PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz WITKOWO (475) Warszawa 2005 Autorzy: Jacek Bajorek*, Izabela Bojakowska**, Aleksandra Dusza**, Dariusz Grabowski**, Anna Pasieczna**, Paweł Różański*, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Bogusław Bąk** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska** * - Przedsiębiorstwo Geologiczne SA w Krakowie, Al. Kijowska 14, 30-079 Kraków ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN. Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2005 Spis treści I. Wstęp – P. Różański .......................................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – P. Różański ............................................. 4 III. Budowa geologiczna – P. Różański .................................................................................. 6 IV. Złoża kopalin – J. Bajorek ................................................................................................ 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. Bajorek ............................................................. 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – J. Bajorek......................................... 12 VII. Warunki wodne – P. Różański ........................................................................................ 14 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 14 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 15 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 18 1. Gleby - A. Pasieczna, A. Dusza.................................................................................... 18 2. Osady wodne – I. Bojakowska ..................................................................................... 20 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec.............................................. 22 IX. Składowanie odpadów – D. Grabowski .......................................................................... 24 X. Warunki podłoża budowlanego – A. Bogacz .................................................................. 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – W. Woliński ................................................................ 37 XII. Zabytki kultury – W. Woliń ski......................................................................................... 39 XIII. Podsumowanie – P. Różański .......................................................................................... 40 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 42 I. Wstęp Arkusz Witkowo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Przedsiębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie, zgodnie z „Instrukcją opracowania Ma- py geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja... 2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Witkowo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Górka, Kapera, 2001), wykonanym w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym „ProGeo” Sp. z o.o. Mapa składa się z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złożami na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga poświęcona jest za- gadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i gospodarczego. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane między innymi w Wydziale Ochrony Środowiska Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego i Starostwie Po- wiatowym w Słupcy i Gnieźnie, w Urzędach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zweryfikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokal- nej. Kwalifikację sozologiczną złóż uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Mapa posiada wersję cyfrową a dane dotyczące złóż surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych złóż. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Położenie arkusza Witkowo określają współrzędne od 17°45’ do 18°00’ długości geo- graficznej wschodniej i od 52°20’ do 52°30’ szerokości geograficznej północnej. 4 Pod względem administracyjnym obszar arkusza znajduje się w granicach wojewódz- twa wielkopolskiego. Obejmuje fragmenty dwóch powiatów: gnieźnieńskiego (gminy: Nie- chanowo, Witkowo) oraz słupeckiego (gminy: Orchowo, Powidz, Ostrowite, Strzałkowo, Słupca). Leży on w obrębie podprowincji Pojezierze Wielkopolskie. Zachodnia i centralna część obszaru arkusza znajduje się w mezoregionie Równina Wrzesińska, pozostała część w obrębie Pojezierza Gnieźnieńskiego (Kondracki, 1998) (Fig. 1). Fig. 1. Położenie arkusza Witkowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 - granica podprowincji, 2 –granica mezoregionu, 3 – jezioro Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.54 – Pojezierze Gnieźnieńskie, 315.56 – Równina Wrzesińska Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej: 318.13 – Dolina Konińska, 318.16 – Równina Rychwalska Równina Wrzesińska rozpościera się na zewnątrz strefy moren czołowych fazy poznań- skiej zlodowaceń północnopolskich. Na omawianym obszarze ma ona charakter płaskiej rów- niny sandrowej, urozmaiconej pagórkami morenowymi o wysokościach 100-110 m n.p.m. Pojezierze Gnieźnieńskie, otaczające Równinę Wrzesińską od północy i wschodu, two- rzą pasma wzgórz moren czołowych wznoszące się średnio 120 - 125 m n.p.m., maksymalnie 5 do 132 m n.p.m., rozcięte głębokimi rynnami lodowcowymi o przebiegu północny wschód- południowy zachód. Rynny te wypełnione są wodami jezior Skorzęcińskiego, Powidzkiego i Kosewskiego. Przez obszar arkusza przebiega wododział Meszny i Noteci o skomplikowanym prze- biegu. Obszar arkusza należy do wielkopolsko-mazowieckiego regionu klimatycznego o cechach pośrednich między klimatem kontynentalnym i oceanicznym. Lato trwa tu 80 do 90 dni, podobnie jak i zima. Temperatura średnia lipca wynosi 18°C, a stycznia -2°C. Średni opad wynosi 500 - 635 mm, przy czym opad letni stanowi 60 - 65 % opadu rocznego. Okres wegetacyjny trwa od 210 do 220 dni. Obszar arkusza stanowi region typowo rolniczy, z większymi kompleksami leśnymi w części centralnej i północno-wschodniej. Drzewostany są przeważnie wielogatunkowe z dominacją sosny pospolitej oraz dębu i brzozy. Lasy stanowią około 28 % powierzchni ob- szaru arkusza. Gleby wysokiej jakości (klasy I – IV a) występują zwartym areałem w zachodniej czę- ści arkusza, w części centralnej i południowo-wschodniej stanowią oddzielne płaty o niewiel- kich powierzchniach. Ogółem stanowią one około 40 % wszystkich użytków rolnych. Teren jest stosunkowo mało zaludniony. Jedynym miastem na obszarze arkusza jest Witkowo, pełniące role ośrodka administracyjno-usługowego dla sąsiednich terenów rolni- czych. Sieć dróg na obszarze arkusza, jakkolwiek dobrze rozwiniętą, stanowią drogi lokalne łączące pobliskie miejscowości. Ze względu na dobre warunki naturalne, bogactwo lasów, obecność dużych i stosunko- wo czystych jezior, szereg miejscowości usytuowanych nad ich brzegami pełni funkcję miej- scowości turystyczno-wypoczynkowych. W Powidzu znajduje się lotnisko wojskowe spełniające standardy obowiązujące w NATO. III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną arkusza Witkowo omówiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Gniezno wraz ze szkicami w skali 1:50 000 (Makowska, 1985 a, b) oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Witkowo (Sydow, 2003 a) wraz z objaśnieniami (Sydow, 2003 b). 6 Omawiany obszar położony jest na Niżu Polskim, w obrębie niecki mogileńskiej, która jest częścią rozległego synklinorium szczecińsko-łódzko-miechowskiego (Pożaryski, 1974). Niecka ta jest niesymetrycznym obniżeniem, w obrębie którego można wyróżnić szereg mniejszych struktur typu synklin lub antyklin, których powstanie jest związane głównie z tek- toniką salinarną, tj. tworzeniem się wysadów solnych. Budowa wgłębna rozpoznana została otworami wiertniczymi. Najstarszymi utworami na obszarze arkusza są zróżnicowane osady permo-mezozoiczne o miąższości dochodzącej do 600 m. Najliczniej reprezentowane w wierceniach są wapienie i margle jurajskie, niekiedy z wkładkami gipsów i anhydrytów oraz występującymi podrzęd- nie piaskowcami glaukonitowymi. Najmłodszymi osadami permo-mezozoicznymi są dolno- kredowe iłowce i mułowce z wkładkami syderytów oraz margle górnokredowe. Przykryte są one osadami neogenu o miąższości