P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz WITKOWO (475)

Warszawa 2005

Autorzy: Jacek Bajorek*, Izabela Bojakowska**, Aleksandra Dusza**, Dariusz Grabowski**, Anna Pasieczna**, Paweł Różański*, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Bogusław Bąk** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne SA w Krakowie, Al. Kijowska 14, 30-079 Kraków ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN.

Spis treści I. Wstę p – P. Różański ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – P. Różański ...... 4 III. Budowa geologiczna – P. Różański ...... 6 IV. Złoża kopalin – J. Bajorek ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. Bajorek ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – J. Bajorek...... 12 VII. Warunki wodne – P. Różański ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby - A. Pasieczna, A. Dusza...... 18 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 22 IX. Składowanie odpadów – D. Grabowski ...... 24 X. Warunki podłoża budowlanego – A. Bogacz ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – W. Woliński ...... 37 XII. Zabytki kultury – W. Woliński ...... 39 XIII. Podsumowanie – P. Różański ...... 40 XIV. Literatura ...... 42

I. Wstęp

Arkusz Witkowo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Przedsiębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie, zgodnie z „Instrukcją opracowania Ma- py geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja... 2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Witkowo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Górka, Kapera, 2001), wykonanym w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. Mapa składa się z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złożami na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga poświęcona jest za- gadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i gospodarczego. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane między innymi w Wydziale Ochrony Środowiska Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego i Starostwie Po- wiatowym w Słupcy i Gnieźnie, w Urzędach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokal- nej. Kwalifikację sozologiczną złóż uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa posiada wersję cyfrową a dane dotyczące złóż surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych złóż.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Witkowo określają współrzędne od 17°45’ do 18°00’ długości geograficznej wschodniej i od 52°20’ do 52°30’ szerokości geograficznej północnej.

Pod względem administracyjnym obszar arkusza znajduje się w granicach wojewódz- twa wielkopolskiego. Obejmuje fragmenty dwóch powiatów: gnieźnieńskiego (gminy: Nie- chanowo, Witkowo) oraz słupeckiego (gminy: Orchowo, Powidz, Ostrowite, Strzałkowo, Słupca). Leży on w obrębie podprowincji Pojezierze Wielkopolskie. Zachodnia i centralna część obszaru arkusza znajduje się w mezoregionie Równina Wrzesińska, pozostała część w obrębie Pojezierza Gnieźnieńskiego (Kondracki, 1998) (Fig. 1).

Fig. 1. Położenie arkusza Witkowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 - granica podprowincji, 2 –granica mezoregionu, 3 – jezioro Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.54 – Pojezierze Gnieźnieńskie, 315.56 – Równina Wrzesińska Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.13 – Dolina Konińska, 318.16 – Równina Rychwalska

Równina Wrzesińska rozpościera się na zewnątrz strefy moren czołowych fazy poznań- skiej zlodowaceń północnopolskich. Na omawianym obszarze ma ona charakter płaskiej rów- niny sandrowej, urozmaiconej pagórkami morenowymi o wysokościach 100-110 m n.p.m. Pojezierze Gnieźnieńskie, otaczające Równinę Wrzesińską od północy i wschodu, two- rzą pasma wzgórz moren czołowych wznoszące się średnio 120 - 125 m n.p.m., maksymalnie

do 132 m n.p.m., rozcięte głębokimi rynnami lodowcowymi o przebiegu północny wschód- południowy zachód. Rynny te wypełnione są wodami jezior Skorzęcińskiego, Powidzkiego i Kosewskiego. Przez obszar arkusza przebiega wododział Meszny i Noteci o skomplikowanym przebiegu. Obszar arkusza należy do wielkopolsko-mazowieckiego regionu klimatycznego o cechach pośrednich między klimatem kontynentalnym i oceanicznym. Lato trwa tu 80 do 90 dni, podobnie jak i zima. Temperatura średnia lipca wynosi 18°C, a stycznia -2°C. Średni opad wynosi 500 - 635 mm, przy czym opad letni stanowi 60 - 65 % opadu rocznego. Okres wegetacyjny trwa od 210 do 220 dni. Obszar arkusza stanowi region typowo rolniczy, z większymi kompleksami leśnymi w części centralnej i północno-wschodniej. Drzewostany są przeważnie wielogatunkowe z dominacją sosny pospolitej oraz dębu i brzozy. Lasy stanowią około 28 % powierzchni obszaru arkusza. Gleby wysokiej jakości (klasy I – IV a) występują zwartym areałem w zachodniej czę- ści arkusza, w części centralnej i południowo-wschodniej stanowią oddzielne płaty o niewielkich powierzchniach. Ogółem stanowią one około 40 % wszystkich użytków rolnych. Teren jest stosunkowo mało zaludniony. Jedynym miastem na obszarze arkusza jest Witkowo, pełniące role ośrodka administracyjno-usługowego dla sąsiednich terenów rolniczych. Sieć dróg na obszarze arkusza, jakkolwiek dobrze rozwiniętą, stanowią drogi lokalne łączące pobliskie miejscowości. Ze względu na dobre warunki naturalne, bogactwo lasów, obecność dużych i stosunkowo czystych jezior, szereg miejscowości usytuowanych nad ich brzegami pełni funkcję miej- scowości turystyczno-wypoczynkowych. W Powidzu znajduje się lotnisko wojskowe spełniające standardy obowiązujące w NATO.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Witkowo omówiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Gniezno wraz ze szkicami w skali 1:50 000 (Makowska, 1985 a, b) oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Witkowo (Sydow, 2003 a) wraz z objaśnieniami (Sydow, 2003 b).

Omawiany obszar położony jest na Niżu Polskim, w obrębie niecki mogileńskiej, która jest częścią rozległego synklinorium szczecińsko-łódzko-miechowskiego (Pożaryski, 1974). Niecka ta jest niesymetrycznym obniżeniem, w obrębie którego można wyróżnić szereg mniejszych struktur typu synklin lub antyklin, których powstanie jest związane głównie z tek- toniką salinarną, tj. tworzeniem się wysadów solnych. Budowa wgłębna rozpoznana została otworami wiertniczymi. Najstarszymi utworami na obszarze arkusza są zróżnicowane osady permo-mezozoiczne o miąższości dochodzącej do 600 m. Najliczniej reprezentowane w wierceniach są wapienie i margle jurajskie, niekiedy z wkładkami gipsów i anhydrytów oraz występującymi podrzęd- nie piaskowcami glaukonitowymi. Najmłodszymi osadami permo-mezozoicznymi są dolno- kredowe iłowce i mułowce z wkładkami syderytów oraz margle górnokredowe. Przykryte są one osadami neogenu o miąższości kilkudziesięciu metrów. W dolnej części reprezentują je środkowomioceńskie piaski, oraz szarobrunatne iły i mułki z soczewkami lub przewarstwieniami węgla brunatnego, zaliczanymi do tzw. środkowopolskiej grupy pokładów (Piwocki, 1992). Wyżej leżące osady miocenu górnego i pliocenu to formacja poznańska, wykształcona jako pstre iły z wkładkami piasków. Na całej powierzchni osady neogenu są przykryte utworami czwartorzędowymi, głów- nie plejstoceńskimi, o miąższości do około 100 m utworzonymi w wyniku działalności lądo- lodów w okresach kolejnych zlodowaceń. Starsze osady czwartorzędowe, związane ze zlodowaceniami południowopolskimi i środkowopolskimi wykształcone są głównie w postaci piasków wodnolodowcowych oraz szarych glin zwałowych. Gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (zlodowacenia War- ty) tworzą ciągłą pokrywę o miąższości przeważnie 20 - 30 m, a ich strop znajduje się zazwy- czaj na głębokości kilku metrów. W zachodniej części obszaru, w okolicach Ruchocina i Chłądowa, występują one na powierzchni (Makowska 1985 b). Największe rozprzestrzenienie na omawianym terenie mają piaski i żwiry wodnolodowcowe zlodowaceń północnopolskich (faza leszczyńska i poznańska) budujące kilka poziomów sandrowych. Występują one w południowej i centralnej części obszaru arkusza (tzw. sandr Słupcy) oraz na jego północnych krańcach (sandr Gniezna). We wschodniej części obszaru między Skubarczewem a Giewartowem i Mieczownicą przebiega pas moren czołowych, two- rzących wzgórza zbudowane zarówno z glin zwałowych, jak i piasków ze żwirami. Są to moreny czołowe typu akumulacyjnego (Gawroński 1996 a, b).

Najmłodsze gliny zwałowe z okresu zlodowacenia północnopolskiego (Wisły), tworzą kilka oddzielnych płatów we wschodnich krańcach omawianego obszaru, w okolicach miej- scowości: Kosewo, Andrzejewo i Orchowo.

Fig. 2. Położenie arkusza Witkowo na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 – mady, iły oraz torfy, 2 – piaski eoliczne; plejstocen: 3 – piaski i żwiry akumulacji rzecz- nej, 4 – piaski i mułki akumulacji jeziornej i zastoiskowej, 5 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 6 – piaski i żwiry ozów i kemów, 7 – gliny zwałowe miejscami z głazami, żwirem i piaskiem, 8 – jezioro

Najmłodszymi utworami, występującymi na obszarze arkusza, są osady wieku holoceń- skiego. Największe rozprzestrzenienie mają torfy, które wypełniają dna dolin rzecznych oraz bezodpływowych lub okresowo przepływowych zagłębień. Wśród torfowisk przeważają torfowiska niskie, turzycowiskowe, mechowiskowe i trzcinowe. Rzadziej spotykane są namuły mineralno-organiczne, mady oraz piaski i żwiry rzeczne (np. w dolinie Strugi).

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Witkowo udokumentowanych jest obecnie 14 złóż surowców mineralnych (tabela 1) (Przeniosło, 2004). Są to złoża kruszywa naturalnego zaliczane do kopalin pospolitych. W większości złóż kopalinę stanowią piaski, w złożach „Ćwierdzin” (Gawroński, Włodarczyk, 1986) i „Rzymachowo” (Gawroński, 1984) z niewielką domieszką żwiru. Tylko w złożu „Dębina” (Morawska, 1977) udokumentowano pospółkę - piaski ze żwirem. Złoża kruszywa naturalnego związane są z utworami sandrowymi fazy poznańsko- dobrzyńskiej głównego stadiału zlodowaceń północnopolskich. Największymi złożami są: „Ćwierdzin” o powierzchni 96,57 ha, udokumentowane w kategorii C1+C2 i złoże „Kochowo” (Tomalak, 1981), o powierzchni 35,4 ha, udokumentowane w kategorii C1+B. Pozostałe złoża są w większości niewielkie, o powierzchni kilku hektarów lub nawet poniżej 1 ha, udokumentowane zostały w kategorii C1, często w formie karty rejestracyjnej. Podstawowe parametry geologiczno – górnicze i jakościowe przedstawia tabela 2. Miąższość kruszywa w udokumentowanych złożach jest zróżnicowana, waha się od 2,1 m w złożu „Brudzewo” (Gawroński, 1988 a) do 19,9 m w złożu „Powidz” (Marysz, 1968), a średnia miąższość dla złóż wynosi od 3,0 m w złożu „Brudzewo” do 10,13 m w złożu „Niezgoda” (Kwiatkowska, 2001). W podłożu serii złożowej występują przeważnie gliny zwałowe. Większość złóż to złoża suche, złożami zawodnionymi lub częściowo zawodnionymi są złoża: „Ćwierdzin”, „Sokołowo” (Gawroński, 1988 b), „Chłądowo” (Fołtynie- wicz, 1988), „Chłądowo II” (Włodarczyk, 1992) i „Dębina”. Nadkład stanowi gleba oraz piaski pylaste, piaski gliniaste i glina. Jego grubość jest znacznie zróżnicowana, od cienkiej warstwy gleby w złożach: „Ćwierdzin”, „Chłądowo”, „Powidz I” do 7,5 m w złożu „Powidz”. Średnie grubości nadkładu dla złóż wynoszą od 0,2 m w złożu „Powidz” do 2,8 m w złożu „Rzymachowo”. Piaski z omówionych złóż są wykorzystywane dla potrzeb budownictwa do produkcji betonów i zapraw oraz dla drogownictwa na podsypki drogowe.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Wiek kompleksu zagospodarowa- złoża Rodzaj bilansowe rozpoznania ( tys. t) kopaliny złoża konfliktowo- Nazwa złoża litologiczno- nia złoża na kopaliny (tys. t) ści surowcowego mapie Klasy Klasy złoża wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło, 2004) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Ćwierdzin p Q 10 058 C1+C2 N - Sb, Sd 4 A - * 2 Sokołowo p Q 100 C1 N - Sb, Sd 4 B K

3 Chłądowo III p Q 63 C1 G 28 Sb, Sd 4 A - * 4 Chłądowo p Q 117 C1 N - Sb, Sd 4 A -

5 Chłądowo II p Q 111 C1 G - Sb, Sd 4 A - * 6 Dębina pż Q 119 C1 Z - Sd 4 A - 7 Ługi p Q 19 C * G - Sb, Sd 4 B K 10 10 1

8 Powidz I p Q 1 257 C1 G - Sb, Sd 4 B K

9 Powidz p Q 1 222 C1 Z - Sb 4 B L * 10 Rzymachowo p Q 269 C1 N - Sb, Sd 4 B K * 11 Brudzewo p Q 14 C1 N - Sb, Sd 4 A -

12 Kochowo p Q 5 602 C1+B G 46 Sd 4 A -

13 Ćwierdzin MA p Q 217 C1 G 31 Sb, Sd 4 A -

14 Niezgoda p Q 750 C1 G 2 Sb, Sd 4 B K Chłądowo I p Q ZWB Rubryka 3 - p – piaski, pż – piaski ze żwirem Rubryka 4 - Q – czwartorzęd Rubryka 7 - G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoża wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych Rubryka 9 - Sd – drogowe, Sb – budowlane Rubryka 10 - złoża: 4 - powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoża: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12 - K – ochrona krajobrazu, L – ochrona lasów

Tabela 2 Ważniejsze parametry złóż kruszywa naturalnego Grubość nadkła- Miąższość złoża Punkt piaskowy Zawartość pyłów du Powierzchnia [m] [%] [%] Nazwa złoża [m] [ha] od – do od – do od – do od – do średnia średnia średnia średnia 62,0 – 90,4 2,2 – 3,2 Ćwierdzin 96,57 6,60 0,4 87,6 2,5 Ćwierdzin MA 1,33 6,8 – 12,5 0,2 – 1,4 81,4 – 87,5 4,2 – 8,6 Sokołowo 0,64 10,0 0,6 85,6 5,2

Chłądowo III 4,07 3,5 0.25 8,5 4,5 3,0 – 3,6 74,7 – 95,7 5,0 – 13,6 Chłądowo 1,90 0,2 – 0,4 3,4 86,3 8,3 2,8 – 4,6 0,1 – 0,4 88,6 – 97,8 2,0 – 4,4 Chłądowo II 2,03 3,6 0,2 93,1 3,1 3,0 – 7,9 0,0 – 3,1 21,9 – 76,2 0,9 – 7,4 Dębina 1,24 5,3 1,0 45,6 2,6 3,3 – 5,7 0,3 – 0,7 Ługi 1,2 4,4 0,4 93,4 2,5 4,1 – 19,9 0,1 – 7,5 Powidz 7,32 9,3 1,3 90,7 4,2 79,1 – 98,1 1,0 – 5,4 Powidz I 7,55 9,8 0,2 92,0 3,3 3,0 – 9,3 1,6 – 4,0 37,0 – 97,5 2,1 – 7,4 Rzymachowo 2,6 5,4 2,8 80,9 4,0 8,0 – 11,4 0,0 – 2,0 75,3 – 94,8 0,8 – 3,5 Niezgoda 5,28 10,13 1,61 85,7 1,9 2,1 – 5,2 0,3 – 0,8 Brudzewo 0,30 3,0 0,6 92,0 6,1 6,9 – 14,7 0,2 – 3,1 74,5 – 94,4 0,55 – 5,8 Kochowo 35,4 9,8 0,75 85,5 4,0

Złoża kruszywa naturalnego występujące na arkuszu Witkowo ze względu na ich ochronę zostały zaliczone do klasy 4 - złóż powszechnych, licznie występujących i łatwo do- stępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoża: „Ćwierdzin”, „Ćwierdzin MA” (Ki- nas, 2002), „Chłądowo”, „Chłądowo II”, „Chłądowo III” (Materski, 1998), „Dębina”, „Brudzewo” i „Kochowo” zaliczono do złóż małokonfliktowych klasy A. Do złóż konflikto- wych klasy B możliwych do eksploatacji po spełnieniu określonych wymagań zaliczono zło- ża: „Ługi” (Włodarczyk, Kinas, 1991), „Powidz I” (Kruszgeo S.A., 1998), „Rzymachowo” i „Niezgoda” ze względy na położenie w granicach Powidzkiego Parku Krajobrazowego, oraz złoże „Powidz” ze względu na lokalizację w obrębie kompleksu leśnego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczo-przetwórczy na obszarze arkusza Witkowo ograniczony jest do eksploatacji złóż kruszywa naturalnego. Ważne koncesje na eksploatację kruszywa posiadają

prywatni właściciele działek gruntowych dla złóż: „Ćwierdzin MA”, „Chłądowo III” i „Nie- zgoda”, „KRUSZGEO” Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. dla złoża „Powidz I” oraz Przed- siębiorstwo Robót Drogowo – Mostowych ze Słupcy dla złoża „Kochowo”. Ciągła eksploatacja prowadzona jest tylko w złożach: „Ćwierdzin MA”, „Chłądowo III”, „Niezgoda” i „Ko- chowo”. Wyrobisko na złożu „Kochowo” ma powierzchnię kilku ha i głębokość do 8 m. Roczne wydobycie kruszywa ze złoża „Niezgoda” wynosi 2 tysiące ton, a dla pozostałych złóż od 28 do 45 tysięcy ton. Złoże „Powidz I” jest eksploatowane okresowo. W żadnym z eksploatowanych złóż kopalina nie jest poddawana uszlachetnianiu. Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. „KRUSZGEO” uzyskały koncesję na wydobycie kruszywa ze złoża „Ćwierdzin” w 1992 r., jednak eksploatacja nie została podjęta, koncesja wygasła w 2002 r. W granicach złoża „Ćwierdzin” udokumentowane zostało na obszarze prywatnej działki złoże „Ćwierdzin MA”, którego właściciel uzyskał koncesję na eksploatację i prowadzi wydobycie. Zasoby złoża „Ćwierdzin” zostały zaktualizowane w dodatku do dokumentacji (Kinas, Marciniak, 2002). Koncesja na eksploatację kruszywa ze złoża „Chłądo- wo II” wygasła w 1997 r., mimo to przez kilka lat okresowo wybierano niewielkie ilości piasku. Koncesja na eksploatację złoża „Powidz” straciła ważność w 2003 r. i została wygaszona decyzją Wojewody Wielkopolskiego. W części wyrobiska wyłączonej z granic złoża wybu- dowana została oczyszczalnia ścieków. W marcu 2005 r. wygasła koncesja na wydobycie kruszywa z eksploatowanego okresowo złoża ”Ługi”. Piaski na omawianym obszarze były eksploatowane w wielu miejscach szczególnie w okolicy Truskoloń, Skurbaczewa, Katarzynowa, Powidza, Kochowa, Witkowa i Wiekowa. Świadczą o tym pozostałe liczne wyrobiska wgłębne, niekiedy o powierzchni kilku ha, zaro- śnięte i zaśmiecone, czasem wypełnione wodą. Niektóre wyrobiska w rejonie Kochowa i Piotrowickich Parceli wykorzystywane są przez okolicznych mieszkańców do pozyskiwania niewielkich ilości piasku na cele gospodarcze. Poza piaskami na omawianym terenie eksploatowane były torfy. Miejsca po eksploatacji są słabo widoczne w terenie, zarośnięte z oczkami wodnymi lub użytkowane rolniczo.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Witkowo duże obszary zajmują piaszczysto-żwirowe osady wodnolodowcowe związane z fazą poznańsko-dobrzyńską stadiału głównego zlodowaceń północ- nopolskich. Tworzą one rozległe sandry Gniezna i Słupcy, które były przedmiotem poszuki- wań złóż kruszywa naturalnego, szczególnie pospółki. Prace wykonane w 1964 r. w rejonie Piotrowic i Katarzynowa dały wynik negatywny (Nierobisz, 1964). W otworach stwierdzono

występowanie różnoziarnistych piasków z wkładkami piasków pylastych i niewielką ilością żwirów przemieszanych z glinami zwałowymi. Dalsze badania prowadzone w tym rejonie również dały wynik negatywny (Kasprzak, 1972). Poszukiwania kruszywa naturalnego - grubego na terenie powiatu Gniezno (Kokociń- ski, 1969) wykonano na obszarach Strzyżewo, Ćwierdzin – Chłądowo, Skorzęcin, Ruchocin – Powidz, Mielżyn i Sokołowo. Wyniki tych prac wykazały dużą zmienność miąższości serii piaszczysto – żwirowej i grubości nadkładu. Do dalszych badań jako obszary perspektywiczne wytypowano obszar Strzyżewo położony między Witkowem i Wiekowem, gdzie stwierdzono występowanie pospółki o miąższości od 1,3 do 4,5 m i punkcie piaskowym 53-68% oraz obszar Chłądowo-Ćwierdzin, gdzie zalegają piaski z domieszką żwiru o miąższości od 3 do 6 m i punkcie piaskowym 70-84 %. W tym rejonie nie wyznaczono obszarów prognostycznych z uwagi na lokalizacje w obrębie Parku Krajobrazowego. Wyniki badań na pozo- stałych obszarach ze względu na małą miąższość i złą jakość piasków oceniono jako negatywne. Dalsze prace poszukiwawcze potwierdziły wyniki dotychczasowych badań i wykazały jako perspektywiczny dla pozyskania piasków obszar na wschód od Ruchocina i Mielżyna (Nowotko, Szapliński, 1976). Kolejne poszukiwania kruszywa naturalnego, prowadzone we wschodniej części arkusza Witkowo w rejonie miejscowości: Wylatkowo, Ostrowo, Niezgoda i Giewartów na terenie dawnego województwa konińskiego, tylko w pojedynczych otworach dały pozytywne wyniki (Frankowska, 1980). Większość odwierconych otworów ze względu na dużą zawar- tość pyłów w serii piaszczystej i zanieczyszczenie glinami zwałowymi uznano za negatywne. Prace penetracyjne prowadzone w okolicach: Chłądowa, Sokołowa, Gaju, Ostrowa Ko- ścielnego i Piotrowic w celu poszukiwania kruszywa piaszczysto-żwirowego i piaszczystego dały wynik negatywny dla pospółki, wykazały natomiast obszary perspektywiczne dla pia- sków budowlanych i drogowych (Bojanowska, 1985). Na podstawie wyników tych prac wyznaczono na mapie obszary perspektywiczne dla udokumentowania małych złóż piasku o znaczeniu lokalnym. Na omawianym obszarze znajduje się kilkanaście torfowisk. Grupują się one głównie w północnej części arkusza: w obniżeniach terenu w pobliżu jezior Skrzęcińskiego i Powidz- kiego, w dolinie Strugi koło Sokołowa i w obrębie Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Są to torfowiska niskie, mechowiskowe, rzadziej olesowe, turzycowe lub szuwarowe. Torfowiska mają powierzchnie od 0,8 do 18 ha, miąższość torfów wynosi od 1,5 do 3,3 m, przeciętnie 2,2 m.

Zasoby torfów nie były ujmowane w bilansie zasobów złóż kopalin. W opracowanej przez Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (Ostrzyżek, Dembek, 1997) cha- rakterystyce złóż torfów, wytypowano na obszarze arkusza Witkowo w rejonie jeziora Sko- rzęcińskiego 7 perspektywicznych pól torfowiskowych o powierzchni od 0,8 do 18 ha. Więk- szość z tych pól znajduje się w obrębie Powidzkiego Parku Krajobrazowego stąd pominięto je przy ocenie prognoz surowcowych. Jako obszary prognostyczne wytypowano dwa pola tor- fowiskowe położone poza obszarem parku krajobrazowego. Pole I, położone na zachód od Sokołowa, jest to torfowisko turzycowiskowe o powierzchni 18,7 ha. Pole II zlokalizowane na południe od miejscowości Ćwierdzin ma powierzchnię 2,7 ha. Jest torfowiskiem mechowi- skowo-turzycowiskowym. Torfy mogą być przydatne dla celów rolniczych. Charakteryzują się popielnością od 13,4 do 22 % i wysokim stopniem rozkładu 52 – 72 %. Szacunkowe zasoby torfów wynoszą 280 tys. m3, ich podstawowe parametry przedstawia tabela 3. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Po- Wiek Średnia kompleksu Numer Rodzaj Zasoby Zastoso- wierzch kompleksu Parametry grubość litologiczno- obszaru kopa- w kat. D wanie nia litologiczno- Jakościowe nadkładu surowcowego 1 na mapie liny [tys. m3] kopaliny [ha] surowcowego [m] od – do [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność 13,4 % I 18,7 t Q 0,2 1,81 242 Sr stopień rozkładupopielno ść52 22,2 % % II 2,7 t Q stopień 0,2 1,53 38 Sr rozkładu 72 % Rubryka 3 -t – torfy Rubryka 4 Q – czwartorzęd Rubryka 9 Sr - rolnicze

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Witkowo leży w dorzeczu rzeki Warty. Głównymi rzekami na tym obszarze są rzeki: Noteć, Meszna oraz Struga. Rzeki te są prawobrzeżnymi dopływami Warty. Działy wodne rozdzielające zlewnie rzek są III-ego rzędu. Największą powierzchnię zajmuje zlewnia rzeki Mesznej oraz zlewnia Noteci, w północnej części arkusza. Wschodnią część arkusza obejmuje zlewnia Kanału Ślesickiego. Przez północną część arkusza Witkowo przepływa największy dopływ Warty - Noteć. Dominującym krajobrazem doliny Noteci są podmokłe łąki i pastwiska poprzecinane siecią rowów i kanałów melioracyjnych oraz naturalnych cieków wodnych i starorzeczy.

Rzeka Meszna wypływa z południowego krańca Jeziora Powidzkiego. Wody tej rzeki są wykorzystane dla celów rolniczych, głównie do nawodnień łąk. Objęte są one monitorin- giem regionalnym z punktem pomiarowym poza obszarem arkusza. Jednym z ważniejszych elementów hydrograficznych opisywanego obszaru są jeziora, występujące w północno-wschodniej części arkusza. Dominuje tu typowy krajobraz pojezier- ny z jeziorami rynnowymi o przebiegu NW-SE i z licznymi formami polodowcowymi. Jedno z większych jezior utworzonych przez egzaracje lodowcową to Jezioro Powidzkie zajmujące powierzchnię 1035 ha (głębokość 45,4 m) oraz Jezioro Niedzięgiel (Skorzęcińskie) o powierzchni 550 ha i głębokości 21,5 m. Stan czystości wód rzek Noteć i Meszna jest systematycznie kontrolowany w ramach sieci monitoringu krajowego i regionalnego w punktach zlokalizowanych poza granicami arkusza. Wody obu rzek zaklasyfikowano do V klasy czystości wód według nowej klasyfikacji obowiązującej od 1 stycznia 2005 r. (Rozp. Min. Środ. Dz. U. Nr 32, poz. 284). Decydują- cym o klasie czystości wód wskaźnikiem są: bakterie grupy coli typu kałowego, fosfor ogól- ny, fosforany, azotyny, amoniak oraz saprobowość (Aqua., 2005). Badaniami jakości wód w ramach monitoringu podstawowego w latach 1999-2003 roku objęte zostały Jeziora Powidzkie, Kosewskie i Skorzęcińskie (Pułyk, Tybiszewska, 2004). Wody jeziora Powidzkiego zaklasyfikowano do wód pozaklasowych ze względu na skażenie bakteriologiczne. Do trzeciej klasy czystości zaliczono wody jeziora Skorzęcińskiego, w któ- rym na pogorszenie stanu sanitarnego wód wpłynęła rozwinięta rekreacja. Poprawę jakości z trzeciej klasy na drugą zaobserwowano w jeziorze Kosewskim, które mimo silnie rozwinię- tej rekreacji zachowano dobrą jakość wód. Głównym źródłem zanieczyszczeń jezior i rzek na arkuszu Witkowo są zrzuty ścieków bytowych z okolicznych miejscowości, spływy powierzchniowe z terenów rolniczych oraz zanieczyszczenia związane z ruchem turystyczno-wypoczynkowym (Grunt, 2004).

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalnym podziałem zwykłych wód podziemnych Polski obszary objęte arkuszem Witkowo należą do regionu wielkopolskiego, zaliczonego do subregionu gnieźnień- sko-kujawskiego (mogileńskiego) (Paczyński, 1995). Użytkowe piętra wodonośne na omawianym terenie występują w utworach czwartorzę- du, neogenu oraz kredy. Dominującym piętrem wodonośnym na arkuszu Witkowo jest piętro czwartorzędowe, występujące na całym arkuszu z wyłączeniem jego południowo-zachodniej części. Piętro to

zbudowane jest z piasków oraz żwirów poziomu międzyglinowego środkowego. Utwory te związane są z osadami rzecznymi interglacjału mazowieckiego i fluwioglacjalnymi, rozdzie- lającymi gliny morenowe zlodowaceń południowopolskich i środkowopolskich. Warstwy wodonośne występują przeważnie poniżej 50 m p.p.m., a miąższości ich waha się od 10 do 20 m (Mendakiewicz, Wójcik-Pazera, 2002). Poziom ten zasilany jest przez przesączenia wód z warstw nadległych nad glinami zwałowymi. Wartość współczynnika filtracji waha się od 7 do 86.4 m/d. Zwierciadło wody na tym obszarze ma charakter subartezyjski i stabilizuje się na głębokości przeważnie do kilkunastu metrów. Wody występujące to wody wodorowęglano- wo-wapniowo-magnezowe. Są to wody słodkie lub akratopegi o pH do 7,8. W rejonie doliny Meszny i Powidza w czwartorzędowym piętrze wodonośnym rozpo- znano dwa poziomy wód: międzyglinowy górny oraz przypowierzchniowy. Poziomy te na badanym terenie nie mają większego znaczenia użytecznego w zaopatrywaniu w wodę pitną ze względu na nieciągłe rozprzestrzenianie utworów wodonośnych. Neogeńskie piętro użytkowe zostało rozpoznane w południowo-zachodniej, zachodniej oraz północno-wschodniej części arkusza. Spąg utworów wodonośnych występuje poniżej 50 m p.p.t. Poziom wodonośny tworzą piaski mioceńskie drobnoziarniste z soczewkami pia- sków średnioziarnistych, o miąższości od 10 do 20 m. Zasilanie poziomu odbywa się przez przesączenia wód z nadległych warstw czwartorzędowych. Zwierciadło wody ma charakter naporowy, stabilizuje się na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Wody piętra neogeń- skiego charakteryzują się średnią twardością 5,3 mval/dm3. Wody piętra czwartorzędowego i neogeńskiego charakteryzują się średnią jakością wód (II b klasy czystości) ze względu na podwyższoną zawartość żelaza i manganu oraz mętność. W ostatnich latach zaobserwowano także pogorszenie jakości tych wód ze względu na zawar- tości związków azotu. Dla celów pitnych i gospodarki wody te wymagają prostego uzdatnia- nia. Wody piętra kredowego (górnokredowego) są silnie zróżnicowane. Występują głównie w utworach węglanowych - marglach zwietrzałych oraz piaskowcach silnie spękanych w stro- pie. Głębokość warstwy wodonośnej przekracza 50 m, a w centralnej i południowej części arkusza występuje w interwale od 55 do 70 m p.p.m. Zwierciadło wody poziomu kredowego ma charakter naporowy. Poziom wód użytkowych zasilany jest z poziomu kenozoicznego, a w przypadku braku utworów neogeńskich zasilają go wody czwartorzędowe. Na obszarze arkusza wyznaczono dwa Główne Zbiorniki Wód Podziemnych: GZWP (144) Dolina kopalna Wielkopolska o zasobach dyspozycyjnych 480 tys. m3/d oraz subzbiornik (143) Inowrocław-Gniezno (paleogen, neogen) o zasobach dyspozycyjnych 96 tys. m3/d

(Kleczkowski, 1990) (Fig. 3). Zbiorniki te nie posiadają szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Czwartorzędowy zbiornik Dolina kopalna Wielkopolska znajduje się na obszarze wymagającym wysokiej ochrony OWO.

Fig. 3. Położenie arkusza Witkowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – Obszar Wysokiej Ochrony (OWO), 2 – Obszar Najwyższej Ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 5 – jezioro Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 143 – Subzbiornik Inowrocław – Gniezno, trzeciorzęd (Tr); 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorzęd (Q); 150 – Pradolina Warszawa - Berlin (Koło - Odra), czwartorzęd (Q); 151 – Zbiornik Turek - Konin - Koło, kreda górna (K2)

Ujęcia wód podziemnych w większości eksploatują piętro czwartorzędowe i neogeńskie. Jedyne ujęcie eksploatujące połączone piętro czwartorzędowo-kredowe jest zlokalizowane w okolicy Skorzęcin. Jest to ujecie o wydajność 93 m3/h przy depresji 10,4 m dla ośrodka wczasowego. Wydajność ujęć na arkuszu Witkowo jest zróżnicowana i wynosi od 6 do 272 m3/h przy depresji od 0,95 do 29,8 m. Największą wydajność 272 m3/h przy depresji od 27,2 do 29,8 m

ma ujęcie komunalne w Mielżynie, natomiast najmniejszą w Brudzewie 50 m3/h przy depresji 2,0 m. Ujęcia te są eksploatowane przez Wiejski Zakład Wodociągów.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanie- czyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 475-Witkowo zamieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych Wartości dopuszczalne stężeń w glebie zawartości w przeciętnych (median) w glebach lub ziemi (Rozporządzenie Ministra glebach na (median) w obszarów niezabudo- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu 475- glebach na wanych Polski 4) Witkowo arkuszu 475- Metale Witkowo

N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Mineralizacja – woda Mineralizacja Grupa A 1) królewska HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-9 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19-63 27 27 Cr Chrom 50 150 500 2-6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 14-44 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 2-150 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2-5 2,5 3 Pb Ołów 50 100 600 7-11 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-<0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 475-Witkowo 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład ob- As Arsen 8 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 8 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepi- Zn Cynk 8 sów o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktual- Cd Kadm 8 nego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 8 zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Miedź 7 1 obszarów tych stężenia zachowują standardy wyni- kające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych ą Hg Rtęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- arkusza 475-Witkowo do poszczególnych grup zanie- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, czyszczeń (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób-

ka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem z dnia 9 września 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości badanych pierwiastków w glebach arkusza są nieco niższe od wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wartości naj- bardziej zbliżone uzyskano dla baru i miedzi. Pod względem zawartości metali 7 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbkę gleby w punkcie 1, z uwagi na wzbogace- nie w miedź. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ciężkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne za- wartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych

i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niż 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą spektrometrii mas z jonizacją w plazmie indukcyjnie sprzężonej (ICP-MS), także z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych wartoś ciach PEL. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość, co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego każdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zbadane zostały osady trzech jezior: Powidzkiego, Niedzięgiel, Kosewskie- go (Naprusewo). Osady tych jezior charakteryzują się zawartością arsenu, chromu, cynku, kadmu, miedzi, niklu i rtęci zbliżonymi do wartości tła geochemicznego tych pierwiastków. Stwierdzono jedynie nieznaczne podwyższenie zawartości ołowiu w osadach omawianych jezior, ale są to stężenia, przy których nie obserwuje się szkodliwego oddziaływania tego me- talu na organizmy wodne. W żadnym ze zbadanych osadów nie stwierdzono przekroczenia dopuszczalnej zawartości w osadach potencjalnie szkodliwych pierwiastków według rozpo- rządzenia MŚ z dnia 16 kwietnia 2002 r.. Dane prezentowane na mapie umożliwiają jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla

odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopusz- czalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5. Zawartość pierwiastków w osadach (mg/kg) Rozporządze- Kosewskie Tło geoche- Niedzięgiel Powidzkie Pierwiastek nie PEL** (Naprusewo) miczne (2001 r.) (2000 r.) MŚ* (2003 r.) Arsen (As) 30 17 <5 <5 <5 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 5 9 10 Cynk (Zn) 1000 315 73 55 38 62 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 0,5 <0,5 0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 12 9 9 Nikiel (Ni) 75 42 6 4 8 8 Ołów (Pb) 200 91 11 28 20 33 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,043 0,042 0,058 Rubryka 2: * Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony Rubryka 3: **zawartość pierwiastka, powyżej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (Fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

22 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Witkowo (na Witkowo arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. osi rz osi 475W PROFIL ZACHODNI 475E PROFIL WSCHODNI ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5814603 5819714 5811651 5816987 5810683 m 5813687 m 5809486 5810999 5807777 5807820 5806608 5804871 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 23 23 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5814603 5819714 5811651 5816987 5810683 m 5813687 m 5809486 5810999 5807777 5807820 5806608 5804871 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 0 0.5 1 1.5 2 kBq/m2 kBq/m2

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 25 do około 60 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 30 nGy/h i jest nieco niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 15 do około 53 nGy/h przy przeciętnej wartości około 25 nGy/h. Powierzchnię obszaru arkusza Witkowo budują utwory o generalnie niskich warto- ściach promieniowania gamma. Są to głównie plejstoceńskie piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. W dolinach rzek występują holoceńskie osady rzeczne (piaski i żwiry) oraz torfy. Podrzędnie na powierzchni badanego obszaru znajdują się utwory holoceńskie namuły oraz iły, mułki i piaski jeziorne. W profilu zachodnim najwyższe wartości promieniowania (ok. 60 nGy/h) są najprawdopodobniej związane z holoceńskimi osadami rzecznymi. W profilu wschodnim najwyższymi wartościami promieniowania gamma (ok. 50 nGy/h) cechują się utwory wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu zachodniego są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 0,2 do około 3,8 kBq/m2. Wzdłuż profilu wschodniego są znacznie bardziej zróżnicowane – wartości stężenia wynoszą od około 0,1 do około 17,0 kBq/m2. Najwyższe stężenie (17,0 kBq/m2) zarejestrowano w środkowej części profilu.

IX. Składowanie odpadów

Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary lokalizowania składo- wisk odpadów uwzględniono zasady i wskazania zawarte Ustawie o odpadach oraz Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartogra- ficznego w nielicznych przypadkach, przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Na mapie, w nawiązaniu do kryteriów ochrony: litosfery, hydrosfery i atmosfery, wyznaczono:

1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania: przyrodnicze, hydrogeologiczne, geologiczno-inży- nierskie i infrastrukturalne; 2) tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające jednak naturalnej warstwy izolacyjnej (w tych rejonach składowiska odpadów muszą posiadać sztuczną barierę izolacyjną dla dna i skarp obiektu, wykonaną z odpowiednich materiałów gruntowych lub syntetycznych); 3) tereny preferowane do lokalizowania składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, niewyłączonych z możliwości lokalizowania składowisk odpadów, zazna- czono także te wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, po odpowiedniej ocenie właściwości izolacyjnych dna i skarp. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na wy- łącznie w formie punktowych znaków graficznych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności (tabela 6) pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydziela się rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań WU(R ) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów ( N, K, O); − rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających, z przyjętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów użyteczno- ści publicznej oraz lotnisk, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złóż kopalin). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie obszarów objętych wymie- nionymi ograniczeniami warunkowymi będzie wymagało ustaleń z odpowiednimi władzami oraz zgodności z dokumentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Tabela 6 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska współczynnik miąższość [m] rodzaj gruntów filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤1 . 10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤1 . 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤1 . 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: − właściwości izolacyjnych podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu składowisk (przyjętymi w tabeli 6); − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, przedstawiono lo- kalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne (tabela 2) wykorzystano przy kon- strukcji wydzieleń. Profile te przedstawiają budowę geologiczną do głębokości 5 m poniżej stropu pierwszej warstwy wodonośnej występującej pod utworami izolującymi. Wybrane z zamieszczonych w tabeli 2 otwory, (których profile wnoszą istotne informacje dotyczące wykształcenia warstwy izolacyjnej) zlokalizowano również na MGP - plansza B. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Witkowo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mendakiewicz, Wójcik-Pazera, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski i bardzo niski) przyjmując jako podstawowe kryteria oceny nie tylko wartości parame- trów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynniki zewnętrzne, takie jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod skła- dowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępo- wać z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Witkowo rejony objęte bezwzględnym zakazem lokalizacji skła- dowisk odpadów obejmują: 26

− dna rynien subglacjalnych i dolin wód roztopowych zajęte obecnie przez jeziora: Powidzkie, Kosewskie, Skorzęcińskie, Białe, Piłka, Skurbaczewo oraz wykorzystywane przez rzeki: Strugę, Mesznę i Małą Noteć wraz z niewielkimi fragmentami powierzchni tarasu zalewowego (0-1,5 m p.k.rz.), − rejony wokół jezior Powidzkiego i Skorzęcińskiego obejmujące tarasy i równiny jeziorne oraz równiny torfowe, − kompleksy leśne (o powierzchni > 100 ha) w części północnej, północno-wschodniej i środkowej, − tereny o płytkim (0-2 m) położeniu zwierciadła wód gruntowych, zabagnione oraz pokryte łąkami na gruntach organicznych (torfach, namułach), − dna mniejszych dolin denudacyjnych wypełnionych utworami deluwialnymi, − tereny zwartej i gęstej zabudowy w: Witkowie, Powidzu, Mielżynie i Gowartowie, − teren lotniska wojskowego między Mielżynem a Giewartowem. W wyłączeniach bezwzględnych nie uwzględniono terenów w obrębie obszaru siedli- skowego Natura 2000 „Pojezierza Gnieźnieńskie” zgłoszonego przez jednostki pozarządowe (Shadow List). Tereny te obejmują północno-zachodnią, północno-wschodnią i wschodnio- środkową część arkusza. Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Poza wyżej opisanymi obszarami lokalizowanie składowisk jest możliwe, ale najlepsze warunki naturalne mają rejony, w których na powierzchni terenu, (lecz nie głębiej niż 2,5 m p.p.t.) występują utwory słabo przepuszczalne (gliny) stanowiące warstwę izolacyjną. Z uwagi na przyjęte (na podstawie literatury) wartości współczynnika filtracji (< 1 x 10-7 m/s) tych glin, spełniają one kryteria dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych, jeśli ich miąższość jest > 1 m (tabela 6). Na omawianym obszarze wykonano około 150 otworów hydrogeologicznych i badawczych oraz kilkadziesiąt płytkich (na ogół do 15 m) otworów podczas dokumentowa- nia złóż kruszywa naturalnego. Rejony najlepiej udokumentowane znajdują się w sąsiedztwie większych miejscowości. Zmienność geologiczną w obszarach preferowanych pod lokalizowanie składowisk dokumentowało jedynie około 30 głębokich otworów wiertniczych – profile większości z nich zostały zamieszczone w tabeli 7.

Tabela 7 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych obszarów Głębokość do zwierciadła wody podziemnej występu- Numer Miąższość Profil geologiczny jącego pod warstwą izola- Archiwum otworu warstwy cyjną i numer na mapie izolacyjnej [m p.p.t.] otworu dokumen- strop tacyjnej B [m] zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 3 4 5 6 7 8 9 0,0 Gleba 0,3 Żwir 1,0 Glina 2,0 3,0 Piasek drobny BH 1 4,0 Glina zwałowa z otoczakami 48,0 4750122 52,0 Piasek 9,0 53,0 Glina zwałowa z brukiem more- nowym na gł. 55-57 m 57,0 Piasek Q 57,0 0,0 Gleba 0,4 Glina 3,5 Glina zwałowa BH 2 10,0 Glina zwałowa z otoczakami 67,6 10,2 4750050 68,0 Muły 74,0 Otoczaki 74,0 76,0 Piasek różny ze żwirem Q 0,0 Gleba IG 0,3 Glina brązowa 16529 3 1,7 Glina piaszczysta 1,7 1,7 otwór 4 2,9 Glina pylasta Q 4,7 0,0 Gleba BH 0,6 Glina piaszczysta 4 4750038 6,0 Glina zwałowa 72,4 13,0 73,0 Piasek średni Q 73,0 0,0 Gleba 0,3 Glina piaszczysta 1,7 2,0 Piasek gliniasty 5,5 Piasek gruby z otoczakami BH 5* 9,8 Ił piaszczysty ze żwirem 10,5 4750002 16,5 Glina piaszczysto-ilasta z otoczakami 62,5 Konglomerat 62,5 75,0 Piasek ze żwirem Q 0,0 Gleba 0,5 Glina piaszczysta BH 6 2,0 Glina 4750136 5,0 Glina zwałowa 58,5 23,0 59,0 Piasek średni Q 59,0 0,0 Gleba BH 0,4 Glina 7 4750148 3,2 Glina zwałowa z otoczakami 58,1 13,1 58,5 Piasek drobny Q 58,5 0,0 Gleba 0,9 Piasek drobny BH 2,2 Glina piaszczysta 1,3 8 4750044 3,5 Piasek średni 4,2 Glina zwałowa 44,8 5,0 49,0 Piasek drobny Q 49,0

1 2 3 4 5 6 7 0,0 Nasyp BH 2,0 Glina zwałowa piaszczysta 1,5 9 4750120 5,0 Piasek gliniasty 5,0 6,0 Glina zwałowa z otoczakami Q 16,0 0,0 Gleba 0,3 Glina zwałowa 6,8 BH 10 10,0 Glina zwałowa z otoczakami 63,7 4750125 64,0 Piasek drobny 64,0 67,0 Piasek drobny ze żwirem Q 0,0 Gleba 0,3 Piasek gliniasty 1,0 Glina zwałowa z otoczakami 6,3 BH 11 15,0 Glina zwałowa piaszczysta 4750084 z otoczakami 60,5 61,5 Piasek średni 61,5 63,0 Piasek gruby Q 0,0 Glina 46,7 b.d. BH 46,7 Piasek ze żwirem 12* 4750164 47,0 Ił 10,3 57,3 Piasek pylasty Q 57,3 0,0 Gleba BH 0,3 Glina 1,7 13 4750053 2,0 Piasek różny ze żwirem 6,0 6,0 10,0 Glina zwałowa Q 0,0 Gleba 0,5 Glina z otoczakami 5,5 6,0 Piasek różny ze żwirem 7,0 Glina 8,0 BH 10,5 Żwir 14 4750073 11,0 Glina zwałowa 33,5 Piasek różny ze żwirem 35,0 Glina zwałowa 56,0 Żwir z otoczakami 56,0 58,0 Piasek drobny Q 0,0 Gleba 0,4 Piasek średni ze żwirem 1,4 Glina 2,7 Glina piaszczysta 4,5 3,9 BH 15 5,9 Piasek średni 4750066 6,2 Glina zwałowa z otoczakami 2,0 8,2 Piasek drobny gliniasty 8,2 9,8 Piasek różny za żwirem 10,5 Glina zwałowa z otoczakami Q IG 0,0 Gleba b.d. b.d. 14626 16 0,3 Glina piaszczysta Q 4,7 otwory 3 i 5 0,0 Gleba piaszczysta b.d. b.d. 0,5 Piasek drobny 1,0 Glina silnie piaszczysta 1,0 IG 17 2,0 Piasek różny 67252 2,5 Glina silnie piaszczysta 0,5 3,0 Piasek różny 10,8 Glina zwałowa z otoczakami Q 0,0 Gleba 0,1 Piasek różny 0,1 0,1 1,5 Piasek średni ze żwirem 1,3 BH 18 2,5 Glina piaszczysta 4750010 7,5 Glina zwałowa z otoczakami 43,5 46,0 Piasek gruby ze żwirem 46,0 50,0 Piasek drobny Q

1 2 3 4 5 6 7 0,0 Nasyp +3,0 0,5 Żwir BH 19 1,0 Otoczaki 4750131 2,0 Glina zwałowa z otoczakami 40,0 42,0 Piasek średni Q 42,0 0,0 Piasek drobny gliniasty 0,9 Glina zwałowa piaszczysta 4,4 5,3 Piasek pylasty 8,0 Glina zwałowa z otoczakami 12,8 40,4 Piasek drobny gliniasty 40,4 BH 20 42,0 Glina zwałowa 4750160 43,7 Ił 44,7 Piasek średni 45,2 Glina zwałowa z węglem brunat- nym Q 47,6 Piasek średni Pg+Ng 47,6 0,0 Gleba 0,4 Glina 3,0 Glina zwałowa 47,6 4,5 BH 48,0 Otoczaki 21 4750068 51,0 Glina zwałowa 71,0 Otoczaki 72,0 Glina zwałowa 78,0 Żwir Q 78,0 IG 1570/92 0,0 Gleba b.d. b.d. Otwory 4, 6 22 0,4 Piasek drobny zagliniony i 7 – pole B 2,4 Ił pylasty/Glina Q 2,6 IG 1570/92 0,0 Gleba b.d. b.d. otwory 3 i 4 23 0,4 Piasek b. drobny, zapylony w polu A 1,7 Glina Q 3,3 0,0 Gleba 0,5 Piasek różny BH 1,0 Piasek średni 1,0 1,0 24 4750114 3,0 Glina zwałowa 8,0 Glina zwałowa z otoczakami 57,0 8,9 60,0 Piasek średni Q 60,0 0,0 Gleba BH 25 0,6 Piasek drobny 0,4 0,4 4750098 1,6 Glina zwałowa Q 13,4 0,0 Gleba 0,9 Piasek drobny 1,5 Piasek średni 1,5 1,5 3,0 Glina zwałowa 10,0 3,1 BH 13,0 Piasek drobny 26 4750133 14,0 Glina zwałowa Q 50,5 54,5 Piasek drobny 54,5 55,0 Mułowce 56,0 Piasek drobny ilasty 58,0 Piasek gruby Pg+Ng 0,0 Gleba 1,0 Glina piaszczysta 6,1 11,0 Glina zwałowa z otoczakami Q 55,0 BH Węgiel brunatny 27 47501394 56,0 Ił 57,0 Węgiel brunatny 58,0 Piasek drobny Pg+Ng 59,0 59,0 Objaśnienia: BH – Bank HYDRO; IG – Archiwum CAG; b.d. – brak danych Q - czwartorzęd, Pg+Ng - neogen i paleogen • - otwory wiertnicze zlokalizowane również na MGP - plansza B

Tereny posiadające naturalną warstwę izolacyjną są nieliczne i ograniczone w zasadzie do części zachodniej, w której rozciąga się fragment Wysoczyzny Gnieźnieńskiej, zbudowa- nej z glin zwałowych zlodowacenia Warty (o średniej miąższości około 30-40 m) przykrytych glinami zlodowacenia Wisły (o miąższości na ogół do 10 m) (Sydow, Marchowiak, 2004). Bezpośredni kontakt dwóch poziomów glin zwałowych powoduje znaczną miąższość słabo przepuszczalnej warstwy izolacyjnej, od około 45 m (w rejonie Mielżyna i Brudzewa – otwory: 18, 19, 21) do ponad 60 m (okolice Kołaczkowa i Witkowa – otwory: 6, 7, 10, 11), a nawet 70 m (okolice miejscowości Folwark – otwór 4). Bardzo duża miąższość glin i ich niewielkie zróżnicowanie litologiczne (przeważają gliny pylaste) oraz małe nachylenia powierzchni wysoczyzny (do 1-2º) stwarzają w obrębie tego obszaru bardzo korzystne warunki do lokalizowania składowisk odpadów. W tej części obszaru nie stwierdzono żadnych śladów lub struktur wskazujących na występowanie zaburzeń glacitektonicznych w obrębie glin zlodowacenia Wisły. W strefach krawędziowych wysoczyzny zmienność litologiczna omawianych glin jest trochę większa (gliny są bardziej piaszczyste) i są one lokalnie przykryte utworami piaszczystymi o miąższościach od 1 m (otwór 11) do 2,5 m (otwory: 18, 19) – z tej przyczyny i z racji większych nachyleń stoków (do 5-6º) miejsca te są mniej korzystne do lokalizowania składowisk odpadów niż centralne partie wysoczyzny. Należy jednak zwrócić uwa- gę, że nawet w centralnych partiach wysoczyzny można stwierdzić obszary niezbyt korzystne dla lokalizacji składowisk odpadów – np. w rejonie miejscowości Witkówko, gdzie pod 2 metrowej miąższości warstwą gliny piaszczystej występuje 8 metrowa warstwa piasków i żwirów (otwór 5). Dlatego wybór właściwego miejsca pod lokalizację składowiska musi być poprzedzony wykonaniem wierceń badawczych, określających rozprzestrzenienie i dokładną miąższość warstwy izolacyjnej. Podstawowym ograniczeniem warunkowym dla lokalizowania składowisk odpadów na terenie wysoczyzny polodowcowej jest obecność obszaru wysokiej ochrony czwartorzędowe- go zbiornika GZWP nr 144 (Kleczkowski, 1990) oraz bliskość zwartej i gęstej zabudowy w strefie wyznaczonej wokół miasta Witkowo. Znaczna część obszaru wysoczyzny znajduje się również w strefie wyznaczonej wokół lotniska wojskowego, która także podlega pewnym ograniczeniom dla lokalizacji obiektów typu składowiska odpadów. Pozostałe wyznaczone obszary do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych (głównie w części środkowej i wschodniej), posiadające płytko występującą naturalną war- stwę izolacyjną złożoną z glin zwałowych, mają znacznie mniejsze rozprzestrzenienie, a właściwości izolacyjne tej warstwy są na ogół zmienne. Zmienność ta wynika z licznych przewarstwień osadów piaszczystych w przypowierzchniowych warstwach glin – np. na pół-

noc od Sokołowa (otwór 1), w rejonie Kosewa (otwór 17) – oraz z przykrycia glin utworami piaszczystymi – np. w okolicach Giewartowa (otwór 20) i Mieczownicy (otwór 25). Ponadto miąższość odsłaniających się tu glin jest niewielka i wynosi od 4-5 m w okolicach Powidza (otwory 14, 16), Przybrocina (otwór 15) i Giewartowa (otwór 20) do około 13,5 m w Mie- czownicy, gdzie dodatkowo stwierdzono płytkie (0,4 m) występowanie wód gruntowych (otwór 25). W rejonie między jeziorami Skorzęcińskim i Powidzkim oraz w okolicach Mie- czownicy stwierdzono liczne struktury w obrębie występujących tu piasków i glin wzgórz morenowych, wskazujące na zaburzenia glacitektoniczne (Sydow, Machowiak, 2004). Po- ważnym ograniczeniem warunkowym dla lokalizacji składowisk w wyznaczonych obszarach jest także Powidzki Park Krajobrazowy obejmujący tereny wokół jezior: Powidzkiego i Sko- rzęcińskiego oraz obszar chronionego krajobrazu. Wszystkie wymienione wyżej fakty skła- niają ku stwierdzeniu, że poszukiwanie odpowiednich terenów pod lokalizację składowisk odpadów obojętnych w części środkowej i wschodniej ma bardzo małe szanse powodzenia. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na obszarze arkusza Witkowo w strefie do głębokości 10 m nie występują utwory ilaste odpowiednie jako bariera izolacyjna dla składowisk typu K i N. Strop formacji iłów poznań- skich stwierdzono najpłycej w dwóch otworach w okolicy Mielżyna (SW część) na głęboko- ści około 50 m, a na pozostałej części obszaru na głębokości powyżej 90 m. W tej sytuacji problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych z wykorzysta- niem naturalnej bariery geologicznej można wiązać jedynie z miąższymi (40-70 m) kompleksami glin zwałowych występującymi w części zachodniej. W obszarach tych użytkowy poziom wodonośny ma wystarczającą izolację, a stopień zagrożenia wód tego poziomu jest niski i bardzo niski. Na dobre właściwości izolacyjne występujących tu glin wskazuje pośrednio również duża różnica głębokości pomiędzy nawierconym (42-73 m p.p.t.) a ustalonym (1,5- 13 m p.p.t.) zwierciadłem wód podziemnych, występujących bezpośrednio pod glinami. Po wykonaniu pomiarów wartości rzeczywistego współczynnika filtracji i otrzymaniu zadowala- jących wyników, będzie można wskazać dokładniej miejsca spełniające wymagania dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych, niewymagające wykonywania dodatkowej bariery syntetycznej. Bariera taka będzie natomiast konieczna w przypadku lokalizacji składowiska odpadów komunalnych w obrębie, licznych na tym terenie, obszarów nieposiadających naturalnej warstwy izolacyjnej. Charakterystyka obszarów nieposiadających warstwy izolacyjnej Duże obszary wyznaczone w części północnej, środkowej i południowej spełniają warunki niezbędne do lokalizowania składowisk odpadów, ale nie posiadają naturalnej warstwy

izolacyjnej. Tereny te rozciągają się w obrębie dużej równiny sandrowej. Budowa geologiczna tego sandru jest o tyle istotna, że tworzące go piaski i żwiry wodnolodowcowe mają zróż- nicowane, ale na ogół nieduże miąższości, osiągające w części południowej jedynie do 2-4 m (Sydow, Machowiak, 2004). Bezpośrednio pod tymi piaskami występuje poziom glin zwało- wych o znacznej miąższości (45-60 m – otwory: 8, 24, 26). Strop osadów gliniastych wykazu- je zróżnicowanie hipsometryczne, a lokalnie gliny tworzą niewielkie ostańce w obrębie rów- niny sandrowej – np. w rejonie Sokołowa (w części północnej; Gawroński, 1988), Sierakowa (w części południowej) i Dębina (w części zachodnio-środkowej; Morawska, 1977). W tych miejscach miąższość omawianych glin jest bardzo znaczna (55-67 m – otwory 27 i 2), a wyznaczone tutaj obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych, pomimo małych rozmiarów, stwarzają korzystne perspektywy do dalszych poszukiwań i ba- dań, zwłaszcza, że brak jest tu jakiejkolwiek zabudowy. W wielu innych miejscach piaski równiny sandrowej tworzą zapewne niewielki nadkład nad naturalną warstwą izolującą, co potwierdzają wyniki prac badawczych przy dokumentowaniu złóż kruszywa naturalnego w okolicach Brudzewa (otwory 22 i 23) (Foltyniewicz, 1988 a) oraz Chłądowa (Foltyniewicz, 1988 b; Materski, 1998). Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Analiza wszystkich dostępnych materiałów wiertniczych i kartograficznych oraz wgłębnej budowy geologicznej przedstawionej na przekrojach (Sydow, Machowiak, 2004; Mendakiewicz, Wójcik-Pazera, 2002) zdecydowanie wskazuje, że najlepsze warunki do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych występują w części zachodniej, na powierzchni wysoczyzny polodowcowej, utworzonej z miąższych glin zlodowaceń Warty i Wisły. Tak znaczne miąższości glin zwałowych (40-70 m), potwierdzone w wielu wykonanych w tym rejonie otworach, pozwalają na możliwość lokalizowania w omawianym obszarze składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, czyli komunalnych, możliwe, że nawet bez konieczności wykonywania sztucznej bariery izolacyjnej, o ile rzeczywisty współczynnik filtracji tych utworów okaże się niższy niż 10-7 m/s. Na pozostałym obszarze miejsca predysponowane do lokalizowania składowisk odpa- dów obojętnych mają znacznie mniej korzystne warunki i zmienną miąższość warstwy izolacyjnej, gorsze uwarunkowania hydrogeologiczne i istotniejsze ograniczenia warunkowe. Warunki hydrogeologiczne na omawianym obszarze są związane z poziomami wodono- śnymi występującymi w obrębie trzech pięter wodonośnych: czwartorzędowego, trzeciorzę- dowego i kredowego. W obrębie utworów wodonośnych piętra czwartorzędowego występuje

praktycznie jeden użytkowy poziom wodonośny, związany z wielkopolską doliną kopalną z okresu interglacjału wielkiego oraz piaskami wodnolodowcowymi ze zlodowaceń środko- wopolskich. Poziom ten posiada bardzo dobre warunki izolacyjne, ponieważ na całym obszarze przykryty jest miąższą warstwą glin zwałowych ze zlodowaceń Warty i Wisły. Na prze- ważającej części obszaru arkusza użytkowy poziom czwartorzędowy znajduje się na głęboko- ści 50-100 m, a tylko lokalnie (rejon Skorzęcina, Mielżyna i Giewartowa) nieco płycej (15- 50 m), ale także pod przykryciem utworami gliniastymi. Wody występujące w najmłodszych piaskach wodnolodowcowych, tworzących powierzchnię współczesnego sandru, nie mają znaczenia użytkowego. Praktycznie cały obszar arkusza Witkowo znajduje się w strefie bardzo niskiego (część północno-wschodnia i południowo-zachodnia) oraz niskiego (pozostała część) stopnia zagro- żenia głównego poziomu użytkowego (Mendakiewicz, Wójcik-Pazera, 2002). W takiej sytuacji bezpośredni negatywny wpływ odcieków ze składowisk odpadów na wody podziemne jest bardzo ograniczony, zarówno w przestrzeni jak i w czasie. Istnieje natomiast zagrożenie pośrednie użytkowego poziomu w strefach rynien jezior: Powidzkiego i Skorzęcińskiego oraz kopalnej doliny Meszny, w których dochodzi do kontaktu wód tego poziomu z wodami poziomu gruntowego i powierzchniowymi. Ochrona wód powierzchniowych przed zanieczysz- czeniami związanymi z funkcjonowaniem składowiska odpadów zlokalizowanego w sąsiedz- twie rynien jeziornych lub współczesnych dolin rzecznych jest zagadnieniem bardzo istotnym i stanowi jeszcze jeden ważki argument za wyborem wysoczyzny polodowcowej w części zachodniej jako najlepszego i najbezpieczniejszego obszaru potencjalnej lokalizacji składo- wisk odpadów. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej, ale możliwych do lokalizowania składowisk odpadów znajduje się aż 10 wyrobisk po wydobyciu kruszywa naturalnego. Pięć wyrobisk związana jest z udokumentowanymi złożami piasku: „Ćwierdzin”, „Dę- bina”, „Powidz I”, „Niezgoda” oraz „Kochowo”, a pozostałe pięć z niekoncesjonowanymi punktami wydobycia piasków. Poza wyrobiskiem na zaniechanym złożu „Dębina”, pozostałe są aktualnie czynne. Po zakończeniu eksploatacji istnieje możliwość wykorzystania niektó- rych z tych wyrobisk jako miejsca pod składowisko odpadów. Poza dwoma niewielkimi pia- skowniami w części południowo-zachodniej, pozostałe wyrobiska mają warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów związane głównie z ochroną przyrody i wód podziemnych. Ze względu na płytkie usytuowanie zwierciadła wód gruntowych w obrębie równiny sandrowej wyrobiska zlokalizowane w części południowo-zachodniej i północno-zachodniej (m.in.

w obrębie złóż: „Ćwierdzin” i „Dębina”) mają mniej korzystne warunki hydrogeologiczne od pozostałych. Wyrobiska czynnych złóż: „Powidz I”, „Kochowo” i „Niezgoda” są suche, ale znajdują się w granicach Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu in- westycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują za- sięgi występowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących do- brą naturalną izolację dla położonych głębiej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach oma- wianej warstwy tematycznej mapy.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego opracowano na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Gniezno (Makowska, 1985 a, b), z wchodzącą w jej skład mapą podstawową w skali 1:50 000, arkusz Witkowo, map topograficznych w skali 1:50 000 i 1:25 000 oraz archiwalnej dokumentacji geologiczno-inżynierskiej (Kujawiński, 1984). Waloryzacją geologiczno-inżynierską nie objęto: obszarów złóż kopalin o zasobach udokumentowanych, lasów, użytków rolnych w klasie I-IV a, łąk na glebach pochodzenia organicznego, parków krajobrazowych, zwartej zabudowy miejskiej Witkowa, oczyszczalni ścieków w pobliżu Powidza i wysypiska śmieci w rejonie Kokczyna I, a także obszaru lotniska wojskowego w Powidzu. Na waloryzowanym obszarze podłoże budowlane stanowią wyłącznie utwory czwarto- rzędowe. Podłoże o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowią utwory plejstocenu:

wodnolodowcowe i czołowomorenowe piaski ze żwirami na obszarach, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje się poniżej 2 m p.p.t. oraz gliny zwałowe. Wśród utworów niespoistych przeważają wodnolodowcowe, średnio zagęszczone drob- ne, średnie i pylaste piaski sandrowe zlodowaceń północnopolskich, zawierające miejscami niewielkie domieszki drobnego żwiru. Ich występowanie związane jest z rozległymi polami sandrowymi pokrywającymi powierzchnie w centralnej i południowej części arkusza. Niewysokie wzgórza moreny czołowej o łagodnych zboczach z okresu zlodowaceń pół- nocnopolskich zajmują niewielkie obszary jedynie w południowo-wschodniej części walory- zowanego terenu w rejonie miejscowości Gostuń. Występujące tu zagęszczone i średnioza- gęszczone piaski i piaski ze żwirami stanowią podłoże nadające się pod zabudowę. Podłoże budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowią także gliny zwałowe zlodowaceń środkowo i północnopolskich. Są to zapiaszczone gliny w stanie od zwartego do twardoplastycznego ze żwirem i otoczakami. W szerokim 3-4 km pasie przy zachodniej granicy arkusza występują małoskonsolidowane, gliny zwałowe zlodowaceń środ- kowopolskich zawierające większe ilości drobnego żwiru i otoczaków. Na niewielkich obszarach w południowo-wschodniej części arkusza w rejonie Andrzejewa i Mieczownicy oraz przy południowo-zachodniej granicy arkusza w rejonie Mielżyna odsłaniają się na powierzchni gliny zlodowaceń północnopolskich. Gliny te są nieskonsolidowane (morena czo- łowa i ablacyjna) lub małoskonsolidowane (morena denna). Tereny o warunkach niekorzystnych dla budownictwa to rejony, występowania gruntów słabonośnych (organiczne, spoiste miękkoplastyczne) i niespoiste luźne oraz wszystkie rejony gdzie zwierciadło wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niż 2 m p.p.t. Do obszarów o warunkach niekorzystnych zaliczono tereny niskich piaszczystych tara- sów rzeki Strugi i jej prawobrzeżnych dopływów oraz niewielkiego potoku w północnej czę- ści arkusza w rejonie Sokołowa. Torfy i gytie zajmują niewielkie powierzchnie w dolinach rzecznych Strugi i Meszny i ich dopływów oraz potoku wpadającego do jeziora w rejonie Powidza. Z dolinami rzek i ich dopływami związane jest także występowanie namułów z okresu zlodowaceń północnopolskich, które wypełniają lokalne, zamknięte zagłębienia powierzchni w rejonie Folwarku, Wiekowa, Mielżyna i Katarzynowa. Są to nieskonsolidowane, miękkoplastyczne, ilaste mułki z dużą zawartością piasku i części humusowych. Do gruntów słabonośnych zaliczono także nieskonsolidowane osady zastoiskowe zlo- dowaceń północnopolskich. Są to iły i mułki w stanie plastycznym z przewarstwieniami pia- sków, odsłaniające się na powierzchni w południowo-wschodniej części arkusza w rejonie Gierałtowa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Witkowo ochronie podlegają przede wszystkim gleby i łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz lasy. Gleby chronione (klasy I – IV a) występują zwartymi płatami w zachodniej części arkusza na terenie gminy Witkowo oraz w mniejszych skupieniach po obu stronach rynnowego Jeziora Powidzkiego na terenie gminy Ostrowite i Powidz. Stanowią one około 40 % powierzchni wszystkich gruntów rolnych, które zajmują około 50 % powierzchni całego arkusza. Łąki na gruntach pochodzenia organicznego wystę- pują w obniżeniach terenu na obrzeżach cieków wodnych. Lasy występują w dwóch zwartych kompleksach; w części północno-wschodniej i w części środkowo-południowej arkusza. Zajmują one około 30% powierzchni omawianego obszaru. Podstawowym gatunkiem drzew jest sosna (84% wszystkich drzewostanów), dalsze miejsce zajmują olsza (6%), dąb i brzoza (po 4%). W krajobrazie naturalnym znaczący jest udział licznych jezior, zajmujących około 6% powierzchni terenu. Największe z nich to jeziora: Powidzkie (1175 ha), Niedzięgiel (zwane także: Skorzęcińskie - 640 ha), Białe (50 ha), Kosewskie i silnie zarastające jezioro Czarne (14 ha). W północno-wschodniej części arkusza utworzony został w 1998 roku Powidzki Park Krajobrazowy. Całkowita jego powierzchnia wynosi 24 600 ha. W granicach arkusza mapy znajduje się jego południowo-zachodnia część. Powidzki Park Krajobrazowy utworzony zo- stał w celu zabezpieczenia wartości przyrodniczych oraz kulturowych. Swoistą cechą krajobrazu tego obszaru jest system jezior polodowcowych, zwykle wąskich, długich i głębokich. Większość z nich połączona jest drobnymi ciekami i sztucznymi kanałami, brak jest natomiast dużych rzek. Bogata jest szata roślinna. Wśród roślin 61 gatunków podlega prawnej ochronie, w tym 25 gatunków znajduje się na „czerwonej liście” roślin zagrożonych w Polsce, a na „liście Wielkopolski” 129 gatunków. W obszarze tym stwierdzono również występowa- nie 147 gatunków ptaków, w tym 137 lęgowych i 34 gatunki ssaków. Mniej istotne znaczenie mają płazy (10 gatunków) i gady (5 gatunków). Najcenniejsze fragmenty Parku przewiduje się objąć ochroną rezerwatową, na przykład Jezioro Czarne z niedostępnymi brzegami, oto- czone szerokim pasem trzcin i mokradeł będących lęgowiskiem ptactwa wodnego. Od strony zachodniej i południowej na omawianym arkuszu obszar Parku otoczony jest Powidzko-Bieniszewskim Obszarem Chronionego Krajobrazu. Obszar ten, jako ogniwo ekologicznego systemu, jest bardzo istotny z uwagi na dużą koncentrację walorów przyrodni-

czych, krajobrazowych i rekreacyjnych, zwłaszcza ze względu na bliskie sąsiedztwo Koniń- skiego Okręgu Przemysłowego. W obszarze arkusza zlokalizowano kilka pomników przyrody żywej (tabela 8). Są to wiekowe, okazałe dęby szypułkowe, znajdujące się w Orchówku, Skorzęcinie, Kosewie, Ra- dłowie i Gierałtowie.

Fig. 5. Położenie arkusza Witkowo na tle systemów ECONET – Polska (Liro, 1998) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 12M – Obszar Powidzko- Goplański, 19M – Obszar doliny Środkowej Warty; 2 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 6K – Obszar Pojezierza Gnieźnieńskiego; 3 – biocentra w obszarze węzłowym o znaczeniu międzyna- rodowym; 4 - strefy buforowe w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym; 5 – strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym; 6 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 26k – Wełny, 28k – Mesznej, 29k – Pakoski Noteci, 7 – jezioro

W obszarze arkusza nie utworzono dotychczas innych form ochrony przyrody, takich jak: rezerwatów, pomników przyrody nieożywionej, stanowisk dokumentacyjnych i użytków ekologicznych. W koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, (red.), 1998), pół- nocną, centralną i południową część arkusza obejmuje Powidzko – Goplański obszar węzło-

wy o znaczeniu międzynarodowym (12M) z biocentrum w północno-wschodniej części i strefą buforową na południu i północnym zachodzie. Od południa obszar ten przylega do korytarza ekologicznego Mesznej (28k) o znaczeniu krajowym, łączącego go z obszarem wę- złowym o znaczeniu międzynarodowym (19M) Doliny Środkowej Warty (Fig. 5). Powidzko- Goplański obszar węzłowy, charakteryzuje się krajobrazem glacjalnym falistym i równinnym, z głównymi siedliskami grądu środkowoeuropejskiego, boru mieszanego i łęgu wierzbowo- topolowego, z zachowanymi naturalnymi zbiorowiskami eutroficznej i oligotroficznej roślin- ności jeziornej. Na terenie omawianego arkusza nie występują Obszary Specjalnej Ochrony z listy rzą- dowej, zawarte w Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000. Jest natomiast propozycja organizacji pozarządowych powołania Obszaru Specjalnej Ochrony Siedliskowej „Pojezierze Gnieźnieńskie” (PL H 30012), o powierzchni 32 342,6 ha obejmujący północną i północno- wschodnią część obszaru arkusza. Tabela 8 Wykaz pomników przyrody

Nr Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Forma ochrony Miejscowość zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Orchowo 1 P Orchówek 1954 Pż – dąb szypułkowy Słupca Skorzęcin Witkowo 2 P 1956 Pż – dąb szypułkowy leśniczówka Gniezno Skorzęcin Witkowo 3 P 1978 Pż – 20 dębów szypułkowych leśniczówka Gniezno Skorzęcin Witkowo 4 P 1978 Pż – dąb szypułkowy OSIR Gniezno Skorzęcin Witkowo 5 P 1978 Pż – 47 dębów szypułkowych uroczysko Gniezno Ostrowite 6 P Kosewo 1975 Pż – 2 dęby szypułkowe Słupca Ostrowite 7 P Giewartów 1977 Pż – dąb szypułkowy Słupca Radłowo Strzałkowo 8 P 1956 Pż – dąb szypułkowy leśnictwo Słupca Rubryka 2 - P – pomnik przyrody; Rubryka 6 - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej;

XII. Zabytki kultury

W świetle dotychczasowych badań, najstarsze ślady obecności człowieka na obszarze arkusza Witkowo pochodzą z okresu 8 000 do 2 500 lat p. n. e.. Była to ludność kultury me- zolitycznej (epoka kamienia). W następnych epokach: brązu (kultura pucharów lejkowatych

i kultura ceramiki sznurowej) oraz żelaza, obszar ten zamieszkiwały ludy kultury przedłużyc- kiej i trzcinieckiej, przekształcając się w kulturę łużycką, z których z czasem wykształcili się Słowianie. Z tych czasów na obszarze omawianego arkusza nie zachowały się żadne znaleziska archeologiczne. Najstarsze znaleziska pochodzą z okresu średniowiecza i początków Pań- stwa Polskiego. Są to grodziska stożkowe w Powidzu – „Góra Zamkowa” i w Chłądowie – „Okop”. Najstarszą miejscowością na arkuszu Witkowo, jest Powidz, której pisana historia sięga X wieku. Prawa miejskie uzyskała w 1243 roku z rąk księcia kaliskiego Bolesława Pobożne- go. Z czasów tych zachował się układ przestrzenny miasta wraz z prostokątnym rynkiem. Mimo burzliwej późniejszej historii miasta do dziś zachowały się liczne zabytki, takie jak: parterowe domy z XIX wieku z karczmą z 1890 roku, neogotycki kościół p. w. Św. Mikołaja z 1863 roku, kaplica z 2 połowy XIX wieku i drewniany wiatrak-koźlak z XIX wieku. Znaną od 1363 roku jest miejscowość Witkowo. Znajduje się tu zabytkowy kościół p. w. Św. Mikołaja z 1840 roku, późnoklasycystyczny kościół poewangelicki z 1829-32 roku, młyn z początku XX wieku oraz budynki: sądu, poczty i szkoły (XIX/XX wiek). Zabytkowe kościoły znajdują się w: Mielżynie - p.w. Wszystkich Świętych z XVI wieku, Giewartowie -neogotycki z lat 1907-14, Brudzewie i Ostrowiu Kościelnym. Zabytkowe, podlegające ochronie konserwatorskiej zespoły pałacowo-parkowe znajdują się w: Kołaczkowie, Giewartowie, Kossewie, Mieczownicy i Radłowie oraz zespoły dwor- sko-parkowe w: Skubarczewie, Charbinie, Skąpem, Mielżynie i Skorzęcinie. Pałace i dwory z zabudowaniami gospodarczymi powstałe w XIX wieku były wielokrotnie przebudowywane i rozbudowywane, aż do początków XX wieku. Do cennych zabytków zaliczane są wiatraki, tak zwane „koźlaki” z XIX wieku. Znajdu- ją się w miejscowościach: Folwark, Kamionka, Mielżyn, Witkowo oraz w Powidzu. Atrakcją turystyczną jest zabytkowa kolejka wąskotorowa, uruchomiona w 1894 roku, przebiegająca z Gniezna, przez Witkowo, letniskowe miejscowości nad Jeziorem Powidzkim i dalej w kierunku wschodnim.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Witkowo ma charakter typowo rolniczy z większymi kompleksami le- śnymi w części centralnej i północno-wschodniej. Gleby dobrej jakości (klasy I-IV a) stano- wią około 40 % wszystkich użytków rolnych. W obrębie arkusza Witkowo występują liczne złoża kruszywa naturalnego, głównie piasku. Są to w większości złoża małe, dokumentowane w sposób uproszczony. Ich obecność

jest związana z rozprzestrzenieniem wodnolodowcowych osadów piaszczystych, niekiedy piaszczysto-żwirowych zlodowaceń północnopolskich. Obecnie eksploatowanych na podstawie udzielonych koncesji jest 5 spośród 14 udokumentowanych tu złóż. Surowiec wykorzystywany jest do zaspokajania lokalnych potrzeb budownictwa i drogownictwa. Złoża: „Ługi”, „Rzymachowo”, „Niezgoda” i „Powidz I” znajdu- ją się w obrębie Powidzkiego Parku Krajobrazowego, a ich zagospodarowanie w istotny spo- sób koliduje z wymaganiami ochrony środowiska przyrodniczego. Na omawianym obszarze ze względu na szerokie rozprzestrzenienie utworów wodnolodowcowych, oprócz już udokumentowanych złóż, istnieją perspektywy poszerzenia bazy zasobowej piasków. Są to obszary w rejonie Chłądowa i Ćwierdzina, na zachód od Witkowa i obszar na wschód od Ruchocina i Mielżyna. Udokumentowanie nowych zasobów piasków zapewni zaspokojenie lokalnego zapotrzebowania na ten surowiec na następne lata. Brak jest na obszarze arkusza perspektyw na udokumentowanie złożowych koncentracji kruszywa grubszego (piaszczysto-żwirowego), co potwierdzają liczne, prowadzone w prze- szłości prace penetracyjne i zwiadowcze, zakończone negatywnymi wynikami. Na obszarze arkusza główne użytkowe piętra wodonośne związane są z utworami czwartorzędowymi i neogeńskimi. Wody tych pięter należą do dwóch Głównych Zbiorników Wód Podziemnych: czwartorzędowego nr 144 „Dolina kopalna Wielkopolska” oraz trzecio- rzędowego nr 143 „Subzbiornik Inowrocław - Gniezno”. Na obszarze omawianego arkusza najlepsze warunki geośrodowiskowe do lokalizowania składowisk odpadów występują w części zachodniej, na powierzchni Wysoczyzny Gnieź- nieńskiej, utworzonej z miąższych glin (30-60 m) zlodowaceń Warty i Wisły i odnoszą się do odpadów obojętnych. Pozostałe obszary są znacznie mniej korzystne ze względu na przykry- cie glin osadami piaszczystymi, małą miąższość warstwy izolacyjnej (na ogół do 10 m), gorsze uwarunkowania hydrogeologiczne (lokalnie płytko występujące zwierciadło wód gruntowych, możliwość migracji zanieczyszczeń do wód podziemnych) i istotne ograniczenia warunkowe (Powidzki Park Krajobrazowy). Nie wyklucza się jednak możliwości udokumentowania na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej miejsc, spełniających wymagania dla lokalizowania składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (w tym komunalnych), po wykonaniu szczegółowego rozpoznania geologiczno-inżynierskiego. Na badanym obszarze podłoże budowlane stanowią wyłącznie utwory holocenu i plejstocenu. Podłoże budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowią generalnie utwory lodowcowe i wodnolodowcowe wykształcone jako średniozagęszczone piaski z do- mieszką żwirów oraz gliny moren czołowych.

Do obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zaliczono grunty słabono- śne (grunty organiczne) w rejonach dolin rzecznych, niskich tarasów rzecznych, obniżeń terenu w terenie oraz w zagłębieniach wysoczyzn. W obrębie obszaru arkusza znajduje się przeważająca część Powidzkiego Parku Krajo- brazowego. Obowiązujące na terenie parku przepisy prawne ograniczają formy gospodarowa- nia w taki sposób, by zachowane zostały jego wartości przyrodnicze i krajobrazowe. Z uwagi na urozmaiconą rzeźbę, obecność rozległych akwenów wodnych, położonych wśród dużych kompleksów leśnych, omawiany rejon stanowi jedno z centrów turystycznych województwa wielkopolskiego. Funkcja ta powinna być w przyszłości jednym z ważnych kierunków zagospodarowania tego terenu. Wymaga to uregulowania gospodarki wodno- ściekowej, zwłaszcza w strefach przybrzeżnych jezior. Równocześnie dużą rolę odgrywa i będzie odgrywać rolnictwo, czemu sprzyjają dobrej jakości gleby i wysoko rozwinięty przemysł rolno-spożywczy.

XIV. Literatura

AQUA., 2005 – Stan czystości wód województwa Wielkopolskiego. Strona internetowa WIOS Poznań Delegatura Konin. BOJANOWSKA H., 1985 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za złożami kruszywa naturalnego w województwie konińskim. Arch. Wielkopolskiego UW, Poznań. FOŁTYNIEWICZ W., 1988 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Chłądowo”. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Oddz. w Poznaniu. FRANKOWSKA H., 1980 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za złożami kruszywa naturalnego w województwie konińskim. Arch. Wielkopolskiego UW, Poznań. GAWROŃSKI J., 1984 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Rzymachowo”. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Oddz. w Poznaniu. GAWROŃSKI J., 1988 a - Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Brudzewo”. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Oddz. w Poznaniu. GAWROŃSKI J., 1988 b – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Sokołowo” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Wrocław. GAWROŃSKI J., 1996 a - Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska - gmina Powidz. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Wrocław.

GAWROŃSKI J., 1996 b - Inwentaryzacja złóż surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska - gmina Witkowo. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Wrocław. GAWROŃSKI J., WŁODARCZYK I., 1986 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa

naturalnego w kategorii C1+C2 z rozpoznaniem jakości w kategorii B „Ćwierdzin”. Przeds. Geol. we Wrocławiu, Oddz. w Poznaniu. GÓRKA J., KAPERA H., POPIELA J., 2001- Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ark. Witkowo, z objaśnieniami. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. GRUNT H., 2004 – Informator. Stan środowiska w Wielkopolsce. WIOŚ Poznań. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000., 2005 – Pań- stwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KASPRZAK D., 1972 – Sprawozdanie z badań zwiadowczych za kruszywem naturalnym na terenie powiatu Słupca. Arch. Delegatury Wielkopolskiego UW, Konin. KINAS R., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Ćwierdzin MA”

w kategorii C1. Wielkopolskie Przeds. Geol. – R. Kinas. Luboń. KINAS R., MARCINIAK I., 2002 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego „Ćwierdzin” w kategorii C1 z rozpoznaniem jakości w kategorii B. Wielkopolskie Przeds. Geol. – R. Kinas. Luboń. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. IHiGJ, AGH, Kraków. KOKOCIŃSKI M., 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za złożami kruszywa naturalnego na terenie powiatu Gniezno. Arch. Wielkopolskiego UW, Poznań. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KRUSZGEO S.A. Wielkopolskie Kopalnie Surowców Mineralnych 1998 – Dokumentacja geologiczna uproszczona złoża kruszywa naturalnego „Powidz I” KUJAWIŃSKI Z., 1984 - Dokumentacja z technicznych badań podłoża gruntowego - prze- budowa drogi krajowej Nr 4. Poznańskie Biuro Projektów Dróg i Mostów „Trans- projekt”, Poznań.

KWIATKOWSKA T., 2001 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Niezgoda” LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja IUCON-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAKOWSKA A., 1985 a – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Gniezno. Ma- pa podstawowa w skali 1:50 000, arkusz Witkowo, część A i B. Wyd. Geol., War- szawa. MAKOWSKA A., 1985 b – Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Gniezno. Wyd. Geol., Warszawa.

MARYSZ K., 1968 – Dokumentacja geologiczna złoża piasku „Powidz” w kategorii C1. Po- znańskie Przeds. Prod. Kruszyw „KRUSZGEO”.

MATERSKI J., 1998 - Dokumentacja geologiczna uproszczona w kategorii C1 złoża kruszywa naturalnego „Chłądowo III”. MENDAKIEWICZ A., WÓJCIK-PAZERA M., 2002 –Mapa Hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000. Arkusz Witkowo (475). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. MORAWSKA J., 1977 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Dębina” dla potrzeb drogownictwa. P.O.D.P. Poznań. NIEROBISZ K., 1964 – Orzeczenie geologiczne złoża kruszywa naturalnego „Piotrowice- Katarzynowo”. Arch. Wielkopolskiego UW. Poznań. NOWOTKO B., SZAPLIŃSKI A., 1976 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za kruszywem naturalnym w NE części województwa poznańskiego i NW części wojewódz- twa konińskiego. Arch. Delegatury Wielkopolskiego UW, Konin. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowi- ska. IMiUZ, Falenty. PACZYŃSKI B., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski 1:500 000, Część II. Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. PIWOCKI M., 1992 - Zasięg i korelacja głównych grup trzeciorzędowych pokładów węgla brunatnego na platformowym obszarze Polski. Przegl. Geol 5., Warszawa. POŻARYSKI (red.), 1974 - Budowa geologiczna Polski. Tektonika. Wyd. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S., 2004 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2003 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PUŁYK M., TYBISZEWSKA E., 2004 – Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. WIOŚ Poznań. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stężeń substancji, które powodują, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., red., 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państ. Inst. Geol., War- szawa SYDOW S., 2003 a – Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Wit- kowo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa SYDOW S., 2003 b – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Witkowo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa TOMALAK E., 1981 – Dokumentacja geologiczna złoża piasku dla potrzeb drogownictwa

w kategorii C1 z jakością w kategorii B „Kochowo”. Dyr. Okr. Dróg Publ. WŁODARCZYK J., 1992 – Dokumentacja geologiczna uproszczona złoża kruszywa naturalnego „Chłądowo II”. Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Oddz. w Poznaniu. WŁODARCZYK J., KINAS R., 1991 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego „Łu- gi” Przeds. Geol. „PROXIMA” S.A. Oddz. w Poznaniu.