Strateji Təhlil
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL STRATEJİ TƏHLİL Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal Say 1 (12) • 2015 1 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 STRATEJİ ARAŞDIRMALAR MƏRKƏZİNİN NƏŞRİ Mərkəzin qeydiyyat sayı: 1107-Q19-2445 Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Jurnalın qeydiyyat sayı: 3236 Tiraj: 500 Sifariş: 117 ISSN: 2078-8037 Elmi redaktor: Tahirə ALLAHYAROVA fəlsəfə üzrə elmlər doktoru Redaktor: Aqşin MƏMMƏDOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Dizayner: İntiqam MƏHƏMMƏDLİ NƏŞRİYYAT: CBS PP MMC Redaksiyanın ünvanı: Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Azərbaycan, Bakı şəhəri, AZ 1005 | M. İbrahimov küçəsi 8 | Tel.: (+99412) 596 82 36 Faks: (+99412) 437 34 58 | E-poçt: [email protected] | Veb ünvan: www.stj.sam.az © Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, 2015 2 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL STRATEJİ TƏHLİL Redaksiya Heyəti Redaksiya Heyətinin sədri: RAMİZ MEHDİYEV AMEA-nın akademiki Redaksiya Heyətinin üzvləri: URXAN ƏLƏKBƏROV NOVRUZ MƏMMƏDOV AMEA-nın akademiki filologiya üzrə fəlsəfə doktoru HİCRAN HÜSEYNOVA ZİYAD SƏMƏDZADƏ siyasi elmlər doktoru, professor AMEA-nın akademiki MUSA QASIMLI BƏXTİYAR ƏLİYEV tarix üzrə elmlər doktoru, professor AMEA-nın müxbir üzvü FƏRHAD MƏMMƏDOV fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru ƏLİ HƏSƏNOV tarix üzrə elmlər doktoru, professor ZİYAFƏT ƏSGƏROV hüquq üzrə fəlsəfə doktoru RƏBİYYƏT ASLANOVA RASİM MUSABƏYOV fəlsəfə üzrə elmlər doktoru, professor fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru SƏMƏD SEYİDOV GÜLŞƏN PAŞAYEVA psixologiya üzrə elmlər doktoru, professor filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 3 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 MÜNDƏRİCAT | CONTENTS | СОДЕРЖАНИЕ MİLLİ İNKİŞAFIN STRATEJİ PRİORİTETLƏRİ Musa QASIMLI Erməni silahlı dəstələrinin hazırlanması və fəaliyyətləri (1914-cü il avqust – 1915-ci il aprel) 9 Aydın MİRZƏZADƏ Azərbaycan Respublikasının sosial və iqtisadi inkişaf strategiyasının həyata keçirilməsinə Ermənistanla münaqişənin təsiri 33 Gülşən PAŞAYEVA Azərbaycanda beynəlxalq dillərin işlədilməsi 43 ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİ “ERMƏNİ MƏSƏLƏSİ” KONTEKSTİNDƏ Lətifə ƏLİYEVA Ermənilər tərəfindən soyqırıma məruz qalmış Azərbaycan qadınları (1918-1920-ci illər) 59 Füzuli İBRAHİMZADƏ 71 Behbud Şahtaxtinski və “erməni məsələsi” Ziyad ƏMRAHOV Osmanlı dövlətinin 24 aprel 1915-ci il tarixli “Təhcir qanunu”nun tarixi və siyasi aspektləri 79 Esmira ORUCOVA Xocalı soyqırımı: əsir, girov, itkin problemi 89 4 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL MÜNDƏRİCAT | CONTENTS | СОДЕРЖАНИЕ XARİCİ SİYASƏT VƏ BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN APARICI MEYİLLƏRİ Nurlan ƏLİYEV Qara dəniz regionu: müasir geosiyasi vəziyyət 105 MÜASİR DÖVLƏT QURUCULUĞU Səadət MƏMMƏDOVA Dövlətin sosial siyasətinin həyata keçirilməsində sosial institutların rolu 123 Anar FƏRMAYILOV Turizmin inkişafı Azərbaycan xalqının sosial rifahının yüksəlməsi aspektində 135 Vüqar RƏHİMZADƏ KİV-in fəaliyyətinin hüquqi tənzimlənməsinə nəzəri-politoloji baxış 151 XARİCİ SİYASƏT VƏ DİPLOMATİYA TARİXİ MƏNBƏLƏRDƏ Tahir CƏFİYEV XV – XVI əsrlərdə Azərbaycanın türk dövlətləri ilə diplomatik əlaqələri tarixindən 165 Mübariz AĞALAROV XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə Şərq ölkələri arasında diplomatik əlaqələrə dair 179 Ramil AĞAYEV Azərbaycan türkləri haqqında məlumatlar Yəmən hökmdarlarına həsr olunmuş yazılı mənbələrdə 191 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASININ HÜQUQ VƏ QANUNVERİCİLİK SİSTEMİ Nəsir HÜSEYNOV Hərbi xidmət əleyhinə olan cinayətlərin sistemi 205 5 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 6 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL MİLLİ İNKİŞAFIN STRATEJİ PRİORİTETLƏRİ 7 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 8 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL Erməni silahlı dəstələrinin Musa hazırlanması və QASIMLI millət vəkili, AMEA Dünya Siyasəti fəaliyyətləri İnstitutunun direktoru, professor (1914-cü il avqust [email protected] - 1915-ci il aprel) Açar sözlər: Birinci Dünya müharibəsi, Çar Rusiyası, Osmanlı imperiyası, erməni silahlı dəstələri, daşnaklar, muxtariyyət, qaçqınlar Key words: The First World War, Tsarist Russia, Ottoman Empire, the Armenian armed groups, the Dashnaks, autonomy, refugees Ключевые слова: Первая мировая война, царская Россия, Осман- ская империя, армянские вооруженные группы, дашнаки, автономия, беженцы 9 STRATEJİ TƏHLİL | Say 1 (12) • 2015 Dünya müharibəsinin başlanması 1914-cü il iyulun 28-də Birinci Dünya müharibəsi, o dövrdə deyildiyi kimi, “Böyük müharibə” başladı. Almaniya avqustun 1-də Rusiyaya müharibə elan etdi. Az sonra Fransa və İngiltərə də müharibəyə qatıldılar. Bir-birinə qarşı döyüşən bloklara daxil olan ölkələrin müharibədə kon- kret məqsədləri var idi. Bu, dünyanı yenidən bölmək, ucuz xammal mənbələri və əlverişli satış bazarları uğrunda aparılan ədalətsiz, işğalçı və imperialist müharibə idi. Daşnakların və kilsənin fəallaşması. Müharibəyə qatılmamış- dan əvvəl Osmanlı dövlətinə qarşı silahlı dəstələrin hazırlan- ması planları Dünyanın böyük dövlətlərindən biri olan Osmanlı bu zaman hələ müharibəyə qatılmamışdı. Bununla belə, həm Osmanlı, həm də Rusiya ərazisində yaşayan erməni təşkilatlarının türk düşmənçiliyinin həddi-hüdudu yox idi. Onlar qırğınlar törətməyə hazır idilər. Bunun üçün məqam gözləyirdilər. Daşnakların niyyətləri ilə bağlı olaraq Qafqaz canişininin mülki işlər üzrə köməkçisi N.Peterson 1914- cü il 9 avqust tarixli 1457 №-li tamamilə məxfi məktubunda Bakı qubernatoru V.V.Alışevskiyə yazırdı: “Ermənilər türk-erməni məsələsini növbəyə qoymaq üçün imkan qazanmaq istəyirlər” [1, s. 162-163]. Dünya müharibəsi başlayan kimi “Daşnaksütyun” imperator II Nikolaya aşa- ğıdakı məzmunda bir müraciət etdi: “Bizim əziz vətənimizin payına rus silahının və Rusiyanın Şərqdə tarixi vəzifələrinin yerinə yetirilməsi sınağı düşür. Qoy, rus bayrağı Bosfor və Dardaneldə azad dalğalansın. Əlahəzrət hökmdar, Türkiyə zül- mü altında qalan xalqlar, qoy, Sizin iradənizlə azadlıq alsınlar” [2, v.148]. Dünya müharibəsi başladıqdan az sonra ermənilərin katolikosu V Gevork Qafqaz canişini İ.İ.Vorontsov-Daşkova göndərdiyi 1914-cü il 18/5 avqust tarixli 1131 №-li məktubunda bütün erməni əhalisinin Osmanlı əleyhinə müharibəyə susadığını bildirərək, onların silahlandırılması və təşkilatlandırılmasına dair təkliflərini yazdı. Bunun müqabilində ermənilər üçün islahatların aparılmasını xahiş etdi. O, “erməni məsələsi”nin həlli üçün aşağıdakı ilkin şərtlərin həyata keçirilməsini təklif edirdi: 1. Mövcud şəraitdə Türkiyə ermənilərinin həyatını və əmlakını qorumaq üçün tezliklə yerlərdə general-inspektorları yerləşdirmək. 2. Avropa müharibəsi başa çatdıqdan sonra ermənilər üçün Rusiyanın şəksiz nəzarəti altında ilkin rus proqramına əsasən Türkiyədə erməni islahatını həyata keçirmək [3, s.183-184]. İ.İ.Vorontsov-Daşkov V Gevorkun təkliflərini öyrəndi. Onların yerinə yetirilməsini arzuedilən hesab edərək, 1914-cü il 22/9 avqust tarixli 1955 №-li məxfi məktubu ilə Nazirlər Şurasının sədri İ.Qoremıkinə göndərdi. İ.İ.Vorontsov- Daşkov yazırdı: “Mənə elə gəlir ki, Avropa müharibəsi başa çatdıqdan sonra Türkiyə ermənilərinə dair Rusiyanın öz proqramını həyata keçirəcəyi barədə hökumətin vədlərini vermək lazımdır. Hazırda isə general-inspektor haqqında 10 Say 1 (12) • 2015 | STRATEJİ TƏHLİL ermənilərin istəklərini yerinə yetirmək çox məqsədəuyğundur” [3, s.183-184]. İ.Qoremıkin tanış olduqdan sonra məktubu xarici işlər naziri S.D.Sazonova yolladı [3, s.183-184]. S.D.Sazonov 1914-cü il 30/17 avqust tarixli 587 №li məxfi məktubunda İ.Qoremıkinə Qafqaz canişininin göstərilən məxfi məktubu ilə əlaqədar olaraq yazırdı: “Mövcud siyasi şəraitdə və imkanlar səbəbindən yaxın vaxtlarda Türkiyə ilə münasibətləri kəsmək və Kiçik Asiyanın erməni vilayətlərində indi islahatlar aparmaq tamamilə yersiz və yolverilməzdir. Bu- nunla əlaqədar olaraq general-adyutant qraf Vorontsov-Daşkova müraciət et- miş erməni ictimai xadimlərinə onun verdiyi cavaba mən yalnız qatıla bilərəm. Canişinin dediyi kimi, Qafqazın erməni əhalisinin ayağa qaldırılmasının və bu iş üçün cəlb edilməsinin tamamilə başa düşüldüyünü nəzərə alaraq, hökumətin Türkiyəyə münasibətdə siyasəti və erməni xalqının gələcəyinə dair baxışları ilə bu xalqın nümayəndələrini daha ətraflı tanış etmək məqsədləuyğun olardı. Mövcud şəraitin gərginliyinə baxmayaraq, Türkiyə ilə münasibətləri kəsmək hələ gerçəkləşməmişdir, diplomatik yolla onu aradan qaldırmaq imkanı itirilməmişdir. Bu məsələdə müttəfiqimiz Fransa və İngiltərə bizə lazımi yardımı göstərir. Əksinə, hərbi əməliyyatlar meydanında başlıca gediş, şübhəsiz, tərəddüd edilən bütün məsələlərə həlledici təsir edə bilər. Hər halda müttəfiqlərimizin də tamamilə razılaşdıqları kimi, ümumi siyasi nöqteyi-nəzərdən Türkiyə ilə müharibəni onun özü törətmişdir, bizim tərəfimizdən edilən hər hansı hərəkətlərlə törədilməmişdir. Ona görə də siyasi şəraiti tam aydınlaşdırmadan ermənilər ara- sında hər hansı üsyan yaratmaq tamamilə arzuolunmazdır və hətta təhlükəlidir. Sonuncu (yəni qiyam - M.Q.) bu xalq üçün xeyli kədərli nəticələrə gətirib çı- xara bilər. Türkiyə ilə sülhü qoruya bilməsək, ona (ermənilərə - M.Q.) silahlı qüvvə ilə kömək edərik. Lakin, məncə, ermənilərə belə bir məsələdə ən müsbət vədlər vermək lazımdır ki, Türkiyə ilə bu saziş əldə edilərsə, bu, erməni məsələsi zəminində heç cür güzəştə getmək olmasın. Bununla belə, həm ermənilərlə, həm də kürdlərlə ən sıx münasibətlər saxlamaq lazımdır ki, Türkiyə ilə münasibətlər kəsilərsə, mövcud halda onlardan istifadə etmək mümkün olsun. Bu baxımdan sərhəddən silah və sursat keçirmək və münasibətlər kəsildikdə və ya kəsilməsi qaçılmaz olduqda onların xaricdəki əhaliyə paylanması üçün hər cür hazırlıq işlərini görmək lazımdır” [3, s.183-184].