Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

LOKALNA STRATEGIA ROZWOJU

na lata 2009-2015

dla

Lokalnej Grupy Działania

„Dorzecze Wisłoka”

Obszar gmin:

Besko, , Rymanów,

ZARSZYN – luty 2014 r.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 1 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Wstęp.

Dokument, który bierzecie Państwo do ręki, ma swoje korzenie w Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich opracowanej i realizowanej na obszarze bardzo zbliżonym do obszaru działania Stowarzyszenia „Dorzecze Wisłoka”. Dokonało się to za sprawą Fundacji „Pomóżmy sobie sami”, która ZSROW opracowała i realizowała w ramach tzw. SCHEMATU II w Pilotażowym Programie Leader+. Już wtedy, staraliśmy się przygotować naszą społeczność lokalną do sytuacji, kiedy zwyczajni ludzie wystąpią w roli beneficjentów ostatecznych i ich oddolna aktywność oraz wysiłek zdecydują o lokalnym rozwoju. Podstawowym elementem naszych działań w SCHEMACIE II było pobudzenie aktywności środowisk lokalnych i stymulowanie współpracy na rzecz rozwoju i promocji wartości związanych z miejscową specyfiką społeczną, kulturową i przyrodniczą. Działania te miały wpłynąć na stworzenie potencjału dla realizacji inicjatywy LEADER w okresie programowania 2007-2013, bo w dłuższej perspektywie zdecyduje siła społeczności lokalnej, a zależy ona od spontanicznego zachowania zwykłych ludzi. Planując lokalny rozwój trzeba znać odpowiedź na podstawowe pytania: 1. jakie czynniki muszą wystąpić aby zwykli ludzie poczuli się zachęceni do wykonania wysiłku i do zainwestowania w celu wykorzystania stojących przed nimi szans? 2. W jakim przypadku ludzie podejmą ryzyko inwestycji w pojawiające się szanse? Bez kapitału społecznego czyli bez ludzi, którzy ufają sobie wzajemnie, łączą się w zespoły żeby wspólnie działać, bez ludzi, którzy nie myślą tylko o emeryturach i rentach, nie da się osiągnąć sukcesu w realizacji programu Leader. Kapitał społeczny jest kluczem do rozwoju obszarów wiejskich. Nie wystarczy kapitał kulturowy i przyrodniczy.

* Nie będzie rozwoju lokalnego za sprawą kapitału finansowego pochodzącego z iloczynu liczby mieszkańców i przydzielonej kwoty przypadającej na jednego mieszkańca, jeśli ten kapitał nie spotka się z kapitałem społecznym. * Nie będzie rozwoju lokalnego, jeśli skierowany na nasz obszar strumień pieniędzy publicznych nie spotka się ze społecznością przygotowaną edukacyjnie i społecznie. * Nie będzie rozwoju lokalnego, jeśli do wystarczającej liczby osób zainteresowanych gospodarką lokalną, nie dotrze istotna prawda, że pieniądze nie są dla tych, którzy ich potrzebują ale dla tych, którzy są przygotowani do ich podjęcia. * Nie będzie rozwoju lokalnego, jeśli trójsektorowe partnerstwo nie będzie docenianą normą samorządową, biznesową i społeczną.

Wiedząc, że bez aktywnych, zorganizowanych grup obywateli nie da się ani określić, ani stworzyć, ani wdrożyć sensownej strategii rozwoju i skoro w naszych miasteczkach i wioskach mamy tworzyć lokalny rynek, na którym ma krążyć lokalny pieniądz wewnątrz lokalnej społeczności, tam szukaliśmy sprzymierzeńców. W inwentaryzacji naszych lokalnych zasobów, w ocenianiu naszych szans i naszych atutów dla rozwoju, sprzymierzeńcami okazały się grupy odnowy miejscowości, jako podstawowe zespoły warsztatowe i konsultacyjne. To z nimi zaplanowaliśmy działania, które mają spowodować, że nasze wioski będą atrakcyjnymi miejscami życia i pracy, rozwijać się tam będą postawy przedsiębiorcze, tworzyć się będą miejsca zarobkowania poza rolnictwem.

Zarząd Stowarzyszenia „Dorzecze Wisłoka”

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 2 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Opracowano zgodnie z „Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych kryteriów i sposobu wyboru lokalnej grupy działania do realizacji lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 z dnia 23 maja 2008 r.”

SPIS TREŚCI

Wstęp...... 2 1. Charakterystyka Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” jako jednostki odpowiedzialnej za realizację Lokalnej Strategii Rozwoju...... ………….4 2. Opis obszaru objętego LSR wraz z uzasadnieniem jego wewnętrznej spójności...... 11 3. Analiza SWOT dla obszaru objętego LSR; wnioski wypływające z przeprowadzonej analizy...... 32 4. Określenie celów ogólnych i szczegółowych LSR, oraz planowanych przedsięwzięć służących osiągnięciu poszczególnych celów szczegółowych, w ramach których będą realizowane operacje, zwane dalej przedsięwzięciami………………………………………………………36 5. Określenie misji Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka …………………………..….57 6. Wykazanie spójności specyfiki obszaru z celami LSR...... 57 7. Uzasadnienie podejścia zintegrowanego dla przedsięwzięć planowanych w ramach LSR ….59 8. Uzasadnienie podejścia innowacyjnego dla przedsięwzięć planowanych w ramach LSR ……60 9. Określenie procedury oceny zgodności operacji z LSR, procedury wyboru operacji przez LGD, procedury odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji w ramach działania, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 21 ustawy z dnia 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, kryteriów, na podstawie których jest oceniana zgodność operacji z LSR, oraz kryteriów wyboru operacji, a także procedury zmiany tych kryteriów………………………………………………………………………………………...61 10. Określenie budżetu LSR dla każdego roku jej realizacji …………………………………….62 11. Opis procesu przygotowania i konsultowania LSR...... 64 12. Opis procesu wdrażania i aktualizacji LSR...... 65 13. Zasady i sposób dokonywania oceny (ewaluacji) własnej...... 67 14. Określenie powiązań LSR obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka” z innymi dokumentami planistycznymi związanymi z obszarem objętym LSR...... 70 15. Wskazanie planowanych działań, przedsięwzięć lub operacji realizowanych przez LGD „Dorzecze Wisłoka” w ramach innych programów wdrażanych na obszarze objętym LSR ……………………………………………………………………………………………75 16. Przewidywany wpływ realizacji LSR na rozwój regionu i obszarów wiejskich...... 76 17. Informacja o dołączonych do LSR załącznikach...... 77

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 3 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

I. Charakterystyka LGD jako jednostki odpowiedzialnej za realizację LSR Za realizację Lokalnej Strategii Rozwoju obszaru gmin: Rymanów, Besko, Zarszyn, Bukowsko odpowiedzialna będzie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”, powołana na Zebraniu Założycielskim w dniu 11 stycznia 2008 roku w Besku. 1) nazwa i status prawny LGD oraz data wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i numer w tym rejestrze; Nazwa: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” Status prawny LGD: Stowarzyszenie działające na podstawie przepisów ustawy z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855, z późn. zm.), z uwzględnieniem zapisów art. 15 ustawy z 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427 z 2007 r. oraz z 2008 r. Nr 98, poz. 634),

Data wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego: 31.03.2008 r. Numer w rejestrze: KRS 0000301920 2) Opis procesu budowania partnerstwa Nasze obecne partnerstwo trójsektorowe nie budowaliśmy od „zera”. Proces tworzenia Lokalnej Grupy Działania na obszarze bardzo zbliżonym do obecnego, został zainicjowany jesienią 2005 roku. Wtedy, Fundacja ”Wiedza i Rozwój” działająca przy PWSZ w Nowym Sączu, rozpoczęła realizację tzw. Schematu I programu Leader + na obszarze gmin: Rymanów, Besko, Zarszyn, Tyrawa Wołoska. Rozpoczęła się kampania promocyjna w lokalnej prasie, na plakatach i ulotkach. Zarządy poszczególnych gmin poprzez sołtysów i radnych, informowały i zachęcały mieszkańców sołectw do włączenia się w tworzenie Lokalnej Grupy Działania. W ten sposób zostało poinformowane szerokie grono osób i instytucji, które mogły uczestniczyć w tym przedsięwzięciu. W każdej gminie zostały zorganizowane spotkania, w trakcie których uczestnicy zapoznali się z zasadami funkcjonowania programu LEADER +, a zwłaszcza tzw. Schematu II i wynikającymi stąd zadaniami dla LGD. W rezultacie, wyłoniła się 21- osobowa grupa osób reprezentujących następujące podmioty prawne: 1.) Gmina Rymanów 2.) 3.) Gmina Tyrawa Wołoska 4.) 4.) Stowarzyszenie „U Podnóża Gór Słonnych” 5.) Stowarzyszenie Edukacyjno-Kulturalne przy Gimnazjum w Długiem 6.) Stowarzyszenie Gminna Organizacja Turystyczna „Tabor” 7.) Polskie Stowarzyszenie Na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym – Koło w Rymanowie 8.) Fundacja „Klub Inwencji Kulturalnych i Społecznych Młodzieży” 9.) Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki sp. z o. o Osoby te, jako fundatorzy doprowadzili do formalnego powołania Lokalnej Grupy Działania, która przyjęła status fundacji i nazwę „Pomóżmy sobie sami”. Nastąpiło to 24 marca 2006

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 4 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” roku w wyniku podpisania aktu notarialnego. Tworzyły ją samorządy czterech gmin: Rymanów, Besko, Zarszyn, Tyrawa Wołoska, wspólnie z przedstawicielami sektora społecznego i gospodarczego tych gmin. Uczestniczyliśmy w schemacie II pilotażowego programu Leader + w ramach SPO Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich, realizując projekt pt. „Aktywizacja środowisk wiejskich i rozwój produktów turystycznych szansą na rozwój wsi”. Statut LGD „Pomóżmy sobie sami” wyposażył Zgromadzenie Fundatorów w możliwość przyjmowania do swojego grona kolejnych partnerów i nadawania im tytułów fundatorów honorowych z wszystkimi uprawnieniami członka zgromadzenia. W tym momencie, zapoczątkowany został proces konsultacji z lokalną społecznością w celu opracowania Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich dla powstałej LGD. Zawarte w niej cele strategiczne i tematy wiodące były przedmiotem działań w czasie realizacji tzw. SCHEMATU II w ramach pilotażowego programu LEADER+. Organy fundacji miały pełną świadomość, że w zakresie budowy trójsektorowego partnerstwa muszą wykonać jeszcze dużo pracy. Poszerzanie składu LGD o następnych partnerów, a zwłaszcza gospodarczych było ważnym zadaniem dla wzmocnienia jej reprezentatywności. W tym celu, fundacja przygotowała broszurę zawierającą: - informację o utworzeniu LGD na wskazanym obszarze - wyjaśnienie idei LEADER + i roli LGD – zwłaszcza w okresie programowania 2007 – 2013 - strategię „w pigułce” /streszczenie z wyeksponowaniem celów strategicznych / - adresy kontaktowe członków Zarządu Fundacji - zaproszenie do współpracy Taka broszura jako przesyłka bezadresowa, poprzez listonoszy trafiła do każdej rodziny i do każdego podmiotu społecznego i gospodarczego z obszaru działania LGD, który nie był jej partnerem. Te i wszystkie bieżące informacje z realizacji SCHEMATU II zamieszczaliśmy na naszej stronie internetowej. W ramach tego projektu zrealizowanych zostało wiele działań, które miały przygotować lokalne społeczności do aktywności na rzecz rozwoju swoich środowisk. Najważniejsze z tych działań, to: * osiem imprez promujących produkty lokalne czterech gmin ( twórców ludowych, zespoły folklorystyczne, orkiestry, produkty kulinarne, zespoły obrzędowe, itp. ) * osiem kilkudniowych warsztatów szkoleniowych przygotowujących przyszłych beneficjentów do pozyskiwania funduszy przewidzianych na rozwój obszarów wiejskich * konferencja na temat programu Leader w latach 2007 - 2013 * konferencja międzynarodowa dotycząca Karpackiego Szlaku Wina Każde spotkanie w każdej gminie, obojętnie czy była to impreza integracyjna, czy były to zajęcia szkoleniowe, wykorzystywaliśmy do informowania o programie LEADER zwłaszcza w okresie programowania 2007-2013. Bardzo ważną i istotną okazją do bezpośrednich kontaktów z potencjalnymi przyszłymi beneficjentami i członkami LGD, było prowadzone przez nas tzw. wsparcie doradcze w zakresie zasad przygotowywania projektów inwestycyjnych o charakterze zbieżnym z celami wypracowanej Zintegrowanej Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich. Z myślą o działaniu „Odnowa wsi” i pobudzeniu aktywności mieszkańców poszczególnych wiosek naszego obszaru, doprowadziliśmy do powstania w każdej wsi, Grupy Odnowy Miejscowości. Dzięki temu, przy naszym wsparciu, grupy te opracowały Plany Odnowy Miejscowości, a jednocześnie poznały bardziej zasady podejścia Leader i zasady partnerskiej współpracy trzech sektorów. W trakcie realizacji konkretnych działań na rzecz lokalnej społeczności, partnerstwo nasze było na bieżąco weryfikowane i w praktyce sprawdzane były różne style działania w

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 5 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” poszczególnych sektorach, niespójne interesy czy możliwość zdominowania przez jednego partnera. Te doświadczenia są naszym kapitałem organizacyjnym.

Od początku naszej współpracy mieliśmy świadomość konieczności poszerzenia obszaru LGD w taki sposób, aby wyeliminować niespójność geograficzną z gminą Tyrawa Wołoska. Już w miesiącu czerwcu 2007 roku rozpoczęliśmy rozmowy z sąsiednimi gminami zachęcając je do wspólnego planowania i realizacji inicjatyw służących rozwojowi lokalnemu. Odpowiednie zaproszenia skierowaliśmy do samorządów pięciu sąsiednich gmin:  Gmina Dukla  Gmina Iwonicz Zdrój  Gmina Miejsce Piastowe  Gmina , Odbyliśmy sześć spotkań konsultacyjnych z burmistrzami, wójtami, przewodniczącymi rad gmin i rezultat jest taki, że miejsce opuszczone przez gminę Tyrawa Wołoska zajęła gmina Bukowsko. Pozostałe gminy, z którymi rozmawialiśmy, utworzyły własne LGD.

Od miesiąca października 2007 roku do stycznia 2008 r. zarząd LGD „Pomóżmy sobie sami” przeprowadził na terenie Gminy Bukowsko kilka spotkań konsultacyjnych z przedstawicielami trzech sektorów. W czasie tych spotkań doszło do wspólnego przekonania, że w nowym okresie programowania, lokalna grupa działania powinna funkcjonować jako Stowarzyszenie. Powołany został zespół roboczy dla opracowania projektu statutu i na zebraniu założycielskim w dniu 11 stycznia 2008 roku, reprezentujący cztery gminy przedstawiciele trzech sektorów w tym osoby fizyczne powołali Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”. Stowarzyszenie to zostało zarejestrowane w KRS z dniem 31.03 2008 roku. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” działa na postawie przepisów:  Ustawy z dnia 7 marca 2007r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427 z 2007r. oraz z 2008 r. Nr 98, poz. 634),  Ustawy z dnia 7 kwietnia 1989r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. z 2001r. Nr 79, poz. 855 z późn. zm.),  Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 roku w sprawie wsparcia Rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE l277 z 21.10.2005r. str.1),  oraz zatwierdzonego Statutu.

3) Charakterystyka członków LGD i sposób rozszerzania lub zmiany składu LGD

W wyniku ewaluacji i zmian jakie dokonują się w ramach realizacji Lokalnej Strategii Rozwoju, zmianie ulega również struktura i wielkość partnerstwa. Na dzień 21 marca 2013 roku, LGD „ Dorzecze Wisłoka” posiada 66 członków. Sektor publiczny reprezentuje 5 członków, sektor gospodarczy 16 członków i sektor społeczny w tym osoby fizyczne 45 członków. W/w. partnerstwo trójsektorowe w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o Narodowym Planie Rozwoju (Dz. U. Nr 116, poz.1206), Stowarzyszenie „Dorzecze Wisłoka”, cały czas znajduje się w fazie ciągłego rozwoju. Zdecydowana przewaga sektora społecznego, wskazuje na aktywność i zaangażowanie w rozwój i poprawę jakości życia na terenach wiejskich, organizacji i mieszkańców formalnie niezorganizowanych. W naszym przypadku, nie potwierdzają się dość powszechnie

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 6 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” wypowiadane opinie o trudnościach w osiągnięciu wysokiego poziomu reprezentatywności w odniesieniu do sektora społecznego. Ten sektor tworzą osoby fizyczne oraz organizacje pozarządowe, w tym 13 stowarzyszeń i 1 fundacje. Wśród organizacji dominują dwa rodzaje działalności: sportowy i społeczno-kulturalny. Prawdą jest, że sektor gospodarczy, a zwłaszcza przedsiębiorstwa są najmniej zainteresowane uczestnictwem w programowaniu i realizacji rozwoju lokalnego. W naszym partnerstwie uczestniczy sektor gospodarczy reprezentowany przez jedno przedsiębiorstwo sanatoryjne i Podkarpacki Bank Spółdzielczy oraz 14 osób prowadzących działalność gospodarczą, a jest nią przeważnie działalność handlowa i budowlana. Sektor publiczny reprezentowany jest w Stowarzyszeniu przez cztery gminy i jeden Ośrodek Doradztwa Rolniczego. Udział poszczególnych sektorów w organach LGD przedstawia się następująco: Na pięć miejsc w Zarządzie, dwa miejsca zajmują przedstawiciele organizacji pozarządowej, a 3 miejsce przypadły osobie fizycznej w tym jedna z nich prowadzi działalność gospodarczą. W 12 osobowej Radzie LGD, zasiadają przedstawiciele trzech gmin, 3 miejsca zajmują przedstawiciele organizacji pozarządowych, 7 osoby fizyczne i 3 przedstawiciele sektora gospodarczego. 66,66 % członków Rady reprezentowanych jest przez kobiety. W składzie Komisji rewizyjnej znajdują się 4 osoby reprezentujące sektor społeczny. Sposób rozszerzania składu Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” o kolejnych partnerów określa Rozdział III Statutu LGD – „Członkowie stowarzyszenia”. Zapisy statutowe przewidują członkostwo w Stowarzyszeniu dla osób fizycznych i prawnych, które to osoby mogą być członkami zwyczajnymi, wspierającymi lub honorowymi. Pełnoletnia osoba fizyczna, która złoży pisemną deklarację przystąpienia do Stowarzyszenia wraz z zobowiązaniem do przestrzegania statutu, a także osoba prawna w tym jednostka samorządu terytorialnego, która przedstawi uchwałę organu stanowiącego o przystąpieniu, zawierającą: * deklarację przystąpienia i działania na rzecz rozwoju obszaru objętego LSR oraz współpracy na zasadach partnerskich z przedstawicielami wszystkich sektorów, * wskazanie osoby reprezentującej osobę prawną w Stowarzyszeniu, nabywa członkostwo na podstawie uchwały przyjętej zwykłą większością głosów członków Zarządu Stowarzyszenia. Członkiem wspierającym Stowarzyszenie może zostać osoba fizyczna bądź prawna po złożeniu wniosku do Zarządu Stowarzyszenia i pisemnym ustaleniu z Zarządem zasad wspierania Stowarzyszenia. Członkiem honorowym Stowarzyszenia może być osoba spełniająca kryteria określone w ustawie Prawo o stowarzyszeniach oraz wyróżniająca się swoją aktywnością dla promocji, rozwoju i szerzenia dobrego imienia gmin Besko, Bukowsko, Rymanów, Zarszyn. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”, a w szczególności Zarząd Stowarzyszenia w ramach zarządzania procesem wdrażania LSR będzie prowadził dalsze działania służące rozszerzaniu składu LGD o kolejnych członków, aktywizacji oraz współpracy lokalnych środowisk na rzecz rozwoju obszaru na którym działa LGD, a także rozwoju sieciowej struktury współpracy pomiędzy przedstawicielami różnych sektorów. Chodzi o podejmowanie wspólnych inicjatyw na rzecz rozwoju obszaru oraz rozwiązywania lokalnych problemów, w celu poprawy efektywności i skuteczności wykorzystania zasobów rozwojowych obszaru oraz wzrostu konkurencyjności terytorialnej we wszystkich płaszczyznach zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Wśród działań, które będą służyć dalszej aktywizacji lokalnego środowiska, w tym szczególnie mieszkańców, organizacji społecznych i gospodarczych należy wymienić między innymi: * planowane szkolenia i konferencje dla wybranych grup społecznych, zawodowych,

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 7 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

gospodarczych i przedsiębiorczych obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”, * kampanie informacyjne realizowane zarówno poprzez spotkania jak i materiały drukowane. Jako cel, LGD „Dorzecze Wisłoka” stawia sobie zwiększenie liczby swoich aktywnych członków oraz zaktywizowanie tych sektorów, które na dzień dzisiejszy są mało zainteresowane budowaniem partnerstwa. Zmiana składu Stowarzyszenia może się dokonać wskutek rezygnacji z członkostwa lub wykluczenia przez Walne Zebranie Członków na wniosek Zarządu. Obydwie sytuacje i ich okoliczności zapisane są w statucie Stowarzyszenia w §16.

4) struktura rady lub innego organu LGD, do którego wyłącznej właściwości należy wybór operacji zgodnie z art. 62 ust. 4 rozporządzenia nr 1698/2005, zwanym dalej „organem decyzyjnym”;

W/g. zapisów statutowych, Rada obok zarządu oraz komisji rewizyjnej jest organem realizującym podstawowe cele Stowarzyszenia, a w jej skład wchodzi 12 przedstawicieli trzech sektorów reprezentujących każdą gminę będącą członkiem Stowarzyszenia. Aktualnie, w skład Rady wchodzi 12 członków, będących przedstawicielami wszystkich gmin. Zgodnie z art. 15 ustawy z 7 marca 2007 r. o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. Nr 64, poz. 427 z późn. Zm.) członkowie Rady nie mogą być zatrudnieni w Biurze LGD i nie mogą pełnić funkcji w żadnym innym organie stowarzyszenia. Do wyłącznej kompetencji Rady należy wybór operacji zgodnie z art. 62 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia Rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE 1277 z 21.10.2005 r. str. 1), które mają być realizowane w ramach opracowanej przez LGD „Dorzecze Wisłoka”- Lokalnej Strategii Rozwoju.

Skład Rady

Lp Imię i nazwisko Podmiot Gmina Sektor 1 Bogdan Golowski Gmina Zarszyn Zarszyn Publiczny 2 Maria Konieczna Stowarzyszenie Społeczno – Zarszyn Społeczny Kulturalne Miłośników Ziemi Bażanowsko - Jaćmierskiej 3 Anna Jaklik Księgowi.pl Biuro Zarszyn Gospodarczy Rachunkowe 4 Michał Iżowski Osoba fizyczna Besko Społeczny 5 Krystyna Przybyła - Gmina Besko Besko Publiczny Ostap 6 Marta Suwała Firma Handlowo – Usługowa Besko Gospodarczy „MS-SPORT” 7 Beata Ziomek Stowarzyszenie Uniwersytet Bukowsko Społeczny Ludowy Rzemiosła Artystycznego 8 Zdzisława Zabiega Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Bukowsko Społeczny Bukowskiej w Bukowsku 9 Barbara Podstawska Osoba fizyczna Bukowsko Społeczny 10 Maria Wais Gmina Rymanów Rymanów Publiczny

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 8 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

11 Daniel Brózda Beskidzkie Towarzystwo Rymanów Społeczny Turystyczne „Przełom Wisłoka” 12 Janusz Dąbrowski „Dąbek” Zakład Remontowo - Rymanów Gospodarczy Budowlany

Reprezentatywność członków Rady LGD „Dorzecze Wisłoka” przedstawia się następująco: - członkowie z sektora publicznego – 3 osoby, co stanowi 25% wszystkich członków Rady, - członkowie z sektora społecznego – 6 osób, co stanowi 50% wszystkich członków Rady, - członkowie z sektora gospodarczego - 3 osoby, co stanowi 25 % wszystkich członków Rady

W Radzie reprezentowane są wszystkie gminy obszaru objętego LSR. Zasady pracy i funkcjonowania Rady zawarte są w regulaminie Rady. Odpowiedzialność za swoją pracę ponosi przed Walnym Zebraniem Członków.

5) Zasady i procedury funkcjonowania LGD oraz organu decyzyjnego

Rada jest organem decyzyjnym Lokalnej Grupy Działania i funkcjonuje w oparciu o przyjęty przez Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Regulamin Funkcjonowania Rady.

W skład Rady wchodzą przedstawiciele każdej z czterech gmin: Besko, Bukowsko, Rymanów, Zarszyn, wybierani przez Walne Zebranie Członków spośród członków tego zebrania. Aktualnie, Radę tworzy 12 członków w tym przewodniczący, trzej zastępcy i sekretarz. Połowę członków Rady stanowią członkowie Lokalnej Grupy Działania lub ich przedstawiciele, należący do sektora społecznego. Walne Zebranie Członków może odwołać członka Rady w drodze uchwały podjętej bezwzględną większością głosów przy obecności ponad połowy liczby członków Walnego Zebrania. Członkostwo w Radzie wygasa również w razie rezygnacji lub śmierci członka Rady. Ustawa z dnia 7.03 2008 r. wskazuje, iż w stowarzyszeniu będącym lokalną grupą działania nastąpić musi rozdział funkcji i obowiązków pomiędzy zarządem stowarzyszenia, który pełni funkcję zarządzającą dla całości działań LGD, a Radą, która jako ciało decyzyjne przejmuje na siebie obowiązek wyboru operacji zgodnie z art. 62 ust. 4 rozporządzenia nr 1698/2005. Kompetencje zarządu LGD „Dorzecze Wisłoka” zostały ujęte w statucie LGD i żaden z tych zapisów nie obejmuje działania przypisanego ustawowo Radzie LGD. Kompetencje Rady określa § 25 ust. 6-9 statutu stowarzyszenia, w następujący sposób: 6. Do wyłącznej kompetencji Rady należy: 1) Ocena zgodności operacji z LSR oraz lokalnymi kryteriami wyboru. 2) Rozpatrywanie odwołań od oceny operacji, o której mowa w pkt 1. 3) Wybór operacji zgodnie z art. 62 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia Rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. Urz. UE 1277 z 21.10.2005 r. str. 1), które maja być realizowane w ramach opracowanej przez LGD LSR

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 9 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

7. Wybór operacji, o których mowa w ust. 6 pkt. 3 dokonywany jest w formie uchwały Rady podjętej bezwzględną większością głosów przy obecności, co najmniej połowy obecnych na posiedzeniu członków uprawnionych do głosowania. 8. Od uchwały Rady, o której mowa w ust. 6 pkt. 3 przysługuje wnioskodawcy odwołanie o ponowne rozpatrzenie wniosku o dofinansowanie operacji skierowane bezpośrednio do Rady Stowarzyszenia za pośrednictwem biura LGD. Protokoły z działalności Rady są jawne.

Członek Rady jest wyłączony od oceny, wyboru operacji oraz odwołań od rozstrzygnięć w razie zaistnienia okoliczności, które mogą wywołać wątpliwości co do jego bezstronności. Okoliczność taka zachodzi w szczególności w przypadku ubiegania się przez członka Rady o wybór jego operacji w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju”, a także w przypadku gdy: wniosek dotyczy spokrewnionych z nim osób, gdy członek Rady reprezentuje wnioskodawcę lub sam przygotował wniosek o przyznanie pomocy oraz w przypadku rozpatrywania wniosku, którego Wnioskodawca ma siedzibę na terenie gminy, z której pochodzi członek Rady.

Każdy członek Rady może też zgłosić wniosek o wykluczenie siebie lub innego członka Rady z głosowania nad danym projektem, jeśli ma on przekonanie o tym, że on sam lub inny członek Rady nie będzie obiektywny w tym głosowaniu. Przewodniczący poddaje pod głosowanie Rady taki wniosek. Nie można w ten sposób wykluczyć z głosowania nad danym projektem więcej niż połowy składu Rady.

Do obowiązków Rady należy również rozpatrywanie odwołań od rozstrzygnięć Rady. W przypadku, gdy wnioskodawca nie zgadza się z wynikiem oceny może w ciągu 5 dni od daty otrzymania pisma informującego o wynikach oceny, złożyć odwołanie. Odwołanie skierowane jest bezpośrednio do Rady, za pośrednictwem biura LGD, który przekazuje je do rozpatrzenia Radzie. Członkowie Rady rozpatrują ponownie wniosek o dofinansowanie w takim zakresie jakiego dotyczy uzasadnienie podane przez wnioskodawcę. Podjęta decyzja Rady w sprawie odwołania, jest ostateczna. Jeśli rozpatrzenie odwołania jest korzystne dla wnioskodawcy, a wniosek zmienia swoją pozycję na liście ocenionych operacji, Rada aktualizuje listę i podejmuje nową uchwałę w tej sprawie.

Szczegółowy opis zasad funkcjonowania Rady w tym procedury wyłączenia członka Rady od udziału w dokonywaniu wyboru operacji zawarty jest w regulaminie organizacyjnym Rady.

6) Kwalifikacje i doświadczenie osób wchodzących w skład organu decyzyjnego

Wśród 12 członków Rady Stowarzyszenia, znajdują się między innymi:  jedna osoba, która ukończyła studia podyplomowe w zakresie: "Audyt wewnętrzny";  jedna osoba posiada Certyfikat IPMA Project Menagement;  osiem osób ukończyło szkolenie „Rola i zadania organu decyzyjnego (Rada) w procesie zarządzania realizacją LSR w zgodzie z PROW 2007 – 2013;

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 10 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

 trzy osoby, które zaliczyły seminaria na temat programów wsparcia dla rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, rozwoju gospodarstw agroturystycznych i innych inwestycji pozarolniczych na obszarach wiejskich;  cztery osoby, posiadające doświadczenie w pisaniu i rozliczaniu projektów unijnych i małych grantów dla organizacji pozarządowych, w tym: jako uczestniczące w realizacji projektów Euroregionu Karpackiego, projektów współfinansowanych z EFRR czy projektu dotyczącego upowszechniania wiedzy z zakresu PROW 2007 – 2013;  jedna osoba jest prezesem Stowarzyszenia Uniwersytet Ludowy Rzemiosła Artystycznego w Woli Sękowej i wykładowcą przedmiotu animacji społeczno – kulturalnej;  2 osoby ukończyło szkolenie „Zasady rozliczania projektów realizowanych w ramach schematu II Pilotażowego Programu Leader+ oraz zasad wdrażania osi 3 Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej;  2 osoby ukończyło szkolenie „Wdrażanie programu Odnowa i rozwój wsi oraz planowanie strategiczne w ramach rozwoju wsi”;  2 osoby ukończyło szkolenie „Pozyskiwanie funduszy dla małych projektów tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działań Osi 3, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi składanych w ramach osi 4 Leader w ramach PROW 2007-2013 Działanie 4.1/413;  1 osoba ukończyła szkolenie „Cele Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007- 2013 oraz osi 4 Leader”;  Jedna osoba ukończyła szkolenie w ramach projektu „Bieszczadzki Region Informatycznych Technologii” (BRIT) Działanie 2.7 w ramach Pilotażowego Programu Leader+ Schemat I  Dwie osoby ukończyły studia z tytułem magistra inż. rolnictwa oraz studia podyplomowe z gospodarki górskiej;  Jedna osoba uczestniczyła w szkoleniu trenerów w zakresie PROW 2007-2013;  dwie osoby uczestniczyła w seminarium dotyczącym „Zmian w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-13”;  Jedna osoba uczestniczyła w szkoleniu pt. „Produkt tradycyjny i regionalny szansą na ożywienie rozwoju obszarów wiejskich Podkarpacia”;  Jedna osoba ukończyła seminarium „LEADER – wzmocnienie inicjatywy oddolnej i aktywizacja społeczności obszarów wiejskich”;  Jedna osoba ukończyła kurs „Program aktywizacji społeczno -gospodarczej mieszkańców wsi. Szkoła liderów”;  Dwie osoby ukończyły szkolenia w ramach Projektu pn.”Aktywizacja środowisk wiejskich i rozwój produktów turystycznych szansą na rozwój wsi”  Jedna osoba uczestniczyła w dwóch szkoleniach nt. „Przygotowanie i zarządzanie projektami finansowanymi ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”  Jedna osoba uczestniczyła w szkoleniu nt. „Alternatywne źródła energii i ich zastosowanie”  3 osoby reprezentujące sektor gospodarczy.

7) Doświadczenie LGD i członków LGD albo jej partnerów w realizacji operacji Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”, które utworzone zostało w styczniu 2008 roku, nie zdobyło jeszcze doświadczenia w realizacji projektów. Czas od chwili swojego powstania, Zarząd Stowarzyszenia poświęca na organizację struktur LGD i rozwój organizacji oraz pozyskiwanie nowych członków. Nie oznacza to jednak, że nie posiada potencjału kadrowego i administracyjnego niezbędnego do realizacji Lokalnej Strategii Rozwoju. Na obszarze trzech spośród czterech gmin członków naszego Stowarzyszenia, realizowany był pilotażowy program Leader+ SCHEMAT I i SCHEMAT II w ramach Sektorowego Programu

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 11 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006”. Efektem realizacji Schematu I było utworzenie Lokalnej Grupy Działania Fundacji „Pomóżmy sobie sami”, która w Schemacie II realizowała projekt pt. „Aktywizacja środowisk wiejskich i rozwój produktów turystycznych, szansą na rozwój wsi”. Fundacja ta, jest bardzo poważnym wsparciem dla nowej Lokalnej Grupy Działania, z kilku powodów:  jest ona członkiem zwyczajnym Stowarzyszenia „Dorzecze Wisłoka”  Członek Fundacji jest jednocześnie prezesem Zarządu Stowarzyszenia  kierownik projektu w SCHEMACIE II jest kierownikiem biura LGD  księgowy projektu w SCHEMACIE II jest księgowym Stowarzyszenia LGD „Dorzecze Wisłoka”. Wśród pozostałych członków Stowarzyszenia znajdują się tacy, którzy realizowali do tej pory i realizują również w tej chwili różne projekty dofinansowane ze środków Unii Europejskiej. Duże doświadczenie w tej dziedzinie posiadają nasi przedstawiciele sektora publicznego: Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego i Gmina Zarszyn, Besko, Bukowsko i Rymanów.

2. Opis obszaru objętego LSR wraz z uzasadnieniem jego wewnętrznej spójności 1) Wykaz gmin wchodzących w skład LGD „ Dorzecze Wisłoka”

Powierzchnia Liczba liczba Charakter Gmina Identyfikator w km² mieszkańców sołectw Powiat gminy stan 31.XII 2006 Rymanów miejsko-wiejska 180708 3 167 15 675 17 krośnieński Besko wiejska 181702 2 27 4303 3 sanocki Zarszyn wiejska 181708 2 105 9296 11 sanocki Bukowsko wiejska 181703 2 137 5273 12 sanocki

Razem 436 34 547 43 Źródło: Opracowanie własne LGD w oparciu o dane Urzędów Gmin i dane GUS-u 2) uwarunkowania przestrzenne, geograficzne, przyrodnicze, historyczne, kulturowe

2.1 Położenie. Obszar Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” znajduje się na terenie Beskidu Niskiego i sąsiadującego z nim od północy Pogórza Bukowskiego w południowej części województwa podkarpackiego. Cały ten obszar leży na terenie Karpat, na granicy Karpat zachodnich i wschodnich. W całym łuku Karpat ciągnącym się od Czech na zachodzie po Rumunię na południowym wschodzie, Beskid Niski stanowi najniższy, a zarazem najbardziej rozległy obszar Beskidów. Głównym jego trzonem o długości około 100 km, jest grzbiet karpacki pomiędzy przełęczami Tylicką i Łupkowską stanowiący granicę polsko – słowacką. Obszar LGD „Dorzecze Wisłoka” tworzą trzy gminy z powiatu sanockiego ( Besko, Bukowsko, Zarszyn) oraz jedna gmina z powiatu krośnieńskiego (Rymanów).

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 12 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Mapa obszaru LGD

Źródło: Opracowanie własne LGD

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 13 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

2.2 Ukształtowanie powierzchni W Beskidzie Niskim, na terenie którego znajduje się cały obszar LGD, przeważają szerokie, kopulaste pasma o przebiegu z północnego zachodu na południowy wschód. Układają się w dwa wyraźne ciągi gór. Południowy, tworzony przez pasmo graniczne z najwyższą w całym Beskidzie Niskim Lackową o wysokości 997 m. oraz północny ciąg, w skład którego zalicza się m.in. pasmo Magury Małastowskiej i Wątkowskiej, Masyw Cergowej, gniazdo Jawornika czy Pasmo Bukowicy. Oba te ciągi przedzielone są kilkoma kotlinami i obniżeniami od Brunar i Śnietnicy na zachodzie przez okolice Krempnej, Barwinka, Jaślisk, Surowicy po obniżenie Radoszyce - na wschodzie. Grupa Jawornika wznosi się między doliną środkowego Wisłoka, a drogą Królik – Daliowa w postaci wyrównanych grzbietów o wysokościach 700-750m. Poprzez przełęcz nad Wisłoczkiem łączy się ze Wzgórzami Rymanowskimi. Wzgórza Rymanowskie to najdalej na północny wschód wysunięty fragment Beskidu Niskiego ograniczony od zachodu doliną Jasionki, a od wschodu doliną Wisłoka.

2.3 Klimat Na stosunki klimatyczne obszaru LGD ma wpływ głównie ukształtowanie powierzchni. Klimat tych terenów jest umiarkowany, górski z najwyższymi temperaturami w lipcu i sierpniu, a najniższymi w grudniu i styczniu. Na tym, podobnie jak na pozostałym terenie Beskidu Niskiego można wyróżnić dwa piętra klimatyczne: * umiarkowanie ciepłe o średniej wieloletniej temperaturze (6 – 8°C) * umiarkowanie chłodne (4 – 6°C). Granica między nimi przebiega na wysokości 450-500 m. Średnia roczna ilość opadów kształtuje się na poziomie 700 - 900 mm. Największymi opadami cechują się miesiące letnie, zwłaszcza czerwiec i lipiec (po ok. 14% opadu rocznego), najmniejszymi — styczeń i październik (5%). Charakterystycznym klimatem jest klimat Rymanowa Zdroju, na którym opiera się profil leczniczy tego uzdrowiska Jest to klimat o cechach klimatu podgórskiego, a dzięki znacznej zawartości aerozoli - jodu, soli, olejków eterycznych i względnie dużej wilgotności, posiada cechy klimatu morskiego. (SWOT, mocne pkt.9).

2.4 Gleby W obrębie równin i dolin rzecznych obszaru LGD wytworzyły się mady, gleby mułowo - torfowe, bielicowe, pseudobielicowe. Gleby te są zasobne w składniki pokarmowe. W płaskich obniżeniach terenu występują niewielkie płaty gleb użytkowanych rolniczo, zaliczonych do czarnych ziem górskich. Największą wartość rolniczą przedstawiają gleby zaliczane do klasy III gruntów ornych. Gorsze warunki glebowo - rolnicze występują na terenach o większych nachyleniach, gdzie występują gleby o gorszych cechach fizykochemicznych (klasa IV a, IV b). Najsłabsze gleby zaliczane do V - VI klasy bonitacyjnej gruntów ornych występują w obrębie mocno nachylonych stoków, gdzie warstwa gleby jest cienka i narażona na erozję. Cechą wyróżniającą i charakterystyczną dla obszaru jest duży udział łąk i pastwisk. Tutejsze łąki położone są w zagłębieniach terenu i w starorzeczu Wisłoka, niegdyś nadmiernie nawilgotnionych, obecnie osuszonych poprzez melioracje odwadniające.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 14 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

2.5 Bogactwa naturalne Bogactwa naturalne, które znajdują się na obszarze LGD „Dorzecze Wisłoka” to przede wszystkim: * wody mineralne Rymanowa Zdroju Występują tam wody mineralne chlorkowo- wodorowęglanowo- sodowe, jodkowe, bromkowe i bromowe z niewielką zawartością strontu, solanki jodowo-bromkowe, wody mineralne siarczanowe. Eksploatowane obecnie źródła wód mineralnych to:  "Tytus" - 0,81 proc. szczawa chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, żelazista, borowa,  "Klaudia" - 0,81 proc. szczawa chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa,  "Celestyna" - 0,83 proc. szczawa chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa,  odwierty RZ 2, 4, 5 i 6 - 0,36-0,82 proc. wody wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe, fluorkowe, jodkowe, borowe. Wydobywa się z nich wodę przeznaczoną do kuracji pitnych i kąpielowych. Działa tu również rozlewnia wód produkująca butelkowane wody mineralne: "Celestynka" (mineralizacja 1,5 g/dm3) i „Rymanów Zdrój” (mineralizacja 0,5 g/dm3). Na bazie naturalnej wody źródlanej wytwarza się także smakowe napoje orzeźwiające jako gazowane i niegazowane. * źródła wód geotermalnych o temperaturze sięgającej +48º C w Rudawce Rymanowskiej * zasoby żwirów i piasku we Wróbliku Szlacheckim * złoża ropy naftowej w Klimkówce

2.6 Lesistość Na obszarze LGD „Dorzecze Wisłoka” występuje wysoki poziom zalesienia. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 436 km², a lasy zajmują 140, 83 km² co stanowi 33 % powierzchni . Powierzchnia gruntów leśnych (ha) 667 256,10 700 000,00

600 000,00

500 000,00 400 000,00 300 000,00 200 000,00

61 906,40 100 000,00 13 724,50 33 000,00

0,00 LGD powiat Sanockipowiat Krośnieńskiwoj.. Podkarpacki

Źródło: Baza danych regionalnych

Obszar leśny obszaru stanowi 22,16 % w stosunku do powierzchni gruntów leśnych powiatu sanockiego, natomiast w porównaniu do powiatu krośnieńskiego, stanowi 41,58 %. Dla porównania, lesistość na obszarach wiejskich Polski wynosi 29,55 %.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 15 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

W stosunku do województwa Podkarpackiego, które jest jednym z najbardziej zalesionych województw w Polsce, obszar leśny wynosi 2 %. W poszczególnych gminach i miejscowościach na obszarze LGD, lesistość przedstawia się różnie. Od 9 % całkowitej powierzchni gminy w Gminie Besko do 36,5 % w Gminie Bukowsko. Najbardziej zalesionymi miejscowościami na obszarze LGD są: * Przybyszów – 73 % * Ratnawica – 72 % * Wola Sękowa – 72 % * Bełchówka 70 % * Tokarnia – 63 %

2.7 Zasoby wodne Ciekawą, naturalną atrakcją obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka” jest rzeka Wisłok. Do Sieniawy, Wisłok jest rzeką górską z wartkim biegiem, skalistym podłożem i licznymi przełomami. Na odcinku od Puław aż po Besko tworzy on piękne, górskie przełomy rzeczne. Jego głęboki jar rzeczny umożliwił w miejscowości Sieniawa stworzenie zapory o wysokości 38 m, która spiętrza wody tworząc sztuczny zbiornik retencyjny o powierzchni ok. 2 km² . Powstało w ten sposób jezioro Sieniawskie, które jest doskonałym miejscem do wędkowania. Poniżej zapory, Wisłok płynie wąskim korytem otoczonym urwistymi, wysokimi do 60 metrów fliszowymi zboczami, porośniętymi roślinnością (kilka gatunków pod ochroną), krzewami i karłowatymi drzewami. Poprzednio Wisłok płynął od Sieniawy ku zachodowi, a od Rymanowa na północ korytem dzisiejszego potoku Morwawa. W wyniku przeciągnięcia (tzw. kaptażu) Wisłoka przez potok wgryzający się w grzbiet wzgórz od strony Beska, nastąpiła zmiana biegu rzeki. Wody bystrej, górskiej rzeki przełamując się przez skały, rzuciły się wprost na północ, torując sobie nową drogę. Jest to jedyny plejstoceński przełom w Polsce, a jego nazwa to „Jar Wisłoka" w Mymoniu. Jako jeden z najważniejszych zasobów obszaru podawany przez uczestników spotkań poświęconych budowania LSR jest dorzecze rzeki Wisłok, od którego swoją nazwę wzięło LGD „Dorzecze Wisłoka”, co również wskazuje na to, iż jest to specyficzny, a zarazem łączący wyróżnik dla tej LGD.

2.8 Uwarunkowania kulturowe i historyczne. Obszar czterech gmin wchodzących w skład LGD „Dorzecze Wisłoka” leży na szeroko pojętym pograniczu, tak przyrodniczo jak i kulturowo. Możemy tu zaobserwować wiele cech charakterystycznych dla różnych regionów i krain. Geograficznie jest to pogranicze Karpat Zachodnich i Wschodnich. Kulturowo tereny te były przez setki jeśli nie tysiące lat pograniczem polsko – rusko – węgierskim, czy dużo później polsko- ukraińsko- słowackim. Ta różnorodność powoduje, że jest to teren o bardzo wielu walorach, które dziś postrzegane są jako atrakcje turystyczne. Do najstarszych obiektów tego typu należy grodzisko „Zamczysko” znajdujące się tuż nad przełomowym zakolem Wisłoka. O podobnym charakterze, choć o dużo późniejszym rodowodzie są cerkwiska i przylegające często do nich stare, opuszczone cmentarze. W Desznie, Króliku Wołoskim, Puławach, Wisłoczku, Tarnawce, czy Besku do dziś przetrwały tylko ślady po pięknych budowlach obrządku wschodniego. Fragmenty podmurówek, posadzki czy duże krzyże z cerkiewnych kopuł są często jedynymi śladami świadczącymi o historii tych terenów. Nie wszystkie zabytki zostały na szczęście zniszczone. Do najcenniejszych należy zaliczyć cerkwie w Bałuciance, Sieniawie, Wróbliku Szlacheckim i Królewskim, Króliku Wołoskim oraz Odrzechowej. Niektóre z nich do dziś są użytkowane i pełnią funkcje kościołów rzymsko-katolickich.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 16 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Po mieszkającej do końca II wojny światowej na tych terenach ludności rusińskiej i łemkowskiej pozostały jeszcze inne formy architektury sakralnej. Są to przydrożne kamienne kapliczki i krzyże oraz kamienne nagrobki z inskrypcjami pisanymi w języku ruskim zachowane na przycerkiewnych cmentarzach. To one najlepiej pokazują historię tej ziemi. Równie cenne są zabytkowe kościoły rzymsko-katolickie w Króliku Polskim, Klimkówce, Besku oraz barokowy kościół z XVIII w i synagoga żydowska z XVII w. w Rymanowie. Dużą wartość - tak historyczną jak i kulturową - posiada też Kirkut żydowski z XVIII w. znajdujący się w Rymanowie wraz z grobami znanych cadyków Józefa Friedmana i Menachema Mendla. Innymi ciekawymi obiektami które zachowały się w wielu miejscowościach są stare drewniane chaty. Najwięcej takich obiektów zachowało się m in. w Besku, Odrzechowej, Sieniawie, Łazach k/Rymanowa, a pojedyncze w Mymoniu, Głębokiem i Bziance. Pod względem architektonicznym przedstawiają one typ chat doliniańskich i pogórzańskich. Wyjątkowym obiektem jest bezsprzecznie budynek dawnego tartaku wodnego zachowany w Besku. Stoi w głębokim jarze tuż nad brzegiem Wisłoka, z którego woda doprowadzana jest do tartaku specjalnym kanałem. Inne stare obiekty związane z dawną gospodarką to zabudowania dawnego browaru w Zarszynie czy murowana karczma zajezdna stojąca w Besku przy drodze w kierunku Rymanowa. Wszystkie walory tego obszaru można poznawać wykorzystując jeszcze jeden atut, a mianowicie konia huculskiego. Istniejąca od ponad dwudziestu lat stadnina w Odrzechowej oprócz działalności hodowlanej i naukowej, prowadzi ośrodek turystyki konnej, a imprezy tam organizowane znane są zarówno w Polsce jak i za granicą. Słynne przepędy bydła organizowane każdej wiosny i jesieni, to niezapomniane doznania żywcem przeniesione z dawnej Huculszczyzny nawiązujące do wyjątkowego ludu jakim byli górale huculscy z ich tradycyjnym stylem życia, ubiorem, bogatym folklorem, wierzeniami i koniem huculskim. W kulturze łemkowskiej da się zauważyć wpływy tego ciekawego zabytku etnograficznego. To oni wyhodowali uchodzące za piękne i bardzo wytrzymałe konie huculskie. Łemkowskie rajdy to wędrówki pośród gór i dolin po terenach niegdyś ludnych, a dziś najczęściej pustych, wtórnie opanowanych przez przyrodę. Dzięki działalności stadniny, z roku na rok przybywa w regionie koni utrzymywanych w większych i mniejszych gospodarstwach z przeznaczeniem do jazdy. Poniższa tabela zawiera zestawienie dóbr kulturowych obszaru LGD „ Dorzecze Wisłoka”. Świadomie pokazujemy je w ujęciu „gmina po gminie”, żeby zwrócić uwagę na podobieństwo tych zasobów, co świadczy o wspólnej przeszłości historycznej i kulturowej naszego obszaru. Widać z jednej strony wielość tych obiektów, jak również ich różnorodność. Podobieństwo produktów tradycyjnych, obrzędów, zwyczajów, zabytków, dowodzi o naszej spójności. W analizie SWOT jako mocna strona występuje dziedzictwo kulturowe i historyczne, związane z łemkowszczyzną i kulturą żydowską.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 17 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Gmina Rymanów Wyszczególnienie Opis Dobra kultury Muzea materialnej (muzea, Historyczna Izba Regionalna w Rymanowie, w której zgromadzone zostały pałace i dworki, pamiątki w postaci dokumentów, militariów i narzędzia rzemieślnicze zabytkowe kościoły Dworki i kapliczki, zabytki  dworek rodziny Bojanowskich w Ladzinie techniki, inne)  dworek rodziny Potockich w Rymanowie, obecnie siedziba Nadleśnictwa  kompleks pałacowo-parkowy z XIX w. w Bziance, obecnie szkoła  park podworski w Klimkówce  murowany dwór rodziny Wiktorów we Wróbliku Królewskim Zabytkowe kościoły i kapliczki  Kościół murowany p.w. św. Stanisława Biskupa, dawna kaplica zdrojowa w stylu neogotyckim z 1909 -1910r w Rymanowie Zdroju  Kościół drewniany p.w. św. Michała Archanioła z 1854 roku w Klimkówce, kryty gontem, otoczony murem z polnych kamieni. We wnętrzu wyposażenie z wcześniej istniejącego tu kościoła. Polichromia znanego malarza Tadeusza Popiela.  Drewniany kościółek pw. Znalezienia Krzyża Świętego z 1868r. w Klimkówce. W ołtarzu krucyfiks z XIV wieku.  We wsi Klimkówka do dziś zachowały się kamienne kapliczki i figury przydrożne z XIX w.  Murowana cerkiew greckokatolicka p.w. Wniebowzięcia NMP z 1888r. we Wróbliku Królewskim. Obecnie użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Obok na dzwonnicy kościelnej dzwon z 1824r.  Drewniana, trójdzielna, orientowana cerkiew, p.w. Zaśnięcia Matki Bożej z 1869r. we Wróbliku Szlacheckim, obecnie kościół rzymskokatolicki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W świątyni zachował się ikonostas z XVII /XVIII wieku. W dzwonnicy dzwon z 1711r.  Przydrożne kapliczki z przełomu XVIII i XIX w. we Wróbliku Szlacheckim  Drewniany zabytkowy kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny i św. Wacława z 1754 r. w Króliku Polskim, szalowany gontami. Kościół zbudowany na wzniesieniu, oddzielony od drogi strumieniem, otoczony potężnymi jesionami i dębami. Wyposażenie kościoła późnobarokowe, obok kościoła 500-letnia lipa – pomnik przyrody. Na dzwonnicy dzwon z 1599 roku;  Ruiny murowanej cerkwi p.w. św. Mikołaja w Króliku Wołoskim. Cerkiew wybudowana w połowie XIX wieku, zniszczona w czasie działań wojennych w 1944 r., obok resztki dzwonnicy. Ok. 200 m na południe od cerkwi murowana kaplica przydrożna z 1794r. (najstarsza w okolicy).  Drewniana cerkiew p.w. Narodzenia Bogurodzicy z 1874r. w Sieniawie. Obecnie kościół rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej. We wsi również przydrożne kapliczki  Drewniana cerkiew, p.w. Wniebowzięcia Matki Bożej z XVII w. w Bałuciance Wewnątrz barokowy ikonostas. Obok zachowała się

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 18 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

kamienna dzwonnica.  Kościół p.w. św. Wawrzyńca z 1781 r. w Rymanowie. Wewnątrz nagrobek rodziny Sienieńskich z 1580 r.  synagoga żydowska XVII w. w Rymanowie z resztkami polichromii  przydrożne kapliczki kamienne i krzyże w Rymanowie Drewniane Chaty  Chata w Łazach  Chata w Bziance  Drewniana zabytkowa zabudowa w stylu szwajcarskim na terenie uzdrowiska Rymanów Zdrój  Dom dra. Bieleckiego w Rymanowie Zabytkowe cmentarze:  Cmentarz komunalny w Rymanowie  Cmentarz parafialny w Klimkówce Cmentarze łemkowskie: W Desznie, Króliku Wołoskim, Bałuciance, Wróbliku Szlacheckim, Sieniawie, Wisłoczku, Tarnawce, Wołtuszowej, Puławach, Zawojach Kirkut żydowski z grobami rabina Friedmana i cadyków Menachema Mendla i Cwi Hirsza; Zwyczaje, Noc świętojańska, Jarmarki, Pieczenie ziemniaków w ognisku po obyczaje, tradycje zakończeniu wykopków, Śmigus dyngus, Topienie Marzanny, Droga krzyżowa na Kalwarię, Procesja na Boże Ciało dookoła rynku w Rymanowie oraz po głównych uliczkach w okolicznych wsiach, kolędnicy i połaźnicy w okresie Bożego Narodzenia Legendy, baśnie, Legenda o górze Mogiła, Legenda o zamku i dębie dotycząca pary opowieści zakochanych, Legenda o odkryciu źródeł przez krowy, O wyoraniu cudownego krzyża w Klimkówce, legenda o cudownym obrazie w Kościele parafialnym w Rymanowie, legenda o górze zamkowej, legenda o cudownym ocaleniu przed wilkami Cykliczne imprezy Bieg do źródeł rymanowskich, Dni Rymanowa i Rymanowa Zdroju , Konkurs Wieńca Dożynkowego, Festyn „To już lato”, Wieczór opery i operetki, Rymanowskie Spotkania Orkiestr Dętych, „Wesele Podkarpackie”, Międzynarodowy Wyścig Kolarski „O puchar uzdrowisk Karpackich”, Przegląd kapel ludowych”, Koncert na dwa świerszcze i kapele”, turniej sołectw, koncert kolęd i pastorałek Produkty lokalne prozioki, prozioki z serem, chleb domowy, barszcz biały z chrzanem, kulinarne kwasówka, barszcz czerwony, krupnik, kapusta z grzybami i grochem, kapuśniak z kwaszonej kapusty, placki na liściu kapusty tzw. lemiesze, pieróg po bieszczadzku, gołąbki z ziemniaków, kluski ziemniaczane, bigos, kotlety z jaj, ser zgliwiały, ser żółty, ser jajeczny, faworki, miodownik, orzeszki, kluski barchanowe, pierogi różne, ciasteczka z Puław Produkty lokalne Rzeźba, malarstwo ( zwłaszcza ikony ), haft, malarstwo na szkle, wyroby z niekulinarne bibuły Gmina Zarszyn Dobra kultury Dworki i parki podworskie: materialnej -  Dwór w Bażanówce z 1850 roku położony na terenie parku o muzea, pałace i powierzchni 1.58 ha ze starodrzewiem.- obecnie siedziba Szkoły dworki, zabytkowe Podstawowej kościoły, kapliczki,  Zespół dworsko-parkowy w Nowosielcach . Dwór Gniewoszów

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 19 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

datowany 1775 – 1825 r. wraz z rozległym parkiem w stylu angielskim z jesionami, które są pomnikami przyrody. Obecnie siedziba Zespołu Szkół Rolniczych .  Zespół dworsko-parkowy z drewnianym dworkiem Morawskich w Odrzechowej datowany na lata 1850-1899 r.  Zespół dworsko-parkowy w Posadzie Jaćmierskiej z dworkiem Ostaszewskich z okresu 1800-1850 r. położonym w parku z zachowanym zarysem alej ze starodrzewiem ( dąb szypułkowy, kasztan jadalny, cisy, buki, sosny ) jako pomnikami przyrody - obecnie własność prywatna  Park w Posadzie Zarszyńskiej z pomnikami przyrody ( dęby,lipy szerokolistne, jesiony wyniosłe )  Zespół dworsko – parkowy z zabytkowym spichlerzem w Jaćmierzu

Zabytkowe kościoły, cmentarze i kapliczki:  Drewniany Kościół parafialny wraz z dzwonnicą w Jaćmierzu datowany na lata 1760-1768. Kościół o wysokiej wartości historyczno- artystycznej na którą składają się zdobienia i wyposażenie wnętrza różnych epok. Kościół o konstrukcji zrębowej z belką tęczową oraz zabytkową polichromią.  drewniane kościoły polskokatolickie w Bażanówce i Jaćmierzu  cerkiew wraz z dzwonnicą w Pielni z 1805 r. Obecnie kościół rzymskokatolicki  Murowana cerkiew greko-katolicka z 1813 roku wraz z dzwonnicą w Odrzechowej, otoczona murem z kamienia rzecznego  Kościół parafialny z 1872r. w Zarszynie z zabytkowym wystrojem , witrażami i malowidłami.  Cmentarz łemkowski w Odrzechowej  Kaplica grobowa Ostaszewskich i Grotkowskich z 1827 r., na cmentarzu w Jaćmierzu  Grobowce rodu Wiktorów na cmentarzu w Zarszynie  Liczne kapliczki i krzyże przydrożne. Obiekty świeckie w Jaćmierzu  Drewniana staromiasteczkowa zabudowa rynku i przyległych ulic  Dawna karczma – obecnie Remiza OSP  Spichlerze  Zabytkowy budynek z izbą pamięci  Kasy Stefczyka – obecnie siedziba poczty i biblioteki Przeglądy: kolęd, kapel ludowych, orkiestr dętych, zespołów strażackich. Wystawy: wielkanocna, bożonarodzeniowa, Cykliczne imprezy Jarmarki, Biesiady KGW, dożynki, Pożegnanie lata z koniem huculskim Produkty lokalne Proziaki, lemiesze, bandurniki, kwasówka, miód, polewka, bulwianiki, żur, kulinarne pieróg razowy, pierogi pieczone z kapustą, kulki gryczane, dania z fasoli Produkty Rzeźba, wyroby ze słomy, siana ,bibuły, sznurka, wikliny, bukieciarstwo, lokalne koronkarstwo, haft, wyrób biżuterii, malarstwo niekulinarne

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 20 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Gmina Bukowsko Dobra kultury Zabytki: materialnej- muzea,  kościół parafialny, dzwonnica kościelna oraz ogrodzenie kościelne pałace i dworki, w Bukowsku zabytkowe kościoły  Cerkiew w Nagórzanach i kapliczki, zabytki  kościół, dzwonnica oraz mur kościelny w Nowotańcu techniki,  cerkiew oraz dzwonnica cerkiewna w Wolicy  cmentarz greko – katolicki wokół cerkwi w Wolicy  park zabytkowy z początku XIX w. w Woli Sękowej Kapliczki i krzyże przydrożne:  Kapliczki i krzyże przydrożne znajdują się w każdej zamieszkałej miejscowości. Świadczy to o bogatej historii, przeszłości i kulturze mieszkających tu ludzi. Zabytkowe założenia zieleni, parki zabytkowe: Na terenie gminy Bukowsko znajdują się parki zabytkowe bądź pozostałości po założeniach parkowych w następujących miejscowościach:  Bukowsko – przy dawnej drodze węgierskiej zachowany jest starodrzew lipowo – dębowy. Jest to pozostałość po XVIII wiecznym założeniu ogrodowym. Najcenniejsze stare drzewostany to rzędowe skupienie dębu szypułkowego i lipy drobnolistnej w otoczeniu dawnego folwarku. Najokazalsze drzewa lipowe rosną na kopcu ziemnym przy kaplicy Jana Nepomucena.  – niewielkie ogrody rozplanowano w zakolach potoku lub na osi potoku. Pozostałości ziemnych fortyfikacji obronnych, jak również sieć dróg wewnętrznych i dojazdowych wraz z podjazdem uległy całkowitemu zniszczeniu. Z dawniejszego układu kompozycji roślinnych zachowany jest naturalny starodrzew dębowy oraz kilka dębów szypułkowych, jesionów wyniosłych oraz modrzewi europejskich.  Płonna - w górskim krajobrazie leśno – rolniczym. W górnej partii wzniesienia przy źródłach, zachowane są elementy założeń ziemnych o charakterze obronnym, pozostałości dworu obronnego – zamku (piwnice i fragmenty parteru). Z układu historycznego założenia ogrodowego pozostały pojedyncze skupienia drzew .  – park założony na przełomie XVII i XVIII wieku został gruntownie przebudowany w drugiej połowie XIX wieku. Zachował się czytelny układ kompozycji roślinnych z XIX wieku oraz fragmenty znacznie starszego starodrzewu lipowo – dębowego zapewne z XVIII wieku. Wzdłuż osi głównej parku pozostały fragmenty dawniejszych układów ziemnych z rzędowymi nasadzeniami lipy, grabu pospolitego, kasztanowca zwyczajnego i jesionu wyniosłego. Zachowane są również fragmenty dawniejszych łąk kwietnych, warzywniki ,sad owocowy ze starymi odmianami jabłoni. Dominującym gatunkiem jest tu dąb szypułkowy oraz lipa drobnolistna i szerokolistna.  Wola Sękowa – na naturalnym tarasie w otoczeniu głębokiego jaru – potoku oraz na niewielkim wzniesieniu zachowane są ogrody krajobrazowe pochodzące zapewne z końca XVIII wieku. Gruntownie przebudowano je w drugiej połowie XIX wieku.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 21 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Pozostała jedna droga dojazdowa prowadząca przez mostek do podjazdu pod dwór. Istnieje oficyna i stajnia. Są to obiekty po kapitalnym remoncie wykonanym w latach osiemdziesiątych XX wieku. Oficyna pełni rolę dworu i jest współcześnie adaptowana. Współcześnie adaptowane są także park i stajnia. Stawy i groble zostały odnowione.  Zboiska – ogrody na Zamczysku obecnie należą do Sióstr Służebniczek NPM. Niewielkie ogrody położone na wzgórzu zamkowym, w obrębie ocalałych fortyfikacji ziemnych, rozplanowane są na planie nieregularnego koła z niewielkim kopcem. Nadto pozostałości zamczyska – wysokie wały ziemne, głębokie fosy, bastiony ziemne i pozostałości murów piwnic w przyziemiu. Cmentarze: Na terenie gminy Bukowsko znajduje się 21 cmentarzy

Zwyczaje, Wesele Bukowskie, obyczaje, tradycje Produkty lokalne Pierogi pieczone z kapustą, ciasteczka z Woli Piotrowej kulinarne Cykliczne imprezy  „Świąteczne kolędowanie” – obrzędy Bożego Narodzenia  Konkurs poezji „Poeci i pisarze dzieciom”,  „Wielkanocne pisanki”- obrzędy świąt Wielkanocnych,  „Bukowski Turniej Żołnierzy Rezerwy”, Sprawności Obronnej”,  „Muzykanty - folklor bez granic” – spotkania kapel ludowych,  „Młodzież – wychowanie dla integracji europejskiej”  „Bukowskie Prezentacje Folkloru Młodych”– ogólnopolski festiwal piosenki i muzyki ludowej dla dzieci,  Festyn rodzinny z okazji „Dnia Wojska Polskiego”,  „Ziemia Ojców Naszych” – dla młodzieży szkolnej  „Zimowa Spartakiada Młodzieży” – sport i rekreacja. Gmina Besko Dobra kultury  Brama cmentarna 1900 – 1925 r., materialnej (muzea,  drewniany dom zakonny SS Felicjanek – 1935 r., pałace i dworki,  Dzwonnica obok kościoła – 1841 r., zabytkowe kościoły  Figura przydrożna z 1870 r. i kapliczki, zabytki  Figury przydrożne obok cerkwiska - 1890-1910 r., techniki, inne)  Kapliczka przydrożna z 1937 r.,  Kapliczka w ogrodzeniu kościoła z początku XX wieku.  Kapliczka z gnomonem w ogrodzeniu dworu z początku XX wieku  Kościół PW Podwyższenia Krzyża z1755 r.  Lamus przykościelny z 1800-1825 r.,  Murowany dom zakonny SS Felicjanek z 1866 r.,  Park podworski z XIX-XX wieku,  Spichlerz podworski z XIX-XX wieku,  Tartak wodny z 1938 r.  Zajazd z XVIII-XIX wieku

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 22 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Zwyczaje,  „Połaźnicy” w dniu Wigilii, obyczaje, tradycje  „kolędnicy” w trakcie Świąt Bożego Narodzenia,  „wiwaty wielkanocne”, „śmigus dyngus”,  noc świętojańska i palenie ognisk „sobótkowych”,  „Topienie Marzanny” w pierwszy dzień wiosny,  procesje do 4 ołtarzy w Boże Ciało,  składanie życzeń przez strażaków przed Bożym Narodzeniem i Wielkanocą Legendy, baśnie,  Beskidzkie legendy - „Winne piwnice”, opowieści  Mymońskie legendy - „Tajemnicze przejście”, „Naści tytoniu do fajki”.  OPOWIEŚCI HISTORYCZNE- szlak bojowy kawalerzystów w okresie II Wojny Światowej „Krojanty – Komańcza”,  „Bitwa w Mymońskim lesie” – I Wojna Światowa Cykliczne imprezy  Święto z okazji uchwalenia Konstytucji 3-go Maja;  Święto z Okazji Odzyskania Niepodległości;  „Wszystkie Dzieci Nasze Są”- Dzień Dziecka; Konkurs Młodych Talentów;  Powitanie Nowego Roku;  Dożynki Gminne;  Dni Beska. Produkty lokalne „cinkie mliko i dziamane bandurki”, pieczone pierogi z kapustą, proziaki, kulinarne proziaki z kapustą, ser jajeczny, „lemiesze”

Od wieków na obszarze LGD „Dorzecze Wisłoka”, pozyskuje się miody pszczele o wysokich walorach zdrowotnych i smakowych, a ilość pszczelich rodzin przekracza kilka tysięcy. Do dnia dzisiejszego przetrwały domowe tradycje darcia pierza, międlenia lnu, kiszenia kapusty, wyrobu masła w maślnicy. Są one prezentowane na jarmarkach i spotkaniach biesiadnych organizowanych na terenie obszaru, a „ ser z jajek” jest wytwarzany tylko na tym obszarze i ma szansę stania się atrakcyjnym produktem lokalnym. Analizując obszar LGD „Dorzecze Wisłoka” wyraźnie daje się zauważyć, że jest on bardzo spójny. Na tę jednolitość wpływ ma wiele czynników. Mimo, że obszar podzielony jest granicą administracyjną powiatów, występuje wiele elementów łączących. Zaszłości historyczne, kultura, położenie geograficzne, wspólne tradycje sprawiły, że pojawiła się chęć wspólnej integracji i działań dla przyszłego rozwoju tego obszaru tak, aby stał on się atrakcyjny pod względem inwestycyjnym i turystycznym.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 23 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

3) ocena społeczno - gospodarcza obszaru, w tym potencjału demograficznego i gospodarczego obszaru oraz poziomu aktywności społecznej

3.1 Ludność Ludność całego obszaru LGD liczy 34 547 osób . Saldo migracji w 2006 roku dla obszaru LGD: Zameldowania 325, Wymeldowanie 384

Gmina, obszar Wiek Wiek produkcyjny Wiek po Liczba osób w przedziale przedprodukcyjny produkcyjny 15-34 (% do całości) Besko 1059 2664 552 1458 33,89 % Bukowsko 1292 3135 772 1687 32 % Zarszyn 2180 5511 1545 2811 30,24 % Rymanów 3 399 9545 2480 4842 30,89 % LGD razem 7923 20 855 5249 10798 45,37 % LGD w % 23.28 61,29 15,43 źródło- BDR- 31. XII 2006

Z zestawienia danych BDR wg. stanu na dzień 31.XII 2006 widać, iż największy procent mieszkańców poszczególnych gmin to grupa będąca w wieku produkcyjnym, bo aż 61,29 %. W perspektywie oznacza to starzejącą się społeczność obszaru LGD jak i spadek sił i potencjału pracy w tym regionie. Nastąpi to jednak za nie mniej niż 20-25 lat. Obecnie liczba osób w przedziale 15-34 lata stanowi ponad 45 % wszystkich mieszkańców obszaru LGD, czyli jest w najkorzystniejszej sytuacji do rozwoju.

3.2 Poziom zatrudnienia i stopa bezrobocia Liczba osób pracujących w poszczególnych gminach przedstawia poniższa tabelka:

Pracujący wg płci Besko Bukowsko Zarszyn Rymanów ogółem 384 381 503 2112 mężczyźni 251 180 241 883 kobiety 133 201 262 1229

Bezrobotni zarejestrowani wg płci

295 332 595 826 ogółem mężczyźni 122 131 232 376 kobiety 173 201 363 450 Źródło – BDR - 31. XII 2006

Udział liczby osób bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym, obliczony wg. danych GUS na koniec 2006 roku dla kolejnych gmin przedstawiał się następująco: Besko: 10 %, Bukowsko: 9 %, Zarszyn: 10 % , Rymanów: 8 %, cały obszar LGD: 9 %. Wg. danych na dzień 31. XII 2006, liczba bezrobotnych wynosiła 2048 osób, w tym kobiet - 1187 co stanowi 57,95 %. Dla całego obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”, wskaźnik bezrobocia wynosi: 9,96 % i jest niższy niż wskaźnik dla Podkarpacia (11,4 %) , a nawet dla całego kraju (12,37 %). Dla całego powiatu sanockiego wskaźnik ten wynosił 14 %, a dla powiatu krośnieńskiego 13 %.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 24 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Stopa Bezrobocia

Stopa Bezrobocia 10%

9%

8%

7%

6%

5%

4%

3%

2%

1%

0% Besko: Bukowsko: Zarszyn: Rymanów: Obszar LGD:

Źródło: Opracowanie własne w oparciu o dane GUS-u

Wniosek, jaki wynika z powyższego zestawienia: wszystkie gminy należące do LGD „Dorzecze Wisłoka” mają podobną strukturę bezrobocia. Najmniejsze problemy posiada gmina Rymanów, co związane jest z jej charakterem, jako gminy miejsko- wiejskiej, w której najbardziej rozwinęła się turystyka i lecznictwo sanatoryjne. Obszar LGD dotykają te same problemy związane z rynkiem pracy. Trudny dostęp kobiet do pracy, problem migracji mieszkańców oraz obniżający się poziom przyrostu naturalnego. W kontekście bezrobocia i rynku pracy należy pamiętać, że oficjalne dane statystyczne nie uwzględniają tzw. bezrobocia ukrytego, które ma tendencję wzrostową w związku z postępującą mechanizacją prac w rolnictwie i tzw. „farmeryzacją” gospodarstw.

3.3 Podmioty gospodarcze Podstawową branżą działalności gospodarczej, w której zatrudniona jest największa ilość mieszkańców jest nadal rolnictwo. Zachodzą duże przeobrażenia w tym sektorze, spada rentowność małych gospodarstw, powstają gospodarstwa towarowe, ale nie będzie to powiązane z tworzeniem stanowisk pracy. Na obszarze naszej LGD znajduje się Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki położony w Odrzechowej, który gospodaruje na ponad 1300 hektarach i zatrudnia kilkudziesięciu pracowników. Jeśli chodzi o kluczowe pozarolnicze branże gospodarki mające znaczenie dla rozwoju obszaru, to trzeba zauważyć, że większe z nich koncentrują się przede wszystkim w Gminie Rymanów. Są to: Uzdrowisko Rymanów S.A. oraz Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „BOG-MAR”. Wśród pozostałych dziedzin działalności gospodarczej, najwięcej jest placówek handlowych, małych firm budowlanych, transportowych, warsztatów naprawy samochodów i zakładów zajmujących się przeróbką drewna. Zatrudniają one niewielu, najczęściej po kilku pracowników. Taka sytuacja występuje w każdej gminie należącej do LGD „Dorzecze Wisłoka”.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 25 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Wskaźnik przedsiębiorczości LGD "Dorzecze Wisłoka"

120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0

LGD Besko Zarszyn Polska Rymanów Bukowsko podkarpackie Polska - wiejskie

podkarpackie - wiejskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR – 31.12.2006

Wskaźnik dla LGD jest porównywalny z gminami wiejskimi w Polsce i jest wyraźnie wyższy niż dla gmin wiejskich województwa podkarpackiego, a także niedużo niższy w stosunku do województwa. W porównaniu z danymi dla całej Polski, znacząco niższy. W poszczególnych gminach wskaźniki wyższe niż dla województwa mają gmina Bukowsko (najwięcej spośród gmin LGD) i gmina miejsko-wiejska Rymanów. W gminie Bukowsko ilość podmiotów gospodarczych, co widać na rysunku poniżej, wzrasta w ostatnich latach. W pozostałych gminach jest to niewielki wzrost.

Ilość podmiotów gospodarczych w gminach LGD

1200 Rymanów

1000

800

600 Zarszyn 400 Bukowsko 200 Besko 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Urzędów Gmin

3.4 Turystyka, sport, rekreacja Obszar Dorzecza Wisłoka należy do atrakcyjnych pod względem turystycznym obszarów Podkarpacia. Pagórkowate tereny, różnorodność przyrodnicza, czyste środowisko oraz bogactwo kulturowe obszaru LGD powodują, iż jest on predysponowany do rozwoju turystyki. Zarówno władze lokalne jak i społeczność lokalna stale budują potencjał turystyczny obszaru, co potwierdzają dane w dokumentach strategicznych gmin, gdzie turystyka jest jednym z priorytetów rozwoju.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 26 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Do atrakcji turystycznych obszaru LGD należą: obiekty zabytkowe; wyciągi narciarskie: kolej krzesełkowa „ Kiczera” w Puławach- www.kiczerapulawy.pl, wyciągi orczykowe w Karlikowie, Bałuciance - www.wyciag-balucianka.pl, i Rymanowie Zdroju www.nartyrymanow.republika.pl czy odkryty basen kąpielowy w Rymanowie Zdroju. Dzięki wybudowaniu kolei linowej w Puławach Górnych uzyskano nowe możliwości zagospodarowania walorów przyrodniczych. Zimą działa tutaj ośrodek narciarski, a w okresie letnim z szybkiej możliwości łatwego pokonania wysokości korzystają m in. kolarze górscy. Właśnie dla nich stworzono jeden z nielicznych w regionie specjalnych torów do zjazdów na wyczynowych rowerach górskich. Dodatkowo, potencjał turystyczny regionu wzbogacają szlaki piesze, rowerowe oraz oferty gospodarstw agroturystycznych. Te ostatnie wymagają promocji i doskonalenia w przygotowywaniu potraw kuchni regionalnej i nauki języków. Istnieje konieczność promocji całego obszaru, budowania marki lokalnej dla produktów, pomocy w tworzeniu ofert pobytowych dla turystów oraz wsparcia w organizacji imprez promocyjnych. Potrzebne są również inicjatywy związane z wymianą doświadczeń w kraju i za granicą. W trakcie spotkań z mieszkańcami postulowano także konieczność poprawy dostępu do Internetu, niezbędnego w działaniach informacyjnych, reklamowych i promocyjnych. Tradycyjnie ruch turystyczny skupia się w większości w uzdrowiskowej gminie Rymanów. Promocja całego obszaru partnerstwa wpłynie na zwiększenie jego atrakcyjności, wydłużenie sezonu, wzbogaci ofertę turystyczną o coraz bardziej poszukiwane aktywne formy wypoczynku połączone z wykorzystaniem lokalnych zasobów, takich jak: wycieczki rowerowe i piesze, poznawanie zwyczajów, obrzędów i tradycji lokalnych, rzemiosła i sztuki ludowej. Ważnym zasobem obszaru LGD są stadniny koni huculskich i gospodarstwa , które prowadzą lub rozpoczynają prowadzić turystykę konną. Hucuły w Odrzechowej są już od 1985 roku i w chwili obecnej tutejsze gospodarstwo liczy ich ok.100 sztuk. Oprócz zachowawczej hodowli, zakład na szeroką skalę propaguje różnorodne formy aktywności z wykorzystaniem konia huculskiego. Niewątpliwą atrakcją doliny górnego Wisłoka są coroczne przepędy ok. 300 sztuk bydła i ogierów huculskich na trasie Zawoje – , organizowane w maju pod nazwą "Łemkowski Wypęd Bydła" i we wrześniu jako "Łemkowski Spęd Bydła". Ponadto miłośnicy jazdy konnej mogą wziąć udział w Łemkowskich Rajdach Konnych, których warunki i trasy dostosowywane są do wymagań i możliwości uczestników. Rajdy te mogą być: wieloetapowe, np. 6-dniowy rajd ( 5-10 godzin dziennie w siodle ) na trasie – Lipowiec – Zyndranowa – Dołżyca - Wola Michowa – Komańcza - Odrzechowa gwiaździste: dla osób lubiących spartańskie warunki pobytowe z postojem w Polanach Surowicznych i codziennymi wypadami konno po okolicznych terenach, weekendowe: Odrzechowa – Polany Surowiczne – Odrzechowa, jednodniowe spacery konne: po okolicach Odrzechowej. Warte polecenia są dwie trasy rajdów konnych organizowanych przez zakład w Odrzechowej z uwagi na to, że przebiegają one po najpiękniejszych terenach doliny górnego Wisłoka: 1. Rudawka Rymanowska – Puławy – Wernejówka – Surowica – Darów, 2. Rudawka Rymanowska – Puławy – Wernejówka – Polany Surowiczne – Posada - Jaśliska - Lipowiec – Odrzechowa – Rudawka Rymanowska. Nie mniej atrakcyjne i godne zainteresowania są szlaki rowerowe i piesze wyznaczone w najbardziej uroczych terenach obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka. Oto najciekawsze z nich: 1. Szlaki rowerowe: * Rowerowy Szlak Doliną Wisłoka – zielony. Trasa szlaku - Rymanów - Nowa Wieś - Zmysłówka - Ladzin - Wróblik Królewski – Wróblik Szlachecki - Milcza - Bzianka - Poręby - Besko - Mymoń -Sieniawa – Bartoszów

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 27 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

– Rymanów. Długość szlaku - 35 km * Rowerowy Szlak Etnograficzny – niebieski Trasa szlaku- Rymanów - Rymanów Zdrój - Deszno - Królik Polski -Wisłoczek – Rudawka - Pastwiska - Sieniawa - Bartoszów - Rymanów. Długość szlaku 31 km * Rowerowy Szlak Między Zdrojami – czerwony Trasa szlaku - Rymanów - Rymanów Zdrój - Królik Polski - Bałucianka -Przymiarki - Turkówka -Iwonicz Zdrój - Klimkówka - Pustki – Rymanów. Długość trasy - 24 km * Transgraniczny szlak rowerowy ”Beskidzkie Muzea” Przez obszar LGD przebiega część szlaku podzielona na dwa odcinki: A) Medzilaborce – Rymanów. Trasa szlaku- Medzilaborce- Habura- Czeremcha- Jaśliska- Daliowa- Szklary-Rymanów Zdrój- Rymanów. Długość szlaku 47 km. B) Rymanów- Miejsce Piastowe. Trasa szlaku- Rymanów- Klimkówka-Iwonicz Zdrój- Lubatowa- Rogi- Wrocanka- Miejsce Piastowe. Długość szlaku 26 km. 2. Szlaki tematyczne * Polsko- Słowacki szlak Świątyń Karpackich Szlak rozpoczyna się w Stropkovie na Słowacji , a kończy w Krośnie. Obejmuje swym zasięgiem obiekty na obszarze LGD: drewniane kościoły w Klimkówce, kościół parafialny w Rymanowie, cerkiew drewniana w Bałuciance, kościół drewniany w Króliku Polskim. * Transgraniczny szlak naftowy. Na terenie gminy Rymanów pozostały ślady po kopalni ropy w Klimkówce, Rymanowie Zdroju, w Rudawce Rymanowskiej oraz ślady tzw. Kopanek w Głębokiem.  Szlak Architektury Drewnianej. Na obszarze gminy Rymanów łączy on cerkiew w Bałuciance, kościół w Króliku Polskim, kościołek w Klimkówce oraz drewnianą zabudowę uzdrowiskową w Rymanowie Zdroju. * Szlak Chasydzki . Łączy siedemnaście miejscowości z terenu Podkarpacia i Lubelszczyzny, które związane są z ruchem chasydzkim. W Rymanowie obejmuje on budynek synagogi i kirkut. 3. Szlaki turystyczne Szlaki turystyczne przebiegające przez obszar LGD „Dorzecze Wisłoka” obejmują swym zasięgiem najpiękniejsze zakątki Beskidu Niskiego. 3.1 Szlaki główne * Szlak czerwony ( główny szlak beskidzki) Główny Szlak Beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego jest najdłuższym górskim szlakiem turystycznym w Polsce. Prowadzi nieprzerwanie od Ustronia w Beskidzie Śląskim do Wołosatego w Bieszczadach. Jego całkowita długość to 519 km a czas przejścia wynosi 167 godzin. Obejmuje kolejno: Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski oraz Bieszczady. * Szlak Niebieski. Szlak graniczny im. Kazimierza Pułaskiego: Wysowa - Konieczna - Radocyna - Ożenna - Nad Tysowym (713 m) - Huta Polańska - Baranie (754 m) - Barwinek - Czeremcha - Kamien (857 m) - Jasiel - Kanasiówka (823 m) – Danawa (841m) - Przełęcz Łupkowska - Nowy Łupków. Długość łączna 89 km

3.2 Szlaki łącznikowe * Szlak żółty - pasmo Bukowicy (713 m) - Wisłok Wielki - Kanasiówka (823 m). Długość16 km/6 godz. * Szlak zielony- Besko - Mymoń - Puławy - Dział (665 m) - Surowica - – Kanasiówka (823 m) - Pasika (848 m) - Danawa (841 m) Dołżyca – Komańcza. Długość 46 km, czas przejścia 16 godzin.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 28 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Ogólna charakterystyka zasobów i stanu podmiotów sektora turystyki pozwala na zidentyfikowanie kilku kluczowych sposobów spędzania czasu wolnego na terenie gmin tworzących LGD „Dorzecze Wisłoka” takich jak:  turystyka dla dzieci i młodzieży  turystyka i wypoczynek związany z pobytem w sanatoriach – od kilkudniowych do 2- tygodniowych w okresie całego roku, z dużym nasileniem w czasie sezonu letniego oraz weekendów,  turystyka związana z aktywnym wypoczynkiem. Jej odbiorcami są zarówno osoby dorosłe, jak i młodzież. Są to wędrówki górskie, w tym wędrówki transgraniczne, turystyka rowerowa, a zimą narciarstwo,  turystyka związana z uczestnictwem w imprezach kulturalnych (zazwyczaj krótkookresowa trwająca 2-3 dni) oraz zwiedzaniem zabytków,  turystyka związana z uczestnictwem w szkoleniach, konferencjach zjazdach itp.

3.5 Organizacje pozarządowe działające na obszarze objętym LSR Aktywność społeczna mieszkańców obszaru przejawia się w działalności fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych, a także aktywnych nie zrzeszonych grup kultywujących tradycje, folklor, zwyczaje lokalne, zamiłowanie do organizowania imprez kulturalnych, dożynek, zawodów sportowych i sportowo-pożarniczych. Wśród organizacji, które mają wieloletnią historię działania i należą do najbardziej aktywnych wymienić trzeba Jednostki Ochotniczych Straży Pożarnych oraz Koła Gospodyń Wiejskich. Organizacje strażaków funkcjonują zarówno jako takie, które posiadają osobowość prawną o statusie stowarzyszeń, jak i takie, które są stowarzyszeniami zwykłymi. Na obszarze LGD „Dorzecze Wisłoka” istnieje 38 jednostek OSP. Koła Gospodyń Wiejskich są grupami nieformalnymi i takich grup na naszym obszarze istnieje 26. Inną liczącą się grupą organizacji pozarządowych są stowarzyszenia sportowe i społeczno- kulturalne, które są popularne z racji organizowania rozgrywek sportowych, zwłaszcza piłkarskich. Organizacje te skupiają w swoich środowiskach znaczną ilość młodzieży. Pozostałe organizacje (fundacje i stowarzyszenia, których jest kilkanaście) swoją działalność statutową realizują przeważnie w dziedzinie kultury. Istniejący potencjał trzeciego sektora będzie miał szansę sprawdzić swoją wartość w trakcie realizacji LSR.

4) specyfika obszaru oraz przedstawienie sposobu jej wykorzystania. Specyfika obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka” w/g. uczestników warsztatów budowania strategii LSR to: 1. Źródła mineralne oraz specyficzny mikroklimat. Na bazie źródeł mineralnych rozwinęły się sanatoria w Rymanowie Zdroju. Nie bez znaczenia dla działalności sanatoryjnej jest porównywalny do morskiego, klimat (opis w pkt 2) 2. Ciepłe źródła i wody geotermalne. Występujące m.in. w Rudawce Rymanowskiej (opis w pkt.2) 3. Wielokulturowość oraz dziedzictwo kulturowe i historyczne, w tym również tradycyjne rzemiosło i rękodzielnictwo. Wyraża się ono w historii , bogactwie kulinarnym, języku, religii, zabytkach, cmentarzach. Dziedzictwo kulturowe obszaru jest ściśle związane z historią, a zwłaszcza z przenikaniem się kultur wielu narodów. Znajduje to odbicie przede wszystkim w budownictwie sakralnym. Na wyróżnienie zasługują: * kościoły , cerkwie , synagogi ( zestawienie)

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 29 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

W wielu miejscowościach obszaru znajdują się zabytkowe kościoły oraz cerkwie prawosławne lub greckokatolickie, które dzisiaj przeważnie służą wiernym obrządku rzymsko-katolickiego. Na szczególną uwagę zasługują te wykonane z drewna, * duża ilość terenów podworskich: dworki, zamki, zabudowy rynku ( zestawienie) * cmentarze łemkowskie, żydowskie i wojenne, kapliczki przydrożne Cmentarze są wyraźnym odzwierciedleniem historii i wielokulturowości obszaru. Zachowane zostały cmentarze łemkowskie w Besku, Odrzechowej, Rymanowie Zdroju, Króliku Wołoskim i cmentarz żydowski w Rymanowie. Można jeszcze zobaczyć na nich kamienne grobowce z XIX wieku. Z czasów pierwszej i drugiej wojny światowej, zachowały się cmentarze wojenne m.in. w Rymanowie i Nowosielcach. Przywiązanie do wiary chrześcijańskiej mieszkańców obszaru odzwierciedlają pięknie utrzymane, murowane kapliczki pochodzące z XIX wieku. Są takie miejscowości, które posiadają ich kilka. 4. Atrakcyjność turystyczna wynikająca z walorów przyrodniczo-krajobrazowych, bogatej flory i fauny, położenia geograficznego oraz hodowli konia huculskiego. Koń huculski wpisuje się w krajobraz tego obszaru i stanowi podstawę do rozwoju szlaków konnych i taborowych oraz imprez z udziałem tego atrakcyjnego konia. 5. Niszczejąca i niewykorzystana infrastruktura w sferze kultury, sportu i rekreacji głównie ze względu na brak środków przeznaczonych na zapewnienie bieżącego funkcjonowania 6. Aktywność grup nieformalnych i wiejskich stowarzyszeń 7. Pożegnanie lata z koniem huculskim /impreza o zasięgu ogólnopolskim/ Zjawiska charakterystyczne dla obszaru objętego niniejszą LSR są doskonałą szansą na jego rozwój, dlatego zostały one uwzględnione w obszarach priorytetowych. Działania, które mają zmierzać do realizacji celów głównych i szczegółowych pozostają w ścisłej korelacji ze specyfiką obszaru.

4.1 Planowane sposoby wykorzystania specyfiki obszaru

Lp Elementy specyfiki obszaru Sposoby jej wykorzystania Dają szansę rozwoju turystyki rekreacyjnej, a w związku z rosnącymi problemami zdrowotnymi, coraz większą popularnością cieszą się sanatoria, miejsca gdzie można się nie tylko leczyć, ale także wypoczywać. Taka wielofunkcyjność leży u podstaw 1. Źródła mineralne oraz specyficzny koncepcji tworzenia Europejskiego Ośrodka mikroklimat Rehabilitacji, Rekreacji i Aktywnych Form Wypoczynku. W założeniu ma to polegać na komplementarnym połączeniu i wykorzystaniu funkcji leczniczych, rekreacyjnych z uwzględnieniem istniejących i nowo tworzonych atrakcji turystycznych. Specyfika obszaru będzie realizowana poprze środki LGD w ramach przedsięwzięcia „W zdrowym ciele zdrowy duch” oraz „Turystycznie i sportowo” Stwarzają bardzo szerokie możliwości dla tego regionu, choć niewątpliwie będą to inwestycje pochłaniające znaczne środki , przykłady z Polski ( Uniejów) i zza granicy ( Słowacja) wskazują iż 2. Ciepłe źródła i wody geotermalne może to znacznie uatrakcyjnić i rozwinąć region. W

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 30 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

tym regionie zainteresowanymi podmiotami są biznes prywatny oraz samorząd. Rozwój tego obszaru może dokonać się dzięki środkom w ramach przedsięwzięcia „Wsparcie i rozwój przedsiębiorczości” Możliwy rozwój turystyki poznawczej, jak i kreowanie oferty spędzania wolnego czasu i integracji społecznej (zespoły folklorystyczne, imprezy kulturalno-historyczne, warsztaty rękodzielnicze), budowanie tolerancji dla różnych kultur tego regionu. Wielokulturowość oraz dziedzictwo Działania te pozwolą odkryć wiele zapomnianych i 3. kulturowe i historyczne, w tym ukrywanych kart historii. Daje to również szansę i również tradycyjne rzemiosło i przestrzeń do działania dla ludzi młodych. rękodzielnictwo. Rękodzielnictwo i rzemiosło może być również szansą rozwoju przedsiębiorczości opartej na produktach lokalnych. Środki na ten cel zaplanowano w zakresie przedsięwzięcia „Obudźmy ducha tradycji” oraz „Kultura-tradycja - nowoczesność” Są to elementy niewątpliwie pozwalające na rozwój Atrakcyjność turystyczna turystyki, szczególnie w zakresie turystyki aktywnej i wynikająca z walorów poznawczej oraz agroturystyki. Pozwala to również 4. przyrodniczo-krajobrazowych, działać organizacjom zajmującym się np. rozwojem bogatej flory i fauny oraz hodowli turystyki konnej. Atrakcyjność turystyczna to również konia huculskiego i położenia skuteczne narzędzia i metody promocji pozwalające geograficznego. na rozwój obszaru Środki LGD w zakresie przedsięwzięcia „Turystycznie i sportowo” oraz „PR obszaru LGD” Jest to podstawowe zaplecze dla organizacji Niszczejąca i niewykorzystana pozarządowych, grup nieformalnych, samorządów infrastruktura w sferze kultury, wiejskich. Odtworzenie tej bazy w znakomity sposób 5. sportu i rekreacji głównie ze pomoże budować tak potrzebny kapitał społeczny. względu na brak środków Samorządy gminne będą rozwiązywały ten problem przeznaczonych na zapewnienie również w ramach innych programów. bieżącego funkcjonowania Środki LGD w zakresie przedsięwzięcia „Kultura- tradycja - nowoczesność”

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 31 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

3. Analiza SWOT dla obszaru objętego LSR, wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy. Mocne strony Słabe strony 1. zasoby naturalne – przełomy Wisłoka, 1. mała aktywność społeczna zwłaszcza walory krajobrazowe, duża ilość terenów kobiet, ludzi młodych, zagrożonych leśnych wykluczeniem społecznym i 2. wysoki potencjał rozwojowy w zakresie niepełnosprawnych, ekoturystyki i agroturystyki – zabytki, 2. słaba przedsiębiorczość szlaki turystyczne, stadnina koni 3. brak rozpoznawalnej marki obszaru, huculskich obszar nie jest kojarzony w świadomości 3. zachowane tradycje rzemiosła klientów artystycznego – malowanie i pisanie 4. mało skuteczny system informacji, ikon, rzeźbiarstwo w drewnie, haft, promocji i poradnictwa koronkarstwo, bibułkarstwo, itp. 5. relatywnie niski poziom rozwoju bazy 4. bogate dziedzictwo kulturowe i noclegowej i gastronomicznej, historyczne związane z łemkowszczyzną 6. niewystarczająca infrastruktura i kulturą żydowską rekreacyjno – wypoczynkowa, 5. czyste środowisko, brak zanieczyszczeń 7. słabe kwalifikacje mieszkańców przemysłowych, 8. brak drogi szybkiego ruchu jako 6. potencjał w dziedzinie odnawialnych przeszkoda sprawnego dojazdu źródeł energii, głównie wiatrowej i 9. zły stan dróg wodnej, 10. zły stan techniczny niektórych obiektów 7. korzystne położenie geograficzne – sanatoryjnych skutkuje mniejszą liczbą bliskość tras tranzytowych kolejowych i przyjmowanych kuracjuszy drogowych oraz przejść granicznych 11. brak dostępu do szerokopasmowego 8. specyficzny mikroklimat z dużą internetu zawartością jodu 12. słabo rozwinięte i rozdrobnione rolnictwo 9. bogactwa naturalne – wody geotermalne, 13. brak innowacyjności w złoża ropy naftowej i gazu, wody przedsięwzięciach realizowanych przez mineralne wody, różne sektory 10. istniejąca i stale rozwijająca się oferta 14. niedostatecznie rozwinięty sektor usług uzdrowiskowo – sanatoryjna 15. niezadowalający poziom współpracy i 11. kapitał społeczny (osoby chętne do wsparcia przedsiębiorczości, NGO (3 działania) oraz kultywowana aktywność sektory) oraz inicjatyw pozytywnych w klubach sportowych, OSP i KGW 16. brak świetlic wiejskich, niewykorzystane zaplecze domów ludowych 17. brak animatorów społecznych 18. brak dbałości o zabytki i konieczność ich renowacji 19. niezadowalający poziom wiedzy z zakresu zarządzania i rozwoju obszarami wiejskimi Szanse Zagrożenia 1. zmiany w stylu życia konsumentów, np. 1. relatywnie niski potencjał inwestycyjny trend do korzystania z aktywnych form lokalnych przedsiębiorstw, brak wypoczynku, inwestorów 2. rosnąca popularność lokalnych produktów zewnętrznych, 3. rosnąca mobilność społeczeństwa – chęć i 2. niestabilność w zakresie legislacji, zdolność do częstego przemieszczania się, 3. niestabilny system finansowania

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 32 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

także w celach rekreacyjnych i samorządów wypoczynkowych, 4. wysoko oprocentowane i trudnodostępne 4 rozwój ruchu transgranicznego ze kredyty, Wschodu i Południa, 5. migracja wykształconej młodzieży, 5. rozwój handlu z krajami sąsiednimi, 6. biurokracja 6. rozwój sektora turystyki w Polsce, a 7. ocieplenie klimatu, ciepłe zimy szczególnie rozwój segmentu turystyki 8. problem braku partnerstwa (kooperacji)- sanatoryjnej – samorządy różnych szczebli – organizacje wyjazdy rekreacyjne i lecznicze pozarządowe 7. możliwość stworzenia silnego partnerstwa 9. niestabilne źródła finansowania lokalnego w ramach LGD, rozwoju (limity, ograniczenia, opóźnienia) 8. wykorzystanie funduszy unijnych, 9. współpracy z innymi LGD, z regionami partnerskimi w Polsce i za granicą 10. powstanie lotniska w Krośnie 11. powstanie drogi szybkiego ruchu Rzeszów- Barwinek 12. bliskość Ukrainy, Słowacji 13. właściwe wykorzystanie wód mineralnych 14. możliwe wykorzystanie zasobów źródeł geotermalnych i wód mineralnych, 15. wzrost świadomości lokalnych gestorów bazy co do potrzeby podnoszenia kwalifikacji i jakości świadczonych usług 16. popularyzowanie aktywnego, zdrowego stylu życia 17. Różne, zewnętrzne źródła wsparcia inicjatyw społeczno-gospodarczych, 18. Tworzenie systemu wspierania przedsiębiorczości i edukacji ustawicznej, 19. Wzrost aktywności społeczności lokalnych dzięki inicjatywie Leader i innym (wzrost partycypacji społecznej mieszkańców wsi), 20. Promocja regionu, produktów lokalnych, usług i walorów przyrodniczo-kulturowych,

Wnioski: Wnioskowane z Analizy SWOT kierunki działań (cele tych działań) w realizacji LSR (pokazane w tabeli poniżej) zmierzają do tego, aby:  wykorzystać i zachować Mocne Strony  wzmocnić Słabe Strony  wykorzystać Szanse  uniknąć Zagrożeń. Wskazując na adekwatność celów możemy wykonać następujące zestawienie wskazując, w jaki sposób cele są adekwatne do analizy SWOT i specyfiki obszaru.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 33 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Cel szczegółowy Analiza SWOT M- specyficzny mikroklimat z dużą zawartością jodu M- zmiany w stylu życia konsumentów – np. trend korzystania z aktywnych form wypoczynku Cel 1. Rozwój produktów i M- obszar jest terenem czystym, bez zanieczyszczeń przemysłowych usług turystycznych w M- położenie geograficzne – bliskość tras tranzytowych kolejowych i drogowych oraz zakresie rekreacji i przejść granicznych aktywnych form wypoczynku. M- właściwe wykorzystanie wód mineralnych SZ- rosnąca mobilność społeczeństwa – chęć i zdolność do częstego przemieszczania się, także w celach rekreacyjnych i wypoczynkowych, SZ- rozwój ruchu transgranicznego ze Wschodu i Południa, SZ- rozwój handlu z krajami sąsiednimi, SZ- powstanie drogi szybkiego ruchu Rzeszów- Barwinek SZ- bliskość Ukrainy, Słowacji Cel.2 Budowa infrastruktury S- niewystarczająca infrastruktura rekreacyjno – wypoczynkowa, turystycznej, S- obszar nie ma dobrej promocji popularnych imprez, wydarzeń agroturystycznej, sportowej i Z- migracja wykształconej młodzieży, rekreacyjnej. SZ- rozwój sektora turystyki w Polsce, a szczególnie rozwój segmentu turystyki leczniczej – wyjazdy rekreacyjne i lecznicze do sanatoriów, S - niewykorzystane i niszczejące zaplecze szpitalno- sanatoryjne w Rymanowie M- zasoby naturalne – miejsca widokowe, krajobrazy, duże zalesienie, bogata fauna i flora M- potencjał w dziedzinie odnawialnych źródeł energii, głównie wiatrowej i wodnej, SZ- Wykorzystanie zasobów źródeł geotermalnych i wód mineralnych,

Cel 3. Promocja walorów S- brak rozpoznawalnej marki obszaru, nie posiada on cech uplasowanych w turystycznych i świadomości potencjalnych turystów, wypoczynkowych dostępnych S- obszar nie ma dobrej promocji popularnych imprez, wydarzeń na terenie LGD Cel 4. Aktywizacja S- słaba aktywność społeczna, gospodarcza mieszkańców S- niska przedsiębiorczość, niski potencjał inwestycyjny lokalnych przedsiębiorstw, poprzez wzrost umiejętności, S- brak inwestorów zewnętrznych, podejmowanie działalności S- słabe kwalifikacje mieszkańców gospodarczej i wzrost SZ- wzrost przedsiębiorczości dochodów gospodarstw rolnych z działalności pozarolniczej Cel 5. Zachowywanie i M- zachowana tradycja wyrobu lokalnych produktów –malowanie i pisanie ikon, promowanie lokalnych rzeźbiarstwo w drewnie, bartnictwo tradycji, produktów, M- dziedzictwo kulturowe i historyczne związane z łemkowszczyzną i kulturą żydowską zwyczajów i obyczajów, SZ- rosnąca popularność lokalnych produktów M - zachowane tradycje rzemiosła artystycznego – malowanie i pisanie ikon, tradycyjnych zawodów i rzeźbiarstwo w drewnie, haft, koronkarstwo, bibułkarstwo, rzemiosła Cel 6. Rozwój i wsparcie S - brak dbałości o zabytki i konieczność ich renowacji instytucji kultury, świetlic S - brak świetlic wiejskich, niewykorzystane zaplecze domów ludowych wiejskich oraz obiektów S - brak animatorów społecznych zabytkowych M - kapitał społeczny (osoby chętne do działania) oraz kultywowana aktywność w klubach sportowych, OSP i KGW Cel 7. Aktywizacja S- słabe kwalifikacje mieszkańców społeczności lokalnych w M - wzrost świadomości lokalnych gestorów bazy co do potrzeby podnoszenia działaniach LGD kwalifikacji i jakości świadczonych usług Cel 8. Nabywanie S - mała aktywność społeczna zwłaszcza kobiet, ludzi młodych, zagrożonych umiejętności i doświadczeń wykluczeniem społecznym i niepełnosprawnych, przez członków LGD S - niezadowalający poziom wiedzy z zakresu zarządzania i rozwoju obszarami wiejskimi „Dorzecze Wisłoka” S - słaba przedsiębiorczość

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 34 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

M – mocne strony, S – słabe strony, SZ – szanse, Z - zagrożenia

Analiza SWOT Dorzecza Wisłoka wskazuje, że mocne strony oraz szanse tego obszaru są związane przede wszystkim z atrakcyjnością turystyczną wynikającą z położenia geograficznego, bogatego dziedzictwa przyrodniczego, kulturowego i historycznego. Słabe strony są związane przede wszystkim z opóźnieniami inwestycyjnymi oraz niskim poziomem świadomości i zamożności mieszkańców oraz przedsiębiorstw, które to problemy przekładają się również na niski poziom dochodów samorządów lokalnych. Analiza SWOT wskazuje na dobre warunki dla rozwoju turystyki, ze względu na zasoby przyrodnicze i kulturowe. To rodzi potrzebę ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz mądrego jego wykorzystania. Powoli kreuje się nowy rodzaj turysty- człowieka, który dba o swoje zdrowie i osób najbliższych i który wie, iż podstawą tego zdrowia jest nieskażona żywność, powietrze, woda oraz aktywny wypoczynek i przebywanie w kontakcie z przyrodą. To człowiek świadomy swoich kulturowych korzeni, który chce uczyć swoje dzieci tolerancji i poszanowania wartości innych kultur. W związku z przystąpieniem do UE pojawia się nowa możliwość współpracy z krajami sąsiednimi, co w wypadku takiej LGD jak „ Dorzecze Wisłoka” jest ułatwione nie tylko ze względu na przebiegające międzynarodowe szlaki komunikacyjne, lecz również dawne Szlaki handlowe biegnące ze Słowacji, Węgier czy Ukrainy. Wszystko to może stwarzać szanse na rozwój przedsiębiorczości opartej na lokalnych zasobach. Z naszej analizy wynika również, iż konieczna jest poprawa stanu bazy rekreacyjno – sportowej i kulturalnej, która ma służyć zarówno mieszkańcom jak i turystom, a słaba oferta aktywnego spędzania wolnego czasu, szczególnie dla dzieci i młodzieży wymaga działań w tym zakresie. Wysokie bezrobocie oraz migracja młodych i wykształconych osób przyczyniają się do kształtowania postaw biernych wśród niektórych grup mieszkańców. Część regionu zajmują obszary popegeerowskie, gdzie problemem pozostają, mimo upływu wielu lat od zmiany systemu gospodarczego w kraju, bierność zawodowa i postawy roszczeniowe. Czynnikiem aktywizującym i integrującym społeczność lokalną Dorzecza Wisłoka będzie organizacja różnego rodzaju imprez regionalnych - kulturalnych, rekreacyjnych i sportowych. Region dysponuje bazą edukacyjną, sportową i społeczną, która może zostać w tym celu wykorzystana. Należy zwrócić również uwagę na fakt, że zarówno władze lokalne, jak i inne instytucje kładą duży nacisk na rozwój działalności kulturalnej i rekreacyjno-sportowej, na wzrost aktywności społeczności lokalnych będzie miała znaczący wpływ realizacja projektów w ramach inicjatywy Leadera. Powyższe wnioski, pozwoliły na kolejnym spotkaniu warsztatowym, wypracować ostateczną treść wizji LGD „Dorzecze Wisłoka” w perspektywie roku 2015.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 35 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

W roku 2015, obszar LGD „Dorzecze Wisłoka” będzie dobrze wypromowanym Europejskim Ośrodkiem Rehabilitacji, Rekreacji i Aktywnych Form Wypoczynku, stwarzającym mieszkańcom zwłaszcza młodym, dobrze wykształconym, atrakcyjne miejsca pracy na miarę ich ambicji i aspiracji. Rozwój naszego obszaru dokona się w oparciu o wielokulturowe dziedzictwo i zasady zrównoważonego rozwoju.

4. Określenie celów ogólnych i szczegółowych LSR oraz wskazanie planowanych przedsięwzięć służących osiągnięciu poszczególnych celów szczegółowych, w ramach których będą realizowane operacje.

4.1 Cele ogólne

Cele ogólne korespondują z celami Osi 4 PROW – Leader oraz z celami działań Osi 3 PROW, do osiągnięcia których przyczynia się Oś Leader. Najpierw formułowane są cele ogólne, a potem szczegółowe, które wskazują jak je realizować. Dla osiągnięcia takiego poziomu rozwoju naszego obszaru jaki nakreśliliśmy w przyjętej wizji, pomocne będzie zrealizowanie następujących celów ogólnych: I. Wzrost konkurencyjności gospodarczej między innymi poprzez wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”. II. Poprawa jakości życia oraz stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. III. Wzrost kapitału społecznego obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”, polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami, rozwój współpracy. Cele ogólne I i II realizowane będą poprzez operacje w ramach przedsięwzięć wskazanych dla osiągnięcia celów szczegółowych oraz w ramach działania osi 4 Leader - „Wdrażanie projektów współpracy”. Cele szczegółowe zostaną osiągnięte do roku 2015 i przyczynią się do osiągnięcia celów ogólnych w dłuższej perspektywie czasowej. Cel III realizowany będzie bezpośrednio w ramach działań Osi 4 Leader – „Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja” oraz pośrednio poprzez operacje w ramach przedsięwzięć.

4.2 Cele szczegółowe: 1. Rozwój produktów i usług turystycznych w zakresie rekreacji i aktywnych form wypoczynku. 2. Budowa infrastruktury turystycznej, agroturystycznej, sportowej i rekreacyjnej 3. Promocja walorów turystycznych i wypoczynkowych dostępnych na terenie LGD 4. Aktywizacja gospodarcza mieszkańców poprzez wzrost umiejętności, podejmowanie działalności gospodarczej i wzrost dochodów gospodarstw rolnych z działalności pozarolniczej 5. Zachowywanie i promowanie lokalnych tradycji, produktów, zwyczajów i obyczajów, tradycyjnych zawodów i rzemiosła 6. Rozwój i wsparcie instytucji kultury, świetlic wiejskich oraz obiektów zabytkowych 7. Aktywizacja społeczności lokalnych w działaniach LGD 8. Nabywanie umiejętności i doświadczeń przez członków LGD „Dorzecze Wisłoka”

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 36 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

4.3 Wizja, cele ogólne, cele szczegółowe oraz przedsięwzięcia w ujęciu graficznym

Wizja obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka W roku 2015, obszar LGD „Dorzecze Wisłoka”CEL OGÓLNY będzie dobrze 2 wypromowanym Europejskim Ośrodkiem Rehabilitacji, Rekreacji i Aktywnych Form Wypoczynku, stwarzającym mieszkańcom zwłaszcza młodym, dobrze wykształconym, atrakcyjne miejsca pracy na miarę ich ambicji i aspiracji. Rozwój naszego obszaru dokona się w oparciu o wielokulturowe dziedzictwo i zasady zrównoważonego rozwoju.

CEL OGÓLNY 1 CEL OGÓLNY 2 CEL OGÓLNY 3 Wzrost konkurencyjności Poprawa jakości życia oraz stanu Wzrost kapitału społecznego gospodarczej między innymi dziedzictwa kulturowego i obszaru LGD „Dorzecze poprzez wzrost atrakcyjności gospodarczego Wisłoka”, polepszenie turystycznej i inwestycyjnej zarządzania lokalnymi obszaru LGD „Dorzecze zasobami, rozwój współpracy Wisłoka”

ści

.

wiejskich wiejskich

ałalno

.

dzi

.

.

.

kowych.

2

LGD

CEL NR 8 CEL NR

CEL NR 1 CEL NR

CEL NR 7 CEL NR

CEL NR 3 CEL NR 4 CEL NR 5 CEL NR

CEL NR 6 CEL NR

CEL NR CEL NR usług turystycznych w zakresie pozarolniczej

zawodów i rzemiosła

sportowej i rekreacyjnej

oraz oraz obiektów zabyt

dostępnych na terenie LGD duktów i

dochodów gospodarstw rolnych z gospodarstwdochodów rolnych członków LGD „Dorzecze Wisłoka”

rekreacji i aktywnych form wypoczynku

Nabywanie umiejętności i doświadczeń przez

Zachowywanie i promowanielokalnych tradycji,

wzrost

Aktywizacja gospodarcza mieszkańców wzrost poprzez Aktywizacja gospodarcza

produktów, zwyczajów i obyczajów, tradycyjnych

umiejętności, podejmowania działalności gospodarczej i podejmowaniaumiejętności,gospodarczej działalności

Rozwój i wsparcie instytucji kultury, świetlic Rozwój instytucji i wsparcie

Aktywizacja społeczności lokalnych w działaniach Rozwój pro

Promocja walorów turystycznych i wypoczynkowych

Budowa infrastruktury turystycznej, agroturystycznej,

”

oczesność”

” w

no

-

SIĘWZIĘCIE NR 2 NR SIĘWZIĘCIE

obywatelskie tradycja

–

Wsparcie iWsparcie rozwój

„PR „PR obszaru LGD”

„

przedsiębiorczości

PRZEDSIĘWZIĘCIE

8 NR PRZEDSIĘWZIĘCIE

PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 7 NR PRZEDSIĘWZIĘCIE

PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 1 NR PRZEDSIĘWZIĘCIE

PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 3 NR PRZEDSIĘWZIĘCIE

„Turystyczniei sportowo”

PRZED 4 NR PRZEDSIĘWZIĘCIE 5 NR PRZEDSIĘWZIĘCIE

„ Obudźmy „ tradycji”.ducha

„Wiedza+kompetencje=ROZWÓJ”

„W zdrowym ciele zdrowy duch” „W zdrowym zdrowy ciele

Kultura

„

„Aktywne i świadome społeczeństwo „Aktywnespołeczeństwo i świadome

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 37 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

4.4 Tabelaryczna forma celów ogólnych, celów szczegółowych i przedsięwzięć

CEL OGÓLNY I. Wzrost konkurencyjności gospodarczej, między innymi poprzez wzrost atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”. Cele szczegółowe Przedsięwzięcia CEL NR 1 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 1 Rozwój produktów i usług turystycznych w „W zdrowym ciele zdrowy duch” zakresie rekreacji i aktywnych form wypoczynku. CEL NR 2 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 2 Budowa infrastruktury turystycznej, „Turystycznie i sportowo” agroturystycznej, sportowej i rekreacyjnej CEL NR 3 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 3 Promocja walorów turystycznych i „PR obszaru LGD” wypoczynkowych dostępnych na terenie LGD CEL OGÓLNY II. Poprawa jakości życia oraz stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Cele szczegółowe Przedsięwzięcia CEL NR 4 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 4 Aktywizacja gospodarcza mieszkańców „Wsparcie i rozwój przedsiębiorczości” poprzez wzrost umiejętności, podejmowanie działalności gospodarczej i wzrost dochodów gospodarstw rolnych z działalności pozarolniczej CEL NR 5 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 5 Zachowywanie i promowanie lokalnych „ Obudźmy ducha tradycji”. tradycji, produktów, zwyczajów i obyczajów, tradycyjnych zawodów i rzemiosła CEL NR 6 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 6 Rozwój i wsparcie instytucji kultury, świetlic „Kultura-tradycja - nowoczesność” wiejskich oraz obiektów zabytkowych CEL OGÓLNY III. Wzrost kapitału społecznego obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”, polepszenie zarządzania lokalnymi zasobami, rozwój współpracy. Cele szczegółowe Przedsięwzięcia CEL NR 7 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 7 Aktywizacja społeczności lokalnych w ”Aktywne i świadome społeczeństwo działaniach LGD obywatelskie” CEL NR 8 PRZEDSIĘWZIĘCIE NR 8 Nabywanie umiejętności i doświadczeń przez „Wiedza+kompetencje=ROZWÓJ” członków LGD „Dorzecze Wisłoka”

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 38 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

4.5 Przedsięwzięcia

W oparciu o zgłoszone przez mieszkańców w czasie spotkań warsztatowych wstępne karty projektów, a także na podstawie dyskusji podczas spotkań szkoleniowo-warsztatowych zostały ustalone przedsięwzięcia, które w trakcie realizacji lokalnej strategii rozwoju ewaluowały. Podstawą zmiany części przedsięwzięć a tym samym celów szczegółowych były: raporty/wyniki badań ankietowych przeprowadzonych wśród członków Rady i wnioskodawców działań po zakończeniu naborów wniosków w działaniach: małe projekty, Odnowa i rozwój wsi i Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw oraz uwagi Komisji Rewizyjnej. Wypracowane cele ogólne, szczegółowe jak i przedsięwzięcia wynikają z charakterystyki i specyfiki obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”. Są zbieżne z celami Osi 4 „Leader” i Osi 3 „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej”, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Sformułowane są w sposób konkretny, są mierzalne i mogą zostać osiągnięte w okresie wdrażania LSR. Cele są adekwatne do przeprowadzonej analizy SWOT.

Dla każdego celu ogólnego zostały określone cele szczegółowe i przedsięwzięcia oraz wskaźniki produktu, rezultatu i oddziaływania, które będą źródłem weryfikacji osiągniętych celów wskazanych w ramach Lokalnej Strategii Rozwoju.

Opis przedsięwzięć

„W zdrowym ciele zdrowy duch” Obszar „Dorzecza Wisłoka” jest regionem atrakcyjnym turystycznie. Decydują o tym przede wszystkim historia, zabytki, naturalne cechy środowiska, bogactwo lasów, mikroklimat, obecność uzdrowiska oraz tereny wchodzące w skład obszarów NATURA 2000. Pomimo licznych walorów turystyka nie jest tu dominująca sferą aktywności gospodarczej mieszkańców. Niewątpliwą przeszkodą istniejącej sytuacji jest zbyt słabo rozwinięta infrastruktura turystyczna oraz niewystarczająca promocja subregionu, jako miejsca o znaczących walorach przyrodniczo-kulturowych. Przede wszystkim notowana jest względnie niska ilość atrakcji turystycznych i przedsięwzięć animacyjno – kulturalnych dla turystów. Biorąc pod uwagę te aspekty oraz mając na względzie posiadane zasoby kulturowo- przyrodnicze, należy podjąć działania mające na celu podniesienie atrakcyjności turystycznej regionu. Jak zauważono, coraz większe znaczenie dla współczesnej turystyki mają miejsca charakteryzujące się unikatowymi cechami środowiska przyrodniczego i kulturowego. Położenie obszaru „Dorzecza Wisłoka” w Beskidzie Niskim jest wartością, którą należałoby umiejętnie wykorzystać. W związku z tym jest ważna promocja obszaru LSR jako miejsca o czystym środowisku, różnorodnym kulturowo, posiadającego sprzyjające warunki do produkcji żywności ekologicznej. Ze względów marketingowych jest wskazane wprowadzenie na rynek specyficznych produktów ekologicznych oraz turystycznych opartych na zdrowym i aktywnym stylu życia, które będą nośnikami marki obszaru Dorzecza Wisłoka. Marka pozwoli wyróżnić ten region podkreślając jego unikalne cechy przyrodnicze, kulturowe i historyczne, zbuduje wizerunek obszaru LGD oraz wzmocni poczucie wartości i tożsamości jego mieszkańców. Aby nasz obszar był rozpoznawalnym produktem turystycznym niezbędne jest stworzenie unikatowej oferty zawierającej zbiór atrakcji edukacyjno-turystycznych np. wiosek tematycznych, ekomuzeum, cyklicznych imprez, warsztatów rękodzielniczych i innych mogących zainteresować potencjalnych turystów przebywających na obszarze.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 39 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

„Turystycznie i sportowo” Jednym z celów działania programu Leader jest poprawa szeroko rozumianej jakości życia na terenach wiejskich. Na obszarze Dorzecza Wisłoka wymaga wsparcia w postaci remontów oraz działań organizacyjnych infrastruktura publiczna w tym sportowa w poszczególnych miejscowościach. Aby zapewnić prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży, którzy poprzez zajęcia sportowo-rekreacyjne dbać będą o zdrowy tryb życia planuje się budowę i modernizacje istniejącej bazy sportowo-rekreacyjnej. Przedsięwzięcie to ma służyć również podniesieniu atrakcyjności turystycznej obszaru, w związku z powyższym planowane są działania mające na celu zbudowanie wizerunku obszaru jako miejsca zapewniającego doskonałe warunki do uprawiania aktywnych form wypoczynku. Ważnym elementem będą działania mające na celu rozwój niezbędnej infrastruktury. Zostaną między innymi zagospodarowane obiekty publiczne służące rozwojowi turystyki i rekreacji, wybudowana zostanie mała infrastruktura turystyczna – ścieżki piesze, rowerowe, trasy biegowe, punkty widokowe miejsca wypoczynkowe i biwakowe kąpieliska itp.

„PR obszaru LGD” Mało skuteczny system promocji Dorzecze Wisłoka oraz brak rozpoznawalnej marki regionu sprawia, że obszar nasz nie jest rozpoznawalnym znakiem na mapie atrakcji turystycznych Polski. Analiza SWOT, przeprowadzona na potrzeby niniejszej strategii, wskazuje na potrzebę podjęcia działań mających na celu promocję obszaru Dorzecza Wisłoka, jako miejsca aktywnego i zdrowego stylu życia. Specyfika ta została określona w oparciu o posiadane unikalne zasoby środowiska naturalnego i przyrodniczego obszaru. Propagowanie aktywnego i zdrowego stylu życia jest obecnie tendencją rozwijającą się zarówno w kraju jaki i w Europie. W ramach niniejszego przedsięwzięcia planuje się następujące działania: utworzenie centrum turystycznego, kampanię promocyjno- informacyjną w tym utworzenie elektronicznej bazy informacji, strony www, wydanie folderów i informatorów, zorganizować cykliczne imprezy i rozpropagować je wśród mieszkańców sąsiednich miast i gmin.

„Wsparcie i rozwój przedsiębiorczości” W ramach realizacji wszystkich celów ważne jest wspieranie osób, które zamierzają uruchomić bądź rozwinąć działalność gospodarczą. Chodzi tu głównie o szkolenia i pomoc doradczą dla osób zamierzających założyć lub rozwinąć działalność gospodarczą. Ze względu na walory turystyczne i obecność uzdrowiska oraz wód geotermalnych i innych zasobów ziemi wykorzystywanych do produkcji energii odnawialnej będą preferowane operacje z zakresu turystyki, rehabilitacji i aktywnych form wypoczynku a także operacje wykorzystujące zasoby lokalne do produkcji energii odnawialnej. Należy pamiętać, że gminy objęte LSR „Dorzecze Wisłoka” są obszarem, na którym ruch turystyczny pozwoliłby na zapewnienie utrzymania pewnej liczbie mieszkańców. W związku z tym istnieje potrzeba ukierunkowania działań sektora usług przede wszystkim na kompleksową obsługę turystów przebywających na obszarze. Ze względu na bardzo małe i rozdrobnione gospodarstwa rolne nie będące głównymi źródłami dochodów dla gospodarzy, należy zająć się stymulowaniem tworzenia nowych miejsc pracy, o charakterze pozarolniczym. Jak w analizie SWOT sygnalizowano, produkcja żywności ekologicznej oraz lokalnych produktów zarówno spożywczych jak i rzemieślniczych może stać się dla rolników prowadzących gospodarstwa metodami tradycyjnymi (jak również innych mieszkańców subregionu) szansą na pozyskanie dodatkowych źródeł dochodu. Wsparcia wymaga nie tylko aktywizowanie gospodarcze pojedynczych podmiotów gospodarczych działających na obszarach wiejskich „Dorzecza Wisłoka”, ale przede wszystkim odpowiednia organizacja marketingowa i promocyjna

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 40 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” obszaru. Należy dołożyć starań, aby mieszkańcy obszaru, tak tworzący miejsca pracy, jak i świadczący pracę byli w stanie budować stabilny, a zarazem rozwijający się sektor gospodarczy. Realizacja tego celu wymagać będzie szerokiego rozpowszechniania wiedzy o możliwościach pozyskania środków finansowych na działalność inwestycyjną w przedsiębiorstwach. Planowane są szkolenia z tego zakresu oraz wsparcie doradcze dla przedsiębiorców w zakresie przezwyciężania trudności związanych z funkcjonowaniem na rynku.

„ Obudźmy ducha tradycji” Kultura oraz dziedzictwo historyczne jest dobrym spoiwem społecznym do integrowania mieszkańców i wzmacniania kapitału ludzkiego. Dorzecze Wisłoka pod względem tożsamości historycznej i kulturowej nie jest zwartym i jednorodnym regionem. Obszar ten zamieszkały jest przez osoby o różnym nastawieniu życiowym od osób biernych do osób, które angażują się w rozwój lokalny działając w licznych organizacjach pozarządowych, klubach sportowych, kołach gospodyń wiejskich itp. Niezbędne są zatem działania aktywizujące i integrujące społeczności lokalne przez promowanie twórczości kulturalnej i artystycznej, z wykorzystaniem dziedzictwa kulturowego, historycznego i przyrodniczego obszaru. Wspierane będą inicjatywy w zakresie kultywowania i promocji kultury lokalnej, w tym sztuki ludowej, tradycyjnych zawodów, rękodzieła ludowego, kuchni regionalnej oraz edukacji związanej z poznawaniem tradycji historycznych i wiedzy o dziedzictwie kulturowym subregionu, a także funkcjonowanie lokalnych zespołów teatralnych, orkiestr itp. Imprezy adresowane będą przede wszystkim do miejscowej społeczności, która będzie miała możliwość lepszego poznania ważnej dla historii i tożsamości obszaru. Wskazane będzie wzmacnianie i ożywianie lokalnej tożsamości kulturowej dzięki ochronie i pielęgnowaniu lokalnego dziedzictwa historyczno-kulturowego. Wspierane będą inicjatywy mające na celu odtworzenie zwyczajów, pieśni, legend, obrzędów charakterystycznych dla Dorzecza Wisłoka. Atrakcjami turystycznymi dla osób odwiedzających region będą organizowane imprezy kulturalne i folklorystyczne, warsztaty rękodzielnicze itp.

„Kultura-tradycja - nowoczesność” Jednym z celów działania programu Leader jest poprawa szeroko rozumianej jakości życia na terenach wiejskich. Na obszarze „Dorzecza Wisłoka” wymagają wsparcia w postaci remontów oraz działań organizacyjnych świetlice wiejskie a także infrastruktura kulturalna w poszczególnych miejscowościach. Obiekty te pełnią szczególną rolę w życiu wsi jako miejsca spotkań, czy kultywowania miejscowych tradycji. To ich jakość decyduje o poczuciu dumy i przywiązania mieszkańców do swojej miejscowości. Ze względu na zły stan obiektów publicznych pełniących funkcję kulturalne, niszczejące obiekty architektury sakralnej – żywe pomniki historii, planuje się w tym przedsięwzięciu operacje mają przeciwdziałać tym problemom i pozwolić na stworzenie istniejącym i powstającym domom kultury, świetlicom wiejskim stabilnej podstawy działania poprzez budowę, modernizację i wyposażenie obiektów świadczących funkcje ośrodków kultury. Ponieważ rolą LGD „Dorzecze Wisłoka” jest ochrona potencjału kulturowego tego terenu, zaplanowano również w tym przedsięwzięciu renowację i ochronę zabytków oraz miejsc historycznych wraz z ich oznakowaniem i lepszym udostępnieniem dla turystów.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 41 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

”Aktywne i świadome społeczeństwo obywatelskie” Kolejną ważną kwestią, na którą zwrócili uwagę mieszkańcy zaangażowani w procesie tworzenia Lokalnej Strategii Rozwoju „Dorzecze Wisłoka”” jest niski, generalnie niezadowalający poziom aktywności społecznej w środowisku wiejskim. Omawiany stan ma swoje przyczyny głównie w procesie zmian, które nastąpiły w ostatnich latach we wzajemnych relacjach mieszkańców. Jest obserwowany zanik więzi sąsiedzkich, zanikają różne istniejące wcześniej formy życia zbiorowego i w konsekwencji spada poziom zaufania społecznego do innych mieszkańców i grup społecznych. Omawiana sytuacja nie dotyczy wyłącznie mieszkańców obszaru „Dorzecza Wisłoka”, jest ona jednym z ważnych problemów współczesnej polskiej wsi. W związku z tym należy poszukiwać możliwości rozbudzania aktywności i wspierania inicjatyw społecznych. Analizując przedstawione problemy, LGD „Dorzecze Wisłoka” zamierza pobudzić rozwój społeczności wiejskiej poprzez różnego rodzaju szkolenia i warsztaty, spotkania integrujące mieszkańców obszaru, wparcie merytoryczne organizacji pozarządowych oraz upowszechnienie dobrych praktyk. Działania te mają sprzyjać integracji mieszkańców oraz pobudzić drzemiący kapitał społeczny do działania poprzez wskazanie kierunków rozwoju obszaru i możliwości dofinansowań własnych pomysłów.

„Wiedza+kompetencje=ROZWÓJ” Przedsięwzięcie polega na nabywaniu nowych umiejętności, kwalifikacji i doświadczeń przez członków LGD „Dorzecze Wisłoka” oraz pracowników biura poprzez przygotowanie i udział w projektach współpracy oraz szkoleniach i warsztatach w ramach nabywania umiejętności i aktywizacji. Zdobyte umiejętności i doświadczenia zostaną wykorzystane przy realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach 2007 - 2013, a także innych programów i projektów. Wiedzę, doświadczenia i umiejętności członkowie LGD wykorzystają w swoich środowiskach i organizacjach, które ich delegowały do LGD. Szkolenia i warsztaty, w których będziemy uczestniczyć powinny dotyczyć problematyki szeroko rozumianego rozwoju lokalnego – w szczególności obszarów wiejskich, oraz pozwalać zdobyć nowe doświadczenia i umiejętności w przygotowaniu, ocenie realizacji i rozliczaniu projektów, oraz inne niezbędne do pracy w środowiskach wiejskich.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 42 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Cel ogólny 1 Cel szczegółowy Przedsięwzięcie Wdrażanie LSR Preferowany zakres operacji Różnicowanie

Mikro

Odnowa wsi Cel szczegółowy 1 „W zdrowym zrost Rozwój produktów i usług ciele zdrowy Małe projekty . Tworzenie produktów/usług turystycznych na szlaku konno- turystycznych w zakresie duch” taborowym ecze Wisłoka”.ecze rekreacji i aktywnych form . Tworzenie oferty turystycznej w postaci np. wiosek wypoczynku tematycznych, ekomuzeum lub innych atrakcji np. organizacja warsztatów dla turystów (np. ceramiczne, snycerskie) i inne . Organizacja jarmarków, festynów, rajdów, festiwali itp. promujących obszar . Powstanie charakterystycznych dla obszaru LGD gadżetów/pamiątek – pamiątkarskich produktów turystycznych . zagospodarowanie zbiorników wodnych

obszaru LGD „Dorz Różnicowanie . tworzenie nowych i modernizacja istniejących gospodarstw Cel szczegółowy 2 agroturystycznych Budowa infrastruktury „Turystycznie i Mikro turystycznej, sportowo” Odnowa wsi . budowa lub modernizacja obiektów publicznych służących agroturystycznej, sportowej rozwojowi turystyki i rekreacji; np., boisk sportowych, placów i rekreacyjnej zabaw, . zagospodarowanie zbiorników i cieków wodnych Małe projekty . tworzenie miejsc rekreacyjno – wypoczynkowych przy atrakcjach turystycznych np. wypożyczalni rowerów, nart i innego sprzętu sportowego . budowa, odbudowa, przebudowa, remont połączony z modernizacją, małej infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej np.: szlaków turystycznych, tras rowerowych, narciarstwa

Wzrost konkurencyjności gospodarczej między innymi poprzez w między konkurencyjności gospodarczej innymi poprzez Wzrost biegowego, szlaków konnych, pól namiotowych, place zabaw itp.

atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej atrakcyjności Różnicowanie

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 43 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Mikro Cel szczegółowy 3 „PR obszaru Odnowa wsi Promocja walorów LGD” turystycznych i Małe projekty . Publikacja materiałów promocyjno - informacyjnych o obszarze wypoczynkowych LGD dostępnych na terenie LGD . Tworzenie stron internetowych o obszarze LGD Funkcjonowanie . Opracowanie i druk wspólnych ofert promujących jednocześnie LGD kilka atrakcji turystycznych . Udział w targach i imprezach turystycznych promujących obszar LGD . Organizacja punktów informacji turystycznej na obszarze, w tym internetowa informacja turystyczna wraz z systemem organizacji pobytu . Budowa marki turystycznej obszaru

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 44 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Cel ogólny 2 Cel szczegółowy Przedsięwzięcie Wdrażanie LSR Preferowany zakres operacji Cel szczegółowy 4 Różnicowanie

Aktywizacja gospodarcza Mikro mieszkańców poprzez Odnowa wsi wzrost umiejętności, podejmowanie działalności „Wsparcie i rozwój Małe projekty gospodarczej i wzrost przedsiębiorczości” Funkcjonowanie dochodów gospodarstw  Wparcie i doradztwo w zakresie odnawialnych źródeł rolnych z działalności LGD energii pozarolniczej . Organizacja szkoleń i doradztwa z zakresu wypełniania wniosków w ramach ogłoszonych konkursów na Różnicowanie i Mikro . Informacja, szkolenia i warsztaty kierowane do mieszkańców nt. pozarolniczych źródeł dochodów i zakładania działalności gospodarczej Różnicowanie Cel szczegółowy 5 Mikro Zachowywanie i „Obudźmy ducha promowanie lokalnych tradycji” Odnowa wsi tradycji, produktów, Małe projekty . Organizacja warsztatów artystyczno-edukacyjnych oraz zwyczajów i obyczajów, wsparcie przedsięwzięć związanych z kultywowaniem tradycyjnych zawodów i ginących zawodów rzemiosła . Organizacja imprez prezentujących i upowszechniających dziedzictwo kulturowe regionu . Kultywowanie tradycji związanych z rękodziełem, obrzędami i zasobami dziedzictwa, . Organizacja warsztatów i wparcia dla tworzących lub istniejących usług rzemieślniczych i lokalnych artystów w zakresie: promowania działalności, komercjalizacji produktów, przywracania tradycyjnych technologii . Materiały promocyjne związane z dziedzictwem Poprawa jakości życia oraz stanu dziedzictwa stanu i przyrodniczego życia kulturowego dziedzictwa jakości oraz Poprawa kulturowym: przepisami kulinarnymi, legendami itp. . Organizacja przedsięwzięć prezentujących wyroby

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 45 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

lokalne, twórców ludowych i rękodzielników . Wsparcie lokalnych artystów w procesie wprowadzania wyników ich pracy artystycznej na otwarty rynek Funkcjonowanie . Organizacja wydarzeń związanych z promocją i LGD sprzedażą produktów lokalnych Różnicowanie Cel szczegółowy 6 Mikro Rozwój i wsparcie „Kultura-tradycja Odnowa wsi . renowacja, odnowa obiektów/zespołów zabytkowych, instytucji kultury, świetlic - nowoczesność” miejsc pamięci, rewitalizacja zabytkowych cmentarzy wiejskich oraz obiektów itp. zabytkowych . budowa/modernizacja/remont i wyposażenie domów kultury, miejsc kultu i świetlic wiejskich Małe projekty . budowa/modernizacja małej infrastruktury kulturalno- historycznej np.scen plenerowych, galerii/izb regionalnych/muzeum . remont połączony z modernizacją lub wyposażenie istniejących świetlic wiejskich oraz innych obiektów pełniących ich funkcję a także zagospodarowanie terenu przylegającego do tych obiektów

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 46 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Cel ogólny 3 Cel szczegółowy Przedsięwzięcie Wdrażanie LSR Preferowany zakres operacji Różnicowanie Mikro Cel szczegółowy 7 ”Aktywne i świadome Odnowa wsi Aktywizacja społeczeństwo społeczności obywatelskie” Małe projekty

lokalnych w . Organizacja szkoleń/warsztatów z działaniach LGD Funkcjonowanie LGD przedsiębiorczości społecznej i działalności turystycznej i około turystycznej

Wisłoka”, polepszenie . Szkolenia z promocji produktów, usług turystycznych i produktów lokalnych . Wspieranie liderów i organizacji poprzez organizację szkoleń, wsparcia doradczego, seminarium, konferencji . Systemowe wsparcie działalności stowarzyszeń i zorganizowanych struktur społecznych w pozyskiwaniu środków finansowych na funkcjonowanie i realizację celów LSR . Upowszechnianie dobrych przykładów i dobrych praktyk poprzez organizację wyjazdów studyjnych  Upowszechnienie wiedzy o regionie wśród dzieci i młodzieży Różnicowanie Cel szczegółowy 8 Mikro Nabywanie Wiedza+kompetencje

zarządzania lokalnymi zasobami, rozwój lokalnymiwspółpracy zasobami, rozwój zarządzania umiejętności i =ROZWÓJ Odnowa wsi doświadczeń przez Małe projekty członków LGD Funkcjonowanie . Zebrania organów władz stowarzyszenia „Dorzecze Wisłoka” LGD . Udział członków zarządu, komisji rewizyjnej, rady

Wzrost kapitału LGD obszaru „Dorzecze Wzrost społecznego w szkoleniach/warsztatach dot. wdrażania LSR i innych

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 47 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

MATRYCA LOGICZNA Cele ogólne - cele szczegółowe – przedsięwzięcia i ich wskaźniki

Logika interwencji Wskaźniki Źródła informacji . Cele ogólne . Cele szczegółowe . Przedsięwzięcia Cel ogólny I Wskaźniki oddziaływania - Dane od dysponentów Wzrost konkurencyjności gospodarczej między . Wzrost przedsiębiorczości o 100 podmiotów gospodarczych atrakcji turystycznych, innymi poprzez wzrost atrakcyjności turystycznej i w systemie Regon na 1000 mieszkańców w porównaniu z Uzdrowiska Rymanów inwestycyjnej obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”. 2008 r. - Dane z GUS . Wzrost liczby turystów, kuracjuszy odwiedzających dany -Dane PODR teren do roku 2015 o 100% Cel szczegółowy 1 Wskaźniki rezultatu - dane z gmin Rozwój produktów i usług turystycznych w zakresie . Liczba osób korzystających z usług turystycznych na terenie - dane od dysponentów rekreacji i aktywnych form wypoczynku LGD do roku 2015 – 120 000 tys. usług turystycznych-hoteli, . Liczba gospodarstw agroturystycznych/podmiotów, które pensjonatów, gospodarstw uruchomią lub rozwiną działalność w kierunku turystyki i/lub agroturystycznych, rekreacji, aktywnych form wypoczynku – 4 szt. wyciągów narciarskich itp. . Liczba nowych produktów turystycznych – 2 szt. Przedsięwzięcie: Wskaźniki produktu - ankieta monitorująca LGD „W zdrowym ciele zdrowy duch” . Utworzenie 2 ofert turystycznych np. wiosek tematycznych, - sprawozdania realizatorów Przykładowe projekty: ekomuzeum i innych w zakresie Małych projektów i operacji . Tworzenie produktów/usług turystycznych na „Wdrażanie projektów współpracy” szlaku konno-taborowym . Utworzenie 2 produktów/usług turystycznych na szlaku . Tworzenie oferty turystycznej w postaci np. konno-taborowym i z Małych projektów wiosek tematycznych, ekomuzeum lub innych . Zorganizowanie 6 imprez w zakresie Małych projektów atrakcji w wioskach np. organizacja . Powstanie 1 pamiątkarskiego produktu turystycznego z warsztatów dla turystów (ceramiczne, Małych projektów snycerskie) i inne . Organizacja jarmarków, festynów, rajdów, festiwali itp. promujących obszar

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 48 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

 Powstanie charakterystycznych dla obszaru LGD gadżetów/pamiątek – pamiątkarskich produktów turystycznych Cel szczegółowy 2 Wskaźniki rezultatu - Dane gmin, dysponentów Budowa infrastruktury turystycznej, agroturystycznej, . Liczba osób korzystających z obiektów publicznej obiektów sportowej i rekreacyjnej infrastruktury turystycznej (punktów informacji) do 2015 r. turystycznych/rekreacyjnych – 34 200 osób - Dane gospodarstw . Liczba osób korzystających z miejsc noclegowych do roku agroturystycznych, hoteli 2015 – 180 000 osób itp. . Liczba osób korzystających z wypożyczalni sprzętu sportowego (narciarskiego, rowerowego, kajakowego) i innych do roku 2015 –120 000 Przedsięwzięcia Wskaźniki produktu - ankieta monitorująca LGD „Turystycznie i sportowo” . 16 zbudowane/odnowione sportowo-rekreacyjne obiekty - sprawozdania realizatorów Przykładowe projekty: infrastruktury publicznej z Odnowy i rozwoju wsi operacji . budowa lub modernizacja obiektów . 10 utworzone/odnowione miejsca rekreacyjno – - Dane Gmin, publicznych służących rozwojowi turystyki i wypoczynkowe z Małych projektów - Dane z gospodarstw rekreacji; np., boisk sportowych, placów . 2 utworzone/zmodernizowane gospodarstwa agroturystycznych zabaw, agroturystyczne: 1 z Tworzenie i rozwój . tworzenie miejsc rekreacyjno – mikroprzedsiębiorstw, 1 z Różnicowanie w kierunku wypoczynkowych przy atrakcjach działalności nierolniczej turystycznych np. wypożyczalni rowerów, nart . 1 inwestycja związana z zagospodarowaniem zbiornika i innego sprzętu sportowego wodnego w Sieniawie z Małych projektów  budowa, odbudowa, przebudowa, remont połączony z modernizacją, małej infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej np.: szlaków turystycznych, tras rowerowych, narciarstwa biegowego, szlaków konnych, pól namiotowych, place zabaw itp.  tworzenie nowych i modernizacja istniejących gospodarstw agroturystycznych  zagospodarowanie zbiorników wodnych

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 49 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Cel szczegółowy 3 Wskaźniki rezultatu - Dane od administratora Promocja walorów turystycznych i wypoczynkowych . Liczba osób uzyskujących wiedzę o terenie LGD za sieci dostępnych na terenie LGD pośrednictwem strony internetowej, materiałów - Ankieta monitorująca promocyjno-informacyjnych do roku 2015 – 110 000 osób LGD - sprawozdania realizatorów operacji Przedsięwzięcia Wskaźniki produktu - Ankieta monitorująca „PR obszaru LGD” . 3 utworzone/zmodernizowane strony internetowe LGD Przykładowe projekty poświęcone walorom turystyczno-kulturowym obszaru - sprawozdania realizatorów . Publikacja materiałów promocyjno - LGD: 2 z Małych projektów i 1 z Funkcjonowania…. operacji informacyjnych o obszarze LGD . Uczestnictwo w 4 targach /imprezach turystycznych z . Tworzenie stron internetowych o obszarze udziałem LGD lub podmiotów z obszaru LGD – 4 z LGD Funkcjonowania lokalnej…. . 12 tys. materiałów informacyjnych o obszarze LGD: 10 tys. . Opracowanie i druk wspólnych ofert z Funkcjonowania ….. 2 tys. z małych projektów promujących jednocześnie kilka atrakcji . Powstanie publikacji promującej kilka atrakcji turystycznych turystycznych – 1 z Funkcjonowania… . Udział w targach i imprezach turystycznych . Powstanie PIT wraz z internetowym systemem organizacji promujących obszar LGD pobytu – 1 szt. z Funkcjonowania . Organizacja punktów informacji turystycznej . Powstanie rozpoznawalnej marki Dorzecza Wisłoka – 1 szt. na obszarze, w tym internetowa informacja w ramach Funkcjonowania turystyczna wraz z systemem organizacji

pobytu

. Budowa marki turystycznej obszaru Cel ogólny II Wskaźniki oddziaływania -Dane z Urzędów Pracy i Poprawa jakości życia oraz stanu dziedzictwa . Spadek bezrobocia rejestrowanego w porównaniu z rokiem Urzędów Statystycznych kulturowego i przyrodniczego 2009 do 2015 r. o 0,02% -Badanie sondażowe LGD . Wzrost odsetka mieszkańców pozytywnie oceniających poprawę stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego o 2% w roku 2015. Cel szczegółowy 4 Wskaźniki rezultatu - Dane z gmin Aktywizacja gospodarcza mieszkańców poprzez . 1 nowopowstała firma z zakresu odnawialnych źródeł - ankieta monitorująca LGD

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 50 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” wzrost umiejętności, podejmowanie działalności energii z działania Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw - sprawozdania realizatorów gospodarczej i wzrost dochodów gospodarstw rolnych . 2 rozbudowane/zmodernizowane firmy z działania operacji z działalności pozarolniczej Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw . 2 nowopowstałe/zmodernizowane działalności pozarolnicze z działania Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej Przedsięwzięcia - ankieta monitorująca LGD „Wsparcie i rozwój przedsiębiorczości” Wskaźniki produktu Przykładowe projekty: . 200 osób uczestniczących w szkoleniach i usługach  Wparcie i doradztwo w zakresie odnawialnych doradczych (z tworzenia i rozwoju mikroprzedsiębiorstw, źródeł energii różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej itp.) w . Organizacja szkoleń i doradztwa z zakresu ramach Funkcjonowanie lokalnej grupy… wypełniania wniosków w ramach ogłoszonych

konkursów na Różnicowanie i Mikro

. Informacja, szkolenia i warsztaty kierowane do mieszkańców nt. pozarolniczych źródeł dochodów i zakładania pozarolniczej działalności gospodarczej Cel szczegółowy 5 Wskaźniki rezultatu - ankieta monitorująca LGD Zachowywanie i promowanie lokalnych tradycji, . 254 osób uczestniczących w wydarzeniach/warsztatach - sprawozdania realizatorów produktów, zwyczajów i obyczajów, tradycyjnych związanych z kultywowaniem tradycji operacji zawodów i rzemiosła . 6 tys. osób –uczestników imprez itp. podtrzymujących lokalne tradycje Przedsięwzięcia Wskaźniki produktu - ankieta monitorująca LGD „Obudźmy ducha tradycji” . Organizacja 4 działań promocyjnych z zakresu twórczości - sprawozdania realizatorów Przykładowe projekty: kulturalnej z działania Małe projekty operacji . Organizacja warsztatów artystyczno- . Organizacja 12 warsztatów artystyczno - edukacyjnych edukacyjnych oraz wsparcie przedsięwzięć związanych z rękodziełem w ramach Małych projektów związanych z kultywowaniem ginących . Organizacja 2 warsztatów wparcia dla tworzących lub zawodów istniejących usług rzemieślniczych i lokalnych artystów w . Organizacja imprez prezentujących i zakresie: promowania działalności, komercjalizacji upowszechniających dziedzictwo kulturowe produktów – w ramach Funkcjonowania….

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 51 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

regionu . 2 000 szt. materiałów promocyjnych z zakresu dziedzictwa . Kultywowanie tradycji związanych z kulturowego z działania ½ z Małe projekty i ½ z rękodziełem, obrzędami i zasobami Funkcjonowania…. dziedzictwa, . Organizacja warsztatów i wparcia dla tworzących lub istniejących usług rzemieślniczych i lokalnych artystów w zakresie: promowania działalności, komercjalizacji produktów, przywracania tradycyjnych technologii . Materiały promocyjne związane z dziedzictwem kulturowym: przepisami kulinarnymi, legendami itp. . Organizacja przedsięwzięć prezentujących wyroby lokalne, twórców ludowych i rękodzielników . Wsparcie lokalnych artystów w procesie wprowadzania wyników ich pracy artystycznej na otwarty rynek Cel szczegółowy 6 Wskaźniki rezultatu -dane z gmin, GOK i Rozwój i wsparcie instytucji kultury, świetlic . Liczba osób korzystających ze stałej oferty instytucji realizatorów operacji wiejskich oraz obiektów zabytkowych kultury, świetlic środowiskowych do 2015 r. –36 398 osób . Liczba osób odwiedzających galerie i izby pamięci/historyczne do 2015 r. – 12 710 osób Przedsięwzięcia Wskaźniki produktu - ankieta monitorująca LGD „Kultura-tradycja - nowoczesność” . 2 zrealizowane zadania /renowacja/rewitalizacja/ w zakresie - sprawozdania realizatorów Przykładowe projekty: infrastruktury zabytkowej i społeczno – kulturowej w operacji  renowacja, odnowa obiektów/zespołów ramach Odnowy i rozwoju wsi zabytkowych, miejsc pamięci, rewitalizacja . 4 zrealizowane zadania z zakresu zabytkowych cmentarzy remontu/modernizacji/wyposażenia świetlic wiejskich i itp.  budowa/modernizacja/remont i wyposażenie z małych projektów i Odnowy i rozwoju wsi domów kultury, miejsc kultu i świetlic . Remont/wyposażenie galerii i izb regionalnych itp. – 2 szt. z zakresu małych projektów

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 52 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

wiejskich,  budowa/modernizacja małej infrastruktury kulturalnej np.scen plenerowych, galerii/izb regionalnych,  remont połączony z modernizacją lub wyposażenie istniejących świetlic wiejskich oraz innych obiektów pełniących ich funkcję a także zagospodarowanie terenu przylegającego do tych obiektów Cel ogólny III Wskaźniki oddziaływania Badania własne LGD Wzrost kapitału społecznego obszaru LGD . Wzrost liczby osób, które samodzielnie inicjują spotkania z (obserwacje) „Dorzecze Wisłoka”, polepszenie zarządzania LGD w celu rozwiązania określonego problemu w 2015 r. w lokalnymi zasobami, rozwój współpracy. porównaniu z 2008 - 10 podmiotów/ngo, gmin, społ. wiejskich itp./ Cel szczegółowy 7 Wskaźniki rezultatu - ankieta monitorująca LGD Aktywizacja społeczności lokalnych w działaniach . Liczba osób deklarujących znajomość zagadnień LGD do - sprawozdania realizatorów LGD 2015 r. – 5 000 osób operacji . Liczba nowych instytucji/podmiotów z terenu LGD deklarujących chęć współpracy z LGD do 2015 r. –5 instytucji/podmiotów . Liczba nowych powstałych organizacji pozarządowych na terenie LGD do 2015 – 8 ngo . 1 powstały podmiot ekonomii społecznej (spółdzielnia socjalna/przedsiębiorstwo społeczne)

Przedsięwzięcia Wskaźniki produktu - ankieta monitorująca LGD ”Aktywne i świadome społeczeństwo obywatelskie” . 38 zrealizowanych zadań w zakresie organizacji szkoleń i -listy obecności Przykładowe projekty warsztatów w ramach Funkcjonowania lokalnej……… . Szkolenia z promocji produktów, usług . 1350 osób korzystających ze szkoleń/warsztatów i spotkań turystycznych i produktów lokalnych aktywizujących w ramach Funkcjonowania lokalnej……… . Wspieranie liderów i organizacji poprzez . Organizacja 2 wyjazdów studyjnych w ramach organizację szkoleń, wsparcia doradczego, Funkcjonowania….

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 53 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

seminarium, konferencji . Organizacja 2 warsztatów/konkursów wiedzy o regionie . Systemowe wsparcie działalności stowarzyszeń i zorganizowanych struktur społecznych w pozyskiwaniu środków finansowych na funkcjonowanie i realizację celów LSR . Upowszechnianie dobrych przykładów i dobrych praktyk poprzez organizację wyjazdów studyjnych  Upowszechnienie wiedzy o regionie wśród dzieci i młodzieży  Organizacja szkoleń/warsztatów z przedsiębiorczości społecznej i działalności turystycznej i około turystycznej Cel szczegółowy 8 Wskaźniki rezultatu - ankieta monitorująca LGD Nabywanie umiejętności i doświadczeń przez . Liczba członków LGD zaangażowanych w działaniach LGD - listy obecności członków LGD „Dorzecze Wisłoka” do 2015 r. – 70 osób/podmiotów Przedsięwzięcia Wskaźniki produktu - ankieta monitorująca LGD Wiedza+kompetencje=ROZWÓJ . 60 osób/rocznie uczestniczących w zebraniach organów - listy obecności Przykładowe projekty stowarzyszenia w ramach Funkcjonowania lokalnej………  Zebrania organów władz . 30 os. - członków zarządu, komisji rewizyjnej, rady stowarzyszenia uczestniczących w szkoleniach/warsztatach i spotkaniach  Udział członków zarządu, komisji mających na celu aktualizację i monitoring LSR i Biura rewizyjnej, rady w szkoleniach/warsztatach LGD do 2015 r.w ramach Funkcjonowania lokalnej………

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 54 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

5. Określenie misji LGD

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” jest pozytywnym efektem porozumienia trzech sektorów tj. publicznego, społecznego i gospodarczego czterech gmin: Besko, Bukowsko, Rymanów, Zarszyn, które prowadzi działania zmierzające do budowy aktywnego społeczeństwa obywatelskiego. Stowarzyszenie „Dorzecze Wisłoka działa na rzecz rozwoju obszarów wiejskich głównie poprzez wzrost konkurencyjności gospodarczej, poprawę jakości życia i stanu dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego, a przede wszystkim wzrost kapitału społecznego i rozwój współpracy na obszarze LGD. LGD „Dorzecze Wisłoka” działając na rzecz rozwoju obszaru LGD, uwzględnia ochronę oraz promocję środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno- kulturowych, rozwój turystyki oraz popularyzację i rozwój produktów lokalnych. 6. Wykazanie spójności specyfiki obszaru z celami LSR Rozwój obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka” powinien w dużej mierze opierać się na wykorzystaniu elementów i cech specyficznych dla tego obszaru. Takie podejście daje szansę mieszkańcom obszaru budowania potencjału wokół tego, co jest dla niego szczególnie wartościowe i wyróżniające go spośród innych miejsc w Polsce.

Cel szczegółowy Specyfika obszaru 1. Źródła mineralne oraz specyficzny mikroklimat. Cel 1. Rozwój produktów i usług Występujące tutaj źródła mineralne, na bazie, których rozwinęły turystycznych w zakresie się sanatoria w Rymanowie Zdroju, mikroklimat porównywalny do rekreacji i aktywnych form klimatu morskiego ze względu na zawartość jodu. wypoczynku. 2.Źródła wód geotermalnych Źródła wód geotermalnych, które występują między innymi w Rudawce Rymanowskiej mogą spełnić ważną rolę dla zwiększenia ilości turystów i kuracjuszy. 3. Wielokulturowość i dziedzictwo historyczne, w tym również tradycyjne rzemiosło i rękodzielnictwo Wielokulturowość wyrażająca się w bogactwie kulinarnym, językowym, religijnym, zabytkach, cmentarzach, budownictwie sakralnym oraz w różnych formach rękodzieła artystycznego, między innymi w pisaniu ikon. 4. Atrakcyjność turystyczna wynikająca z położenia geograficznego (pobliże Ukrainy, Słowacji i Węgier), walorów przyrodniczo-krajobrazowych, bogatej flory i fauny oraz hodowli konia huculskiego (druga co do wielkości w Polsce stadnina koni huculskich). Konie huculskie wpisują się w krajobraz tego obszaru i stanowią podstawę do rozwoju turystyki konnej i taborowej. Ta druga jest atrakcyjna również dla osób starszych i niepełnosprawnych. Duży stopień zalesienia sprzyja powstawaniu kolejnych szlaków turystycznych i rozwoju już istniejących, między innymi Szlaku Papieskiego.

Cel.2 Budowa infrastruktury Niszczejąca i niewykorzystana infrastruktura z obszaru sportu i turystycznej, agroturystycznej, rekreacji, głównie ze względu na brak środków sportowej i rekreacyjnej przeznaczonych na zapewnienie bieżącego funkcjonowania.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 55 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Brak środków finansowych nie pozwalał na właściwe zagospodarowanie i wykorzystanie tych zasobów nie tylko pod potrzeby turystów, ale również dla mieszkańców. Niewystarczająca ilość bazy agroturystycznej posiadającej produkt zachęcający turystów do skorzystania z pobytu w danym gospodarstwie. 1. Atrakcyjność turystyczna wynikająca z walorów przyrodniczo-krajobrazowych, bogatej flory i fauny oraz hodowli konia huculskiego i położenia geograficznego. Cel 3. Promocja walorów Mało skuteczny system promocji Dorzecza Wisłoka oraz brak turystycznych i wypoczynkowych rozpoznawalnej marki regionu sprawia, że obszar nasz nie jest dostępnych na terenie LGD rozpoznawalnym znakiem na mapie atrakcji turystycznych Polski. Problemem jest brak kompleksowego systemu promocji promującego obszar Dorzecza Wisłoka jako ofertę pobytową dla potencjalnych turystów. W ramach niniejszego celu ważne jest wspieranie osób, które Cel 4. Aktywizacja gospodarcza zamierzają uruchomić bądź rozwinąć działalność gospodarczą. mieszkańców poprzez wzrost Chodzi tu głównie o szkolenia i pomoc doradczą dla osób umiejętności, podejmowanie zamierzających założyć lub rozwinąć działalność gospodarczą. Ze działalności gospodarczej i względu na walory turystyczne i obecność uzdrowiska oraz wód wzrost dochodów gospodarstw geotermalnych i innych zasobów ziemi wykorzystywanych do rolnych z działalności produkcji energii odnawialnej będą preferowane operacje z pozarolniczej zakresu turystyki, rehabilitacji i aktywnych form wypoczynku a także operacje wykorzystujące zasoby lokalne do produkcji energii odnawialnej. 1. Źródła wód geotermalnych 2. Rolniczy charakter, który przestaje być dochodowym sektorem dla mieszkańców, niezbędne działania zmierzające do zmiany sektora 3. Wielokulturowość, bogate dziedzictwo kulturowe stwarza możliwość rozwoju dodatkowych źródeł dochodów z zakresu rękodzielnictwa, rozwoju produktów lokalnych 1. Wielokulturowość oraz dziedzictwo kulturowe i historyczne, w Cel 5. Zachowywanie i tym również tradycyjne rzemiosło i rękodzielnictwo promowanie lokalnych tradycji, 2. Duża liczba lokalnych artystów i rękodzielników stwarza produktów, zwyczajów i możliwość organizacji warsztatów edukacyjno – artystycznych dla obyczajów, tradycyjnych dzieci i młodzieży celem przekazania posiadanej wiedzy i zawodów i rzemiosła umiejętności a tym samym zachowanie lokalnych tradycji.

1. Obszar LGD „Dorzecze Wisłoka” wyróżnia się Cel 6. Rozwój i wsparcie wielokulturowością, stąd pomniki historii w postaci cerkwi instytucji kultury, świetlic grekokatolickich, synagogi i cmentarza żydowskiego, wiejskich oraz obiektów cmentarzy łemkowskich itp. zabytkowych. 2. Domy kultury i świetlice wiejskie – miejsca aktywizacji i rozwoju mieszkańców, na obszarze LGD miejsca często zaniedbane i zapomniane przez lokalną społeczność ze względu na brak animatorów kultury i niedoinwestowanie w zakresie wyposażenia oraz brak kapitału społecznego. Cel 7. Aktywizacja społeczności 1. Brak kapitału społecznego w zakresie zarządzania obszarem, lokalnych w działaniach LGD. brak animatorów lokalnych – liderów wpływających na zmiany na

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 56 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

wsi 2. Niewykorzystany potencjał ludzki tkwiący w społecznościach lokalnych Cel 8. Nabywanie umiejętności i Rozwój obszaru LGD wymaga mądrych działań i skutecznego doświadczeń przez członków zarządzania, stąd konieczność szkoleń i spotkań zarówno członków LGD „Dorzecze Wisłoka”. organów LGD jak i pracowników biura. Wzrost kwalifikacji osób zarządzających LGD powinien przełożyć się na rozwój obszaru.

7.Uzasadnienie podejścia zintegrowanego dla przedsięwzięć planowanych w ramach LSR

Przy planowaniu przedsięwzięć, które zostały zapisane w Lokalnej Strategii Rozwoju, Zarządowi LGD pracującemu nad strategią, bardzo zależało na podejściu zintegrowanym. Tylko bowiem w sytuacji, gdy współdziałają ze sobą różne elementy można mówić o trwałym efekcie działań. Zintegrowany charakter strategii oznacza specyficzne podejście do rozwiązywania problemów poprzez wielosektorowe działania w sferze społecznej, gospodarczej i przyrodniczej. Planowana realizacja poszczególnych przedsięwzięć cechować się będzie podejściem zintegrowanym w odniesieniu do kilku aspektów:

7.1 Zintegrowany charakter wykorzystania zasobów obszaru. Najbardziej widoczną dziedziną, w której planowane operacje obejmują rozwój wszelkich zasobów, jest gospodarka turystyczna. Bazuje ona oczywiście na wykorzystaniu walorów przyrodniczych i krajobrazowych, ale bierze pod uwagę zapotrzebowanie „turysty” również na inne atrakcje i inne wrażenia. Dlatego wśród zgłoszonych na etapie prac warsztatowych nad Lokalną Strategią Rozwoju operacji znajdują się takie, które dotyczą między innymi: dziedzictwa kulturowego i historycznego, tradycyjnego rzemiosła, dziedzictwa kulinarnego, a wszystko to ujmowane jest w działaniach promujących atrakcyjność turystyczną obszaru. Oto kilka przykładów działań ujętych w przedsięwzięciach:  „Łemkowska perła” w ramach programu „Rozwój inicjatyw lokalnych”  „KARPACKI DWOREK – przystanek na Karpackim Szlaku Wina”  Bar lokalnej gastronomii na polu biwakowym  Kuchnia regionalna – tradycja i nowoczesność  Pracownia Ginących Zawodów na Szlaku Konno - taborowym  „WOLAŃSKIE SMAKOŁYKI”  Centrum Obsługi Ruchu Turystycznego

7.2 Zintegrowany obszarowo i sektorowo charakter realizacji LSR.

Modelowym przykładem zintegrowanego podejścia w tym zakresie, są działania wokół inicjatyw lokalnych czego przykładem mogą być Ekomuzea i „Szlak Konno-Taborowy” oraz inne produkty turystyczne planowane do realizacji. Inicjatywy zaplanowane są w ten sposób, że ich trasy prowadzą przez wszystkie gminy wchodzące w skład LGD „Dorzecze Wisłoka”. Podmioty każdej gminy będą zagospodarowywać i urządzać te szlaki realizując operacje, które uczynią je atrakcyjnymi dla turystów. Zwłaszcza „Szlak Konno-Taborowy” będący pętlą o długości 62 km. i prowadzi przez najciekawsze zasoby obszaru, jest bardzo integrującym gminy.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 57 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Wiele pozostałych planowanych operacji w ramach tego przedsięwzięcia, wpisuje się bezpośrednio lub pośrednio w ekomuzea i w szlak konny. Wśród beneficjentów w tym przedsięwzięciu, znajdują się również gminy.

8. Uzasadnienie podejścia innowacyjnego dla przedsięwzięć planowanych w ramach LSR

Wiele cech nowatorskich posiadają zarówno zaplanowane w naszej strategii działania, jak i sposób tworzenia programu rozwoju obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka”. Już sam fakt, że planowanie rozwoju lokalnego dotyczy nie administracyjnie wyodrębnionej jednostki samorządowej, ale kilku jednostek położonych w dwóch powiatach, świadczy o zupełnie czymś nowym, do tej pory nie stosowanym. Wyeksponowanie partnerstwa jako podstawowej zasady pracy i współpracy pomiędzy sektorami w czasie tworzenia Lokalnej Grupy Działania jak i podczas prac nad strategią, zmienia zupełnie dotychczasowe metody i styl tworzenia planów rozwoju. Innowacyjność wyraźnie widać już w czasie pracy nad strategią (bardzo szeroki udział społeczny, rozbudowany charakter konsultacji). Będzie o tym mowa, przy opisie tego procesu. Na nowatorstwo wskazują również: nowe produkty i usługi, czy sposoby wykorzystywania lokalnych zasobów. Oto kilka przykładów:  plan stworzenia nowego markowego produktu turystycznego z wykorzystaniem lokalnych zasobów kulturowych i przyrodniczych  innowacyjne podejście do problemu emigracji młodych osób. Plan edukacji młodych w sposób innowacyjny, dający szanse na realizację aspiracji na miejscu  Nowe podejście do turystyki, w sposób aktywizujący różne środowiska jednocześnie (gminy, przedsiębiorcy, osoby prywatne, stowarzyszenia) Nie wolno nie zauważyć bardzo zdecydowanego nacisku jaki kładziemy na kapitał społeczny. Może on powstać tylko jako suma pojedynczych wartości kapitału ludzkiego ( poszczególnych osób). Im człowiek jest bardziej wykształcony, posiada wyższe kwalifikacje zawodowe i społeczne, tym jego kapitał jest większy. Dlatego tak ważna jest edukacja, zwłaszcza młodych i to też jest podejście innowacyjne.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 58 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

9. Określenie procedury oceny zgodności operacji z LSR, wyboru operacji przez LGD i odwołania od rozstrzygnięć organu decyzyjnego w sprawie wyboru operacji w ramach działania, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 21 ustawy oraz kryteriów, na podstawie których jest oceniana zgodność operacji z LSR oraz kryteriów wyboru operacji, a także procedury zmiany tych kryteriów.

Procedury i kryteria wymagane w rozdziale 9 są załącznikami do Lokalnej Strategii Rozwoju (patrz rozdział 17 LSR).

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 59 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

10. Określenie budżetu LSR dla każdego roku jej realizacji

Działania osi 4 przeprowadzane przez LGD w zł 4.31 - Funkcjonowanie 4.1/413 – Wdrażanie 4.21 – Wdrażanie razem lokalnej grupy działania, Kategoria lokalnych strategii rozwoju projektów współpracy oś 4 rok nabywanie umiejętności i aktywizacja kosztu/wydatku Różnicowani Tworzenie Funkcjonowa Przygotowan Realizacja e w kierunku i rozwój Odnowa Małe Razem Razem nie LGD Nabywanie Razem ie projektów projektów działalności mikroprzedsi i rozwój wsi projekty 4.1/413 4.21 (koszty umiejętności 4.31 współpracy współpracy nierolniczej ębiorstw bieżące) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

całkowite 1 0,00 0,00 0,00 519 276,88 519 276,88 0,00 0,00 0,00 52 017,51 6 321,38 58 338,89 577 615,77 428 497,71 kwalifikowalne 2 0,00 0,00 0,00 422 176,33 422 176,33 0,00 0,00 0,00 52 017,51 6 321,38 58 338,89 2008 52 017,51 6 321,38 58 338,89 353 862,32 2009 do refundacji 3 0,00 0,00 0,00 295 523,43 295 523,43 0,00 0,00 0,00 0,00 123 931,94 35 716,20 159 648,14 całkowite 4 0,00 936 623,28 860 117,48 0,00 1 796 740,76 0,00 0,00 1 956 388,90 0,00 123 931,94 35 716,20 159 648,14 kwalifikowalne 5 0,00 767 724,00 699 282,50 0,00 1 467 006,50 0,00 0,00 1 626 654,64 0,00 123 931,94 35 716,20 159 648,14 2010 do refundacji 6 0,00 383 862,00 559 426,00 0,00 943 288,00 0,00 0,00 1 102 936,14 5 759,12 102 554,58 85 430,47 187 985,05 całkowite 7 292 011,84 0,00 0,00 493 963,08 785 974,92 5 759,12 0,00 979 719,09 5 759,12 5 759,12 102 554,58 85 430,47 187 985,05 kwalifikowalne 8 237 408,00 0,00 0,00 401 596,00 639 004,00 0,00 832 748,17 5 759,12 5 759,12 102 554,58 85 430,47 187 985,05 2011 do refundacji 9 118 704,00 0,00 0,00 281 117,20 399 821,12 0,00 593 565,29 0,00 131 014,45 183 161,23 całkowite 10 0,00 0,00 913 931,51 384 218,68 1 298 150,19 0,00 0,00 52 146,78 1 481 311,42 0,00 131 014,45 52 146,78 183 161,23 kwalifikowalne 11 0,00 0,00 743 033,75 312 372,91 1 055 406,66 0,00 0,00 1 238 567,89 0,00 0,00 131 014,45 52 146,78 183 161,23 2012 do refundacji 12 0,00 0,00 594 427,00 218 661,04 813 088,04 0,00 996 249,27 1 394 023,40 całkowite 13 0,00 0,00 345 937,50 779 441,48 1 125 378,98 0,00 97 881,88 97 881,88 145 385,70 25 376,84 170 762,54 145 385,70 25 376,84 170 762,54 1 183 586,41 kwalifikowalne 14 0,00 0,00 281 250,00 633 691,99 914 941,99 0,00 97 881,88 97 881,88 145 385,70 25 376,84 170 762,54 1 000 598,01 2013 do refundacji 15 0,00 0,00 225 000,00 506 953,59 731 953,59 0,00 97 881,88 97 881,88 136 721,57 25 299,83 162 021,40 1 982 079,68 całkowite 16 0,00 1 476 000,00 0,00 344 058,28 1 820 058,28 0,00 0,00 0,00 136 721,57 25 299,83 162 021,40 1 641 743,58 kwalifikowalne 17 0,00 1 200 000,00 0,00 279 722,18 1 479 722,18 0,00 0,00 0,00 136 721,57 25 299,83 162 021,40 985 799,14 2014 do refundacji 18 0,00 600 000,00 0,00 223 777,74 823 777,74 0,00 0,00 0,00

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 60 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Działania osi 4 przeprowadzane przez LGD w zł 4.31 - Funkcjonowanie 4.1/413 – Wdrażanie 4.21 – Wdrażanie razem lokalnej grupy działania, Kategoria lokalnych strategii rozwoju projektów współpracy oś 4 rok nabywanie umiejętności i aktywizacja kosztu/wydatku Różnicowani Tworzenie Przygotowa- Funkcjonowa Realizacja e w kierunku i rozwój Odnowa Małe Razem nie Razem nie LGD Nabywanie Razem projektów działalności mikroprzedsi i rozwój wsi projekty 4.1/413 projektów 4.21 (koszty umiejętności 4.31 współpracy nierolniczej ębiorstw współpracy bieżące) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 79 945,75 całkowite 19 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 75 317,25 4 628,50 79 945,75 75 317,25 4 628,50 79 945,75 79 945,75 kwalifikowalne 20 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 75 317,25 4 628,50 79 945,75 79 945,75 2015 do refundacji 21 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Całkowite 22 292 011,84 2 412 623,28 2 119 986,49 2 520 958,40 7 345 580,01 5 759,12 97 881,88 103 641,00 766 943,00 234 920,00 1 001 863,00 8 451 084,01 5 759,12 97 881,88 103 641,00 766 943,00 234 920,00 1 001 863,00 2009 kwalifikowalne 23 237 408,00 1 967 724,00 1 723 566,25 2 049 559,41 5 978 257,66 7 083 761,66 - 5 759,12 97 881,88 103 641,00 766 943,00 234 920,00 1 001 863,00 2015 do refundacji 24 118 704,00 983 862,00 1 378 853,00 1 526 033,00 4 007 452,00 5 112 956,00

Wysokość środków budżetowych w działaniu 4.1/413

1. Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej - 2,96% - 118 704,00 PLN 2. Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw ------24,55% - 983 862,00 PLN 3. Odnowa i rozwój wsi ------34,41% - 1 378 853,00 PLN 4. Małe projekty ------38,08% - 1 526 033,00 PLN

L.P. Rodzaj działania Rodzaj kosztów R K C 1. Różnicowanie w kierunku działalności 50% X X X+VAT nierolniczej 2. Tworzenie 50 % X X X+VAT i rozwój mikroprzedsiębiorstw 3. Odnowa i rozwój wsi 75% X X X+VAT 4. Małe Projekty 70% X X X 5. Wdrażanie projektów współpracy X X X 6. Funkcjonowanie LGD, nabywanie X X X umiejętności „R” w poz. 1, 2, 3, 4 – jest to maksymalna wartość refundacji określona limitem w ogłoszeniu o naborze wniosków.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 61 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

11. Opis procesu przygotowania i konsultowania LSR

Tak jak zasygnalizowaliśmy we wstępie do naszej strategii, prace nad jej sporządzeniem praktycznie rozpoczęliśmy jeszcze w czasie realizacji SCHEMATU II w ramach pilotażowego programu Leader+. Tematykę szkoleń, warsztatów i konferencji nakierowaliśmy na kluczowe zagadnienia, które dla rozwoju lokalnego naszego obszaru i dla Lokalnej Strategii Rozwoju mają znaczenie podstawowe: 1. aktywność mieszkańców jako warunek rozwoju obszaru LGD 2. przedsiębiorczość jako szansa wzrostu konkurencyjności obszaru LGD 3. zasoby kulturowe, historyczne i przyrodnicze 4. trójsektorowe partnerstwo i kapitał społeczny w Lokalnej Grupie Działania 5. produkty lokalne o znaczeniu strategicznym dla rozwoju obszaru 6. wzrost konkurencyjności gmin i promowania produktów lokalnych. W ramach powyższych zagadnień, w okresie od czerwca 2007 r. do kwietnia 2008 r. przeprowadziliśmy po 26 godzin zajęć warsztatowych w każdej gminie uczestniczącej w SCHEMACIE II. Od miesiąca listopada 2007 r. do kwietnia 2008 r. w spotkaniach uczestniczyli też przedstawiciele Gminy Bukowsko, która weszła do LGD. Odbiorcami zajęć były osoby reprezentujące każdą miejscowość, a wśród nich członkowie organizacji, rad sołeckich, grup nieformalnych i osoby fizyczne zainteresowane rozwojem lokalnym. W Gminie Bukowsko dodatkowo zorganizowaliśmy cztery spotkania w miejscowościach i dwa spotkania ogólne dla gminy. W czasie realizacji powyższych zajęć warsztatowych, Zarząd LGD wspierany był przez zespół trenerów: * Krzysztof Kwatera - L.M Consulting, * Andrzej Pacuła - Pacuła etcA, biuro usług intelektualnych, * Renata Bukowska - trener Biznesu i Doradca Personalny. W wypracowaniu uzasadnienia dla strategicznego produktu turystycznego jakim jest Karpacki Szlak Wina, skorzystaliśmy z wiedzy i doświadczeń prof. Dra. Hab. Feliksa Kiryka oraz przewodnika turystycznego, Stanisława Orłowskiego. Aby planowane w strategii przedsięwzięcia stały się bliższe ludziom oraz dla uzyskania związku emocjonalnego mieszkańców z opracowywaną strategią, udało się nam zachęcić środowiska wiejskie do utworzenia grup odnowy miejscowości, które pracując nad Planami Odnowy swoich wiosek, wnosiły częściowe udziały do LSR. W ten sposób, udziałem tych grup były:  diagnoza obszaru LGD  analiza SWOT obszaru objętego LSR  określenie celów i planowanych operacji oraz wizji obszaru LGD Dzięki temu, LGD pozyskała bogatą analizę zasobów obszaru, a także w prawidłowy sposób określone zostały cele i kierunki rozwoju obszaru. Również zaplanowane działania będą miały konkretne odzwierciedlenie w potrzebach, które zostały w precyzyjny sposób zdiagnozowane. W okresie dziesięciu miesięcy, Zarząd LGD „Dorzecze Wisłoka” przeprowadził 29 zajęć warsztatowych na terenie obszaru, w których uczestniczyły różne ilości osób, a było to od 5 do 69 uczestników. Zestawienie spotkań jest załącznikiem nr 18 do wniosku o wybór LGD do realizacji LSR. Z grupami odnowy, Zarząd pracował do lipca 2008 roku i w tym samym czasie funkcjonował zespół informacyjno-doradczy, który miał swoich przedstawicieli w każdej gminie. W czasie spotkań w poszczególnych gminach i miejscowościach, mieszkańcy otrzymywali druki fiszek projektowych dla operacji, które planują w przyszłości realizować.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 62 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Druki te były dostępne u członków zespołu informacyjno-doradczego i do nich trafiały z powrotem jako fiszki projektów. W ten sposób otrzymaliśmy 194 fiszki projektowe, które umożliwiły nam pogrupowanie ich i nadanie tym grupom charakteru konkretnych przedsięwzięć, w ramach których osiągać będziemy poszczególne cele. Lista fiszek projektowych jest załącznikiem nr 19 do wniosku o wybór LGD do realizacji LSR. Lista pokazuje strukturę przyszłych beneficjentów ostatecznych, a są na niej reprezentowane wszystkie sektory. Lokalna Strategia Rozwoju obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka” ukazuje się w tym momencie jako wydanie pierwsze bez praw zastrzeżonych. Każdy mieszkaniec, każdy podmiot, każda grupa, wszyscy, którzy śledzić będą realizację tej strategii powinni na bieżąco reagować i wnosić wszelkie uwagi i sugestie. Tylko w ten sposób, strategia nasza będzie ciągle ożywiana nowymi inicjatywami.

12. Opis procesu wdrażania i aktualizacji LSR

Samo posiadanie strategii rozwoju nie daje gwarancji odniesienia sukcesu. Aby strategia mogła przynieść zaplanowane efekty, konieczne jest konsekwentne jej wdrażanie, czuwanie nad jej realizacją i kontrolowanie jej przebiegu. Wdrażanie postanowień strategii wymaga starannego określenia uwarunkowań organizacyjnych oraz odpowiednich systemów monitorowania i kontroli realizacji założonych celów. Podstawą skutecznego wdrażania strategii rozwoju jest reagowanie na ujawniające się różnice między jej założeniami a rzeczywistością, w związku z czym strategia jest dokumentem otwartym, umożliwiającym wprowadzanie zapisów wynikających ze zmieniających się warunków. Zawarte w dokumencie: misja i wizja wyznaczają najważniejszy cel, do którego poprzez kolejne lata 2009 – 2015 lokalna społeczność będzie zmierzała. Proces wdrażania strategii wymaga połączenia wysiłków wielu instytucji, organizacji i osób, podobnie jak miało to miejsce w procesie jej budowania. Dlatego znajomość dokumentu stanowiącego swoisty przewodnik dla wszystkich tych, którzy włączą się w proces wdrażania, będzie nieodzowny. Za proces wdrażania i aktualizacji niniejszego dokumentu odpowiedzialne jest Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka”. Odpowiada ono za wykorzystanie środków publicznych zgodnie z zaplanowanymi działaniami i poprawne rozliczenie. Proces wdrażania LSR odbywał się będzie przy użyciu narzędzia, jakim jest oś 4 i część działań osi 3 PROW. W procesie wdrażania i aktualizacji LSR biorą udział następujące podmioty LGD: Zarząd Stowarzyszenia Rada Stowarzyszenia Walne Zebranie Członków Stowarzyszenia Komisja Rewizyjna Stowarzyszenia Pracownicy biura LGD Głównym celem środków pochodzących z programu „LEADER” jest aktywizacja lokalnej społeczności tak, by w jak największym stopniu stymulowała ona rozwój lokalny obszaru objętego LSR. Dlatego proces wdrażania i aktualizacji LSR powinien tę zasadę realizować, uwzględniając jak najszerszy udział członków LGD i mieszkańców. Podstawowym zagadnieniem, które należy podkreślić w tym punkcie jest wszechstronna informacja i promocja LSR, która pozwoli na płynne wdrażanie tego dokumentu. Promowanie najważniejszego dokumentu programowego, jakim dla Lokalnej Grupy Działania jest Lokalna Strategia Rozwoju obszaru na lata 2009 – 2015, będzie miało na celu poinformowanie mieszkańców, wszelkich instytucji i organizacji pozarządowych działających na terenie gmin o przyjętych przez Walne Zebranie Członków kierunkach ich rozwoju. W tym celu powstaje strona WWW Stowarzyszenia, która między innymi ma to zadanie spełniać.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 63 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Na stronie WWW zawarte będą wszystkie aktualności, dokumenty, raporty dotyczące LSR- procesu jej powstawania, wdrażania i aktualizacji. Dodatkowo, pracownicy biura LGD służyć będą pomocą w uzyskaniu przez zainteresowane osoby potrzebnych wiadomości. Ponadto, do promocji LSR oraz informowania mieszkańców, instytucji, organizacji i przedsiębiorstw działających na obszarze LGD o możliwościach składania projektów dla realizacji LSR, wykorzystane zostaną jeszcze inne środki społecznej komunikacji i informacji:  Ulotki  Plakaty  Informacje w gablotach Urzędów Gmin  Gazety lokalne  Strony internetowe Gmin z obszaru LGD  Ogłoszenia parafialne proboszczów z obszaru LGD  Informowanie poprzez radnych samorządowych i sołtysów  Informacje podawane w formie bezadresowych druków, przez listonoszy Przedmiotem informacji będą również między innymi spotkania Zarządu i Rady LGD, Walne Zebrania Członków, decyzje o zakwalifikowaniu projektów do realizacji LSR, informacje o przebiegu realizacji zawartych umów przez beneficjentów. Sprawnej realizacji LSR służyć będzie procedura przyjmowania wniosków, ich oceny, a udzielane przez nas wsparcie doradcze na każdym etapie realizacji operacji, jest bardzo konkretną pomocą dla beneficjentów. W ramach realizacji działania osi 4-tej w zakresie nabywania umiejętności i aktywizacji, w dalszym ciągu edukacja pod kątem wzmacniania kapitału ludzkiego i społecznego będzie naszym celem priorytetowym. W celu sprawnego i efektywnego wdrażania Strategii Rozwoju, niezbędne jest ciągłe monitorowanie projektów z listy rankingowej przekazanej do samorządu województwa oraz wielkości zainwestowanych środków finansowych na ich realizację. Sam proces monitorowania obejmuje zbieranie danych obrazujących tempo i jakość wdrażania projektów. Monitorowanie realizacji LSR prowadzone będzie przez biuro LGD, którego głównym zadaniem będzie analizowanie na koniec każdego roku kalendarzowego, poziomu zbieżności realizowanych operacji z celami szczegółowymi oraz stopnia realizacji celów ogólnych. Dane w ten sposób osiągnięte, będą służyć jako wytyczne do podejmowania decyzji przez Zarząd. Ważne jest, aby corocznie odpowiedzieć na pytanie: czy realizując poszczególne operacje, wpisujemy się w wyznaczone w strategii cele główne? Prezes Zarządu będzie corocznie podczas procedury zatwierdzania bilansu i sprawozdania finansowego za poprzedni rok, przedstawiał na Walnym Zebraniu Członków, raport monitoringowy z wdrażania strategii. Możliwość corocznej aktualizacji LSR przez Walne Zebranie Członków powoduje, że po pierwsze zarówno proces tworzenia jak i aktualizacji odbywa się z udziałem mieszkańców, którzy uczestniczą w podejmowaniu decyzji o kształcie przedsięwzięć, a po drugie staje się ona bardzo skutecznym narzędziem wdrażania strategii.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 64 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

13. Zasady i sposób dokonywania oceny (ewaluacji) własnej W celu sprawdzenia czy w wyniku podejmowanych działań osiągnięto zaplanowane rezultaty oraz czy przełożyły się one na realizację celów przyjętych w strategii, przeprowadzona zostanie przez Lokalną Grupę Działania „Dorzecze Wisłoka” ewaluacja LSR i funkcjonowania LGD. Za ewaluację, która ma obniżyć ryzyko pojawienia się błędu i zapobiec jego negatywnym skutkom odpowiedzialna będzie komisja rewizyjna LGD. Zasady i sposób dokonywania ewaluacji działalności LGD i stopnia realizacji LSR zostaną uregulowane uchwałą Walnego Zebrania Członków. Komisja rewizyjna rozpocznie pracę nad ewaluacją z dniem podjęcia uchwały Walnego Zebrania Członków. Ewaluacja obejmować będzie: 1) ocenę ex ante odnoszącą się do następujących elementów:  powiązania i spójności pomiędzy celami ogólnymi, szczegółowymi i przedsięwzięciami zawartymi w LSR  istnienia i odpowiedniości wskaźników produktu, rezultatu i oddziaływania na każdym etapie realizacji  wiarygodności poziomu kwantyfikacji celów 2) ocenę ex post w odniesieniu do zrealizowanych działań. Ocena ex ante i ex post dokonywana będzie w odstępach rocznych. Ocena ex ante rozpocznie się w listopadzie na etapie planowania działań na przyszły rok i trwać będzie do końca listopada roku następnego, natomiast ocena ex post dokonywana będzie po zakończeniu działań zrealizowanych w minionym roku (grudzień-styczeń). Wyjątkiem będzie rok 2009 kiedy ewaluacja ex ante rozpocznie się z chwilą podpisania umowy o dofinansowanie oraz rok 2015, kiedy ocena ex post będzie miała miejsce w połowie roku (czerwiec-lipiec) po zakończeniu realizacji projektów.

1.Cel ewaluacji:

 określenie efektów realizacji LSR;  określanie stopnia zgodności przyjętych wskaźników w LSR z rzeczywistymi rezultatami;  identyfikacja słabych i mocnych stron LSR oraz funkcjonowania LGD i jego partnerstwa;  podniesienie skuteczności i efektywności realizowanych działań w przyszłości.

2.Główne kryteria oceny:

 Trafność. Kryterium to pozwoli ocenić w jakim stopniu cele i przedsięwzięcia LSR odpowiadają potrzebom i priorytetom danego sektora i obszaru na którym funkcjonuje LGD. LSR zakłada rozwiązanie pewnych problemów, stąd też określenie trafności projektu może spowodować podjęcie decyzji o zmianie problemów, celów i przedsięwzięć LSR.

 Efektywność. Kryterium to pozwala ocenić poziom tzw. „ekonomiczności” projektu, oraz LSR i funkcjonowania LGD, czyli stosunek poniesionych nakładów do uzyskanych rezultatów oraz stopnia oddziaływania. Nakłady rozumiane są jako zasoby finansowe, ludzkie oraz czas.

 Skuteczność. Kryterium to pozwala ocenić, do jakiego stopnia cele i przedsięwzięcia zdefiniowane na etapie planowania zostały osiągnięte.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 65 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

 Użyteczność. Kryterium to pozwala ocenić, do jakiego stopnia oddziaływanie LSR odpowiada potrzebom społeczności lokalnej. Dzięki zastosowaniu tego kryterium można ocenić jaki skutek wywiera LSR w szerszym środowisku, czy zmiany wywołane realizacją LSR są korzystne z punktu widzenia jej beneficjentów.

 Trwałość. Kryterium to pozwala ocenić na ile można się spodziewać, że pozytywne zmiany wywołane oddziaływaniem LSR będą trwały po jego zakończeniu. Ma ono zastosowanie przy ocenie wartości LSR w kategoriach jej użyteczności w dłuższej perspektywie czasowej. Kryterium to nabiera dużej wagi w sytuacji, gdy badamy efekty realizacji strategii biorąc pod uwagę np. fakt, iż mimo udzielanego przez biuro LGD wsparcia doradczego, jego efekty są niewidoczne (mała ilość operacji składanych do oceny Radzie);

 Jakość partnerstwa. Kryterium to pozwoli ocenić na ile LGD zrealizowała zadanie dotyczące zwiększenia liczby ważnych dla LGD członków i zaangażowania większej liczby społeczności lokalnej w działalność LGD. Kryterium to pozwoli również ocenić jakość funkcjonowania dotychczasowego partnerstwa.

 Funkcjonowanie LGD. Kryterium to pozwoli ocenić: jakość podejmowanych decyzji oraz przepływ informacji, na ile efektywnie i skutecznie funkcjonuje biuro LGD i zatrudnione w nim osoby. Dzięki zastosowaniu tego kryterium będziemy mogli się odnieść do stosowanych regulaminów i procedur oraz ich skuteczności w zderzeniu z rzeczywistością.

3.Wskaźniki

W trakcie ewaluacji projektu zbadana zostanie adekwatność stosowanych wskaźników podanych w rozdziale 4 oraz stopień realizacji tych wskaźników:  Ilość turystów na 100 mieszkańców  Ilość nowych lub zmodernizowanych przedsiębiorstw branży turystycznej, w tym gospodarstw agroturystycznych  Ilość nowych lub zmodernizowanych obiektów lub miejsc obsługi ruchu turystycznego, w tym odnowionych centrów wsi lub nowych wytyczonych i oznakowanych szlaków turystycznych wraz z obiektami małej architektury lub działań promocyjnych w tym zakresie  Saldo migracji na 1000 mieszkańców  Ilość nowych lub zmodernizowanych obiektów sportowo-rekreacyjnych lub kulturalnych  Ilość zorganizowanych imprez rekreacyjno-sportowych i kulturalnych lub lepiej wyposażonych zespołów artystycznych  Ilość odnowionych zabytków, zorganizowanych imprez lub działań promocyjnych dotyczących dziedzictwa kulturowego  Wskaźnik przedsiębiorczości – ilość podmiotów gospodarczych w systemie REGON na 1000 mieszkańców  Ilość nowych, zmodernizowanych lub lepiej wyposażonych przedsiębiorstw lub działań promocyjnych dotyczących produktów lokalnych i regionalnych, tradycyjnych oraz ekologicznych  Ilość przeprowadzonych szkoleń  Ilość działań szkoleniowych lub nowych kafejek internetowych

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 66 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

4.Metody zbierania danych

Ewaluacja Lokalnej Strategii Rozwoju polegać będzie na analizie dokumentów udostępnionych w biurze projektu (dokument LSR, wniosek o dofinansowanie, regulaminy i procedury, wykazy osób korzystających ze wsparcia, ilość wniosków) oraz na analizie danych uzyskanych poprzez monitorowanie. Działania te pozwolą na ocenę LSR, zawartych w niej celów i przedsięwzięć. Materiałami służącymi ewaluacji LGD będą również kwestionariusze ankiet wypełniane przez uczestników szkoleń. Ten sposób ewaluacji pozwoli nam ocenić jakość funkcjonowania biura i udzielanego wsparcia. Specjalna ankieta skierowana zostanie do członków LGD, co pozwoli na dokonanie oceny partnerstwa i podjęcie stosownych kroków w kierunku zmiany i udoskonalenia dotychczasowych działań. Wszystkie ankiety, w trakcie procesu ewaluacji zostaną wprowadzone do komputera i opracowane statystycznie. Pozwoli to ocenić jakość funkcjonowania LGD oraz LSR. Analiza dokumentów oraz kwestionariusz ankiety pozwolą skonfrontować rzeczywistość z oczekiwaniami. Członkowie komisji rewizyjnej szczególnej ocenie poddadzą również system wskaźników i poziom ich kwantyfikacji oraz dokonają oceny stopnia ich skuteczności.

Analiza tych zagadnień pozwoli komisji rewizyjnej porównać w jakim stopniu postawione na etapie budowania strategii cele i przedsięwzięcia zostały zrealizowane oraz czy zrealizowane do tej pory działania nie odbiegają od postawionych sobie celów i przedsięwzięć.

5. Określenie grup badanych

Kwestionariusz ankiety sprawdzający jakość pracy biura zostanie wypełniony przez uczestników szkoleń. Natomiast specjalnie opracowany kwestionariusz badający jakość partnerstwa zostanie wypełniony przez członków LGD.

6. Wykorzystanie wyników ewaluacji w celu usprawnienia działalności LGD

Zarówno ewaluacja ex ante jak i ewaluacja ex post zakończy się opracowanym przez komisję rewizyjną raportem z ewaluacji. Raport ten umożliwi poznanie wyników oceny i porównanie założonych w trakcie budowania LSR, LGD i partnerstwa priorytetów do zastanej rzeczywistości. W przypadku rozbieżności pomiędzy celami i przedsięwzięciami zawartymi w LSR a wynikami ewaluacji zostaną powzięte stosowne kroki zmierzające do zbadania przyczyny zastanej sytuacji oraz do usprawnienia działalności LGD.

14. Określenie powiązań LSR z innymi dokumentami planistycznymi związanymi z obszarem objętym LSR

Celem statutowym Stowarzyszenia Lokalna Grupa działania „Dorzecze Wisłoka” jest rozwój obszarów wiejskich, działalność w zakresie rehabilitacji, aktywnych form wypoczynku, sportu, rekreacji, turystyki i rozwoju przedsiębiorczości. Rozwój obszarów wiejskich oraz efektywne wykorzystanie predyspozycji przyrodniczo - krajobrazowych naszego obszaru zależy głównie od przyjętej polityki wspierania inicjatyw rozwoju obszarów wiejskich oraz programu Leader mającego zapewnić konkurencyjność regionu. Lokalna Strategia Rozwoju jest zgodna z następującymi dokumentami:

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 67 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

1. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 2. Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, 3. Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2020, 4. Strategia Rozwoju Turystyki dla Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013, 5. Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013, 6. Program Operacyjny Kapitał Ludzki, 7. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko, 8. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, 9. Strategia Rozwoju Powiatu Sanockiego na lata 2004-2013, 10. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Krośnieńskiego, 11. Strategia Rozwoju Gminy Besko do 2020 r., 12. Strategia Rozwoju Gminy Rymanów, 13. Plan Strategiczny Gminy Bukowsko 14. Strategia Rozwoju Gminy Zarszyn do 2020 r.

Ad. 1 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 LSR jest zgodna z Narodowymi Strategicznymi Ramami Odniesienia - podstawowym dokumentem przygotowywanym przez każdy kraj członkowski UE, określającym krajowe priorytety, na które będą przeznaczone unijne fundusze w okresie programowania 2007 – 2013. Celem strategicznym NSRO jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej poprzez wsparcie podstawowej infrastruktury społecznej.

Ad. 2 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. LSR jest zgodna z założeniami dokumentu Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. Jednym z zapisanych priorytetów w analizowanym dokumencie jest poprawa infrastruktury technicznej i społecznej, wspieranie przedsięwzięć związanych z infrastrukturą kultury, turystyki i sportu. Wspierane będą też działania na rzecz infrastruktury turystycznej. Polskie miejscowości, aby funkcjonować i konkurować na rynku turystycznym, muszą mieć bogaty wachlarz usług wymagających powstania lub rozbudowy obiektów bazy: noclegowej, gastronomicznej, konferencyjno-kongresowej, infrastruktury rekreacyjnej i rozrywkowej. Realizacja LSR przyczyni się do wypełnienia założeń Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 w zakresie poprawy infrastruktury technicznej, turystycznej i społecznej.

Ad. 3 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013. Dokument ten jest podstawowym instrumentem planistycznym polityki rozwoju regionu dla nowej perspektywy finansowej funduszy europejskich w Polsce. Celem głównym programu jest wzrost krajowej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki oraz poprawa dostępności przestrzennej Podkarpacia. Cele szczegółowe programu: 1. Tworzenie warunków do rozwoju przedsiębiorczości i gospodarki opartej na wiedzy. Cel ten odnosi się do sfery gospodarczej, do tworzenia warunków dla rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności, a tym samym wzrostu konkurencyjności regionu. Rozwoju społeczeństwa opartego na wiedzy, a także zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej i wzrostu aktywności w zakresie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 68 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

2. Poprawa dostępności i atrakcyjności inwestycyjnej regionu poprzez realizację przedsięwzięć w sferze komunikacyjnej i energetycznej. Cel wskazuje na konieczność eliminacji występujących w regionie zapóźnień infrastrukturalnych, zwłaszcza w zakresie poprawy powiązań komunikacyjnych, a także poprawy poziomu usług w zakresie infrastruktury energetycznej zwłaszcza w zakresie dostarczania i wytwarzania energii. 3. Stworzenie warunków do rozwoju społeczeństwa informacyjnego w regionie. Cel wskazuje na konieczność dostosowania infrastruktury społeczeństwa informacyjnego do potrzeb i standardów UE, w tym zapewnienie szerokiego dostępu do usług elektronicznych oraz komplementarnie do Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, sieci internetowej. 4. Zapobieganie degradacji środowiska oraz zagrożeniom naturalnym i technologicznym, a także efektywna gospodarka zasobami naturalnymi. Realizacja celu zmierza do ograniczenia ilości zanieczyszczeń, zwłaszcza odpadów przedostających się do środowiska, poprawy bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, a także związanego z zagrożeniami naturalnymi i technologicznymi. 5. Tworzenie warunków do rozwoju kapitału społecznego poprzez inwestycje w edukację, ochronę zdrowia, pomoc społeczną, sport i rekreację. Cel ten realizowany będzie poprzez wsparcie inwestycyjne infrastruktury publicznej, która wymaga dostosowania do potrzeb i standardów UE. Wspierane będą przedsięwzięcia wpływające na poprawę dostępności i jakości regionalnego systemu edukacji, bezpieczeństwa zdrowotnego i pomocy społecznej, a także zwiększające dostępność mieszkańców do obiektów sportowych i rekreacyjnych. 6. Wzrost udziału turystyki w gospodarce regionu oraz ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój instytucji kultury. Z uwagi na wyjątkowo korzystne warunki dla rozwoju turystyki w regionie stanowiące silną stronę województwa, wspierane będą działania zwłaszcza w zakresie rozwijania infrastruktury turystycznej, które znacznie podniosą jakość usług i zwiększą różnorodność oferty turystycznej regionu. Cel ten realizowany będzie także poprzez odnowę zniszczonych obiektów dziedzictwa kulturowego, a także poprawę bazy lokalowej i wyposażenia podmiotów prowadzących działalność kulturalną. 7. Zmniejszenie występujących wewnątrz województwa różnic rozwojowych. Cel ten realizowany będzie przede wszystkim poprzez wzmocnienie ośrodków miejskich, które sprzyjając rozwojowi przedsiębiorczości i innowacji aktywizują pod względem rozwoju społeczno - gospodarczego obszary wymagające wsparcia zwłaszcza zdegradowane, które utraciły swoje dotychczasowe funkcje. W ramach tego celu wspierane będą również obszary zmarginalizowane gospodarczo o najniższych wskaźnikach ekonomicznych w skali regionu. Lokalna Strategia Rozwoju przyczyni się do realizacji celu 1 i 2 a zwłaszcza 6: Wzrost udziału turystyki w gospodarce regionu oraz ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój instytucji kultury.

Ad. 4 Strategia rozwoju turystyki na lata 2007-2013 Strategia rozwoju turystyki prowadzi do takiego wniosku, że rozwój turystyki w latach 2007- 2013 powinien być ukierunkowany na: . wspieranie konkurencyjnych, innowacyjnych i wysokiej jakości produktów turystycznych, opartych o regionalne i lokalne walory turystyczne oraz silnie identyfikowanych z regionem,

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 69 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

. tworzenie odpowiedniej infrastruktury turystycznej, mającej znaczenie dla rozwoju regionów – budowa, modernizacja i zagospodarowanie terenów i konkretnych atrakcji turystycznych z poszanowaniem zasady zrównoważonego rozwoju, . doskonalenie zawodowe i kształtowanie kadr, w tym społecznych, istotnych z perspektywy rozwoju gospodarczego i integracji społecznej, poprzez działania edukacyjne i szkoleniowe w zakresie wzmacniania zasobów ludzkich, . wspieranie zatrudnienia w obszarach gospodarki wymagających dużych nakładów pracy na przykład poprzez tworzenie finansowych i organizacyjnych ram w obszarze usług turystycznych, . tworzenie sprzyjających warunków dla zatrudnienia w małych i mikroprzedsiębiorstwach; szczególny nacisk będzie kładziony na budowę regionalnych i lokalnych systemów zatrudnienia w gospodarce turystycznej; rozwój instytucji inkubujących przedsiębiorczość zostanie dostosowany między innymi do specyfiki i lokalizacji przedsiębiorstw turystycznych, . wsparcie marketingowe umożliwiające skuteczną dystrybucję i sprzedaż regionalnej i krajowej oferty turystycznej. LSR przyczyni się do realizacji priorytetów Strategii rozwoju turystyki na lata 2007-2013.

Ad. 5 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013. LSR jest zgodna ze Strategią Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2020. Celem strategicznym SRWP jest podniesienie krajowej i międzynarodowej konkurencyjności gospodarki regionu poprzez wzrost jej innowacyjności, a tym samym efektywności, która stworzy warunki do zwiększania zatrudnienia oraz wzrostu dochodów i poziomu życia ludności. LSR jest zgodna z celem nr 3: Gospodarka, priorytet 4: Turystyka jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego województwa, kierunek działania 1: Podniesienie konkurencyjności produktu turystycznego m.in. poprzez rozbudowę infrastruktury turystycznej.

Ad. 6 Program Operacyjny Kapitał Ludzki. Lokalna Strategia Rozwoju jest spójna z POKL dzięki swojej spójności z celem głównym Programu - wzrost zatrudnienia i spójności społecznej, oraz z 1 i 2 celem strategicznym: 1- Podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób bezrobotnych i biernych zawodowo, 2- Zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego.

Ad. 7 Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko. Celem programu jest poprawa atrakcyjności inwestycyjnej Polski i jej regionów poprzez rozwój infrastruktury technicznej przy równoczesnej ochronie i poprawie stanu środowiska, zdrowia, zachowaniu tożsamości kulturowej i rozwijaniu spójności terytorialnej. Powyższe cele świadczą o spójności z Lokalną Strategią Rozwoju, która zmierza poprzez realizację 4 celu szczegółowego do budowania tożsamości kulturowej obszaru, ochrony dziedzictwa kulturowo- przyrodniczego LGD Dorzecze Wisłoka.

Ad. 8 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka. Celem głównym Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013 (PO IG) jest rozwój polskiej gospodarki w oparciu o innowacyjne przedsiębiorstwa. W ramach POIG wspierane będą działania z zakresu innowacyjności produktowej, procesowej, marketingowej i organizacyjnej, które w sposób bezpośredni lub pośredni przyczyniają się do powstawania i rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw. Lokalna Strategia Rozwoju stawiająca na rozwój obszarów wiejskich poprzez rozwój przedsiębiorczości i wzrost

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 70 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” konkurencyjności (cel szczegółowy 5) będzie starała się na poziomie lokalnym wdrażać innowacyjne usługi i produkty.

Ad. 9 Strategia Rozwoju Powiatu Sanockiego na lata 2004-2013. LSR jest zgodna ze Strategią Rozwoju Powiatu Sanockiego na lata 2004-2013. W dokumencie wyróżniono domeny strategiczne, czyli obszary mogące stać się „kołami zamachowymi” dla dalszego rozwoju powiatu. W wyniku prac warsztatowych wyodrębniono cztery uzupełniające się domeny strategiczne: 1. Turystyka i kultura. 2. Gospodarka lokalna. 3. Infrastruktura techniczna i ochrona środowiska. 4. Zasoby ludzkie i infrastruktura społeczna. Pomimo posiadanych walorów przyrodniczych i kulturowych rozwój turystyczny napotyka na szereg barier. Naturalne, niezniszczone środowisko otwiera przed powiatem sanockim szansę na rozwój regionu jako znaczącego punktu agroturystycznego. Realizacja LSR przyczyni się do realizacji zadań zapisanych w Strategii Rozwoju Powiatu Sanockiego na lata 2004-2013 w zakresie Turystyki i kultury, Gospodarki lokalnej oraz Zasoby ludzkie i infrastruktura społeczna.

Ad. 10 Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Krośnieńskiego. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Krośnieńskiego ze względu na profil społeczno – gospodarczy regionu za cel nadrzędny stawia sobie rozwój obszarów wiejskich. W swoich priorytetach odnosi się także do rozbudowy bazy ekonomicznej poprzez rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw i rozwój zasobów ludzkich. Lokalna Strategia Rozwoju wspiera realizację Planu Rozwoju Lokalnego Powiatu Krośnieńskiego poprzez spójność z celem strategicznym I (obszar turystyka) - Wykorzystanie potencjału turystycznego, kulturowego, historycznego i przyrodniczego poprzez rozwój i poprawę stanu infrastruktury turystycznej, wypoczynkowej, a także obiektów kulturowych, cel strategiczny I (obszar kultura i dziedzictwo kulturowe): wykorzystanie potencjału kulturowego i historycznego poprzez rozwój i poprawę stanu infrastruktury obiektów kulturowych. Ponieważ realizacja Lokalnej Strategii Rozwoju przebiegać będzie na obszarze 4 gmin: Besko, Bukowsko, Rymanów i Zarszyn stąd też LSR jest spójna z dokumentami, które traktują o rozwoju poszczególnych gmin.

Ad. 11 Strategia Rozwoju Gminy Besko do 2020 r. Strategia Rozwoju Gminy Besko do 2020 r. jest dokumentem traktującym o rozwoju gminy w wielu obszarach. Obok zadań mających na celu ochronę zdrowia, środowiska, rozwój infrastruktury znajdują się w niej cele, które są spójne z LSR. Zaliczyć do nich należy: zwiększenie dostępu do istniejącej bazy sportowo – rekreacyjnej, poprawa poziomu uczestnictwa czynnego i biernego w rekreacji i sporcie, zorganizowanie bazy i oferty bezpiecznego wypoczynku i rekreacji, zwiększenie dostępności i wykorzystania walorów przyrodniczo - krajobrazowych „przełomu Wisłoka” i innych atrakcyjnych miejsc w gminie, przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Cele te są spójne z Lokalną Strategią Rozwoju, która również zmierza do stworzenia europejskiego ośrodka sportu, rehabilitacji, rekreacji i aktywnych form wypoczynku, rozwoju infrastruktury okołoturystycznej.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 71 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

Ad. 12 Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Rymanów. Lokalna Strategia Rozwoju, której wizja jest ukierunkowana na stworzenie Europejskiego Ośrodka Rehabilitacji, Rekreacji i Aktywnych Form Wypoczynku jest spójna z dokumentem traktującym o rozwoju gminy Rymanów do 2013 r., w której wyodrębniono następujące działania: wspieranie rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, wykorzystanie walorów naturalnych do celów agroturystycznych, sportowych, budowa obiektów noclegowych i gastronomicznych, promocja gospodarcza i turystyczna, tworzenie nowych produktów turystycznych i inne. LSR poprzez swoje cele i przedsięwzięcia wpisuje się w realizację działań wyodrębnionych w PRL Gminy Rymanów.

Ad. 13 Plan Strategiczny Gminy Bukowsko. Plan Strategiczny Gminy Bukowsko którego cele strategiczne zostały określone na podstawie potrzeb mieszkańców jest spójny z LSR poprzez wyznaczenie takich celów jak: zwiększenie udziału mieszkańców w przemianach na terenie gminy (LSR- integracja mieszkańców w kierunku współpracy budowania społeczeństwa obywatelskiego), dostępność miejsc pracy dla ludzi odchodzących z pracy w rolnictwie (LSR – rozwój przedsiębiorczości i konkurencyjności obszaru LGD), utworzenie gospodarstw agroturystycznych, dostępna baza sportowa i rekreacyjna, zwiększenie liczby turystów, zorganizowanie pół namiotowych i biwakowych, dostępność różnych form turystyki zorganizowanej i inne ( spójne z LSR - rozwój infrastruktury w tym również okołoturystycznej, zwiększenie liczby turystów i kuracjuszy odwiedzających obszar LGD)

Ad. 14 Strategia Rozwoju Gminy Zarszyn do 2020 r. Strategia Rozwoju Gminy Zarszyn jest podstawowym dokumentem planistycznym gminy Zarszyn. Jest to strategia traktująca o obszarach wiejskich do jakich bezsprzecznie zalicza się gmina Zarszyn oraz o problemach występujących na obszarze gminy i celach które w najbliższej przyszłości zamierza zrealizować. Do głównych celów strategii obok tych związanych z szeroko pojętą infrastrukturą, opieką zdrowotną i społeczną zaliczyć należy: poprawa standardu życia mieszkańców, dobrze rozwinięta baza obiektów sportowych, dobrze rozwinięta baza rekreacyjna, powszechność korzystania z aktywnych form wypoczynku, wysoki poziom czynnego i biernego uczestnictwa w kulturze, poprawa stanu utrzymania zabytków i inne. Powyżej przytoczone cele strategii gminy Zarszyn świadczą o spójności z Lokalną Strategią Rozwoju. Wszystkie powyżej przytoczone dokumenty zawierają elementy spójne z Lokalną Strategią Rozwoju „Dorzecza Wisłoka”. Jest to spowodowane faktem, iż obszary wiejskie zajmują znaczną część naszego kraju i wszelkie dokumenty traktujące o rozwoju Polski zawierają wizje i cele nakierowane na rozwój obszarów wiejskich.

15. Wskazanie planowanych działań, przedsięwzięć lub operacji realizowanych przez LGD w ramach innych programów wdrażanych na obszarze objętym LSR Lokalna Grupa Działania jest trójsektorowym partnerstwem, potencjałem ludzi, którzy w chwili zakładania organizacji postawili sobie za cel rozwój obszarów wiejskich. Głównym przedmiotem działalności jest realizacja LSR ale także pozyskiwanie środków zewnętrznych i realizacja projektów komplementarnych do PROW. Zarząd LGD planuje realizację operacji z następujących programów współfinansowanych z budżetu UE:  Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet VI, VII i IX;

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 72 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka”

 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego, Oś Priorytetowa 6;  Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Oś Priorytetowa 4 i 5;  Program Operacyjny Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007-2013, oraz z innych źródeł takich jak: Fundacja Wspomagania Wsi, Fundacja Batorego i inne. Dążąc do budowy kapitału społecznego na obszarze Lokalnej Grupy Działania, biuro projektu LGD zamierza pozyskiwać środki ze źródeł zewnętrznych i realizować je we współpracy z lokalnymi organizacjami jako partnerami, by w ten sposób wzmacniać kapitał społeczny. Do realizacji operacji z programów zewnętrznych zatrudniany będzie zarówno personel biura LGD ale głównie osoby z organizacji partnerskich, by w ten sposób nie zakłócać prawidłowej pracy biura LGD i wypełniania obowiązków osób w nim zatrudnionych. Zadaniem biura jest bowiem prawidłowa realizacji projektu i LSR oraz obsługa beneficjentów, dlatego dbając o wypełnianie swoich obowiązków biura LGD będziemy do realizacji projektów zatrudniać osoby z organizacji partnerskich trzymając jednocześnie nadzór nad prawidłową realizacją projektów zewnętrznych mających na celu rozwój obszarów wiejskich. W przypadku angażowania personelu biura LGD do realizacji operacji z innych programów będziemy dbać o rozdzielenie obowiązków, zadań i czasu pracy osób zatrudnionych w LGD i w realizacji innych projektów. Aby zapobiec nakładaniu się pomocy ze środków PROW i innych programów zastosowane zostaną następujące rozwiązania:  Precyzyjnie sformułowane umowy z pracownikami – każda osoba zatrudniona w LGD oraz przy realizacji innych projektów będzie miała umowę zawierającą szczegółowy wykaz obowiązków i zadań, ze wskazaniem programu na rzecz którego te zadania są wykonywane, wymiar czasu pracy, kwotę wynagrodzenia pochodzącą ze środków danego programu;  Sposób opisywania dokumentów księgowych potwierdzających poniesione koszty – na każdym dokumencie księgowym stanowiącym dowód poniesienia kosztów zostaną w sposób trwały zamieszczone informacje o tym, z jakiego programu te środki zostały pokryte. W przypadku kosztów współfinansowanych z dwóch lub więcej programów podana zostanie informacja o tym, jaką część tego kosztu finansują poszczególne programy;  Wydzielone konta bankowe (lub subkonta) – do obsługi każdego programu zostaną wydzielone osobne subkonta bankowe;  Wyznaczenie osób odpowiedzialnych za realizację projektu – w realizacji każdego programu zostaną wyznaczone osoby odpowiedzialne za prawidłową realizację projektu i prawidłowe wydatkowanie środków programu;  Przepływ informacji – w celu prawidłowej realizacji wszystkich programów raz na kwartał organizowane będą spotkania grup roboczych zatrudnionych przy realizacji projektów co ułatwi przepływ informacji o podejmowanych działaniach.

16. Przewidywany wpływ realizacji LSR na rozwój regionu i obszarów wiejskich Podstawowym dokumentem strategicznym wytyczającym kierunki rozwoju województwa podkarpackiego do roku 2020 jest Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2020. Strategia ta, pokazuje sytuację województwa po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i jednocześnie formułuje wizję, która zakłada iż województwo podkarpackie powinno stać się obszarem zrównoważonego rozwoju, integrującym cele społeczne, ekologiczne i gospodarcze oraz zapewniającym możliwości realizacji potrzeb społeczeństwa i osiąganie wysokiego standardu życia. By ta wizja mogła zostać urzeczywistniona, konieczny jest harmonijny rozwój całego województwa, w tym

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 73 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected] Lokalna Strategia Rozwoju obszaru Lokalnej Grupy Działania „Dorzecze Wisłoka” obszarów wiejskich i małych miast które zajmują około 90 % powierzchni województwa. Dlatego też wśród celów strategicznych i kierunków działań Strategii Rozwoju Województwa znalazły się zarówno te związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi jak i budową kapitału społecznego i gospodarką regionu. Realizacja Lokalnej Strategii Rozwoju na obszarze działania LGD „Dorzecze Wisłoka” przyczyni się do osiągnięcia celów zawartych w Strategii Województwa Podkarpackiego między innymi poprzez zadania skierowane do przedsiębiorców i rolników: cel szczegółowy 5. Rozwój przedsiębiorczości, wzrost konkurencyjności obszaru LGD, jak też poprzez poprawę warunków dla rozwoju turystyki: cel szczegółowy 1. Stworzenie Europejskiego Ośrodka Rehabilitacji, Rekreacji i Aktywnych Form Wypoczynku. Zwiększenie liczby turystów i kuracjuszy odwiedzających obszar LGD, cel szczegółowy 2. Poprawa oferty spędzania czasu wolnego w zakresie sportu i kultury. Działania te przyczynią się do wspierania przemian strukturalnych poprzez dywersyfikację działalności gospodarczej i zmianę struktury dochodów mieszkańców, nie pomijając jednocześnie rolników podejmujących inwestycje. Realizacja Lokalnej Strategii Rozwoju wpływa na rozwój obszarów wiejskich obszaru LGD „Dorzecze Wisłoka” i jednocześnie realizuje cele Strategii Województwa Podkarpackiego. Jednym z założeń LSR jest wielofunkcyjny rozwój wsi i rolnictwa w kierunku zachowania dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego oraz rozwój turystyki, sportu i rehabilitacji. Stąd też LGD skupiać się będzie na edukacji społeczności lokalnej i rozwoju pozarolniczych form działalności gospodarczej. Realizacja tych zadań przyczyni się nie tylko do umocnienia świadomości historycznej i tożsamości regionalnej mieszkańców, ale także wpłynie na podniesienie atrakcyjności turystycznej i inwestycyjnej LGD „Dorzecze Wisłoka”, a są to też ważne cele dla województwa. Jednocześnie cele zapisane w LSR przyczynią się do rozwoju poszczególnych gmin- partnerów „Dorzecze Wisłoka”, jako że wpłyną na realizację celów zapisanych w dokumentach strategicznych 4 gmin. Wpływ LSR na rozwój regionu i obszarów wiejskich będzie w dużej mierze zależał od efektywności pracy biura projektu i Zarządu Stowarzyszenia jak również od aktywności społeczności lokalnej, inicjatyw podejmowanych przez mieszkańców oraz od ilości i jakości składanych wniosków o dofinansowanie operacji wpisujących się w LSR. Działalność LGD, szczególnie jej rola inspiracyjna i pomocowa dla partnerów LGD w kwestii pozyskiwania środków, także z innych źródeł niż Program Leader, może doprowadzić do bardzo znaczących rezultatów mających wpływ na rozwój regionu i obszarów wiejskich. Niemniej należy się spodziewać, że w przypadku takich efektów jak: - wysoka świadomość społeczno-kulturalna i ekologiczna społeczeństwa - aktywne społeczeństwo - wypromowanie produktu lokalnego - wzrost liczby turystów - zwiększenie atrakcyjności turystycznej regionu znaczenie realizacji LSR na rozwój obszarów wiejskich i regionu będzie największe.

17. Informacja o dołączonych do LSR załącznikach Załączniki do LSR:

9.1 Procedura przyjmowania wniosków. 9.2 Kryteria na podstawie których jest oceniana zgodność operacji z LSR 9.3 Procedura oceny zgodności operacji w/g. lokalnych kryteriów 9.4 Procedura odwołania od rozstrzygnięć Rady w sprawie wyboru operacji. 9.5 Procedura zmiany lokalnych kryteriów wyboru.

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dorzecze Wisłoka” 74 tel/fax. 1346 700 75, www.dorzeczewisloka.pl, [email protected]