KOMUNIKATY – ANNOUNCEMENTS

Acta Militaria Mediaevalia XIV Kraków – Sanok – Wrocław 2018, s. 221-228

Piotr N. Kotowicz Grzegorz Śnieżko

UNIKATOWY TRZEWIK POCHWY MIECZA Z MIELNIKA NAD BUGIEM NA PODLASIU

Abstract:

P. N. Kotowicz, G. Śnieżko 2018, A unique sword scabbard chape from Mielnik upon in , AMM XIV: 221-228

The paper discusses the sword scabbard’s lower fitting which was accidentally discovered in Mielnik upon Bug ( District, ) in the course of agricultural works in the 1980s. The paper offers a characteristic and metrological data of the find, as well as results of specialist analyses, that is, metallography and the elemental composition of the alloy. The analyses demonstrated that the artefact had been cast from tin-zinc-lead bronze. The chape displays similarities of its form to Subtype Ib4 according to A. Tomsons. However, analogous artefacts have not been known so far. Due to this, the find from Mielnik was tentatively classified as Variant Mielnik of Subtype Ib4 and it was preliminarily dated to the 10th century. A possibility of Scandinavian origin of the discussed chape cannot be excluded.

Key words: Mielnik upon Bug, sword scabbard chape, metallographic analysis, elemental composition chemical quantitative analysis

Received:15.03.2018; Accepted: 15.07.2018; Revised: 15.09.2018

Mielnik nad Bugiem to miejscowość gminna konkrecję miedzianą. Gdy dowiedział się, że jest położona na południowym skraju województwa to zabytek archeologiczny, przekazał go G. Śnież- podlaskiego, w odległości 10 km od granicy ko z prośbą o sporządzenie stosownego zgłosze- państwowej z Białorusią. W źródłach pisanych nia. Ze względu na długi czas, który upłynął od po raz pierwszy wzmiankowany jest na począt- odkrycia, nie pamiętał, kiedy dokładnie do nie- ku drugiej połowy XIII w. na kartach kroniki go doszło. Dla samego znaleziska ma to zresztą halicko-wołyńskiej. Wzmiankuje ona pobyt znaczenie drugorzędne, zważywszy szczególnie w Mielniku króla Rusi Daniela Halickiego, któ- na fakt, że odkrywca był w stanie dokładnie ry modlił się w grodowej cerkwi przed słynącą określić lokalizację, co może być istotne dla cudami ikoną „Spasa Izbawnika” (Chrystusa Zba- ewentualnych przyszłych badań. Dodać tu trzeba, wiciela) (Kronika halicko-wołyńska, 406). Tytu- że podczas prospekcji powierzchniowych prowa- łowy trzewik odnaleziono przypadkowo w l. 80. dzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia ubiegłego stulecia podczas prac rolniczych na Polski nie zarejestrowano w tym miejscu żadne- jednym z pól ornych w obrębie ewidencyjnym go stanowiska archeologicznego. Również sam miejscowości1. Informację o tym interesującym odkrywca nie zauważył, by na powierzchni pola odkryciu uzyskaliśmy w październiku 2017 r., występowały np. fragmenty naczyń czy też kości. gdy współautor niniejszego tekstu (G. Śnieżko) Zabytek z Mielnika w sekwencji odkryć dol- zwiedzał należącą do znalazcy kolekcję ska- nych okuć pochew mieczy z terenu obecnego wo- mieniałości pochodzących z funkcjonującej jewództwa podlaskiego jest pierwszym spośród w Mielniku odkrywkowej kopalni kredy. Wśród trzech, o których informacje dotarły do archeo- zebranych okazów znajdowało się również dol- logów. Decyzją Podlaskiego Wojewódzkiego Kon- ne okucie pochwy miecza, które ze względu na serwatora Zabytków został on w kwietniu 2018 r. nawarstwione na jego powierzchni zanieczysz- przekazany w depozyt Muzeum Podlaskiemu czenia znalazca przez lata uważał za naturalną w Białymstoku, gdzie w Dziale Archeologii prze-

1 Dokładną lokalizację podano w zgłoszeniu odkrycia zabytku archeologicznego, które w końcu października 2017 r. zostało przesłane do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku. 222 Piotr N. Kotowicz, Grzegorz Śnieżko chowywany jest pod numerem DEP/MB/A/113. miedź z największym udziałem cyny oraz nieco Znajdują się tam także dwa inne okucia odna- mniejszym ołowiu i cynku4. Inne pierwiastki lezione w ostatnich latach2. występują w śladowych ilościach. Taki skład po- Trzewik zachował się w dobrym stanie, przy zwala uznać stop ten za brąz cynowo-cynkowo- czym górna partia jednej ze stron jest odłamana. ołowiowy (Tab. 1). Na stronie tej, w połowie wysokości zabytku, Jak dotąd nie dysponujemy zbyt wieloma widoczny jest też otwór odlewniczy. Przedmiot wynikami analiz chemicznych stopów średnio- jest ażurowy, ale ma dość masywną budowę. wiecznych trzewików pochew mieczowych. Zachowane wymiary okucia są następujące: Większość przeprowadzono dla zabytków z terenu wys. – 7,7 cm (5,3 cm po stronie uszkodzonej); Rusi. W przypadku dwóch, odkrytych w Gniez- szer. – 3,9 cm; szer. u nasady guzka – 0,6 cm; dowie nad Dnieprem (Гнёздово, obw. smoleński, grub. – 1,6 cm; grub. u nasady guzka – 0,5 cm; Rosja), należących do podtypu Ia wg V. Kazake- szerokość guzka po stronie zachowanej w ca- vičiusa (1998, 290-292), wiemy jedynie, iż wy- łości – 0,8 cm; grub. guzka – 0,7 cm; wys. konano je z brązów ołowiowych, zawierających guzka – 0,5 cm; grub. ścianek – 0,1-0,2 cm. więcej niż 1% ołowiu (Ениосова 1994, 109; Ciężar przedmiotu – 28,30 g. Каинов 2009, 105, przyp. 22, рис 5:1-2). Znacznie W górnej części trzewik ma szeroki, wyod- więcej danych przyniosła analiza X-wiecznego rębniony brzeg, podzielony podłużnymi żłobie- trzewika o oryginalnej formie, odkrytego w miej- niami na trzy pasy, z których środkowy zdobiony scowości Uświat (Усвяты, obw. pskowski, Rosja). jest motywem ukośnej kreski. Brzeg wieńczy Okazało się, iż trzewik wykonano także z brązu wypukłe wyobrażenie realistycznie oddanej głów- ołowiowego (81,36% Cu i 18,58% Pb), ale jego ki zwierzęcej w rzucie z góry. Korpus zabytku powierzchnię pokrywała powłoka ołowiana, za- pokrywa stylizowany ornament roślinny z nie- wierająca niemal 53% ołowiu, przy znacznie zdobionych, wąskich, przeplatających się pa- mniejszym udziale miedzi (31,4%) i cyny sów oraz przestrzeni pomiędzy nimi, pokrytych (11,36%)5. Powłoka ta nadawała trzewikowi ukośną kreską, zakończony dwiema skierowa- srebrzysty wygląd, chroniła też w znacznym nymi na zewnątrz wolutami. Podstawę zabytku stopniu przedmiot przed niekorzystnymi warun- stanowi masywny guzek. kami środowiska naturalnego. Ten rodzaj brązów Przedmiot poddano zabiegom konserwator- był charakterystyczny dla znalezisk z okresu wikiń- skim w Laboratorium Bio- i Archeometrii Insty- skiego na terenie Rusi, w odróżnieniu od zabyt- tutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii ków skandynawskich, które cechowała większa Nauk w Warszawie, gdzie również przeprowadzo- domieszka cynku (Каинов 2015, 626-630). no jego analizę metalograficzną oraz chemiczną Ostatnio analizom poddany został kolejny trze- analizę ilościową składu pierwiastkowego meta- wik podtypu Ia wg V. Kazakevičiusa, odkryty lu, z którego powstało okucie. Dzięki pierwszej przypadkowo w okolicach Kostrzyna nad Odrą z metod zarejestrowano charakterystyczną dla (pow. gorzowski, Polska). W tym przypadku przedmiotów odlewanych strukturę dendrytyczną próbki pobrano z obu zewnętrznych stron za- stopu, która jednoznacznie wskazuje, że trzewik bytku. Wykazały one znaczący udział ołowiu wykonano w tej technice3. Druga zaś wykazała, (70,61% i 61,07%), przy stosunkowo niewielkiej że przedmiot powstał ze stopu zawierającego domieszce miedzi (17,91% i 23,57%) i śladowej

Nr CL Cu Al Si Ti Cr Mn Fe Ni Zn As Ag Sn Pb Au 19842 73,80 0,11 0 0,09 0,06 0 0,28 0,15 6,61 0,10 0,30 9,53 8,78 0,18

Tab. 1. Trzewik pochwy miecza z Mielnika. Wyniki chemicznej analizy ilościowej składu pierwiastkowego stopu.

Table 1. Sword scabbard chape from Mielnik. A chemical analysis of the elemental composition of the alloy.

2 Za informację na ich temat oraz udostępnienie fotografii serdecznie dziękujemy p. Halinie Karwowskiej – kierowniczce Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Około 35 km na północ od Mielnika odnaleziono trzewik przy drodze pomiędzy wsiami Nurzec a Szeszyły, gm. Boćki, woj. podlaskie. Zgodnie z naszym określeniem najbardziej zbliżony jest on do podtypu Ia w typologii V. Kazakevičiusa (1998, 290-292), datowanego na X-XI w. Kolejne znalezisko pochodzi z oddalonej o 110 km na północny wschód od Mielnika miejscowości Talkowszczyzna, gm. Szudziałowo, woj. podlaskie. Najbliższy jest on podtypowi Va wg V. Kazakevičiusa (ibidem, 307-308), zapewne z XI-XIII w. 3 Analizę wykonał dr inż. Zdzisław Hensel. 4 Analizę na spektrometrze rentgenowskim z cyfrowym układem AVALON 8000 przeprowadzili Elżbieta Pawlicka oraz dr inż. Zdzisław Hensel. 5 Szczegółowa analiza makroskopowa jednego z gniezdowskich trzewików również wykazała, iż na jego powierzchni znajduje się powłoka wykonana z „białego metalu”, być może ołowiu (por. Каинов 2009, 85, przyp. 6). Unikatowy trzewik pochwy miecza z Mielnika nad Bugiem na Podlasiu 223

0 3 cm

Ryc. 1. Trzewik pochwy miecza z Mielnika nad Bugiem. Pierścieniem obwiedziono miejsce pobrania próbki do analizy metalograficznej. Fot. i oprac. G. Śnieżko.

Fig. 1. Sword scabbard chape from Mielnik upon Bug. Location of sample for metallographic examination was marked with the ring. Photo and elaborated by G. Śnieżko. innych pierwiastków. Wydaje się, że podobnie jak innych pierwiastków (Coblenz 1985, 300). Ten w przypadku okazu z Uświatu okucie z okolic ostatni trzewik ma więc proporcje zbliżone do Kostrzyna nad Odrą pokrywała ołowiana powło- okazu z Mielnika. ka. Niestety, nie przeprowadzono badań rdzenia Te nieliczne analizy nie pozwalają jeszcze zabytku (por. Michalak, Socha, w druku)6. Od- na formułowanie bardziej ogólnych wniosków mienne wyniki przyniosła natomiast analiza trze- dotyczących lokalizacji warsztatów wytwarzają- wika podtypu Ia odkrytego w Kerczu (Керч) na cych podobne trzewiki. Jednak już teraz jesteśmy Półwyspie Krymskim, którego stop zawierał, w stanie stwierdzić, że do ich produkcji świa- oprócz miedzi, aż 20-25% cynku i niewielki domie używano stopów o nieprzypadkowych (poniżej 1%) udział ołowiu (Френкель 2002, składach. 134). Wysoką koncentrację cynku (14,54%), ale Przejdźmy teraz do próby sklasyfikowania i wyższą ołowiu (9,72%) wykazała też analiza typologicznego zabytku z Mielnika. Przegląd li- jakościowego składu chemicznego stopu frag- teratury dotyczącej trzewików pozwala stwier- mentarycznie zachowanego trzewika należącego dzić, iż analizowany okaz – ze względu na pro- do podtypu IIc wg V. Kazakevičiusa, odkrytego gram ikonograficzny – zbliżony jest najbardziej na terenie osady (stan. Ł5) w Łeknie (pow. wągro- do ażurowych dolnych okuć pochew mieczy wiecki, Polska). Stop taki, zbliżony do mosiądzu, zgrupowanych w wyróżnionym przez V. Kazake- znany był we wczesnośredniowiecznej Europie pod vičiusa podtypie Ib3 (Kazakevičius 1998, 293, 8:7, nazwą „aurichalcum” (Wyrwa, Janowski 2014, 329). 9:1-3pav.), który jest częściowo tożsamy z pod- Z kolei inny zabytek podtypu IIc, odkryty na typem A-1-2б I. V Eniosovej (Ениосова 1994, grodzisku w Nimschütz (Kr. Bautzen, Niemcy) 106-107, рис. 13:в; por. też Каинов 2009, табл. 1) (Coblenz 1975), zawierał około 90% miedzi oraz oraz podgrupą D wg Ch. Hedenstierny-Jonson po około 5% cyny oraz ołowiu i śladowe ilości (2002, 104, Fig. 5-1-3). V. Kazakevičius włączył

6 Koledze dr. Arkadiuszowi Michalakowi z Muzeum Archeologicznego Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze, z siedzibą w Świdnicy, składamy serdeczne podziękowania za udostępnienie maszynopisu artykułu. 224 Piotr N. Kotowicz, Grzegorz Śnieżko

0 3 cm

Ryc. 2. Trzewik pochwy miecza z Mielnika nad Bugiem. Rys. Kinga Bijak*, oprac. G. Śnieżko.

Fig. 2. Sword scabbard chape from Mielnik upon Bug. Drawing by Kinga Bijak, elaborated by G. Śnieżko. do swego podtypu jedynie siedem zabytków – Žąsinas), aż po XII stulecie (Tērvete) (Kazakevi- sześć z nich odkryto na terenach bałtyjskich; čius 1998, 314-315). Na podstawie stylistyki na są to: okaz z grobu nr 117 na cmentarzysku koniec X i początek XI w. próbuje natomiast w miejscowości Irzekapinis-Klincovka (obw. kali- zawężać datowanie tych okazów I. V. Eniosova ningradzki, Rosja), zabytek z Marvelė na terenie (Ениосова 1994, 107), zaś V. I. Kulakov i O. V. Jov Kowna (Kaunas, Litwa), przedmiot z grobu nr 30 precyzują datowanie zabytku z Irzekapinis- na cmentarzysku w Priekuļu Ģūģeri (Cēsu novads, Klincovka na około połowę X w. (Кулаков, Йов Łotwa), trzewik z cmentarzyska w Tērvete (Bauskas 2001, 81). Okaz z Nowogrodu Wielkiego wystą- novads, Łotwa) i okucia z grobów nr 62 i 94 pił w nawarstwieniach datowanych precyzyjnie w Žąsinas (raj. Šilalės, Litwa) (Kazakevičius 1998, na lata 970-990 (Каинов, Авдеенко 2012, 146). 293, pav. 8:7,9, 9:2-3; por. też Ениосова 1994, Zabytki te z reguły uznaje się za lokalne naśla- 106-107, 115, рис. 13:в; Hedenstierna-Jonson 2002, downictwa skandynawskich trzewików z typu I.1 105, Fig. D/5:1-3; Tomsons 2014, 2:6 att.), nato- wg Paulsena (Ениосова 1994, 107; Kazakevičius miast pojedynczy okaz pochodzi z miejscowości 1998, 294; por. Paulsen 1953, Abb. 8-9) lub typu Högby w Szwecji (Kazakevičius 1998, pav. 9:1). II.3 wg Paulsena (Hedenstierna-Jonson 2002, Do grupy tej należy też egzemplarz odkryty w No- 103-104; por. Paulsen 1953, Abb. 52-55). wogrodzie Wielkim (Велиќ ий Нов́ город, obw. Bardziej szczegółowa analiza wykazuje jed- nowogrodzki, Rosja) (Каинов, Авдеенко 2012, nak wyraźne zróżnicowanie wewnętrzne podtypu 146-147, рис. 1:2). Zabytki te, na podstawie Ib3. Można w nim wyróżnić przynajmniej dwie, współwystępującego we wspomnianych pochów- istotnie od siebie odbiegające, formy trzewików. kach wyposażenia lub ramowych chronologii Zabytki z Irzekapinis-Klincovki, Nowogrodu Wiel- nekropoli, na których wystąpiły, datował V. Ka- kiego i Žąsinas (Kazakevičius 1998, pav. 8:9; zakevičius od X w. (Irzekapinis-Klincovka) i około Кулаков, Йов 2001, рис. 2:5; Каинов, Авдеенко 1000 r. (Priekuļu Ģūģeri), poprzez X-XI (Marvelė, 2012, 146-147, рис. 1:2) przedstawiają zwarte

* Serdecznie dziękujemy Autorce za nieodpłatne wykonanie znakomitego rysunku. Unikatowy trzewik pochwy miecza z Mielnika nad Bugiem na Podlasiu 225 formy o silnie rozbudowanym ornamencie, którego centralną część stanowi zbliżona do trójkąta figu- ra. Z kolei zabytki łotewskie i litewski (Marvelė, Priekuļu Ģūģerii Tērvete) oraz okaz ze Szwecji charakteryzują się przede wszystkim silnie ażu- rową formą z motywem centralnym dwóch uję- tych w wiązkę wolut (Kazakevičius 1998, pav. 8:7, 9:1-3). V. Kazakevičius uważa, iż na wszyst- kich trzewikach podtypu Ib3 widnieje silnie zeschematyzowane wyobrażenie ptaka (Kazakvi- čius 1992, 94). Podobne zdanie na temat wariantu z trójkątną figurą w centrum ma I. V. Eniosova (Ениосова 1994, 106). Ch. Hedenstierna-Jonson analizowane przez siebie trzewiki podgrupy D Ryc. 3. Struktura dendrytyczna stopu trzewika zarejestrowana po (tożsamej z wariantem z trójkątną figurą w cen- wytrawieniu próbki metalu roztworem wody amoniakalnej z do- datkiem wody utlenionej (200x). Fot. Laboratorium Bio- i Archeo- trum) uznaje za zdobione antropomorficznym metrii Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. motywem centralnym. Autorka uważa jednak, iż Fig. 3. Dendritic structure of the chape’s alloy recorded after the akurat w tej podgrupie motyw ten został oddany metal sample had been etched with a solution of ammoniacal water tak schematycznie, że jest już zupełnie nieroz- with an addition of oxygenated water (200x). Photo by Bio- and poznawalny (Hedenstierna-Jonson 2002, 104, Archaeometry Laboratory of the Institute of Archaeology and Fig. 5-1-3). Do podobnych wniosków doszedł Ethnology of the Polish Academy of Sciences. również V. Kulakov, który w trójkątnym moty- wie zdobiącym centralną część takich trzewików widzi postać ludzką (męską) (Кулаков, Йов z ustaleń V. Kazakevičiusa, zabytki te mają zbli- 2001, 81). Na wewnętrzne rozwarstwienie pod- żoną chronologię do okazów podtypu Ib2 typu Ib3 wg V. Kazakevičiusa zwrócił ostatnio i występowały z pewnością od około 1000 r. po uwagę A. Tomsons. W swej niepublikowanej pracy XII stulecie (Kazakevičius 1998, 314-315; por. doktorskiej (Tomsons 2012, 193, 102:12-13 att.) też Tomsons 2012, 194). wydzielił wariant z dwoma wolutami w osobny Wróćmy jednak do interesującego nas trze- podtyp kontynuujący klasyfikację V. Kazakevi- wika z Mielnika na Podlasiu. Powyższa, z ko- čiusa – Ib4. Wydaje się, że postępowanie takie nieczności obszerna dygresja była nieodzowna jest ze wszech miar słuszne, gdyż w rzeczywisto- i miała na celu wskazać, iż trzewiki zgrupowane ści te dwie grupy trzewików, pod względem or- w podtypie Ib3 i wydzielonym z niego podtypie namentyki, mają ze sobą niewiele wspólnego. Ib4 znacząco odbiegają od analizowanego za- Wyróżniony podtyp Ib4 jest natomiast zbliżony do bytku. Więcej zbieżności okaz nasz wykazuje podtypu Ib2, gdzie motyw podwójnej woluty jest z drugim z nich – w obu przypadkach dominuje również wyraźnie widoczny, choć nie dominu- motyw ujętych w wiązkę wolut. O ile jednak jący. Ten ostatni, również uznawany za lokalny w klasycznych okazach podtypu Ib4 motyw ten bałtyjski produkt, jest już liczniej reprezentowa- jest właściwie jedynym, o tyle w przypadku ny7, a jego chronologia określana jest na koniec zabytku z Mielnika stanowi on ważny, ale nie X i XI w. (Kazakevičius 1998, 292-293, 8:4-6 główny, element układu zdobniczego. Z kolei pav.; Janowski, Fudzińska 2006, 404-405, ryc. 6; z klasycznymi okazami podtypu Ib3 łączy go por. też Siwiak 2015). O ile jednak na trzewikach ornament ukośnej kreski na górnych ramionach podtypu Ib2 można dopatrywać się uproszczone- oraz szczelniejsze wypełnienie korpusu zabyt- go wizerunku ptaka (Janowski, Fudzińska 2006, ku. Różni – odmienny program ikonograficzny 402-403), o tyle motyw podwójnej woluty zdo- (woluta na zabytkach z Irzekapinis-Klincovki biący okazy sklasyfikowane w ramach podtypu i Žąsinas nie jest dominującym wątkiem zdob- Ib4 nie pozwala na tak optymistyczne określenia. niczym). Ważnymi elementami trzewika z Miel- Jeśli nawet ich twórcy wzorowali się na podtypie nika są natomiast: zwierzęca główka wieńcząca Ib2, to uproszczony wizerunek ptaka był już dla górną część okucia oraz guzek w jego części nich zupełnie nieczytelny. Czy trzewiki warian- spodniej. Cech tych nie mają zabytki włączone tu Ib4 mogą wywodzić się od podtypu Ib2? Jest do podtypów Ib3 i Ib4. Zwierzęce główki wraz to oczywiście możliwe, aczkolwiek, jak wynika z guzkami pojawiają się natomiast na trzewikach

7 Poza południowo-wschodnimi pobrzeżami Morza Bałtyckiego zabytek taki odkryto również w twierdzy Zavet na terenie Bułgarii (Йотов 2003, 9; Yotov 2007, Fig. 5). 226 Piotr N. Kotowicz, Grzegorz Śnieżko innych typów. Występują głównie przy skandy- by uznawać ten zabytek za wytwór rzemieślni- nawskich trzewikach podtypów I.1 („Eine skandi- ków bałtyjskich, jak przyjmują badacze w od- navische Gruppe mit germanischen Vogelmotiv”), niesieniu do okazów podtypów Ib3 i Ib4 wg V. II.1 („Eine skandinavische Gruppe des 10. Jh Kazakevičiusa. Nie sposób obecnie jednoznacz- mit germanischen Vierfußmotiv”) i II.3 („mit nie wypowiadać się na temat jego proweniencji, Vierfußler und Palmette”) wg P. Paulsena, wy- ale nie można wykluczyć, iż jest on oryginalnym stępujących zarówno w Europie Północnej, jak zabytkiem skandynawskim. Wszystko wskazuje i Wschodniej, przede wszystkim w X w. (por. na to, iż jego datowanie należałoby ogólnie Paulsen 1953; Ениосова 1994, 104, 106-107, рис. określić na X stulecie8. Czy podobne trzewiki 8:A, 14:A-B; Каинов 2009, 95-99, 101, рис. 8:1-2, były formami wyjściowymi dla bałtyjskich 9:1, 10:1). Zdarza się jednak, jak w przypadku okazów podtypu Ib4? Jeśli uznamy zapro- okazu z główką zwierzęcą, ale bez guzka od- ponowane tutaj datowanie zabytku, to teza taka krytego w Nowogrodzie Wielkim, że elementy wydaje się bardzo prawdopodobna. Możliwe takie przeżywają się dłużej, jeszcze w XI stuleciu jednak, że nasz egzemplarz jest swego rodzaju (Каинов, Авдеенко 2012, 148-149, рис. 1:3). hybrydą wspomnianego podtypu. Z tego wzglę- Na podstawie zgromadzonych danych może- du określamy go roboczo jako wariant „Mielnik” my przyjąć, iż w przypadku trzewika z Mielnika podtypu Ib4 wg A. Tomsonsa. Pamiętajmy jed- mamy do czynienia z zabytkiem unikatowym, do nak, że ze względu na fakt, iż mamy tutaj do którego brak bezpośrednich analogii. Najbardziej czynienia z pojedynczym, a do tego luźnym zbliżone są okazy z podwójnymi wolutami, które znaleziskiem, wnioski tutaj sformułowane uznać A. Tomsons wyłączył z podtypu Ib3 wg V. należy za wstępne. Kazakevičiusa i stworzył dla nich osobny podtyp Ib4, datowany od początków XI po XII stulecie. dr Piotr N. Kotowicz Ten charakteryzuje się jednak znacznie uboż- Muzeum Historyczne w Sanoku szym programem zdobniczym. Dodatkowo okaz z Mielnika ma cechy charakterystyczne głów- mgr Grzegorz Śnieżko nie dla oryginalnych zabytków skandynawskich Instytut Archeologii i Etnologii z X w. – wieńczącą go główkę zwierzęcą oraz Polskiej Akademii Nauk guzek na spodzie. Nie wydaje się zatem zasadne, Oddział w Warszawie

Bibliografia

Źródła:

Kronika halicko-wołyńska 2017 Kronika halicko-wołyńska (Kronika Romanowiczów), wydali, wstępem i przypisami opatrzyli D. Dą- browski, A. Jusupović, przy współpracy I. Juriewej, A. Majorowa, T. Wiłkuł, Kraków.

Opracowania niepublikowane:

Tomsons A. 2012 Divasmeņu zobeni Latvijas arheoloģiskajā materiālā 9.-13. gs., Rīga (praca doktorska przechowywana w Latvijas Universitāte, Rīga).

Opracowania:

Coblenz W. 1975 Wikingerzeitliches Ortband in einer slawischen Siedlung von Nimschütz, Kr. Bautzen, Ausgrabungen und Funde 20/2, s. 91-97. 1985 Slawische Siedlungsreste in Nimschütz, Kr. Bautzen (mit einem Exkurs über vergleichbare Befunde von Pannewitz), Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege 29, s. 227-312. Górska I. 1967 Dwa kurhany ciałopalne w miejscowości Osłowo, pow. Siemiatycze, Rocznik Białostocki VII (za 1966 r.), s. 163-171.

8 W odległości niespełna 2,5 km od miejsca odkrycia zabytku znajduje się przebadane wykopaliskowo w 1960 r. przez Irenę Górską cmentarzysko kurhanowe. Jest ono zlokalizowane w miejscowości Osłowo, gm. Mielnik, a autorka badań jego dato- wanie ustaliła na przełom X i XI w. (Górska 1967). Unikatowy trzewik pochwy miecza z Mielnika nad Bugiem na Podlasiu 227

Hedenstierna-Jonson Ch. 2002 A group of Viking Age sword chapes reflecting the political geography of the time, Journal of Nordic Archaeological Science 13, s. 103-112. Janowski A. , Fudzińska E. 2006 Trzewik pochwy miecza z miejscowości Podzamcze koło Kwidzyna, Pomorania Antiqua XXI, s. 395-409. Kazakevičius V. 1992 Sword chapes from Lithuania, [w:] Die Kontakte zwischen Ostbaltikum und Skandinavien im frühen Mittelalter, red. A. Loit E. Mugurēvics, A. Caune, Acta Universitatis Stockholmiensis. Studia Baltica Stockholmiensia 9, s. 91-107. 1998 Iš vėlyvojo geležies amžiaus Baltų ginklų istorijos (kalavių makštų galų apkalai), Lietuvos Archeologija 15, s. 287-332. Michalak A., Socha K. w druku A sword scabbard chape with a depiction of a bird of prey from the surroundings of Kostrzyn, Slavia Antiqua 60. Paulsen P. 1953 Schwertortbänder der Wikingerzeit. Ein Beitrag zur Frühgeschichte Osteuropas, Stuttgart. Siwiak W. 2015 Wczesnośredniowieczny trzewik pochwy miecza z lasu Turska Dąbrowa nad Notecią koło Bydgoszczy, Pomorania Antiqua XXIV, s. 401-410. Tomsons A. 2014 Lecības par zobenu un to piederumu izplatību Austrumlatvijā 9.-14. gadsimtā: jaunas interpretācijas iespējas, Arheoloģija un etnogrāfija 27, s. 124-139. Wyrwa A., Janowski A. 2014 Dolne okucie pochwy miecza z przedstawieniem ludzkiej twarzy z Łekna (stan. Ł5), Fontes Archaeologici Posnanienses 50/2, s. 323-346. Yotov V. 2007 The Vikings in the Balkans (tenth to 11th centuries). Strategic and tactical changes. New Archaeological Data on Weaponry, Archaeologia Baltica 8, s. 321-327.

Ениосова Н. В. 1994 Ажурные наконечники ножен мечей X-XI вв. на территории Восточной Европы, [w:] История и эволюция древних вещей, Москва, s. 100-121. Йотов В. 2003 Викингите на Балканите, Варна. Каинов C. Ю. 2009 Наконечники ножен мечей из Гнёздова, AMM V, s. 79-110. 2015 Наконечник ножен меча и фрагмент кольцевидной булавки из Усвята, [w:] И. И. Еремеев, Древ- ности полоцкой земли в историческом изучении восточно-балтийского региона (очерки средне- вековой археологии и истории псковско-белорусского подвинья), Санкт-Петербург, s. 626-630. Каинов C. Ю., Авдеенко Е. Е. 2012 Литые наконечники ножен мечей (по материалам Троицкого раскопа Новгорода Великого), Ар- хеологические Вести 18, s. 145-151. Кулаков В. И., Йов О. В. 2001 Наконечники ножен меча из кургана 174 могильника Кауп и с городища Франополь, Краткие Со- общения Института Археологии 211, s. 77-84. Френкель Я. В. 2002 О находке ажурой бутероли североевропейского круга, [w:] Ладога и Северная Евразия от Бай- кала до Ла-Манша. Связующие пути и организующие центры, Санкт-Петербург, s. 134-137. 228 Piotr N. Kotowicz, Grzegorz Śnieżko

Piotr N. Kotowicz Grzegorz Śnieżko

A UNIQUE SWORD SCABBARD CHAPE FROM MIELNIK UPON BUG IN PODLACHIA

Summary

Mielnik upon Bug is a commune locality situated walls – 0.1-0.2 cm. The artefact’s weight is 28.30 g. The in the southern part of the Podlaskie Voivodeship. The body of the chape is decorated, among others, with first mention on the locality appears in written sources a floral ornament of narrow intertwined straps and in the beginning of the second half of the 13th century with two volutes which are directed outside. At the in the Halych-Volhynian Chronicle. base of the fitting a massive knob was cast. The finial The present paper discusses a sword scabbard of the artefact is ornamented with a small animal chape which was accidentally discovered in this locality head which can be seen from above. in the 1980s in the course of agricultural works. Since A metallographic analysis and a chemical analysis the moment of discovery the founder was convinced of the elemental composition of the alloy were carried that what he had found was a natural copper concretion. out in the Bio- and Archaeometry Laboratory of the This was due to the presence of corrosion layers Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish on the surface of the artefact. In October 2017, in Academy of Sciences in Warsaw. They demonstrated the course of inspection of geological specimens that the chape had been cast from tin-zinc-lead bronze. which were collected by the discoverer, G. Śnieżko A formal analysis demonstrates a similarity of the identified the artefact as a lower fitting of a sword discussed chape to Subtype Ib4 according to A. Tomsons. scabbard. It must be noted, however, that chapes which are The state of preservation of the artefact is good, analogous to the find from Mielnik had not been known beside the fact that the upper part of one of its sides is so far. Therefore, the discussed fitting was tentatively broken off. The basic surviving measurements of the classified as Variant Mielnik of Subtype Ib4 and it was fitting are: height 7.7 cm (5.3 on the damaged side), preliminarily dated to the 10th century. Furthermore, width – 3.9 cm, thickness – 1.6 cm, thickness of the its possibly Scandinavian origin was not excluded.