vermişdir. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə (1587-1629) Səfəvi-Osmanlı müharibələri, əsasən, Güney Azərbaycan, Şərqi Anadolu və İraq-i Əcəmə nəzarət etmək uğrunda olmuşdur. Bu dövrdə Səfəvi dövlətinin Osmanlı imperiyası ilə siyasi münasibətləri Yaxın Şərq bölgəsində siyasi və strateji maraqlar üstündə baş verən və bölgəyə hakim olmaq uğ- runda mübarizəyə əsaslanan hərbi-siyasi qarşıdurma şəklində təzahür edirdi. Eyni zamanda, tərəflər arasında mövcud olan məzhəb qarşıdurmaları və Səfəvi hakimiyyətinin Osmanlı dövlətinin hərbi müdaxiləsinin qarşısını almaq üçün Avropa dövlətləri ilə mütəmadi olaraq danışıqlar aparması ziddiyyətləri daha da artırırdı. I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə Səfəvi-Osmanlı münasibətlərini dörd mərhələyə bölmək olar: 1. 1577-1589-cu illəri əhatə edən və İstanbul sülh müqaviləsi (1590) ilə başa çatan dövr; 2. 1603-1612-ci illəri əhatə edən və Na- suh paşa (II İstanbul) sülh müqaviləsinin imzalandığı dövr; 3. 1615-1618-ci illəri əhatə edin və tərəflər arasında Sərab sülh müqviləsinin bağlanması ilə başa çatan dövr; 4. 1622-1639-cu illəri əhatə edən və Qəsri Şirin sülh müqaviləsi ilə başa çatan dövr. Qeyd olunan bu dövrləri Səfəvi dövləti ilə Osmanlı impe- riyası arasında “müharibələr dövrü” kimi də xarakterizə etmək olar. Həmçinin bu dövrlərdə tərəflər arasında diplomatik yazışmalar olmuş və bunun nəticəsi olaraq bir neçə dəfə sülh müqaviləsi bağlanmışdır. Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Böyük Moğol dövləti arasın- da diplomatik yazışmalar mütəmadi olaraq davam etmişdir. Bu yazışmalar- dan məlum olur ki, bu dövr Səfəvi-Moğol münasibətləri, əsasən, dostluq və müttəfiqlik üzərində qurulmuşdur. Ümumiyyətlə, XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi imperiyasının Şərq ölkələri ilə siyasi və diplomatik əlaqələri müxtəlif istiqamətlərdə inkişaf edirdi. Bu diplomatik əlaqələr Osmanlı imperiyası ilə hərbi-siyasi münasibətlər fonun- da baş verirdisə də, Böyük Moğol imperiyası ilə fərqli olaraq, əsasən, sülh və dostluq şəraitində həyata keçirilirdi.

188 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Aydoğmuşoğlu C. Şah Abbas ve zamanı. Doktora tezi. Ankara, 2011, -353 s. 2. Азимджанова С.А. Государство Бабура в Кабуле и Индии. М.: “Наука”, 1977, -176 с. 3. Bayani X. Tarix-e nezami-ye İran dər doure-ye Səfəviyye. Tehran, 1353 h., -592 s. 4. Бидлиси Шараф-хан ибн Шамсаддин. Шараф-Наме (Перевод, предисловие, примечания и приложения Е.И.Васильевой. Т. 2. М.: “Наука”, 1976, -350 с. 5. Cabbari H. Qəndəhar və nəqş-e an dər rəvabet-e por feraz və nəşib miyan-e İran və Hendustan / Homayeş-e Sefeviyy-e dər qostare-ye tarix-e İran-zamin (Məcmuə- ye məqalat). Təbriz: Daneşqah-e Təbriz, 1383 h., s. 219-228. 6. Əfəndiyev O. Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993, -300 s. 7. Фарзалиев А., Мамедова Р. Сефевиды и Великие Моголы в мусульманской дипломатии. Санкт-Петербург: Филологический факультет СПбГУ, 2004, -227 с. 8. Fəlsəfi N. Zendeqan-i Şah Abbas-i Əvvəl. Cild-e əvvəl, müqəddəmat-e səltənət-e u əz vəladət ta padişahi. Çap-i devvom, Tehran, Çap-i Kihan, 1334 h., -247 s. 9. Islam R. Indo Persian relations: A study of the political and diplomatic relations between the Mughul empire and Iran. Tehran: Iranian Culture Foundation, 1970, -254 p. 10. Kırzıoğlu. F. M. Osmanlılar’ın Kafkas-elleri’ni fethi (1451-1590). Ankara: Türk tarih kurumu basımevi, 1993, -550 s. 11. Kılıç. R. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Safevi antlaşmaları. İstanbul, Tez Yayınları, 2001, -236s. 12. Kütükoğlu B. Osmanlı-İran siyasi münasebetleri (1578-1612). İstanbul: Özal Mat- baası, 1993, -340 s. 13. Münşi İsgəndər bəy Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye Abbasi). Fars dilindən çevirən Şahin Fərzəliyev. I hissə, Bakı: “Şərq-Qərb”, 2010, -1144 s. 14. Münşi İsgəndər bəy Türkman. Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi (Tarixe-aləmaraye - Abbasi). Fars dilindən çevirən Şahin Fərzəliyev. II hissə, Bakı: “Şərq-Qərb”, 2014. 15. Nəcəfli T. Şah Abbas dövründə Səfəvi-Moğol münasibətləri Türkiyə tarixşünaslı- ğında.// Journal of Qafqaz University, N 32, Bakı, 2011, s.1-15 16. Nəvai A. Şah Abbas: Mecmua-i Esnad ve Mekatibat-ı Tarixi Hemrah ba Yâddaşthâ- yı Tafsilî, İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran,1352. 17. Sabeatiyan Z. Əsnad və nameha-yi tarixi dourey-i Səfəviyye. Tehran: Enteşarat-e Daneşqah-e Tehran, 1343 h., 394 s. 18. Savory R. M. Iran under the Safawids. Cambridg: Cambridge University Press, 1980, -277 p. 19. Selaniki Mustafa Əfəndi. Tarix-i Selaniki 1563-1600 (Azərbaycan və qonşu ölkələrin tarixinə dair iqtibaslar). Osmanlı türk dilindən tərcümə edəni akad. Z. M. Bünyadov. Bakı: “Elm”, 1992. 20. The Tūzuk-i-Jahangīrī or Memoirs of Jahāngīr. Alexander Rogers and Henry Beve- ridge. London, Royal Asiatic Societ, Vol 1. 1909–1914. 21. The Tūzuk-i-Jahangīrī or Memoirs of Jahāngīr. Alexander Rogers and Henry Beve- ridge. London, Royal Asiatic Societ, Vol 2. 1909–1914. 22. Uzunçarşılı İ.H. Osmanlı Tarihi, C. 3, Kısım 1. TTK, Ankara, 1983.

189 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Mubariz Aghalarov On the diplomatic relations of Azerbaijan’s Safavid Empire with eastern countries in the early XVII century

The XVI-XVII centries have been rich in important political events in the history of the peoples of the Middle East. This period is characterized by the emergence of new empires and new political, economic, cultural, religious and ideological boundaries. At this time, the Ottoman Empire in Anatolia, the Sa- favid Empire in Azerbaijan, the Great Mughal Empire in India and the Sheibani state in Central Asia all played the leading role in political events that had been occurring in the Near and Middle East. The exchange of ambassadors was taking place and hundreds of official letters were written for the sake of the resolution of military and political conflicts at the time. Azərbaycan türkləri

Мубариз Агаларов haqqında məlumatlar О дипломатических связях Азербайджанской Сефевидской Yəmən hökmdarlarına империи с восточными странами в начале XVII века həsr olunmuş yazılı XVI-XVII вв. богаты важными политическими событиями в истории народов Ближнего и Среднего Востока. Этот период характеризуется mənbələrdə возникновением новых империй, разделением народов политическими, экономическими, культурными и религиозно-идеологическими грани- цами. В указанный период в Малой Азии существовала Османская империя. Азербайджанская Сефевидская империя соседствовала и соперничала с Османской империей. В Индии существовала империя тюркской династии Великих Моголов. А в Средней Азии господствовали Шейбаниды. Эти тюркские государства играли активную роль в военно-дипломатической жизни Ближнего и Среднего Востока. Для урегулирования военных и политических конфликтов между этими государствами совершался обмен послами и составлялись сотни официальных писем.

190 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Azərbaycan türkləri Ramil haqqında məlumatlar AĞAYEV Yəmən hökmdarlarına AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun həsr olunmuş yazılı böyük elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru [email protected] mənbələrdə

Açar sözlər: Azərbaycan, Yəmən, türk, hökmdar, mənbə, əl-Həmədani, “Ki- tab ət-Tican”, “əl-İklil”

Key words: Azerbaijan, Yemen, turk, ruler, source, Al-Hamadani, “Kitab al- Tican”, “Al-Iklil”

Ключевые словa: Азербайджан, Йемен, тюрок правитель, источник, Аль-Хамадани, “Китаб аль-Тиджан”, “Аль-Иклил”

191 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Giriş

Erkən orta əsrlər dövründə Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibinin öyrənilməsi tarix elmi qarşısında duran ən mühüm problemlərdən biridir. Azərbaycan ərazisində əhalinin türkləşməsi məsələsi ilə bağlı qarşıya çıxan bir sıra suallara indiyədək cavab verilməmişdir. Bu suallar ilk növbədə türklərin Azərbaycan ərazisində aborigen olub-olmaması ilə bağlıdır. Bu, çox mürəkkəb məsələdir və indiyədək həll edilməmişdir. Z.M.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, türkləşmənin XI-XII əsrlərdə baş verdiyini qəbul etmək səhv olardı. Türkləri Azərbaycan ərazisinə kənardan gəlmə bir ünsür hesab etmək də səhvdir. Çünki o zaman Azərbaycan ərazisindəki yerli böyük türk tayfa təşəkküllərinin varlığı- na göz yumulur [1, s.171]. Tarixi torpaqlarımızda baş vermiş etnik prosesləri ətraflı şəkildə öyrənmək üçün xalqımızın qədim və orta əsrlər tarixi qərəzsiz şəkildə, elmi faktlara əsaslanaraq araşdırılmalıdır. Bu zaman əvvəlcədən müəyyən edilmiş standart- lardan imtina edilməlidir. Məlumdur ki, hər hansı bir xalqın formalaşması əsrlər boyu bir yerdə ya- şamış və ya bir-biri ilə sıx təmasda olmuş qəbilə və tayfaların qaynayıb-qa- rışması nəticəsində baş verən uzunmüddətli və mürəkkəb bir prosesdir. Bu proses nəticəsində formalaşmış xalqın son nəticədə necə adlanması həmin birləşmə prosesində iştirak edən etnoslardan hər hansı birinin üstünlük təşkil etməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Bugünkü dilimizin Azərbaycan türk dili adlan- ması Azərbaycan ərazisində qədimdən “türk” adlanan etnosun yaşaması və sonralar buraya şimaldan və cənubdan daxil olan türkdilli tayfaların çoxalması ilə bağlıdır. Gəlmə türkdilli tayfalar onlardan əvvəl burada yaşayan, oturaq və yarımköçəri həyat tərzinə malik olan və “türk” adlanan xalq arasında qaynayıb- qarışaraq vahid Azərbaycan türk xalqı və dilinin yaranmasında yaxından iştirak etmişdir. Təqdim olunan məqalədə əsas məqsəd Yəmən hökmdarlarına həsr olun- muş əsərlərdə rast gəlinən faktlara əsasən, Ərəb xilafətinin yaranmasından əvvəlki dövrlərdə Azərbaycan ərazisində yaşayan əhalinin etnik tərkibində türklərin tutduğu yeri müəyyənləşdirməkdir.

1. Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi məsələsinə ümumi baxış

Tarixi mənbələrin araşdırılması göstərir ki, Ərəb işğalları ərəfəsində və Ərəb xilafəti dövründə Azərbaycan ərazisində yaşayan əhali etnik baxımdan, əsasən, aşağıdakı üç qrupa bölünürdü: 1. Türk mənşəli əhali; 2. İran mənşəli əhali; 3. Qafqaz mənşəli əhali. Azərbaycan ərazisində yaşayan türklərin dili və onun mənşəyi haqqında üç əsas fikir mövcuddur: 1. Azərbaycanın qədim əhalisinin dili Hind-Avropa dilləri ailəsinin İran qrupuna aid olmuşdur; 2. Azərbaycan əhalisinin bö- yük əksəriyyətinin dili türk dilləri ailəsinə məxsus olmuşdur; 3. Azərbaycan əhalisinin dili Qafqaz dilləri ailəsinə daxil olmuşdur. Lakin burada bir fakt inkaredilməzdir. Hal-hazırda Azərbaycan ərazisində yaşayan, Türk, İran və Qaf- qaz dillərində danışan xalqlar çox qədim dövrlərdən bir-biri ilə sıx təmasda

192 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

olmuş və qaynayıb-qarışmışlar. Məhz elə buna görə də bir sıra hallarda onların oxşar və müştərək tarixləri vardır və onlar ortaq dəyərlərə malikdirlər. Azərbaycan türkləri və onların dili ilə bağlı XX əsrdə formalaşmış əsas möv- cud konsepsiya belədir ki, guya bu xalq XI-XII əsrlərdə digər xalqları əsaslı surətdə sıxışdıraraq aradan çıxarmış və onun dili hakim dilə çevrilmişdir. Baş- qa sözlə, bu proses səlcuqların XI əsrdə Azərbaycanda məskunlaşması ilə əlaqələndirilir. Bu zaman bir sıra suallar meydana çıxır: Nə üçün digər xalqlar və onların dilləri (talış, fars, ləzgi və s.) deyil, məhz say etibarilə üstünlük təşkil edən, bugünkü Azərbaycan ərazisində yaşayan əsas əhali kütləsinin dili ara- dan çıxdı, gəlmələrin dili ilə əvəz olundu və türk dilinə çevrildi? Bu qəbildən olan sualların hamısının yalnız bir cavabı vardır: XI-XII əsrlərdə əsaslı şəkildə hər hansı bir etnik-dil dəyişikliyi baş verməmişdir, heç bir yeni xalq və dil ya- ranmamışdır. Azərbaycan ərazisinə gələn səlcuqlar isə burada, az-çox fərqlə, onlar kimi danışan türkdilli xalqla qarşılaşmışdır. Səlcuqların gəlişi heç bir etnik və dil dəyişikliklərinə səbəb olmamışdır. Onların heç buna qüdrəti də çatmaz- dı. Çünki onların XI əsrin ortalarında yaratdığı dövlət Mərkəzi Asiyadan Ara- lıq dənizi sahillərinə, Dərbənd keçidindən İran körfəzinə qədər geniş əraziləri əhatə edən böyük bir imperatorluq idi. Əgər hər səlcuq ailəsinə bir kənd bağış- lansa belə, onlar bütün bu əraziləri tam şəkildə məskunlaşdıra və yerli əhalini etnik dəyişikliyə məruz qoya bilməzdilər. Onlar bu ərazilərdə yalnız hərbi-siyasi hakimiyyəti ələ almışdılar. Səlcuqlar kütləvi şəkildə Azərbaycanın cənub və şi- mal torpaqlarına gələnə qədər artıq Xarəzm və Xorasan ərazilərində, Nişapur, Həmədan, Rey, İsfahan kimi əlverişli mövqeyə malik olan bir sıra şəhərlərdə hakimiyyəti ələ keçirmişdilər. Onlar 1066-cı ildə Şirvanşahlar dövlətini asılı vəziyyətə salmazdan əvvəl, artıq Bağdad da daxil olmaqla, İraq torpaqlarını da ələ keçirmişdilər. Başqa sözlə, səlcuqların həmin ərazilərdə məskunlaşması prosesi və hakimiyyəti ələ keçirmələri Azərbaycandan daha tez başlamışdır. Səlcuqlar yerli əhalini kütləvi şəkildə köçürmürdülər, soyqırıma məruz qoy- murdular, olsa-olsa tutduqları ərazinin hakimini dəyişirdilər, onlar əhalinin et- nik mənsubiyyəti və dilini dəyişmirdilər. Əgər səlcuqların istilası etnik və dil dəyişikliyinə səbəb olsaydı, bu zaman yuxarıda adı çəkilən və Azərbaycandan əvvəl ələ keçirilən ərazilər daha üstün şəraitə malik olardı. Digər tərəfdən səlcuqların həmin ərazilərdə siyasi hakimiyyəti daha uzun sürdü. Bu dövlət XII əsrdə parçalanarkən dörd əsas hissəyə bölündü: Suriya, İraq, Konya, Kerman. Bu yeni sultanlıqların belə adlanması səlcuqların məhz həmin ərazilərdə daha üstün mövqeyə malik olması ilə bağlı idi. Təsadüfi deyil ki, Səlcuq dövlətinin paytaxtlarından (Nişapur, Rey, İsfahan) heç biri Azərbaycan şəhərləri sırasına daxil deyildir. Beləliklə, səlcuqların regionda ən az təsir dairəsinə malik olduğu ərazilərdən biri Azərbaycan torpaqları idi. Deməli, səlcuqların gəlişi ilə yalnız Azərbaycan əhalisinin etnik tərkibinin və onun dilinin dəyişməsi ideyası elmi baxımdan yanlışdır və qəbuledilməzdir. Azərbaycan əhalisinin XI-XIII əsrlərə qədər şimalda, guya Qafqaz dillərindən birində və cənubda isə iranmənşəli dildə danışması, səlcuqların gəlişi ilə yeni dilə - Azərbaycan türk dilinə keçməsi inandırıcı deyil. Unutmaq olmaz ki, gəlmə tayfalar, bir qayda olaraq, yerli xalqa nisbətən azlıq təşkil etmişdir. Digər tərəfdən, başqa xalqın ərazisini işğal edənlər, adətən,

193 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

mədəni baxımdan yerlilərdən aşağı səviyyədə idilər və iqtisadi cəhətdən on- lardan asılı olurdular. Nəticə etibarilə gəlmələr, əsasən, yerli əhali ilə qaynayıb- qarışaraq onun dilini qəbul edirdilər.

2. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər haqqında ümumi məlumat

Ərəbdilli mənbələrdə Ərəb xilafətinin yaranmasından daha əvvəlki dövrlərdə Azərbaycan ərazisində türklərin yaşaması haqqında məlumatlara rast gəlinir. Belə mənbələr sırasında Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər xüsusi yer tutur. Bu əsərlərdə əsas diqqət Yəməndə uzun müddət mövcud olmuş Himyər padşahlığına (e. ə. 115 – b.e. 587) yönəldilmişdir. Zənnimizcə, Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdə Azərbaycan haqqında bəhs edilməsi və əhalisinin “türk” adlandırılması təsadüfi xarakter daşımır. Bu, qədim və erkən orta əsrlər dövründə yaşamış ərəbdilli müəlliflərin Azərbaycan haqqında müəyyən təsəvvürlərə malik olduğunu gəstərir. Ərəb tarixi ədəbiyyatı islamın ilk dövrlərində “ilmu-l-əxbar” (“xəbərlər elmi”) şəklində təzahür edirdi və bu zamanbir sıra hallarda hadisələrin xronoloji ar- dıcıllığı gözlənilmirdi. Yəmən hökmdarlarına Zənnimizcə, Yəmən (onlar “tübbə” və “əqyal” titulları daşıyırdı- hökmdarlarına həsr olunmuş lar) həsr olumuş əsərlərdə də belə hallara əsərlərdə Azərbaycan rast gəlinir. Həmin əsərlərdə dini rəvayətlərə və xalq əfsanələrinə geniş yer verilmişdir. haqqında bəhs edilməsi Bununla belə, bu əsərlərin tarixi baxım- və əhalisinin “türk” dan dəyərli olması inkaredilməzdir. Birinci- adlandırılması təsadüfi si, həmin əsərlərdə haqqında bəhs edilən xarakter daşımır. Bu, qədim Yəmən dövlətləri (Məan, Səba və Himyər padşahlıqları), həqiqətən, Ərəbistan yarıma- və erkən orta əsrlər dövründə dasında mövcud olmuş dövlətlərdir və on- yaşamış ərəbdilli müəlliflərin ların hökmdarları real tarixi şəxsiyyətlərdir Azərbaycan haqqında [2, s.18-23]. İkincisi, burada haqqında bəhs müəyyən təsəvvürlərə malik olunan tarixi hadisələrə bu və ya digər şəkildə digər ərəbdilli mənbələrdə də rast olduğunu gəstərir. gəlinir. Üçüncüsü, burada haqqında bəhs edilən coğrafi yer adları (ölkə, şəhər, dəniz, çay) onların hal-hazırda da yerləşdiyi coğrafi mövqelərlə uyğunluq təşkil edir. Bizə məlum olan və Azərbaycan haqqında məlumat verən yəmənli müəlliflərdən birincisi VII əsrdə yaşamış Ubeyd bin Şəriyə əl-Curhumidir. “Ki- tab ət-Tican” əsərinə Übeyd bin Şəriyəyə aid edilən xəbərlər (“Əxbar Ubeyd bin Şəriyə əl-Curhumi”) də əlavə edilmişdir [3, s.323-499]. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, xəlifə I Müaviyə keçmiş tarixlə, xüsusilə islamdan əvvəlki cahiliyyə dövrü ilə yaxından maraqlanırdı. O, Ömər bin əl-As adlı şəxsin məsləhəti ilə Raqqada yaşayan və tarix haqqında ətraflı biliyə malik olan Übeyd bin Şəriyə əl-Curhumini öz yanına çağırdı. Übeyd bin Şəriyə əl-Curhumi xəlifə Ömərin dövründə də elm sahibi kimi böyük şöhrət qazanmışdı. Übeyd bin Şəriyə haqqında bir sıra ərəbdilli müəlliflər, o cümlədən İbn Quteybə [4, s.534],

194 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

əl-Həmədani [5, s.161], Yaqut əl-Həməvi [6, s.1581] və başqaları öz əsərlərində məlumat vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra orta əsr müəllifləri onun verdiyi məlumatlardan bəhrələnmişdir. Elm aləminə məlum olan və tarixi üslubda əsər yazmış yəmənli müəlliflərdən ikincisi VII əsrin II yarısı-VIII əsrin birinci yarısında yaşamış Vahab bin Münəbbih əl-Yəmənidir. Onun dəqiq doğum tarixi məlum deyil. Bəzi ehtimallara görə, o, h. 34-cü ildə (654) doğulmuşdur [7, s.23]. İbn Xallikan onun h. 114-cü ildə (732) vəfat etdiyini bildirir [8, s.35-36]. Onun ən məşhur əsəri “Kitab ət-Tican fi mulu- ki Himyər” (“Himyər hökmdarları haqqında taclar kitabı”) adlanır. Bu kitabdan bir sıra orta əsr tarixçiləri və coğrafiyaçıları faydalanmışdır. İbn Xallikan yazır ki, İbn Quteybə bu kitabı “faydalı kitab” adlandırmışdır. “Kitab ət-Tican fi muluki Himyər” əsərinin müəllifliyi məsələsində anlaşıl- mazlıq vardır. Bəzi mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda bu əsərin İbn Hişama aid olduğu göstərilmişdir. Əslində isə kitabın müəllifi Vahab bin Münəbbihdir. Baş- qa sözlə, kitabda hadisələr İbn Hişamın dilindən Vahab bin Münəbbihə isti- nad edilərək verilmişdir. Yəni bu əsər İbn Hişamın sayəsində dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. “Kitab ət-Tican” əsərinin dövrümüzə qədər gəlib çatmasında böyük rol oynamış Əbu Məhəmməd Cəmaləddin Əbdülmalik bin Hişam bin Əyyub əl- Himyəri hicri III əsrdə (IX əsr) məşhur tarixçi, dilçi və din alimi kimi şöhrət qa- zanmışdır. Onun ən məşhur əsəri “Əs-surətu-l-nəbəviyyə” adlanır. Bu əsər is- lam peyğəmbərinin həyatına dair ən mükəmməl əsərlərdən sayılır. İbn Hişam hicri 218-ci ildə (833) vəfat etmişdir. “Kitab ət-Tican” əsərinin birinci nəşri h.1347-ci ildə Heydərabadda [9], ikinci nəşri isə 1979-cu ildə Səna şəhərində həyata keçirilmişdir [3]. Bizim müraciət etdiyimiz Yəmən mənşəli müəlliflərdən üçüncüsü İbn əl-Haik əl-Həmədani adı ilə məşhur olan Əbu Məhəmməd əl-Həsən əl-Həmədanidir. Onun əsəri “əl-İklil” adlanır. O, Səna şəhərində anadan olmuşdur. Onun dəqiq doğum tarixi məlum deyil. Hicri 334-cü ildə (945) vəfat etmişdir [6, s.810]. Bəzi tarixi əsərlərdə onun h.345-ci ildə (956) vəfat etdiyi bildirilir [7, s.77]. Əl- Həmədaninin on cildlik əsəri dövrümüzə qədər tam şəkildə gəlib çatmamışdır. Bu əsərdə Azərbaycanla bağlı məlumatlara onun səkkizinci cildində rast gəlinir [5]. Həmin cild bir neçə dəfə nəşr olunmuşdur. Öz əsərində Azərbaycan və onun əhalisi haqqında məlumat verən yəmənli müəlliflərdən dördüncüsü Nəşvan bin Səid əl-Himyəridir. Onun dövrümüzə qədər gəlib çatan əsəri “Muluk Himyər və əqyalu-l-Yəmən” (“Himyər hökm- darları və Yəmən padşahları”) adlanır [10]. Nəşvan bin Səid əl-Himyəri hicri VI əsrdə (XII əsr) yaşamışdır. Onun h.573-cü ildə (1177) vəfat etməsi haqqında məlumat vardır. Yaqut əl-Həməvi, əs-Syuti, İbn Xallikan və başqaları bu müəllif haqqında məlumat vermişdir. Nəşvan bin Səid əl-Himyərinin haqqında bəhs olunan əsəri rəsmi əsərlər sırasına aid edilir. Yaqut əl-Həməvi onu “əmiru-l- əllamət” adlandırır və göstərir ki, o, bir sıra fənlərə, o cümlədən tarix elminə yaxşı bələd idi [6, s.2745]. Yuxarıda adı çəkilən əsərlərdə Azərbaycanın hüdudları, şəhərləri və əhalisi haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Həmin əsərlərdə rast gəlinən Yəmən hökmdarlarının adlarına digər ərəbdilli müəlliflərin əsərlərində, o cümlədən əl-

195 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Yəqubinin “Tarix” əsrində də rast gəlirik [11, s.195-205]. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər Vətən tarixşünaslığında zəif öyrənilmişdir. Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə bu əsərlər Z.M.Bünyadov tərəfindən elmi tədqiqata cəlb olunmuşdur. Belə ki, o, ilk dəfə olaraq öz kitabında “Kitab ət-Tican” əsərinə istinad edərək Əməvilər sülaləsindən olan ərəb xəlifəsi I Müaviyənin qədim tarixə bələd olan yəmənli Abid (Übeyd) bin Şəriyə adlı şəxslə olan dialoqunu vermişdir. Burada I Müaviyyə soruşur: “Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?” Abid cavab verir: “Azərbaycan qədimdən türklərin yaşadığı ölkədir” [1, s.174]. Z.M.Bünyadov elə oradaca qeyd edir ki, bu məlumatı şübhə altına almaq olardı, lakin 1126-cı ildə tərtib olunmuş, fars dilində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış “Mucməl ət-təvarix va-l-qasas” adlı əsərdə də həmin oxşar məlumata rast gəlirik. Həmin əsərdə deyilir: “Azərbaycan qədimdən türklərin əlində olan bir ölkədir” [1, s.174]. Z.M.Bünyadovdan sonra həmin fakt bir sıra Azərbaycan tədqiqatçılarının əsərlərində də öz əksini tapmışdır [12, s.47-48; 13, s.65; 14, s.477]. Lakin bu gün müxtəlif elmi nəşrlərdə və elmi diskussiyalarda bu faktı şübhə altına almaq cəhdləri vardır. Ona görə də Yəmən (Himyər) hökm- darları ilə bağlı əsərlərdə Azərbaycan və Azərbaycan türkləri haqqında verilən məlumatlar üzərində daha ətraflı dayanmağa ehtiyac vardır.

3. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər Azərbaycan və türklər haqqında

Yuxarıda adı çəkilən və Yəmən tarixi haqqında yazmış müəlliflərin hamısının əsərlərində Azərbaycan və onun “türklər ölkəsi” adlanması haqqında bir sıra maraqlı faktlara rast gəlinir. Həmin əsərlərdə həm bir-birinə oxşar, həm də bir- birindən fərqli məlumatlara təsadüf olunur. Məqalədə əsas məqsəd məhz Azərbaycan türkləri haqqında məlumatları müəyyənləşdirmək olduğuna görə biz burada həmin əsərlərdə, ümumiyyətlə, türklər haqqında verilən məlumatlar üzərində dayanmayacağıq. Yalnız onu qeyd edə bilərik ki, təkcə Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdə de- yil, bir sıra digər ərəbdilli mənbələrdə də hələ Ərəb xilafətinin yaranmasın- dan əvvəlki dövrlərdə ərəblərin türklərlə təmasları haqqında məlumatlara rast gəlinir. Bu faktlar tarixi ədəbiyyatda da öz əksini tapmışdır [15, s.21-23; 16, s.39-45]. “Kitab ət-Tican” əsərinin müəllifi digər ərəb mənbələrində olduğu kimi, dün- yanın yaranışından, Yafət övladlarından bəhs edərkən Yəcuc-Məcuc, xəzərlər və türklərin eyni nəsldən törəndiyini göstərir [3, s.33]. Nəşvan əl-Himyərinin əsərində və Şəriyə əl-Curhuminin “Əxbar”ında da oxşar məlumata rast gəlirik. “Kitab ət-Tican”a əlavə edilmiş Şəriyə əl-Curhuminin “Əxbar”ında ox- şar məlumatdan sonra türklərin “Cərbi” iqlimində yaşadığı deyilir [3, s.334]. “Cərbi” iqlimi dedikdə ərəbdilli müəlliflər Azərbaycanın da daxil olduğu şi- mal nahiyələrini başa düşürdülər. “Cərbi” iqlimi ifadəsinə biz bir sıra ərəbdilli müəlliflərin əsərlərində də rast gəlirik. Məsələn, əl-Yəqubinin əsərində bu iqlim haqqında xüsusi paraqraf vardır [11, s.178; 17, s.204-205]. Biz Nəşvan əl-Himyərinin əsərində türklərin adına daha çox Yəmən hökm- darı Haris ər-Rəişin hakimiyyəti dövrü ilə bağlı hadisələrdən bəhs olunarkən

196 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

rast gəlirik [10, s.61]. Əsərdə türklərin farslar üzərində zülmündən və Babil hökmdarının elçisinin Haris ər-Rəişin sarayına gəlməsindən ətraflı şəkildə bəhs olunur. Həmin epizodda Babil hökmdarının Yəmən hökmdarına göndərdiyi qiymətli hədiyyələr haqqında məlumat verilir [10, s.65-66]. Yəmən hökmdarının “Bu hədiyyələrin hamısı sizin ölkənizdəndirmi?” sualına elçi tərəfindən “Bəziləri bizim, bəziləri türk ölkəsindəndir” şəklində cavab verilir. Elçi onların farslardan arxa tərəfdə yaşadığını və heç kimə tabe olmadıqlarını bildirir. Burada verilən məlumatlardan belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu hədiyyələr həm farsların, həm də Babil əhalisinin sıx təmasda olduğu bir türk ölkəsindəndir. O, həmin türk ölkəsinin məhz Azərbaycan olduğuna işarə edir. Belə ki, elçi Haris ər-Rəişin suallarına cavab verərkən deyir ki, onlar əsasən “Azərbaycanda yerləşirlər, Babil də onlardan asılıdır və Şam əhalisi də onlardan qorxu içərisində yaşayırlar” [10, s.65]. Oxşar epizoda bir qədər fərqli şəkildə, “Kitab ət-Tican” əsərində də rast gəlirik [3, s.416]. Hər iki əsərdə fars hökmdarının Haris ər-Rəişə məktubundan bəhs olunur. Həmin məktubda fars hökmdarının Azərbaycandakı türklərə qarşı Yəmən hökmdarından yardım istədiyi bildirilir [10, s.65]. Nəşvan əl-Himyərinin əsərində daha sonra Haris ər-Rəişin türklərə qarşı farslara yardımından bəhs edilir və bu zaman “türklər ölkəsi” dedikdə məhz Azərbaycan başa düşülür. Burada Yəmən ordusunun “Türk Azərbaycana daxil olduğu” göstərilir [10, s.65]. Sözlərinə davam edən müəllif deyir ki, Himyər ordusu orada türklərlə vuruşaraq, onların qalalarını fəth etdi, çoxlu əsir alaraq və Yəmən ordusunun (اوغل في بلد ألترك ”türk ölkəsinin içərilərinə doğru irəlilədi“ sərkərdəsi bu qələbə haqqında Yəmən hökmdarına xəbər verdi [10, s.65]. Haris qarşı-qarşıya olan əzəmətli qaya (باب مدينة الترك) ər-Rəiş ona “Türk şəhəri Bab”da üzərində bu yürüş haqqında kitabə yazdırmağı əmr etdi [10, s.66]. Zənnimizcə, burada Dərbəndin iki dağ arasında yerləşdiyinə, Dərbənd keçidinə işarə edilir. Digər bir Yəmən hökmdarı Tübbə bin Tübbə əl-Əqrənin fəaliyyətindən bəhs edən Nəşvan əl-Himyəri onun Azərbaycan sərhədlərində türklərlə qarşılaşdı- ğını yazır [10, s.114]. O qeyd edir ki, Müaviyə Übeyd bin Şəriyədən Tübbənin Azərbaycanda türklərlə qarşılaşmasının doğru olub-olmadığını soruşduqda o, bu faktı təsdiq etmişdir (10, s.115). Biz bu mənbədə Azərbaycanla bağlı “türk ölkəsi” ifadələri ilə yanaşı, farslarla bağlı “fars ölkəsi”, xəzərlərlə bağlı “Xəzər ölkəsi” ifadələrinə də rast gəlirik [10, s.117]. Qeyd etmək lazımdır ki, digər ərəbdilli mənbələrdə olduğu kimi, Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdə də “türklər” və “xəzərlər” şəklində təqdim olunan xalqlar arasında fərq qoyulur. Belə ki, onlar eyni kökdən törənmiş müxtəlif xalqlar şəklində təqdim olunur. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdə rast gəlinən “türklər” və “Azərbaycan türkləri” məsələsini araşdırmazdan əvvəl etnogenezlə bağlı bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək lazımdır. Bu zaman ilk növbədə ilkin mənbələrdə rast gəlinən “türklər”, “türk mənşəli xalqlar” və “türkdilli xalqlar” kimi anla- yışları dəqiqləşdirməyə ehtiyac duyulur. Məsələ burasındadır ki, bu anlayışlar bir-birinə çox yaxın olsa da, bir-birini tam şəkildə əvəz etmir. Digər tərəfdən mənbələrdə tez-tez qarşılaşdığımız “türklər” etnoniminin özündə müəyyən çalarları fərqləndirmək lazımdır. Belə ki, bu anlayış ilkin yazılı qaynaqlarda iki şəkildə təqdim olunur:

197 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

1. Əvvəlcədən “türklər” adı altında təqdim edilən toplumlara münasibətdə işlədilir. 2. İlk dövrlərdə “türk” adlanmayan və özünün xüsusi adı olan, lakin türk xalq- ları sırasına aid edilən toplumlara münasibətdə ümumi şəkldə işlədilir. Bu iki anlamın qarışdırılması Azərbaycan türklərinin etnogenezi məsələsində dolaşıqlığa rəvac verən əsas səbəblərdən biridir. Aydın məsələdir ki, Azərbaycan türklərinin etnogenezi ilə bağlı dolaşıqlığın digər səbəbi sırf subyektiv xarakter daşıyır, tarixi faktların təhrif olunmasına və türklərin Azərbaycanda məskunlaşması tarixini saxtalaşdırmağa, necə deyərlər, “cavanlaşdırmağa” xidmət edir. Ərəbdilli mənbələrin, o cümlədən Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərin araşdırılması göstərir ki, xəzərlər “türklər” adı altında deyil, “türkdilli” və “türk xalqları” adı altında təqdim edilən türk toplumları sırasına aiddir. Elə buradaca onu da qeyd etmək lazımdır ki, ərəbdilli mənbələrdə Azərbaycan ərazisində gedən döyüşlər zamanı dəfələrlə ərəblərlə qaşılaşdığı göstərilən “türklər” elmi ədəbiyyatda məhz bu ad altında təqdim edilmək yerinə, əksər hallarda onlar “xəzərlər” şəklində təqdim edilmişdir. Azərbaycan ərəblər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra buradakı türklərin böyük bir qismi Azərbaycanda qalıb ərəblərin hakimiyyətini və islam dinini qəbul etdilər. Ərəblərlə döyüşü davam etdirənlər isə əsasən dörd istiqamətdə geri çəkilməklə müqavimət göstərdilər. Onların geri çəkildiyi həmin dörd istiqamət aşağıdakı kimi idi: 1. Dərbənd istiqamətindən Şimali Qafqaza çəkilib xəzərlərə qoşulanlar. 2. İndiki Gürcüstan istiqamətində geri çəkilib orada topla- nan, bəzən də Dəryal keçidindən geri çəkilənlər. 3. Xorasan istiqamətində geri çəkilərək Mərkəzi Asiya türklərinə qoşulanlar. 4. Van gölü istiqamətində, Bizans sərhədlərinə doğru geri çəkilənlər Tarixi mənbələrdəki faktların araşdırılması göstərir ki, Sasanilər dövləti ərəblər tərəfindən darmadağın edildikdən sonra öz müstəqil dövlətləri olma- yan, lakin tayfa konfederasiyaları halında yaşayan və müəyyən dərəcədə Sasani tabeçiliyində olan Azərbaycan türklərinin bir hissəsinin öz dövlətləri və hökm- darları olan xəzərlərə qoşulmaqdan başqa çarələri qalmadı. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ərəblərin təzyiqi ilə geri çəkilən Azərbaycan türkləri xəzərlərə qoşulduqdan sonra Xəzər xaqanlığı tərkibində türklərin sayı daha da çoxal- dı. Məhz bundan sonra ərəblər bir sıra hallarda “xəzərlər” əvəzinə “türklər” ifadəsinə üstünlük verməyə başladılar. Beləliklə, Azərbaycan ərazisinə münasibətdə adı çəkilən türkmənşəli və türkdilli xəzərlərlə mənbələrdə sırf şəkildə “türklər” kimi təqdim edilən xalqlar heç də eyni deyildir və bir-biri ilə qarışdırılmamalıdır. Bir qədər də irəli gedərək onu da qeyd edək ki, xəzərlərin də aqibəti əvvəllər Azərbaycan ərazisinə gələn və bir hissəsi burada məskən salaraq yerli “türk” adlanan xalq arasında öz məxsusi adını itirən və onlar kimi “türklər” adlanan və öz keçmişlərini yalnız coğrafi adlarda saxlayan xalqlar kimi oldu. Onlar tədricən özlərinin “xəzər” adı- nı unutdular və Azərbaycan türklərinin bir parçasına çevrildilər. “Kitab ət-Tican”da Yəmən ordusunun İraq ərazisindən hərəkət edərək Azərbaycan torpaqlarına yürüşü təsvir edilmişdir. Burada deyilir ki, ərəb sərkərdəsi Şəmr bin əl-Qəttaf bin əl-Müntəb bin Ömər bin Zeyd Azərbaycanda türklər üzərində qələbə qazandı və bu qələbə münasibətilə orada iki daş (qaya)

198 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

üzərində kitabə yazdırdı. O, sözlərinə davam edərək yazır ki, “bu iki kitabə bu gün də Azərbaycan divarları üzərində” qalmaqdadır Burada həmin kitabə üzərində yazıldığı ehtimal .(فهما اليم على جدار آذربيجان) olunan beyt də verilmişdir [3, s.416-417]. Qeyd etmək lazımdır ki, Yəmən sərkərdəsi tərəfindən Azərbaycanda iki daş üzərində kitabə həkk etdirilməsi haqqında məlumata digər ərəb mənbələrində də rast gəlinir. Bizim istifadə etdiyimiz “Kitab ət-tican” əsərinin nəşrlərində I Müaviyənin Übeyd bin Şəriyə ilə dialoqlarından biri aşağıdakı kimidir: قال معاوية: و ما بال آذربيجان هلل أنت؟. قال: له انها كانت من أرض الترك و اجتمعوا له. Tərcüməsi: Müaviyə dedi: “Sən Allah, Azərbaycan nə deməkdir”. (Übeyd) dedi: “O türk torpaqlarındandır. Onlar orada məskunlaşmışlar” [3, s.416]. “Kitab ət-Tican”da deyilir ki, “Böyük Tübbə” adlandırılan Tübbə əl-Raid bin Tübbə əl-Ərqənin hakimiyyətinin iyirminci ilində türklər xərac verməkdən imti- na etdilər və Yəmən hökmdarının elçisini öldürdülər. Bu hadisədən qəzəblənən Tübbə Haris ər-Rəişin sərkərdəsinin getdiyi yolla hərəkət edərək onların üzərinə hücuma keçdi [3, s.449]. Burada deyilir ki, Tübbə onlarla Azərbaycan və Mosul sərhədində qarşılaşdı. Tübbə onlar üzərində qələbə qazandı [3, s.449]. Bu za- man I Müaviyyənin Übeyd bin Şəriyə ilə başqa bir dialoquna rast gəlirik: قال معاوية: وما الترك و آذربيجان؟ قال عبيد: هما بلادهم يا أميرالمؤمنين . Tərcüməsi: Müaviyə dedi: “Azərbaycan və türk nə deməkdir?”. Übeyd dedi: “Ya əmirəlmöminin, hər ikisi onların ölkəsidir” [3, s.449]. Müəllif daha sonra türklərin müharibə aparmaq qaydalarından bəhs edir. O, türklərin öz düşmənləri üzərinə Azərbaycan ərazisindən hücuma keçdiklərini yazır. “Kitab ət-Tican” əsərində Azərbaycan ölkəsinin şimal hüdudlarına diqqət yönəldilir. Belə ki, əsərdə Azərbaycan ərazisindəki iki yüksək dağ arsındakı keçiddən bəhs edilir və göstərilir ki, Azərbaycana şimal tərəfdən yalnız bu keçid vasitəsilə daxil olmaq mümkündür [3, s.90]. Şübhəsiz, burada Dərbənd keçidi nəzərdə tu- tulur. Haqqında bəhs olunan müəlliflərin hamısı öz əsərlərində Dərbəndi “Bab” (“Qapı”) adlandırır və onu Azərbaycan şəhərləri sırasına aid edirlər. “Kitab ət-Tican” əsərinin müəllifi Şəmr Yərəiş adlı Himyər hökmdarının Ərminiyyəyə gəlib çıxdığını və bu zaman Fars hökmdarı I Qubadın Azərbaycanda olan türklərə Ərminiyyəyə yürüş etmək əmri verdiyini yazır [3, s.235]. Əl-Həmədaninin “əl-İklil” əsərində də Azərbaycan türkləri ilə bağlı fakt- lara rast gəlmək mümkündür. Məsələn, müəllif yazır ki, Yəmən hökmdarı Azərbaycanda türklərlə müharibədən qayıtdı. Bu zaman türklərə qarşı Fars hökmdarı da ona kömək etmişdir [5, s.219]. İbn Quteybə də Haris ər-Rəişin Azərbaycanda türklərlə vuruşduğunu yazır [4, s.627]. O, başqa bir epizodda digər Himyər hökmdarı Tübbə bin əl-Əqrənin Azərbaycan hüdudlarında türklərlə qarşılaşdığını təsdiq edir [4, s.630].

Nəticə

Beləliklə, Yəmən (Himyər) hökmdarlarına həsr olunmuş bir sıra əsərlərdə Azərbaycan ölkəsi və onun yerli sakinləri olan türklər haqqında bir sıra maraqlı faktlara rast gəlinir. Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlərdən və digər yazılı mənbələrdən

199 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

əldə olunan məlumatlara əsasən, Azərbaycan türklərinin köklərini Azərbaycanın özündə axtarmaq lazımdır. Azərbaycan türklərinin əcdadları bu bölgənin qədim sakinləri olmuş və digər türkdilli tayfaların gəlişi ilə tarix boyu onların dil və mədəniyyəti bir-birinə qarışmış, inkişaf etmiş və nəhayət, bugünkü formaya gəlib çıxmışdır. Azərbaycan türk dilinin formalaşması və qələbəsi ölkə əhalisinin böyük əksəriyyətinin əsrlər boyu türk dilində danışması və türk dillərində danı- şan ətraf aləmlə sıx əlaqələri ilə izah edilməlidir. Başqa sözlə, Azərbaycan-türk dili birdən-birə yaranmamış və böyük bir regionda hakim dilə çevrilməmişdir. Bu, tarixi proseslərin qanunauyğun nəticəsi idi və yalnız Azərbaycan torpaqları- nın qədim dövrlərdən türklər və türkmənşəli xalqlar tərəfindən məskunlaşması ilə izah edilməlidir. Şübhəsiz, Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş əsərlər üzərində aparılan bu tədqiqatın nəticələri tamamilə bitkin və mübahisəsiz hesab edilə bilməz. Bu əsərlər üzərində gələcəkdə aparılacaq daha ətraflı araşdırmalar Azərbaycan və burada yaşayan türklər haqqında yeni-yeni faktların ortaya çıxarılmasına im- kan verə bilər.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1. Bünyadov Z.M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı: “Elm”, 1989, -334 s. 2. Masse A. İslam. Bakı: Azərnəşr, 1964, -256 s. وهب بن منبه. كتاب التيجان في ملوك حمير. الطبعة الثاني. صنعا 1979. 506 ص. .3 ابن قتيبة. المعارف. التطعة الرابعة. القاهرة 1981. 973 ص. .4 ابو محمد الحسن الهمداني. الاكليل. الجزء الثامن. بيروت- صنعا. 268 ص. .5 .ياقوت الحموي الرومي. معجم الادباء. الجزء السادس. الطبعة الاول. بيروت 1993. 3541 ص .6 7. Şeşen R. Müslümanlarda tarih-coğrafiya yazıçılığı. İstanbul, 1998, -451 s. ابو العباس شمس الدين احمد بن محمد بن ابي بكر بن خليكان. وفيات الاعيان و انباء الزمان. .8 .المجلد السادس. بيروت 1397. 439 ص وهب بن منبه. كتاب التيجان في ملوك حمير. الطبعة الاول. حيدراباد 1347. 506 ص. .9 نشوان بن سعيد الحميري. ملوك حمير و اقيال اليمن بيروت 1978. 238 ص. .10 أحمد بن أبو يعقوب بن جعفر بن وهب ابن واضح الكاتب العباسي المعروف باليعقوبي. تاريخ. .11 .المجلد الاول، بيروت 1379. 365 ص 12. Əliyarlı S.S. Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə. Bakı: “Mütərcim”, 2012, -560 s. 13. Vəlixanlı N.M. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1993, -157 s. 14. Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. II cild (III-XIII əsrin birinci rübü). Bakı: “Elm”, 2007, -608 s+ 24 səh. illüstrasiya. 15. Асадов Ф.М. Арабские источники о тюрках в раннее средневековье. Баку: “Элм”, 1993, -202 с. 16. Aхундова Н.Ч. Тюрки в системе государственного управления арабского халифата (VIII-сер. X вв.). Баку: “Элм”, 2004, -374 с. 17. Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə dair materiallar. Bakı: “Nurlan”, 2005, -336s.

200 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Ramil Aghayev İnformations about Azerbaijani Turks in written sources dedicated to the rulers of Yemen

The author believes that the most significant and reliable information about the medieval history of Azerbaijan can be found in Arabic sources. The purpose of the article is to examine valuable information about Azerbaijan’s population in the sources on the rulers of Yemen (Himyara). In these sources, Azerbaijan is mentioned as the land of Turks. According to them, the overwhelming majority of the population of Azerbaijan was composed of Turks. Based on numerous historical facts taken from these primary sources, one can come to the conclusion that in the early Middle Ages the city of Derbend had been the most populated northern point of Azerbaijan. Here, Derbend is called a Turkic city. As a result of continuous research of the Yemeni sources, one can discover new facts related to the early medieval history of Azerbaijan.

Рамин Агаев Информация об азербайджанских тюрках, в письменных источниках посвященные правителям Йемена

Автор считает, что самые значительные и достоверные сведения о средневековой истории Азербайджана имеются в арабо-язычных источ- никах. В статье повествуется об арабо-язычных источниках, посвященных правителям Йемена (Химяра), в которых имеются ценные сведения о на- селении Азербайджана. В трудах посвященных правителям Йемена, Азербайджан называется “страной тюрков”. Основную и подавляющую часть населения Азербай- джана составляли тюрки. Проанализировав сведения йеменских источников можно прийти к выводу, что в раннее средневековье самым населенным северным пун- ктом Азербайджана был город Дербент. В трудах посвященных правите- лям Йемена, Дербент называется “тюркским городом”. Автор считает, что в результате последующего исследования йемен- ских источников можно обнаружить новые факты, относящиеся к раннес- редневековой истории Азербайджана.

201 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

202 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ HÜQUQ VƏ QANUNVERİCİLİK SİSTEMİ

203 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sistemi

204 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Hərbi xidmət Nəsir əleyhinə olan HÜSEYNOV hüquq üzrə fəlsəfə doktoru

cinayətlərin [email protected] sistemi

Açar sözlər: xidməti cinayətlər, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayət, cinayətkarlıq sistemi, cinayətin bilavasitə obyekti

Key words: service crimes, crimes against military service, system crimes, the direct object of the crime

Ключевые слова: служебние преступления, преступления против военной службы, система преступлений, непосредственный объект преступлений

205 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sisteminin müəyyən edilməsində həmin cinayətlərin obyektinin düzgün müəyyən edilməsi həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Bu səbəbdən ilk növbədə göstərilən cinayətlərin obyekti ilə bağlı məsələlərə aydınlıq gətirməyi zəruri hesab edirik. “Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətin obyekti” anlayışı məzmununa görə cinayətkar qəsdin obyektinin ümumi anlayışının törəməsidir. Həmin obyektə verilən anlayış dövlətin hərbi təşkilatının vəzifə və funksiyalarını əks etdirən səciyyəvi əlamətlərdən başqa cinayət-hüquqi mühafizə obyektlərinə xas olan bütün digər əlamətləri də hökmən əhatə etməlidir [9, s.16]. Hərbi xidmət əleyhinə olan bütün cinayətlərin cinsi (xüsusi) obyek- ti Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin 327-ci maddəsində göstərildiyi kimi, hərbi qulluğun müəyyən edilmiş qaydaları, baş- qa sözlə desək, hərbi xidmətkeçmə qaydasıdır. O, döyüşə hazırlıq vəziyyətinin tərkib elementləri (hərbi birləşmələrin, hissələrin, gəmilərin və s. şəxsi heyətlə, silahlarla, döyüş texnikası ilə komplektləşdirilmiş olması; zəruri maddi vəsait ehtiyatlarının mövcudluğu; silahların və hərbi texnikanın saz vəziyyətdə saxla- nılması; qoşunların yüksək döyüş hazırlığı vəziyyətində olması; yüksək hərbi in- tizam və s.) ilə bilavasitə bağlı olan növlərə bölünür. Döyüşə hazırlıq vəziyyətinin bu elementlərindən hər biri hərbi xidmətkeçmə qaydasının müəyyən tələbləri ilə qorunur [8, s.35]. Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətləri müəyyən edən qanun norma- larının təhlili göstərir ki, hərbi xidmət əleyhinə olan hər bir cinayət əməli bütünlüklə hərbi-ictimai münasibətlərin məcmusuna yox, hərbi xidmətkeçmə qaydalarının müəyyən hissəsini təşkil edən (onun tərkib hissəsi olan) konkret münasibətə – cinayətin bilavasitə obyektinə qəsd edir. Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin obyektlərinin növlərinin təhlili göstərir ki, bəzi hallarda bir neçə cinayət eyni bilavasitə obyektə malik olur. Məsələn, Cinayət Məcəlləsinin 328–332-ci maddələrində nəzərdə tutulmuş cinayətlərin bilavasitə obyek- ti tabeçilik qaydaları və qarşılıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydaları, 336– 340-cı maddələrində nəzərdə tutulmuş cinayətlərin bilavasitə obyekti xüsusi xidmətkeçmə qaydalarıdır [4, s.13]. İstər Azərbaycan Respublikasının, istərsə də digər MDB dövlətlərinin hüquq nəzəriyyəçiləri hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sisteminin müəyyən edilməsinin əsası kimi həmin cinayətlərin bilavasitə obyektə görə qruplaşdırıl- ması prinsipini qəbul edirlər. Azərbaycan alimləri R.İ.Quliyev və M.N.İmanov cinayətlərin bilavasitə obyektə görə qruplaşdırılması prinsipinə əsaslandıqlarını qeyd etməklə, Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər fəslinin normalarını beş qrupa bölərək aşağıdakı kimi sistemləşdirmişlər: 1) tabeçilik əlamətləri olduqda hərbi qulluqçular arasında qarşılıqlı münasibətlərə aid müəyyən edilmiş qaydaların pozulması (rəisə tabe olma- ma, rəisə müqavimət göstərmə və ya onu hərbi xidmət vəzifələrini pozma- ğa məcbur etmə, rəisə qarşı zorakı hərəkətlər etmə), tabeçilik əlamətləri ol- madıqda və ya bu əlamətlərlə əlaqədar olmadan hərbi qulluqçular arasında qarşılıqlı əlaqələrin müəyyən edilmiş qaydalarını pozma (hərbi qulluqçunu təhqir etmə, döymə və ya işgəncə vermə);

206 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

2) müəyyən edilmiş qaydaları hərbi xidmət vəzifələrinin icra edilməsindən bo- yun qaçırma ilə əlaqədar pozma: hərbi hissəni və ya xidmət yerini özbaşına tərk etmə, fərarilik, öz sağlamlığına zərər vurmaqla və ya sair üsulla hərbi xidmətdən boyun qaçırma; 3) hərbi xidmətin aşağıdakı xüsusi növlərinin çəkilməsi qaydalarının pozul- ması: qarovul xidmətinin, daxili xidmətin, patrul xidmətinin, döyüş növbəsi çəkmənin, sərhəd xidmətinin, ictimai qaydanın mühafizəsi və ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə xidmətin; 4) hərbi əmlakla davranma qaydalarının pozulması: hərbi əmlakı itirmə, onu qəsdən və ya ehtiyatsızlıqdan məhv etmə və ya zədələmə; 5) aşağıdakı yüksək təhlükə mənbələri ilə davranma qaydalarının pozulması: silahla və ətrafdakılar üçün yüksək təhlükə törədən əşyalarla; döyüş, xüsusi və ya nəqliyyat maşınları ilə; hərbi uçuş aparatları ilə; hərbi gəmilərlə [7, s. 784-785]. Azərbaycan Respublikasının qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsinin hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər fəslinin normalarının qruplaşdırılmasının elmi cəhətdən əsaslandırılmasına ilk dəfə cəhd edilməsi, əlbəttə ki, təqdirəlayiq haldır. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, həmin normaların bu şəkildə sistemləşdirilməsi son dərəcə ziddiyyətli və qüsurludur. Belə ki, həmin sistem tərtib edilərkən hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər fəslində əmri icra etməmə (CM-in 328-ci maddəsi), hakimiyyətdən sui-istifadə etmə, hakimiyyət həddini aşma və ya hakimiyyətdən istifadə etməmə (CM-in 341-ci maddəsi), qulluğa səhlənkar yanaşma (CM-in 342-ci maddəsi), müharibə aparma vasitələrini düşmən üçün İstər Azərbaycan qoyub getmə (CM-in 343-cü maddəsi), bat- Respublikasının, istərsə də maqda olan hərbi gəmini tərk etmə (CM- digər MDB dövlətlərinin in 344-cü maddəsi), döyüş meydanını öz- başına tərk etmə və ya silah işlətməkdən hüquq nəzəriyyəçiləri boyun qaçırma (CM-in 345-ci maddəsi) və hərbi xidmət əleyhinə olan əsirlikdə olan hərbi qulluqçunun cinayət cinayətlərin sisteminin hərəkətləri (CM-in 346-cı maddəsi) kimi müəyyən edilməsinin əsası cinayət növlərinin mövcudluğu nəzərdən qaçırılmış, Azərbaycan SSRİ-nin 1960-cı il kimi həmin cinayətlərin Cinayət Məcəlləsində mövcud olmuş, lakin bilavasitə obyektə görə qüvvədə olan Cinayət Məcəlləsində nəzərdə qruplaşdırılması prinsipini tutulmayan tabe olmama əməli isə məlum olmayan səbəbdən həmin sistemə daxil qəbul edirlər. edilmişdir. Göstərilən sistemin müəlliflərindən biri olan M.N.İmanovun az sonra çap olunmuş «Cinayət hüququ» dərsliyində hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin əvvəlkindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən yeddi qrupdan ibarət aşağıda göstərilən yeni sisteminin verilməsi yuxarıda göstərilən tənqidi fikrin əsaslı ol- duğunu bir daha təsdiq edir: 1) tabelik və qarşılıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydalarını pozma (CM-in 328–332-ci maddələri); 2) hərbi qulluq qaydalarını (məhdud mənada hərbi xidmətdən yayınmada 207 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

ifadə olunur) pozma (CM-in 333 –335-ci maddələri); 3) xüsusi xidmət qaydalarını pozma (CM-in 336–340-cı maddələri); 4) hərbi vəzifə cinayətləri (CM-in 341–344-cü maddələri); 5) hərbi əməliyyatlar rayonunda hərbi qulluq qaydalarını pozma (CM-in 345– 346-cı maddələri); 6) hərbi əmlaka ziyan vurma və ya ondan istifadə qaydalarını pozma (CM-in 347–350-ci maddələri); 7) hərbi texnikakını idarəetmə və istismar qaydalarını pozma (CM-in 351– 353-cü maddələri) [6]. Hesab edirik ki, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin qruplaşdırılmasında yol verilmiş əvvəlki ziddiyyətli və qüsurlu halların müəyyən dərəcədə aradan qaldırılmasına baxmayaraq, sonuncu qruplaşmada da müəyyən nöqsanlara yol verilmişdir. Belə ki, sistemdaxili qrupları təşkil edən cinayətlərin bilavasitə obyektinin müəyyən edilməsində yol verilmiş səhvlər sonuncu qruplaşmanın da qüsurlu alınmasına səbəb olmuşdur. Məsələn, məlumdur ki, hərbi vəzifə cinayətləri dedikdə, Cinayət Məcəlləsinin 341 və 342-ci maddələrində nəzərdə tutulan cinayət əməlləri (hakimiyyətdən sui-istifadə etmə, hakimiyyət həddini aşma və ya hakimiyyətdən istifadə etməmə; qulluğa səhlənkar yanaşma) başa düşülür. Həmin cinayətlərin bilavasitə obyekti hərbi idarəetmə orqanlarının (o cümlədən də vəzifəli şəxslərin) fəaliyyətini tənzimləyən ictimai münasibətlərdir. Cinayət Məcəlləsinin 343 və 344-cü maddələrində nəzərdə tutulan cinayətlərin (müharibə aparma vasitələrini düşmən üçün qoyub getmə, batmaqda olan hərbi gəmini tərk etmə) bilavasitə obyekti isə müharibə vaxtı, döyüş şəraiti və digər ekstremal şəraitdə hərbi qulluqçuların (rəis, komandir, gəminin ko- manda heyətinə daxil olan şəxs) davranış qaydalarını müəyyən edən icti- mai münasibətlərdir. Göründüyü kimi, Cinayət Məcəlləsinin 341 və 342-ci maddələrində nəzərdə tutulan cinayət əməlləri ilə 343 və 344-cü maddələrdə nəzərdə tutulan cinayətlərin bilavasitə obyektləri bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Lakin buna baxmayaraq, müəllif həmin cinayət əməllərini hərbi vəzifə cinayətləri adlanan bir qrupa daxil etmişdir. Cinayət Məcəlləsinin 349-cu maddəsində nəzərdə tutulan əməlin (silahla və ətrafdakılar üçün yüksək təhlükə törədən əşyalarla davranış qaydalarını pozma) bilavasitə ob- yektinin hərbi əmlaka ziyan vurma və ya ondan istifadə qaydalarını pozma kimi müəyyən edilməsi düzgün deyil. Həmin maddənin adından da görünür ki, burada «yüksək təhlükə törədən əşyalarla davranış qaydalarını pozma»dan söhbət gedir və s. [4, s. 15-16]. Bir qədər fərqli mövqedən çıxış edən İ.B.Ağayev hesab edir ki, bilavasitə obyektdən asılı olaraq, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətləri aşağıdakı qrup- lara bölmək olar: 1. Hərbi xidmət borcu və vəzifələri əleyhinə olan cinayətlər: – hərbi hissəni və ya xidmət yerini özbaşına tərk etmə; – fərarilik; – öz sağlamlığına zərər vurma və ya sair üsulla hərbi xidmətdən boyun qaçır- ma; – döyüş meydanını özbaşına tərk etmə və ya silah işlətməkdən boyun qaçır- ma;

208 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

2. Hərbi intizamın ümumi qaydaları əleyhinə olan cinayətlər: – əmri icra etməmə; – rəisə müqavimət göstərmə və ya onu qulluq vəzifəsini pozmağa məcbur etmə; – hərbi rəisə qarşı zorakı hərəkətlər etmə; – hərbi qulluqçunu təhqir etmə, döymə və ya işgəncə vermə; – tabelik münasibətlərində olmayan hərbi qulluqçular arasında qarşılıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydalarını pozma; – əsirlikdə olan hərbi qulluqçunun cinayət hərəkətləri; 3. Hərbi xidmətin xüsusi vəzifələri əleyhinə olan cinayətlər: – döyüş növbəsi çəkmə qaydalarını pozma; – sərhəd xidməti qaydalarını pozma; – qarovul xidmətinin nizamnamə qaydalarını pozma; – ictimai qaydanın mühafizəsi və ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə xidmət qaydalarını pozma; – daxili xidmətin və ya patrul xidmətinin nizamnamə qaydalarını pozma; – batmaqda olan hərbi gəmini tərk etmə; – hakimiyyətdən sui-istifadə etmə, hakimiyyət həddini aşma və ya hakimiyyətdən istifadə etməmə; – qulluğa səhlənkar yanaşma; 4. Hərbi əmlakı itirmə, zədələmə və ya məhv etmə ilə, yaxud onun tərkibinə daxil olan yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydalarını pozmaqla əlaqədar olan cinayətlər: – hərbi əmlakı qəsdən məhv etmə və ya zədələmə; – hərbi əmlakı ehtiyatsızlıqdan zədələmə, xarab etmə və ya məhv etmə; – hərbi əmlakı itirmə; – silahla və ətrafdakılar üçün yüksək təhlükə törədən əşyalarla davranış qay- dalarını pozma; – maşınları idarəetmə və istismar qaydalarını pozma; – uçuş və ya uçuşa hazırlıq qaydalarını pozma; – hərbi gəmiləri idarəetmə qaydalarını pozma (CM-in 350–353-cü maddələri); – müharibə aparma vasitələrini düşmən üçün qoyub getmə [3, s. 779-780]. Zənnimizcə, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin bu şəkildə qruplaş- dırılması yuxarıda göstərilən qruplaşmalardan daha ziddiyyətli və qüsurlu- dur. Müəllifin təqdim olunan qruplaşmanı hansı səbəbdən CM-in 333-cü maddəsindən başlamasını, döyüş meydanını özbaşına tərk etmə və ya silah işlətməkdən boyun qaçırma əməlini, hərbi hissəni və ya xidmət yerini özba- şına tərk etmə, fərarilik və öz sağlamlığına zərər vurma və ya sair üsulla hərbi xidmətdən boyun qaçırma kimi əməllərlə bir qrupa daxil etməsini və həmin qrupu hərbi xidmət borcu və vəzifələri əleyhinə olan cinayətlər adlandırma- sını başa düşmək və qəbul etmək mümkün deyil. Belə ki, döyüş meydanını özbaşına tərk etmə və ya silah işlətməkdən boyun qaçırma cinayətinin obyekti döyüş meydanında davranış qaydaları olduğu halda, hərbi hissəni və ya xidmət yerini özbaşına tərk etmə, fərarilik və öz sağlamlığına zərər vurma və ya sair üsulla hərbi xidmətdən boyun qaçırma əməllərinin obyekti Silahlı Qüvvələrdə və qanunvericiliyə uyğun olaraq yaradılmış digər silahlı birləşmələrdə hərbi

209 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

xidmətkeçmə (qanunla müəyyən olunmuş müddətdə hərbi xidmətdə olma) qaydasıdır. Məlumdur ki, bilavasitə obyektə görə qruplaşdırma nəticəsində müvafiq cinayətlərin vahid növ obyekti müəyyən olunur. Lakin göstərilən cinayətləri birinci qrupun adına görə hərbi xidmət borcu və vəzifələri əleyhinə olan cinayətlər adlandırmaq və həmin sahədə yaranan ictimai münasibətləri sadalanan cinayətlərin növ obyekti kimi müəyyən etmək düzgün olmaz. Bilavasitə obyekti hərbi qulluqçular arasında qarşılıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydaları olan və CM-in 328-332-ci maddələrində nəzərdə tutu- lan cinayətlərlə CM-in 346-cı maddəsində nəzərdə tutulan (əsirlikdə olan hərbi qulluqçunun cinayət hərəkətləri) və bilavasitə obyekti «Hərbi əsirlərlə davra- nış haqqında» 12 avqust 1949-cu il tarixli Cenevrə Konvensiyasına uyğun olaraq hərbi əsirlərlə davranış qaydaları kimi müəyyən edilən əməlin «Hərbi intizamın ümumi qaydaları əleyhinə olan cinayətlər» adlanan bir qrupda birləşdirilməsi, bilavasitə obyekti xüsusi xidmətkeçmə qaydaları olan və CM-in 336-340-cı maddələrində nəzərdə tutulan qarovul xidmətinin nizamnamə qay- dalarını pozma, daxili xidmətin və ya patrul xidmətinin nizamnamə qaydalarını pozma, döyüş növbəsi çəkmə qaydalarını pozma, sərhəd xidməti qaydalarını pozma, ictimai qaydanın mühafizəsi və ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə xidmət qaydalarını pozma kimi əməllərin batmaqda olan hərbi gəmini tərk etmə, hakimiyyətdən sui-istifadə etmə, hakimiyyət həddini aşma və ya hakimiyyətdən istifadə etməmə, qulluğa səhlənkar yanaşma kimi cinayətlərlə bir qrupda birləşdirilməsi heç bir məntiqə sığmır. Hərbi əmlakı itirmə, zədələmə və ya məhv etmə ilə, yaxud onun tərkibinə daxil olan yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydalarını pozmaqla əlaqədar olan cinayətlər adlandırdığı dördüncü qrupda müəllif mövcud ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirərək hərbi əmlakın qorunması qaydaları əleyhinə olan cinayətlərlə özünün də qeyd etdiyi kimi, yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydalarının pozulması ilə əlaqədar olan cinayətləri birləşdirmişdir ki, bunu da heç bir halda bilavasitə obyektə görə qruplaşdırma kimi qəbul etmək olmaz. Qeyd olunduğu kimi, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər bütünlükdə hərbi qulluğun müəyyən edilmiş qaydalarına, Cinayət Məcəlləsinin müvafiq fəslinə daxil olan hər bir konkret cinayət isə hərbi qulluğun müəyyən edil- miş bu və ya digər qaydasına qəsd edir. Odur ki, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sisteminə daxil olan ayrı-ayrı əməllərin bilavasitə obyektinin düzgün müəyyən edilməsi belə cinayətlərin sistemdaxili qruplaşdırılmasının qüsursuz olmasına təminat verir ki, bu da öz növbəsində hüquqtətbiqetmə təcrübəsində mümkün ola biləcək səhvlərin qarşısının alınmasında həlledici əhəmiyyət kəsb edir. «Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, müəyyən qruplara daxil olan ayrı-ayrı cinayətlərin bilavasitə obyekti bəzi hallarda həmin qrup- ların bilavasitə obyektindən müəyyən qədər fərqlənir. Lakin bu, bütünlükdə məsələnin mahiyyətinə pozucu təsir etmir, ziddiyyət yaratmır» [4, s. 16]. A.C.Əliyev cinayət qanunu normalarının bilavasitə obyektə görə qruplaşdı- rılması prinsipinə əsaslanaraq hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmağı təklif edir: 1) tabeçilik qaydaları və qarşılıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydaları əleyhinə olan cinayətlər – əmri icra etməmə, rəisə müqavimət göstərmə və

210 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

ya onu qulluq vəzifəsini pozmağa məcbur Hərbi xidmət əleyhinə olan etmə, rəisə qarşı zorakı hərəkətlər etmə, cinayətlər bütünlükdə hərbi qulluqçunu təhqir etmə, döymə və ya işgəncə vermə, tabelik münasibətlərində hərbi qulluğun müəyyən olmayan hərbi qulluqçular arasında qarşı- edilmiş qaydalarına, Cinayət lıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydalarını Məcəlləsinin müvafiq pozma (CM-in 328–332-ci maddələri); fəslinə daxil olan hər bir 2) hərbi xidmətdən boyun qaçırma cinayətləri – hərbi hissəni və ya xidmət yeri- konkret cinayət isə hərbi ni özbaşına tərk etmə, fərarilik, öz sağlam- qulluğun müəyyən edilmiş lığına zərər vurmaqla və ya sair üsulla hərbi bu və ya digər qaydasına xidmətdən boyun qaçırma (CM-in 333 – qəsd edir. Odur ki, hərbi 335-ci maddələri); 3) xüsusi xidmətkeçmə qaydala- xidmət əleyhinə olan rı əleyhinə olan cinayətlər – qarovul cinayətlərin sisteminə daxil xidmətinin nizamnamə qaydalarını poz- olan ayrı-ayrı əməllərin ma, daxili xidmətin və ya patrul xidmətinin bilavasitə obyektinin düzgün nizamnamə qaydalarını pozma, döyüş müəyyən edilməsi belə növbəsi çəkmə qaydalarını pozma, sərhəd xidməti qaydalarını pozma, ictimai qay- cinayətlərin sistemdaxili danın mühafizəsi və ictimai təhlükəsizliyin qruplaşdırılmasının qüsursuz təmin edilməsi üzrə xidmət qaydalarını poz- olmasına təminat verir ma (CM-in 336–340-cı maddələri); ki, bu da öz növbəsində 4) hərbi vəzifə cinayətləri – hakimiyyətdən sui-istifadə etmə, hakimiyyət həddini aşma hüquqtətbiqetmə və ya hakimiyyətdən istifadə etməmə, qul- təcrübəsində mümkün ola luğa səhlənkar yanaşma (CM-in 341–342-ci biləcək səhvlərin qarşısının maddələri); alınmasında həlledici 5) müharibə vaxtı, döyüş şəraiti və digər ekstremal şəraitlə bağlı olan cinayətlər – əhəmiyyət kəsb edir. müharibə aparma vasitələrini düşmən üçün qoyub getmə, batmaqda olan hərbi gəmini tərk etmə, döyüş meydanını özbaşına tərk etmə və ya silah işlətməkdən bo- yun qaçırma, əsirlikdə olan hərbi qulluqçunun cinayət hərəkətləri (CM-in 343 – 346-cı maddələri); 6) hərbi əmlakın qorunması qaydaları əleyhinə olan cinayətlər – hərbi əmlakı itirmə, hərbi əmlakı ehtiyatsızlıqdan zədələmə, xarab etmə və ya məhv etmə, hərbi əmlakı qəsdən məhv etmə və ya zədələmə (CM-in 347–349-cu maddələri); 7) yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydaları əleyhinə olan cinayətlər – silahla və ətrafdakılar üçün yüksək təhlükə törədən əşyalarla davranış qay- dalarını pozma, maşınları idarəetmə və istismar qaydalarını pozma, uçuş və ya uçuşa hazırlıq qaydalarını pozma, hərbi gəmiləri idarəetmə qaydalarını pozma (CM-in 350–353-cü maddələri) [5, s. 21-23]. Göründüyü kimi, bu sistem Cinayət Məcəlləsinin “Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər” fəslinin 328-353-cü maddələrini həmin Məcəllənin strukturuna uy-

211 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

ğun olan ardıcıllıqla əhatə edir. Cinayət qanunu normaları bilavasitə obyektinə görə seçilərək növ obyekti çərçivəsində qruplaşdırılır. Məsələn, bilavasitə ob- yekti maşınların idarə edilməsinin və istismarının müəyyən olunmuş qaydaları, əlavə obyekti isə insanların həyat və sağlamlığı olan maşınları idarəetmə və istismar qaydalarını pozma (CM-in 353-cü maddəsi) və bilavasitə obyekti hərbi gəmilərin (suüstü və sualtı, döyüş gəmiləri, yaxud yardımçı gəmilər) idarəetmə və ya istismar qaydaları olan hərbi gəmiləri idarəetmə qaydalarını pozma (CM- in 353-cü maddəsi) cinayətləri yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydaları əleyhinə olan cinayətlər kimi bir qrupda birləşdirilir. Burada yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydaları göstərilən cinayətlərin növ obyekti olaraq müəyyən olunur. Beləliklə, müəllif göstərilən ardıcıllığa və prinsipə riayət etməklə tabeçilik qaydaları və qarşılıqlı münasibətlərin nizamnamə qaydala- rını, hərbi xidmətdə olma qaydalarını, xüsusi xidmətkeçmə qaydalarını, hərbi qulluqçular sırasından olan vəzifəli şəxslərin davranış və fəaliyyət qaydalarını, müharibə vaxtı, döyüş şəraiti və digər ekstremal şəraitdə davranış qaydalarını, hərbi əmlakın qorunması qaydalarını və yüksək təhlükə mənbələri ilə davranış qaydalarını hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin növ obyekti kimi müəyyən edir. Zənnimizcə, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin bilavasitə obyektə görə qruplaşması prinsipinə əsaslanan sonuncu sistem təhlil olunan digər sistemlərlə müqayisədə nəzəri və praktiki cəhətdən daha əsaslı və daha uğur- ludur. Odur ki, hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin təhlili və tətbiqi zamanı göstərilən sistemin əsas götürülməsi məqsədəuyğun olar.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat:

1 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı: “Hüquq ədəbiyyatı”, 2012. 2 Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi. Bakı: “Hüquq ədəbiyyatı”, 2011. 3 Ağayev İ.B. Azərbaycan Respublikasının Cinayət hüququ. Ümumu və Xüsusi hissələr. Dərslik. Bakı: “Nurlar”, 2010. 4 Əliyev A.C. Hərbi xidmət əleyhinə törədilən əməllərlə mübarizənin cinayət hüquqi problemləri. Monoqrafiya. Bakı: “Səda”, 2012. 5 Əliyev A.C. Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlər. Bakı: “Sipər” Hüquq Mərkəzi, 2005. 6 İmanov M.N. Cinayət hüququ. Xüsusi hissə. Məsələlər toplusu ilə birgə dərslik. Bakı: “Digesta”, 2004. 7 Quliyev R.İ., İmanov M.N. Cinayət hüququ. Xüsusi hissə. Dərslik. Bakı: “Qanun”, 2004. 8 Военно-уголовное законодательство Российской Федерации: Научно- практический комментарий. Серия “Право в Вооруженных Силах консультант” /Под общ. ред. Н.А. Петухова. М.: “За права военнослужащих”, 2004. 9 Зателепин О.К. Объект преступления против военной службы: Дисс... канд. юрид наук. Москва, 1999.

212 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

Nasir Huseynov System of crimes against military service

The article deals with the definition of the system of crimes against military service, as provided in the thirty-fifth chapterof the Criminal Code of the Republic of Azerbaijan. The author carries out a comparative analysis of the crimes as defined by individual authors, points to specific short comings allowed by the authors during the systematization of those crimes, and concludes that the system of crimes against military service created by A.D. Aliyev, which is based on the object of the crime is the mostcredible and successful.

Насир Гусейнов Система преступлений против военной службы

Работа посвящена проблемам определения системы преступлений против военной службы, предусмотренных тридцать пятой главой УК Азербайджанской Республики. Автор проводит сравнительный анализ названных преступлений, определенных отдельными авторами, указыва- ет на конкретные недостатки допущенные авторами при систематизации указанных преступлений и приходит к выводу, что система преступлений против военной службы, определенная А.Д.Алиевым на основании непо- средственного объекта преступлений, является наиболее обоснованной и удачной.

213 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

MÜƏLLİFLƏR ÜÇÜN YADDAŞ

Jurnal haqqında

“STRATEJİ TƏHLİL” jurnalı 2010-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi tərəfindən təsis edilmişdir. Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində 3236 qeydiyyat nömrəsi ilə dövlət reyestrinə alınmışdır. Jurnal beynəlxalq ISSN (Beynəlxalq Standart Seriya Nömrəsi) mərkəzində qeydiyyata alınmış (ISSN 2078-8037) və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının 30 aprel 2010-cu il tarixli (protokol № 10-R) qərarı ilə “tarix, antropologiya və siyasi elmlər” üzrə elmi nəşrlər siyahısına daxil edilmişdir. Müstəqil, resenziyalı, elmi nəşrdir. İl ərzində 4 sayı çap edilir.

Jurnalın elmi məqsədi “Strateji təhlil” jurnalında əsasən Azərbaycanın daxili və xarici siyasəti, iqtisadiyyat, hüquq, beynəlxalq münasibətlər, fəlsəfə, sosiologiya və psixologiya kimi ictimai və humanitar elm sahələrinin ümumkonseptual məsələlərini elmi-metodoloji cəhətdən ifadə edən, müəlliflərin yeni ideya və yanaşmalarını əks etdirən elmi-analitik məqalələrin, yeni nəşrlərə dair diskussiya məzmunlu rəy və şərhlərin dərcinə üstünlük verilir. Ümumi qaydalar

Məqalələrin məzmunu Məqalələr aktual mövzulara həsr olunmalı, analitik xarakter daşımalı və akademik tələblərə cavab verməlidir. Elmi məqalənin “Giriş” hissəsində mövzunun aktuallığı əsaslandırılmalı, “Mətn” hissəsində tədqiq edilən məsələlər, qaldırılan problemlər bölmələr üzrə ətraflı şərh edilməli, “Nəticə” hissəsində elm sahəsinin və məqalənin xarakterinə uyğun olaraq müəllifin gəldiyi elmi qənaət, işin elmi yeniliyi, tətbiqi əhəmiyyəti, iqtisadi səmərəsi və s. aydın şəkildə verilməli, təklif və tövsiyələr irəli sürülməlidir.

1. Məqalələrin strukturu, tərtib edilmə qaydaları və həcmi Redaksiyaya təqdim edilən məqalələr Ali Attestasiya Komissiyasının dövri elmi nəşrlərin qarşısında qoyduğu tələblərə (http://aak.gov.az) və Strateji Araşdırmalar Mərkəzi tərəfindən müəyyən edilmiş qaydalara (www.sam.az; www.stj.sam.az) tam cavab verməlidir. 1) Məqalələr dəqiq strukturlaşdırılmalıdır. Hər bir məqalədə ardıcıl olaraq: - UOT indekslər və ya PACS tipli kodlar; - “Məqalənin adı”, “Müəllifin adı və soyadı”, “Müəllifin işlədiyi qurumun adı və ünvanı”, “Müəllifin vəzifəsi, elmi dərəcəsi, elektron poçt ünvanı”; - “Açar sözlər” (Azərbaycan, ingilis və rus dillərində - 7 söz və söz birləşməsindən az olmayaraq), - “Giriş”, “Mətn” (yarımbaşlıqlara bölmək şərtilə), “Nəticə”, “İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı” - “Xülasə” (Azərbaycan, ingilis və rus dillərində - 6-7 cümlədən az olmayaraq) göstərilməlidir. 2) Əlyazmaların mətni Microsoft Office Word proqramında A4 (210 x 297mm) formatda, Times New Roman - 12 şriftində, 1 intervalda, yuxarı və aşağıdan 25mm, soldan və sağdan 20mm boş yer saxlanılmaqla yığılmalıdır.

214 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

3) Məqalənin başlığı böyük hərflərlə, yarımbaşlıqları isə yalnız ilk hərfi böyük olmaqla, qalın şriftlə və nömrələndirilərək yazılmalıdır. Başlıq və yarımbaşlıqlardan, cədvəl və şəkillərdən (həmçinin tənliklər və düsturlardan) əvvəl və sonra bir sətir ara boşluğu buraxılmalıdır. Səhifələr ardıcıl olaraq yuxarı sağ küncdə nömrələnməlidir. 4) Cədvəl və şəkillərin adı olmalı və bu ad cədvəllər üçün cədvəlin üstündə sağ küncdə, şəkillər üçün şəklin altında sol küncdə yerləşdirilərək, ərəb rəqəmlərilə ardıcıl nömrələndirilən müvafiq olaraq “cədvəl” və “şəkil” sözündən sonra yazılmalıdır. Cədvəl və şəkillərin başlıqları ilk hərfləri böyük olmaqla qalın şiriftlə yazılmalıdır. Cədvəlin sütunlarının adı qısa olmalı, ölçü vahidləri mötərizədə göstərilməlidir. Cədvəl və şəkillər biri-birini təkrarlamamalı, göstəricilər Beynəlxalq vahidlər sistemində (Sİ) verilməlidir. Əlyazmada bir cədvəl və bir şəkil verildikdə, müvafiq olaraq, onlar nömrələnməli, “Cədvəl” və ya “Şəkil” sözü də yazılmamalıdır. Şəkillər elektron formatda “jpg”, “tif” fayl tipində, CMYK-rəng rejimində, 300 dpi- dən az olmayan ölçüdə, qrafik illüstrasiyalar Word, Exsell, Adobe Illustrator, Potoshop, CorelDRAW və PowerPoint proqramlarından birində təqdim edilməlidir. Düsturlar Microsoft Equation-də standart parametr ilə yığılmalıdır. Əlyazmada istifadə olunan düsturlarda rast gəlinən simvolların qiyməti və ədədi əmsallarının izahı, onların düsturdakı yerləşmə ardıcıllığı nəzərə alınaraq, bilavasitə düsturun altında verilir. Düstur sağ tərəfdə mötərizə daxilində nömrələnməli, hər bir simvolun və ədədi əmsalın qiyməti yeni sətirdə yerləşdirilməli və izahatın birinci sətri “burada” sözündən sonra yazılmalıdır. Tənliklər və düsturlar mətndən boş sətirlər vasitəsilə ayrılmalıdır. 5)Yuxarıdakı şərtlər nəzərə alınmaqla məqalələrin həcmi 8 səhifədən az olmamalıdır. 6) Məqalənin mövzusu ilə bağlı elmi mənbələrə zəruri istinadlar olmalıdır. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlinən ardıcıllıqla (məsələn, [1] və ya [1, s.120] kimi işarə olunmalı), ya da əlifba ardıcıllığı ilə nömrələnməlidir. Elmi ədəbiyyata mətndə başqa bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir. Ədəbiyyat siyahısında verilən hər bir istinad haqqında məlumat tam, dəqiq və orjinalın dilində olmalıdır. İstinad olunan mənbənin biblioqrafik təsviri onun növündən (monoqrafiya, dərslik, elmi məqalə və s.) asılı olaraq verilməlidir. Elmi məqalələrə, simpozium, konfrans və digər nüfuzlu elmi tədbirlərin materiallarına və ya tezislərinə istinad edərkən məqalənin, məruzənin və ya tezisin adı göstərilməlidir. İstinad olunan mənbənin biblioqrafik təsviri verilərkən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının “Dissertasiyaların tərtibi qaydaları” barədə qüvvədə olan təlimatının “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” bölməsinin 10.2-10.4.6 tələbləri əsas götürülməlidir. Mətndə istinad olunan bütün mənbələr, səhifə nömrələri ilə birlikdə “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” siyahısında aşağıdakı nümunələrdə göstərilən qaydada verilməlidir: a) Kitablar: Adilov M.İ., Həsənov İ.C. Qloballaşma və milli mənəvi dəyərlər. Bakı: “Elm”, 2012, -476 s. b) Jurnallar: Şixəliyev E.İ. Ermənilərin “din” strategiyasının əsas istiqamətləri. // “Strateji təhlil” jurnalı, №7(35), Bakı: “Elm”, 2013, s. 32-45. c) Toplularda məqaləyə istinad (konfrans, simpozium və digər): “Azərbaycan iqtisadiyyatında keçid dövrünün başa çatması: təhlil və nəticələr. Milli inkişaf modelinin formalaşması problemləri”. / Respublika elmi-praktiki konfransının materialları. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2010, s. 314-316. ç) Dissertasiyalar və avtoreferatlar: Məmmədov H.B. Azərbaycan Respublikası müasir beynəlxalq siyasi proseslərin aktoru kimi. Elmlər doktoru dissertasiyasının avtoreferatı, Bakı: “Elm”, 2013, - 44 s. d) Müəlliflik şəhadətnamələri və patentlər: Алиев С.Г., Джалалов К.Х. А.С. 163514, СССР // Б.И. 1988, № 4, c.50 Langsam M., Savoca A. C.L. Pat. 4759776, USA, 1988. 215 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

e) İnternet səhifələri (internet səhifələrinə istinadlar mütləq gün, ay, il olmaqla, istifadə olunduğu tarix göstərilmək şərtilə tam ünvan şəklində olmalıdır): http://www.stat.gov.az/# (15.11.2013) / 2013-cü ilin yanvar-oktyabr aylarında ölkənin iqtisadi və sosial inkişafının makroiqtisadi göstəriciləri.

Məqalənin sonundakı ədəbiyyat siyahısında son 5-10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və digər etibarlı mənbələrinə üstünlük verilməlidir. Mətndə istifadə edilməyən mənbələr “İstifadə edilmiş ədəbiyyat” hissəsində göstərilməməlidir.

2. Məqalənin redaksiyaya təqdim edilmə qaydası Məqalənin orijinalı 2 nüsxədə (həmçinin elektron forması kompakt diskdə) tədqiqatın aparıldığı müəssisənin göndəriş məktubu və elmi şurasının müvafiq iclas protokolundan çıxarış ilə birgə müəllif(lər)in özü tərəfindən redaksiyaya (AZ 1005, Bakı şəhəri, M.İbrahimov küçəsi 8. Strateji Araşdırmalar Mərkəzi) təqdim edilməlidir. Əlyazma mütləq müəllif(lər) tərəfindən imzalanmalı və onun redaksiyaya təqdim edilmə tarixi göstərilməlidir. Müəlliflər redaksiyaya təqdim edilən əlyazma ilə bağlı müvafiq “Müəllif anketi”ni doldurmalıdırlar. Göndəriş məktubu və müəllif anketinin nümunəsini jurnalın internet səhifəsindən (www.stj.sam.az) və ya redaksiyadan götürmək olar. Məqalələrin elektron qaydada təqdim edilməsi də mümkündür. Bunun üçün müəlliflər məqalələrini jurnalın elektron poçtuna ([email protected]) göndərməlidirlər.

3. Məqalələrin resenziyalaşdırılması və dərci Redaksiyaya təqdim edilən məqalələr (əlyazmalar) mütəxəssislər (resenzentlər) tərəfindən konfedensial olaraq resenziyalaşdırıldıqdan sonra redaksiya heyətinin mütəxəssis üzvlərindən biri tərəfindən çapa tövsiyə və ya təqdim edilir. Resenziyalaşdırma və təsdiqetmə müddəti ümumilikdə 3 aydır. Məqalələr resenziyalaşdırma prosedurunun nəticələri əsas götürülərək növbəlilik prinsipi ilə dərc edilir.

4. Müəlliflik hüquqları Jurnalda dərc edilən məqalələrdə müəlliflik hüququ qorunur və bu məqalələrin bütün nəşr hüquqları “Strateji təhlil” jurnalına aiddir. Jurnalda çap edilmiş məqalələrin eynilə digər nəşrlərdə (məqalənin tezis şəklində dərc olunmuş variantı istisnadır) dərcinə yalnız Redaksiyanın yazılı icazəsi, sitatların verilməsinə isə mənbə göstərilmək şərti ilə yol verilir. Əvvəllər çap olunmuş və ya cap olunmaq üçün başqa bir dövri nəşrə göndərilmiş əlyazmaların jurnala tədqim edilməsi yolverilməzdir. Yuxarıda göstərilən tələblərə cavab verməyən məqalələr çap edilmir.

5. Nəşrin müəlliflərə təqdim edilməsi Dərc olunmuş məqaləyə görə müəllifə qonorar və jurnalın bir nüsxəsi verilir. 6. Redaksiyanın ünvanı AZ 1005, Bakı şəhəri, M.İbrahimov küçəsi 8. Strateji Araşdırmalar Mərkəzi. 7. Ələqə telefonları 596-82-36/37 (daxili 130/137).

“STRATEJİ TƏHLİL” jurnalının redaksiyası

216 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

QEYD ÜÇÜN

217 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

QEYD ÜÇÜN

218 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL

QEYD ÜÇÜN

219 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015

QEYD ÜÇÜN

220