4 ’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ /Aysen SOYSALDI

BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ Aysen SOYSALDI*

ÖZ Saraçlı halı heybeler Türk erkeklerinin at eyeri üzerinde kullandığı önemli halı örnekleridir. Halı heybeler Türk halı sanatı örneklerinin zenginliğinden olsa ge- rek yeterince tanıtılmamıştır. Bu heybelerin atın eyer halısı yerine geçmesinin yanında, aynı zamanda ağ parçası eyer kaşına geçirilerek, dengeli bir yerleştirme ve kilitli saraç sistemiyle eşya taşımada da güvenli bir araçtır. Halı heybelerin çeyizlik halı eşyalar arasında yer aldığı ve damat için dokunduğu da bilinmektedir. Ayrıca bu heybelerin ticari amaçlı, çarşı işi eşya olarak da üreti- minin yapıldığı anlaşılmaktadır. Gerek hazır alınan, gerekse aile üretimi olan halı heybelerde yörenin halı motiflerini bulmak mümkündür. Bu heybeler Türk hayat tarzı ve sanat estetiğinin birer tanığı olarak bu güne ulaşan, kültür miraslarıdır. 1970’li yıllarda atın yerini arabaların almasıyla işlevi biten bu heybeler müze ve özel koleksiyonlarda bulunmaktadır. Makaleye konu olan halı heybeler Burdur Müzesi, ilçe ve köylerinde 2013 yılında yapılan alan araştırmasında, tarama yöntemiyle tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Burdur, Halı, Saraçlı Heybe ABSTRACT CARPET SADDLEBAGS OF BURDUR PROVINCE In Turkish culture, the harness and saddle were as important as the horses. There are saddle carpets, which are special ceremony saddles. Carpet saddlebags * Prof. - Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat Tasarım Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölüm Başkanı. e-posta: [email protected] Makale Gönderim Tarihi: 11.11.2018 / Makale Kabul Tarihi: 02 01. 2019

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ Aysen SOYSALDI/BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ 5

are preferred by the village and townspeople because of the serviceability of them as saddle carpets. Using a carpet saddlebag was a sign of prosperity and recognition among Turkish men. There are poems written about this issue. Young girls wove their fiancé special saddlebags, which became a very important part of their trousseau. Carpet saddlebags are woven with the symmetrical (Turkish) knot. Pocket and middle surfaces are knotted carpet woven, while the reverse side is weft- faced, plain woven. Carpet saddlebags are generally border lined. Grounds have ¼ repeats, which is called köşe-göbek, ¼ part of center design placed on the corner and there are simple repetition of motifs in connectors. To the life span of the carpet saddlebags, which are subjected to frictional damage when used, the edges are covered with leather bands, which are called ‘saraçlama’. Also, the pocket covers are made of leather. There are regular holes on the covers and 8-9 cm long leather loops are placed on the plain woven strip of the edge to the cover. If wanted, the pockets can be closed by pulling the loops through the holes and making a chain by repeating the thread. These saddlebags are the cultural heritage that is Turkish lifestyle and art that reached this day as a testimony of aesthetics. In the 1970s, these saddles, whose function was replaced by cars, were found in museums and private collections. These carpet saddlebags are subject to Article were determined by the scanning method at Burdur Museum, towns and villages in the area of research done in 2013. Keywords: Burdur, Halı, Saraçlı Heybe. GİRİŞ cim-cecim, kolan gibi dokuma teknikleriyle üret- “Türkler çadırda doğup at üstünde ölür” sözü miştir. Her kadın dokuma becerisini anasından ile Türk kültürünün at ile nasıl özdeş olduğu ifade öğrenerek kızına öğretmiş, halı-kilim vb. dokuma edilir. Türk beyleri için at ne kadar önemli ise atın eşyalar çeyizin en önemli parçalarını meydana ge- koşum takımları ve eyer halısı da o kadar önemli- tirmiştir. dir. Cirit oyunlarında ve törenlerde at koşumu için Çeyizlerin önemli bir parçaları olan heybeler kullanılan eyer halıları özel tasarım örnekleridir kilim, cicim, zili, sumak ve halı dokuma teknikle- (Önge, 1984:63-72). riyle dokunmaktadır. Bu heybelerin en değerlileri Türk erkekleri eyer halısı yerine günlük çar- sumak ve halı tekniğinde dokunanlarıdır ki bunla- şı-pazar vb. yolculuklarda erzak ve eşya taşıma ra “at heybesi” de denir. At heybeleri renk ve desen amaçlı halı heybeler kullanmıştır. Bu heybeler bakımından en gösterişli heybelerdir. Muğla-Fet- genellikle at sırtındaki eyere veya semere asılarak, hiye köylerinde nişan hediyeleri heybe ile taşınır hayvanın iki yanına sarkan, eşit hacimdeki gözle- ve nişan takıldı sözü “heybe verildi” şeklinde ifade rinde eşya taşınan, Türk halılarının güzel örnekle- edilir. Nişan alayı içinde heybeyi taşıyan kişi ara ridir. At sırtında saraçlı halı heybe kullanmak Türk parçanın yarığından başını geçirir ve heybe gözleri erkekleri için zenginlik ve beylik göstergesidir. Bu kişinin ön ve arkasında olacak şekilde heybeyi gi- nedenle halı heybeler at koşum takımlarının vaz- yinir (Atlıhan, 1999: 38). Bu gelenek Burdur’da da geçilmez unsuru ve beylerin en önemli seyahat tespit edilmiş, nişanlanan kız için “heybesi veril- eşyası olmuştur. Bu halı heybe örneklerinin ben- di” tabirinin kullanıldığı, ilçesinde, kaynak zerlerine Türkiye’nin hemen her yöresinde rast- kişilerce ifade edilmiştir. Bu etnografik kullanım lanabilir. Çünkü köylerde yaşayan, Türk kadınları özellikleri Türk halkının kültür mirasında hey- 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar bir evin döşeme benin önemini göstermektedir. Ayrıca halı heybe ve taşıma ihtiyacı olan eşyaları halı, kilim, zili, ci- konulu ’ta söylenen bir manide;

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ Sen miydin eşkıyanın delisi 1 ifadeleri yer almaktadır. Bu6 manide şehir halısını, yani çarşıBURDUR’DA işi, hazır HALI alınan HEYBE halıÖRNEKLERİ heybeyi /Aysen kastederek, SOYSALDI yeren bir üslup kullanılmıştır. Aynı zamanda saraçlı halı heybelerin çarşı işi üretim yapılan eşyalardan olduğu“Atınında anlaşılmaktadır. halısı, şehir halısı, Köylü kadınlar ihtiyaçBurdur Halı fazlası Heybeleri üretilen halı kilim vb. eşyaları satarak diğer ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Elbette satış için üretilen halı heybeler kendilerine Al gana (kana) boyanmış atının yelesi, Makaleye konu olan halı heybeler Burdur Mü- özel ürettikleriKurban oluyum kadar babamın kaliteli oğlu, değildir. zesi, ilçe ve köylerinde 2013 yılında yapılan alan 1 Sen miydin eşkıyanın delisi” araştırmasında tarama yöntemiyle tespit edilmiş- Ayrıcaifadeleri Burdur yer almaktadır. Yeşilova Düden Köyü tir. ile Bu Denizliaraştırma kapsamında Merkez‟de ulaşılabilen geçen beş çocukluğumda, sa- rahmetli Bu dmanideedem şehir Hasan halısını, Hüseyin yani çarşı Sarı‟nın işi, hazır 1965raçlı ve197 iki saraçsızyılları olmak arasında üzere 7 halı yakın heybe ilçe ele ve köylere yaptığıalınan seyahatlerde, halı heybeyi kastederek, atı üzerinde yeren bir kullandığı üslup alınaraksaraçlı betimleme halı heybesi yapılmaya dayımçalışılmıştır. tarafından da uzun yıllarkullanılmıştır. hatıra olarak Aynı zamanda saklanmıştır. saraçlı halı Benim heybele- gibi Halı 1960 heybeler 197 0‟lsaraçsızyıllarda, kullanıldığı köy gibi, veyakenar- kasabalarda doğanlarrin çarşı dedeleri işi üretim veyapılan babalarının eşyalardan olduğubu heybeleri da ları saraçlanarakkullandığını korumalı hatırlar. hale getirilip Bu heybeler ömür boyu Türk hayat tarzıanlaşılmaktadır. ve sanat estetiğinin Köylü kadınlar birer ihtiyaç tanığı fazlası olarak üre- buat üzerindegüne ulaşan, kullanıldığı kültürümüzün kaynak kişilerce somut söylen- miraslarıdır. Atıntilen yerini halı-kilim 1980‟li vb. eşyaları yıllarda satarak motorlu diğer ihtiyaçla- araçlarınmiştir almasıyla (Sözlü Görüşme; işlevi bitenD. ERDEM, bu heybeler 26.11.2013). müze ve özel rını karşılamışlardır. Elbette satış için üretilen halı koleksiyonlarda bulunmaktadır. Halı heybelerin teknik özellikleri heybeler kendilerine özel ürettikleri kadar kaliteli değildir. Ortalama halı heybe ölçüleri; heybe gözleri: Burdur Halı Heybeleri (45x45)x2 veya (45x50)x2 cm. ile heybe ağı (20x30) Ayrıca Burdur-Yeşilova-Düden Köyü ile De- x2 cm. ortalama tam ebatları 45x120 cm. civarında- nizli Merkez’de geçen çocukluğumda, rahmetli Makaleye konu olan halı heybeler Burdurdır.Müzesi, Yün hafif ilçebir malzeme ve köylerinde olduğu için 2013halı heybe yılında- yapılan dedem Hasan Hüseyin Sarı’nın 1965-1975 yılları alan araştırmasında tarama yöntemiyle tespit lerdeedilmiştir. çözgü, atkı Bu ve düğüm(ilme)araştırma tamamen kapsamında yün ip- ulaşılabilen arasında yakın ilçe ve köylere yaptığı seyahatlerde, beş saraçlı ve iki saraçsız olmak üzere 7liktir. halı Heybe heybe gözlerinin ele yüzü alınarak ve ağ parçaları betimleme halı, arka yapılmaya atı üzerinde kullandığı saraçlı halı heybesi dayım çalışılmıştır. yüzleri atkı yüzlü düz(kilim) dokumadır. Heybele- tarafından da uzun yıllar hatıra olarak saklanmış- rin halı kısımları simetrik-Gördes (Türk) düğümü tır. Benim gibi 1960-1970’li yıllarda, köy veya Halı heybeler saraçsız kullanıldığı gibi,ile kenarlarıdokunmuştur. saraçlanarakDm²’deki düğüm korumalısıklığı ortalama hale getirilip kasabalarda doğanlar dedeleri ve babalarının bu 30x35’dir. Hav yükseklikleri 4-6 mm. arasındadır. ömürheybeleri boyu kullandığını at üzerinde hatırlar. kullanıldığıBu heybeler Türk kaynak kişilerce söylenmiştir(Sözlü Görüşme; hayat , 26.11.2013)tarzı ve sanat estetiğinin birer tanığı olarak “Heybe dokuma özel uzmanlık işi olmakla bu güne ulaşan, kültürümüzün somut miraslarıdır. birlikte beş aşamalıdır. Dokuma sırası; 1. heybe Atın yerini 1980’li yıllarda motorlu araçların al- gö-zü-arka kilim parçası, heybe ağı2, arka kilim masıyla işlevi biten bu heybeler müze ve özel ko- parçası-heybe gözü şeklindedir. Heybe gözü halısı leksiyonlarda bulunmaktadır.

Fotoğraf 1: Halı heybe, 20.yüzyıl başı, özel koleksiyon, Burdur-Karamanlı (Soysaldı, 2013).

Fotoğraf 1 alı heybe, 20.yüzyıl başı, özel koleksiyon2 Bu konuda bir deyim vardır; “Bir evde iki kız biri çuvaldız, biri , Burdur Karamanlı (Soysaldı, 2013). biz”. Bu deyim çuvaldız ile biz’in saraç dikişinde karşılıklı kul- Halı1 Yozgat, emekli öğretmen Yılmaz Göksoy’dan derlenmiştir. heybelerin teknik özellikleri lanılması ile birbirini ittirmesine atıfla söylenen bir teşbihtir. ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ Ortalama halı heybe ölçüleri; heybe gözleri: (45x45)x2 veya (45x50)x2 cm. ile heybe ağı 20x30)x2 cm. ortalama tam ebatları 45x120 cm. civarındadır.

Yün hafif bir malzeme olduğu için halı heybelerde çözgü, atkı ve düğüm(ilme) tamamen yün ipliktir. Heybe gözlerinin yüzü ve ağ parçaları halı, arka yüzleri atkı yüzlü düz(kilim)

1 Yozgat, emekli öğretmen Yılmaz Göksoy‟dan derlenmiştir. Aysen SOYSALDI/BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ 7

ve arka kilimi çözgünün önünden, heybe ağı halı; Deri koşum takımlarını çeşitli teknikte işleme- iki eşit parça olarak çözgünün arkasından, ikinci lerle bezeyen saraçlar her zaman çok rağbet gör- arka kilimi ve heybe gözü halısı çözgünün önün- müştür. den dokunur. Böylece gözler geriye katlanıp, diki- Halı heybelerin ömürlerini uzatmak, eskimesi- lerek birleştirildiğinde halı yüzeyler yan yana ge- ni önlemek, daha kullanışlı ve gösterişli hale getir- lir ve heybe ortaya çıkar” (Soysaldı, 2012:21-22). mek için kenarlarına saraçlama yapılmıştır. Heybe Halı heybelerin desen özelliği saraçlama; heybe tabanı, heybe gözlerinin ağız Burdur halı heybe gözü ve ağ parça kenarları kenarları, göz kapakları, dış kenarlar ve ağ parçası genellikle ince bir su ile çerçevelenmiştir. Bu su- kenarlarının meşin-deri bantlarla kaplanmasıdır. larda S kıvrımlı dal bağlantılı yaprak ve çiçek, göz, Bu deri bantlar süslü dikişlerle bezenerek tuttu- çarpı, geçmeli geometrik biçimli klasik halı suyu rulmuştur. Saraçlama dikişleri saraç ipliği denilen yangışları yer alır. mumlu kendir ipliği (Akalın, 1993:140) ile saraç iğnesi olan çuvaldız ve biz2 (dikiş deliklerini aç- Heybe gözü desenleri “köşe-göbek” denilen maya yarayan, ağaç saplı, sivri uçlu alet) kullanıla- çeyrek(¼) raporludur. Göbek bezemeleri dairesel rak elde yapılır. Saraç bant ölçüleri; heybe tabanı, veya oval şemse, dörtgen, sekizgen, sekiz kollu yıl- heybe gözü ağız bandı ve kapaklarında 5-6, 5 cm. dız biçimli madalyonlar, çelenk veya çiçek buketi diğer kenarlarda 2-2, 5 cm. genişliğindedir. Ayrıca şeklindedir. Geometrik bezemelerin içi yine çiçek- saraçlı heybe göz kapaklarında kilitleme sistemi li bitki, rozet, yıldız vb. motiflerle doldurulmuştur. vardır. Heybe gözleri üzerine kapanan deri ka- Köşebentler çeyrek madalyon veya benzer özellik- pak bantlar heybe ağına(ara parçaya) dikilmiştir. tedir. Bazen de köşelerde rozet vb çiçekler dolgu Bu kapak bantlar üzerinde 7-8 cm. aralıklı ilikler motifleridir. Ara parçalarda ise rozet, göz, yıldız, açılmıştır. Heybe gözünün ağzındaki bant üzerine kesme şeker veya hayat ağacı gibi yöreye has bazı de aynı (7-8 cm.) aralıklı ve 8-9 cm. uzunluğunda dolgu motifleri yer almaktadır. deri britler yerleştirilmiştir. Gözlerde taşınan eş- Halı Heybenin Saraçlanması yaların güvenliği için ağzı kapatılmak istendiğin- suyundakiTürk çınar beyleri yaprakları atlarına daima ve dış özel çerçevesindeki bir ihtimam çokde renklibiritler kuşakiliklerden batı ve Anadolu birbiri içinden halılarında geçirilerek sık karşılaşılangöstermiştir. kenarsuyudur Saraçlık 20 yüzyıl(fotoğraf son 3çeyreğine ). ka- kilitli kapatma yapılabilmektedir (Soysaldı, 2012: dar çok önemli bir zanaattır. 21), (fotoğraf 2, 3, 4).

Fotoğraf 2: Saraçlı halı heybe, 20.yüzyıl başı, Burdur Müzesi Env:2284 (Soysaldı, 2013).

Fotoğraf 2. Saraçlı halı heybe, 20.y yıl başı, Burdur Müzesi Env:2284 (Soysaldı, 2013)

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ

Fotoğraf 3 . Saraçlı halı heybe gözü ve heybe ağı detayı, 20.yüzyıl başı, Burdur Müzesi Env:2284(Soysaldı, 2013) suyundaki çınar yaprakları ve dış çerçevesindeki çok renkli kuşak batı Anadolu halılarında sık karşılaşılan kenarsuyudur (fotoğraf 3 ).

8 Fotoğraf 2. Saraçlı halı heybe, 20.y yıl başı, Burdur BURDUR’DAMüzesi Env:2284 HALI (Soysaldı, HEYBE 2013) ÖRNEKLERİ /Aysen SOYSALDI

FotoğrafFotoğraf 3 . Saraçlı3-4: Saraçlı halı heybehalı heybegözü gözü ve veheybe heybe ağı ağı detayı detayı,, 20.yüzyıl 20.yüzyıl baş başı,ı, Burdur Burdur Müzesi Müzesi Env:2284(Soysaldı, 2013) Env:2284 (Soysaldı, 2013).

FotoğrafFotoğraf 5: . SaraçlıSaraçlı halı heybe, 20.yüzyıl 20.yüzyıl başı, baş Burdurı, Burdur Müzesi, Müzesi Env:, Env: 9309 9309. Fotoğraf . Saraçlı halı heybe, 20.yüzyıl başı, Burdur Müzesi, Env: 9309

Fotoğraf 6: Saraçlı halı heybe, Feden alkış, Burdur-Kemer İlçesi(Soysaldı, 2013).

Fotoğraf 6 Saraçlı halı heybe, Feden alkış, Burdur Kemer İlçesi(Soysaldı, 2013) ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ Kemer lçesinde kaynak kişinin kayınvalidesinin dokuduğu, hatıra kalan, kenarları saraçlı at eyeri heybesiFotoğraf kayınbabası 6 Saraçlı halı tarafından heybe, Feden ömür alkış, boyu Burdur kullanılmıştır.Kemer İlçesi(Soysaldı, Halı heybe 50x130cm.2013) ağ uzunluğu; 32cm. Dm²de 30x30 düğüm sıklığına, 5mm.lik hav yüksekliğine sahip, tamamen Kemer yün malzemelidir.lçesinde kaynak Bu halı kişinin heybe kayınvalidesininokuntu heybesi olarak dokuduğu, da kullanılmış hatıra vekalan, tahmini kenarları olarak 85saraçlı at eyeriyıllık heybesi olduğu kayınbabası ifade edilmiştir(Fotoğraf tarafından ömür6) boyu kullanılmıştır. Halı heybe 50x130cm. ağ uzunluğu;Bu 32cm. heybenin Dm²de desen 30x30 özelliği düğüm tamamen sıklığına, yöreye 5mm.lik hastır. Yöre hav halılarındayüksekliğine sıkça sahip, karşılaşılan tamamen yün malzemelidir.yıldızlı gül motifi Bu buhalı heybe heybe gözünün okuntu kenar heybesi suyunda, olarak sekizgen da kullanılmış göbek içinde ve kenarları tahmini kıvrımlı olarak 85 yıllık olduğugöl motifi ifade yer edilmiştir(Fotoğraf almaktadır. Ağ parçalarda 6) görülen renk sıralamalı şeker motifi, yöredeki halıların köşe bentlerinde de görülmektedir. Benzer bir göbek motifli heybe deseni müzede Bu heybenin desen özelliği tamamen yöreye hastır. Yöre halılarında sıkça karşılaşılan bulunan 9.3.09 Envanter numara ile kayıtlıdır. Müze örneğindeki bu heybenin ağ parçalarında yıldızlıMilas gül motifihalısı kenar bu heybe suyu gözününmotifi yer almakta kenar suyunda,dır. sekizgenKemer‟e göbekyakın yöre içinde olması kenarları dolayısıyla kıvrımlı göl motifibu etkileşimin yer almaktadır. doğal olduğu Ağ söylenebilir(Fotoğraf parçalarda görülen 5 6). renk sıralamalı şeker motifi, yöredeki halıların köşeBurdur‟da bentlerinde geleneksel de düğünlerdegörülmektedir. düğünBenzer bir öncesinde “erkekgöbek evinden motifli kız heybe evine deseni gönderilen müzede bulunanhediyeler, 9.3.09 Envanter halı heybe numara ile taşınmaktadır. ile kayıtlıdır. Ayrıca Müze düğüneörneğindeki davet bu edilen heybenin a misafirlereğ parçalarında düğün Milas davetiyesihalısı kenar olan suyu “Okuntu” motifi hediyeleri yer almakta dağıtımındadır. Milas da Kemer‟e kullanılmaktadır. yakın yöre Halı heybe,olması yöredeki dolayısıyla bu etkileşiminyaşlılar tarafındandoğal olduğu “okuntu söylenebilir(Fotoğraf heybesi” olarak tanımlanmıştır. 5 6). “Düğün geleneklerinde oğlan Burdur‟da geleneksel düğünlerde düğün öncesinde “erkek evinden kız evine gönderilen hediyeler, halı heybe ile taşınmaktadır. Ayrıca düğüne davet edilen misafirlere düğün davetiyesi olan “Okuntu” hediyeleri dağıtımında da kullanılmaktadır. Halı heybe, yöredeki yaşlılar tarafından “okuntu heybesi” olarak tanımlanmıştır. “Düğün geleneklerinde oğlan Aysen SOYSALDI/BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ 9

Burdur müzesi heybe örneğinde görülen ke- lan evinden kız evine nişan, düğünde keten kes- narları basamaklı sekizgen göbek ve kenar su- me3 için kumaşlar, havlular, çerez, şeker ile kına yundaki çınar yaprakları ile ağ parçasındaki sade gibi hediyelerin götürüldüğü heybedir” (Fotoğraf üslupta bir hayat ağacı, kuş ve çiçek motifleri ol- 7). (Sözlü Görüşme; F. Alkış, 26.11.2013). dukça orijinal ve yöreye hastır. Heybe gözü Göbek Burdur kemer ilçesinden ikinci heybe örneğin- merkezinde rozet motifinden çıkan dört yönlü ge- de görülen şemse ve kenar suyu ile ağ parçasındaki ometrik biçimli çiçek ve ara dallar kayı boyu dam- sade üslupta bir dal çiçek oldukça orijinaldir. Gö- gasını da taşımaktadır, çünkü yörede Kayı diğer bek madalyonunda göz motifinden çıkan kırmızı 3 Oğuz boyları birçok köy veyengesi yerleşim heybeyi yerinin adıdır. takınır, oğlanışınlar, evinden beyaz, aydınlıkkız evine ve nişan,dairesel düğünde bir çerçeve keten ile kesme kumaşlar, Kenar suyundaki çınar yapraklarıhavlular, ve çerez,dış çerçeve- şeker ile sınırlandırılmıştır. kına gibi hediyelerin Kenar götürüldüğü suyundaki Abbasi heybedir” lalesi Fotoğraf 7). (Sözlü sindeki çok renkli kuşak batıGörüşme; Anadolu F halılarında Alkış, 26.11.2013) olarak bilinen, birbirini tamamlayan, geometrik sık karşılaşılan kenarsuyudur (fotoğraf 3-4). geçme ve köşelerdeki rozet çiçekler Türk halıların- Kemer ilçesinde kaynak kişinin kayınvalide- da çokça karşılaşılan motiflerdir (Fotoğraf 8-10). sinin dokuduğu, hatıra kalan, kenarları saraçlı at eyeri heybesi kayınbabası tarafından ömür boyu kullanılmıştır. Halı heybe 50x130cm. ağ uzunlu- ğu; 32 cm. Dm²de 30x30 düğüm sıklığına, 5mm. lik hav yüksekliğine sahip, tamamen yün malze- melidir. Bu halı heybe okuntu heybesi olarak da kullanılmış ve tahmini olarak 85 yıllık olduğu ifa- de edilmiştir (Fotoğraf 6). Bu heybenin desen özelliği tamamen yöreye hastır. Yöre halılarında sıkça karşılaşılan yıldızlı gül motifi bu heybe gözünün kenar suyunda, sekizgen göbek içinde kenarları kıvrımlı göl motifi yer al- maktadır. Ağ parçalarda görülen renk sıralamalı şeker motifi, yöredeki halıların köşe bentlerinde de görülmektedir. Benzer bir göbek motifli heybe Fotoğraf 7: Saraçlı halı heybenin nişan ve okuntu için deseni müzede bulunan 9.3.09 Envanter numara Fotoğraf 7 Saraçlı halı heybeninyenge nişan tarafından ve okuntu kullanılış i yenge şekli, Burdurtarafından Kemer kullanılış İlçesi şekli, Burdur Kemer İlçesi ile kayıtlıdır. Müze örneğindeki(Soysaldı, bu 2013) heybenin ağ (Soysaldı, 2013). parçalarında Milas halısı kenar suyu motifi yer almaktadır. Milas Kemer’e yakınBurdur yöre olmasıkemer do- ilçesindenBu ikinci halı heybenin heybe örneğinde kenar suyunda görülen Türk şemse halıla- ve kenar suyu ile ağ layısıyla bu etkileşimin doğalparçasındaki olduğu söylenebilir sade üslupta rında bir sıkça dal karşılaşılan çiçek oldukça dörtgen orijinaldir. ve üçgenlerin Göbek bir- madalyonunda göz motifinden çıkan kırmızı ışınlar, beyaz, aydınlık ve dairesel bir çerçeve ile sınırlandırılmıştır. (Fotoğraf 5-6). birine geçmeli, geometrik motif yer almaktadır. Kenar suyundaki AbbasiZeminde lalesi olarak merkezde bilinen, dörtgen birbirini biçimli tamamlayan, göz motifi geometrik geçme ve Burdur’da geleneksel düğünlerdeköşelerdeki düğün rozet önce- çiçekler Türk halılarında çokça karşılaşılan motiflerdir (fotoğraf 8 10). bulunan dairesel şemse göbek yer almıştır. Köşe- sinde “erkek evinden kız evineBu gönderilenhalı heybe hedi-kenar suyunda Türk halılarında sıkça karşılaşılan dörtgen ve üçgenlerin lerde dolgu olarak rozet çiçekleri ve zikzak çizgi yeler, halı heybe ile taşınmaktadır.birbirine Ayrıcageçmeli düğü-, geometrik motif yer almaktadır. Zeminde merkezde dörtgen biçimli göz ile çerçevelenmiştir. Ağ parçalarda ise; çarpı ve ne davet edilen misafirleremotifi bulunan dairesel düğün davetiyesi olan şemse göbek yer almıştır Köşelerde dolgu olarak rozet çiçekleri ve boncuklu kenar suyu içinde stilize çiçekli hayat “Okuntu” hediyeleri dağıtımındazikzak da çizgi kullanılmak- ile çerçevelenmiştir. Ağ parçalarda ise; çarpı ve boncuklu kenar suyu içinde ağacı motifleri bulunmaktadır. tadır. Halı heybe, yöredekistilize yaşlılar çiçekli tarafından hayat ağacı motifleri bulunmaktadır. “okuntu heybesi” olarak tanımlanmıştır. “Düğün 3 Keten kesme; Yörede düğün hazırlığı sırasında genellikle dü- ğünden bir hafta önce, gelin kızın gelinlik ve düğün ertesi giye- geleneklerinde oğlan yengesi heybeyi takınır, oğ- ceği kıyafetlerin imece usulü kesim-dikim törenidir.

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ

3 Keten kesme; Yörede düğün hazırlığı sırasında genellikle düğünden bir hafta önce, gelin kızın gelinlik ve düğün ertesi giyeceği kıyafetlerin imece usulü kesim dikim törenidir. 10 BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ /Aysen SOYSALDI

FotoğrafFotoğraf 8 8: Saraçlı Saraçlı halı halı heybe, heybe, DurmuşDurmuş Erdem,Erdem, Burdur Burdur-Kemer Kemer İlçesi(Soysaldı, İlçesi(Soysaldı, 2013).2013) Fotoğraf 8 Saraçlı halı heybe, Durmuş Erdem, Burdur Kemer İlçesi(Soysaldı, 2013)

Fotoğraf 9 Saraçlı halı heybe tersi, Burdur Kemer İlçesi(Soysaldı, 2013) FotoğrafFotoğraf 9:9 Saraçlı Saraçlı halıhalı heybeheybe tersi, tersi, Burdur-Kemer Burdur Kemer İlçesi(Soysaldı, İlçesi(Soysaldı, 2013). 2013)

Fotoğraf 10: Saraçlı halı heybe detay, Burdur-Kemer İlçesi. (Soysaldı, 2013).

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ Aysen SOYSALDI/BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ 11 FotoğrafFotoğraf 10 10 Saraçlı Saraçlı halı heybeheybe detay, detay, Burdur Burdur Kemer Kemer İlçesi. İlçesi. (Soysaldı, (Soysaldı, 2013) 2013)

Fotoğraf 11. Halı heybe, 20.yy.ortası, Ümmügülsüm Kapan, Yeşilova Kocayaka köyü(Soysaldı, 2013)

FotoğrafYeşilovaFotoğraf 11. Kocayaka Halı 11: Halıheybe, heybe, köyü 20.yy.ortası, 20.yy.ortası, halı heybe ÜmmügülsümÜmmügülsüm örneği kaynak Kapan, Kapan, Yeşilova-Kocayaka kişinin Yeşilova kendisiKocayaka köyü(Soysaldı, ve annesi köyü (Soysaldı, 2013). tarafından 2013) 1960 da çeyiz olarak dokunmuştur (fotoğraf 11,12) Halı kısımlarında Türk düğümü ile Dm² Yeşilova Kocayaka köyü halı heybe örneği kay- yörede aynı dönemlerde dokunan halı yastıklar- de 30x30 düğüm sıklığı bulunmakta, çözgü pamuk, atkı ve hav ipliği yündür. Heybenin tam Yeşilovanak kişinin Kocayaka kendisi ve annesi köyü tarafından halı heybe 1960’da örneği da kaynak da görülmektedir. kişinin kendisi Heybe renklerinin ve annesi oldukça tarafından ölçüsü: 42x130 cm. halı bölümleri ise; heybe gözü:42x42, ara parça teki:20x30cm. 1960çeyizda çeyiz olarak olarakdokunmuşturdokunmuştur (fotoğraf 11,(foto 12).ğraf Halı 11,12koyu) veHalı mat kısımlarındaolması, heybeyi Türkdokuyan düğümü hanımın ile da Dm² Halının kenar suyunda aynalı gül ve zeminde yıldız göbek, ağ parçalarda ise de 30x30kısımlarında düğüm Türk sıklığı düğümü bulunmakta, ile Dm² de 30x30 çözgü dü- pamukbelirttiği, atkı gibi ve (Sözlühav ipliği Görüşme; yündür Ü. Kapan. Heybenin tam 24.11. çiçekli(bahar açmış) hayat ağacı motifi yer almaktadır. Bu yangışlar yörede aynı dönemlerde ölçüsüğüm: 42x130 sıklığı bulunmakta, cm. halı bölümleri çözgü pamuk, ise; atkı heybe ve hav gözü:42x42,2013), fabrikada4 ara parça boyanmış teki:20x30cm. hazır halı ipliklerinin dokunan halı yastıklarda da görülmektedir. Heybe renklerinin oldukça koyu ve mat olması, Halınınipliği yündür. kenar Heybenin suyunda tam ölçüsü:aynalı 42x130 gül cm.ve zemindekullanıldığınıyıldız göstermektedir. göbek , Yöredeağ Kullanıldık-parçalarda ise heybeyi dokuyan hanımın da belirttiği gibi (Sözlü Görüşme; Ü Kapan 24.11. 2013), halı bölümleri ise; heybe gözü:42x42, ara parça te- çiçekli(baharfabrikada açmış)boyanmışhayat hazır ağacı halımotifi ipliklerinin yer almaktadır.ça kullanıldığınısolan renklerde Bu yangışlar sonradan göstermektedir. yörede renk kaybı aynı hesabaYörede dönemlerde ka- ki:20x30cm. dokunanKullanıldıkça halı yastıklarda solan renklerde da görülmektedir. sonradan renk Heyb kaybıtılarake renklerinin hesaba koyu renkler katılarak oldukça tercih koyu edilmektedir. koyu renkler ve Bumat tercih heybe olması , heybeyiedilmektedir.Halının dokuyan kenar Bu heybe hanımınsuyunda az aynalı kullanılmış da gül belirttiği ve zemindeolduğu gibi içinaz (Sözlü renkler kullanılmış Görüşme;solmadan olduğu koyuiçin Ü renkler haliyleKapan solmadan kalmış 24.11. koyuve 2013) , fabrikadadesenyıldız zemin göbek,boyanmış kontrastı ağ parçalarda ve hazır estetik ise çiçekli(bahar renk halı uyumu ipliklerinin açmış) sağlanamamıştır. haliyle kullanıldığını kalmış ve desen zemin göstermektedir. kontrastı ve estetikYörede Kullanıldıkçahayat ağacı solanmotifi yer renklerde almaktadır. sonradan Bu yangışlar renk kaybırenk uyumu hesaba sağlanamamıştır. katılarak koyu renkler tercih edilmektedir. Bu heybe az kullanılmış olduğu için renkler solmadan koyu haliyle kalmış ve desen zemin kontrastı ve estetik renk uyumu sağlanamamıştır.

Fotoğraf 12: Halı heybe gözü detayı, kenar suyu; aynalı gül ve yıldız göbek. Ağ parça detayı, kenar suyu; eğri yangış ve hayat ağacı yangışı. 1960‟lı yıllarda ‟da Sümerbank halı ipliği fabrikasında üretilen ve krom boyalarla boyanan halı iplikleri yaygın kullanılmıştır. ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ

1960‟lı yıllarda Isparta‟da Sümerbank halı ipliği fabrikasında üretilen ve krom boyalarla boyanan halı iplikleri yaygın kullanılmıştır. 12Fotoğraf 12 Halı heybe gözü detayı, kenar suyu; BURDUR’DAaynalı gül ve HALI yıldız HEYBE göbek. ÖRNEKLERİ Ağ parça detayı /Aysen, kenar suyu SOYSALDI; eğri yangış ve hayat ağacı yangışı

Fotoğraf 13: Saraçlı halı heybe, Şefika Bilgili, Merkez Akkaya Köyü(Soysaldı, 2013). Fotoğraf 13. Saraçlı halı heybe, Şefika Bilgili, Merkez Akkaya Köyü(Soysaldı, 2013) Diğer bir saraçlı halı heybe örneği Burdur güvenli olduğu söylenebilir. Saraçlı halı heybele- MerkezDiğer ilçebir saraçlıAkkaya halıKöyünden, heybe örneğiüç nesilBurdur Merkez geçmişi rin çeyizlikilçe Akkaya halı eşyalarKöyünden, arasında üç yer ne sil aldığı ve da- geçmişiolduğu olduğubelirtilen, belirtilen, heybenin heybenin yaklaşık yaklaşıkolarak 120 olarak mat 120 için yıllık dokunduğu olduğu tahminda bilinmektedir. edilmektedir. Ayrıca bu Halıyıllık kenarlarını olduğu tahmin korumak edilmektedir. ve heybenin Halı uzunkenarla- ömürlüheybelerin olmasını ticarisağlamak amaçlı, için çarşı heybe işi gözününeşya olarak da tabanrını ı,korumakağız kısımları ve heybenin ve tüm uzun kenarlarına ömürlü olmasını deri bantlarla üretiminin saraçlama yapıldığı uygulanmıştır. anlaşılmaktadır. Gerek hazır sağlamak için heybe gözünün tabanı, ağız kısım- alınan, gerekse aile üretimi olan halı heybelerde Heybe gözünün kenar suyunda stilize çiçekli yaprak motifleri sıralı düzende yer ları ve tüm kenarlarına deri bantlarla saraçlama yörenin halı motiflerini bulmak mümkündür. almaktadır. Bu çiçekli kenar suyu ile Milas halıların da sıkça karşılaşılır. Kenarları çengel bezemeliuygulanmıştır.eşkenar dörtgen göbeğin merkezinde sekiz köşeliBu heybeler yıldız Türk bulunmaktadır. hayat tarzı veDört sanat köşede esteti- ise; köşelerdenHeybe gözünün çıkan kenar dal bağlantılı suyunda stilize çiçek-çiçek motifleriğinin birer görülmektedir. tanığı olarak bu güne ulaşan, kültür li yaprak motifleri sıralı düzende yer almaktadır. miraslarıdır. 1970’li yıllarda atın yerini arabaların BuBu h çiçeklieybe kenarde düğünlerdesuyu ile Milas okuntu halıların dağıtımında da sık- vealmasıyla nişan olarak işlevi hediyelikbiten bu heybeler eşyaların müze kız evineve özel götürülmesindeça karşılaşılır. Kenarları kullanılmıştır. çengel (Sözlübezemeli Görüşme; eşkenar Ş koleksiyonlardaBilgili, 24.04.2013) bulunmaktadır. Ancak tekstilin dörtgen göbeğin : merkezindeSaraçlı halı sekiz heybeler köşeli Türkyıldızerkek zararlılaralerinin at karşıeyeri dayanıksızlığı üzerinde kullandığı dikkate önalınarakemli halıbulunmaktadır. örnekleridir. Dört Halı köşede heybeler ise; köşelerden Türk halı çıkan sanatı örneklerininmüzelerimizde zenginliğinden yeterli hassas bakım olsa gerek ve korumailgili yayınlardadal bağlantılıyeterince stilize çiçektanıtılmamıştır. motifleri görülmektedir.Bu heybeler sağlanamazatın eyer halısıise gelecek yerine nesillerimize geçmesinin ulaşmalarıyanında, aynı Bu zamanda heybe de ağ düğünlerde parçası eyerokuntu kaşına dağıtımında geçirilerek, pek dengelimümkün birgörülmemektedir. yerleştirme veBu kilitlidurum saraçbir an sistemiyle ve nişan olarakeşya taşımadahediyelik eşyalarında güvenli kız olduğuevine gö- söylenebilir.önce dikkate Saraçlı alınmalı halı veheybeler etnografik çeyizliktekstil eserler halı eşyalartürülmesinde arasında kullanılmıştır. yer aldığı ve(Sözlü damat Görüşme;için dokunduğu Ş. bakımda vebilinmektedir. koruma seferberliğine Ayrıca girişilmelidir. bu heybelerin ticari amaçlı, çarşı işi eşya olarak da üretim yapıldığı anlaşılmaktadır. Gerek hazır alınan, Bilgili, 24.04.2013). gerekse aile üretimi olan halı heybelerde yörenin halı motiflerini bulmak mümkündür. Sonuç olarak: Saraçlı halı heybeler Türk er- keklerininBu heybeler at eyeri Türk üzerinde hayat kullandığı tarzı ve sanatönemli estetiğinin halı birer tanığı olarak bu güne ulaşan, kültür miraslarıdır.örnekleridir. 1970‟Halı heybelerl yıllarda Türk atın halı yerini sanatı arabalarınörnek- almasıyla işlevi biten bu heybeler müze ve özellerinin koleksiyonlarda zenginliğinden bulunmaktadır.olsa gerek ilgili yayınlarda tekstilin zararlılara karşı dayanıksızlığı dikkate alınarakyeterince müzelerimizde tanıtılmamıştır. yeterli Bu heybelerin hassas bakımatın eyer ve koruma sağlanamaz ise gelecek nesillerimize ulaşmalarıhalısı yerine pek geçmesinin mümkün yanında, görülmemektedir. aynı zamanda ağ Bu durum bir an önce dikkate alınmalı ve etnografik tekstil eserler bakım ve koruma seferberliğine girişilmelidir. parçası eyer kaşına geçirilerek, dengeli bir yerleş- tirmeKAYNAK ve kilitli KİŞİLERsaraç sistemiyle eşya taşımada da

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ Aysen SOYSALDI/BURDUR’DA HALI HEYBE ÖRNEKLERİ 13

KAYNAK KİŞİLER Yılmaz Göksoy, emekli öğretmen Yozgat-Gökçekışla /2004 Şeref Yurdasiper, emekli öğretmen(kültür evi Koleksiyonu) Burdur-Karamanlı/ 2013 Yusuf Aydın Burdur-Kemer Halk Eğitimi Merkezi Müdürü / 2013 Durmuş Erdem, Burdur-Kemer İlçesi Belediye Başkanı/ 2013 Şefika Bilgili, Ev Hanımı, Burdur-Merkez Akkaya Köyü/2013 Ümmügülsüm Kapan, Ev Hanımı, Burdur-Yeşilova-Kocayaka köyü/2013 Feden alkış, Ev Hanımı, Burdur-Kemer İlçesi /2013

KAYNAKÇA Akalın, Sami-Yılgör, Asuman-, Nezihe, (1993). Ayakkabıcılık Terimleri Sözlüğü, Boğaziçi Üniv. Yay. . Atlıhan, Şerife (1999). “Batı Anadolu’da yaşayan Yörüklerde Heybe ve Torba Dokumalar”, Erdem- Halı Özel Sayısı-I, C:10, S:28, Atatürk Kültür Merkezi Yay. Ankara, s: 35-41, 168-172. Önge, Yılmaz-(1984) “Eyer Örtüsü Olarak Dokunmuş Halıları”, Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul, s:63-72. Soysaldı Aysen, (2012) “Yozgat Halı Yastıkları”, Arış, S:7, Mart, Atatürk Kültür Merkezi Yay. Ankara, s:112-121. Soysaldı, Aysen-(2012) “Saraçlı Halı Heybeler”, IV. Uluslararası Türk El Dokumaları(Tekstil) ve Gele- nekli Sanatlar Kongresi/Sanat Etkinlikleri, 02-05.10.2012, Bakü. s:19-26.

ARIŞ HALI, DOKUMA VE İŞLEME SANATLARI DERGİSİ