56

Participatie en beoefening Voor het in beeld brengen van cultuurparticipatie (receptief en actief) gebruikt Eurostat de EU- statistics on income and living conditions3 uit 2015. Eerdere vragen over cultuurparticipatie zijn voor het laatst in 2006 gesteld en kenne­ lijk niet vergelijkbaar met de vragen uit 2015. Nederland heeft samen met de Scandinavische landen Boeken de hoogste cultuur­participatie (bezoek) in de EU (84 procent, tegen een EU-gemiddelde van 64 Robert Oosterhuis procent). Ook zijn de ver­schillen in cultuur­participatie tussen jong en Beck-Domz˙alska, M. oud en tussen de diverse inkomens­ (ed. in chief) (2019) groepen in Nederland relatief klein. Culture statistics 2019 Er is ook informatie beschikbaar edition. over de actieve cultuurbeoefening Luxembourg: Publications Office van Europeanen, omschreven of the European Union, 204 p. als het bespelen van een muziek­ instrument, het componeren van Eurostat, het statistisch bureau muziek, zingen, dansen, acteren, van de Europese Unie, bracht in fotograferen/filmen, tekenen, oktober 2019 de vierde editie uit schilderen, beeldhouwen, andere van Culture statistics. Het bevat beeldende kunsten of ambachten, een selectie van cijfers over het het schrijven van gedichten of ver­ culturele leven, die ook te vinden halen, ‘and so on’ (zoals de opsom­ zijn op de Eurostat-website.1 ming vreemd genoeg ein­digt, p.142). Het eerste hoofdstuk, over Bij deze omschrij­ving blijkt dat een cultureel erfgoed, bevat ook derde van de Euro­pese bevolking gegevens die minder ‘statistisch’ jaarlijks één of meer van dit soort van aard zijn: de Unesco-lijsten activiteiten ontplooit. In Nederland van werelderfgoed en immaterieel wat tel je mee? Net als bij de ligt dit iets hoger. erfgoed, het Europees erfgoedlabel recen­te Satellietrekening cultuur en de Europese culturele hoofd­ en media 2015 van het Nederlandse Geen integraal beeld steden. Er is een lijst van dertig Centraal Bureau voor de Statistiek Bij deze cijfers van actieve en landen opgenomen met de vijf best (CBS 2019) heeft Eurostat gekozen recep­tieve cultuurparticipatie bezochte musea.2 Ook zijn resul­ voor een brede afbakening waarin moeten we ons realiseren dat niet taten opgenomen uit de Euro­ ook de media en creatieve industrie alle denkbare culturele activiteiten barometer over cultureel erfgoed zijn meegenomen. Nederland is worden meegeteld. Het lezen en (TNS 2017). Bijvoorbeeld met de in twee opzichten uitzonderlijk in lenen van boeken en bezoeken van antwoorden op de nogal algemene Europa. Hier werkt ongeveer de de bibliotheek worden bij de recep­ vraag ‘hoe belangrijk is cultureel helft van alle werkenden in voltijd tieve participatie niet meegeteld. erfgoed voor u persoonlijk?’. (tegen een EU-gemiddelde van Bij de actieve participatie komt het In Nederland zegt ongeveer 80 viervijfde), en deze verhouding (immaterieel) erfgoed er bekaaid procent van de ondervraagden geldt ook voor de culturele werk­ vanaf: alleen ambachten worden dit zeer of tamelijk belangrijk te gelegenheid. Nergens in de EU genoemd. Ook het actief of recep­ vinden (net iets onder het EU- werkt een groter aandeel van de tief genieten van cultuur langs gemiddelde). werkenden in de cultuur als zelf­ digi­tale weg wordt niet meegeteld. standige (48 procent in Nederland, Daar wijdt Eurostat een apart Culturele bedrijvigheid tegen 33 procent in de EU); het hoofd­stuk aan, maar gebruik­ In Nederland is in 2018 4,7 procent aandeel zelfstandigen in de totale makend van een andere bron, zodat van de werkgelegenheid cultureel werkgelegenheid is gemiddeld in er geen integraal beeld geschetst van aard (bij een EU-gemiddelde Europa 14 procent en in Nederland kan worden van de cultuur­ van 3,8 procent). De vraag is altijd: 16 procent. participatie. BOEKMAN 122 57

Stad en regio onder­steunen. Dat betekent niet Thea Derks In het algemeen participeren in de beleidsretoriek overschrijven, Europa mensen in de stad meer zoals het boekje soms doet. Opval­ Dommering-Van Rongen, in cultuur dan op het platteland. lend is dat in maar liefst drie L. (2019) Maar dat patroon is in Nederland hoofd­stukken materiaal gepresen­ De Notenkrakers: rebellie niet waarneembaar. Dat hoeft teerd wordt over cultuur­participa­tie in het Concertgebouw. ons niet echt te verbazen omdat zonder dat dit met elkaar in ver­ Amsterdam: Boom uitgevers, 352 p. Neder­land een dichtbevolkt land is, band wordt gebracht. Zo ontstaat Prijs: € 27,50 maar is toch opvallend gezien het niet het inte­grale beeld dat voor bestuur­­lijke accent in het cultuur­ het beleid belangrijk is. Het maakt Over de zogeheten Notenkrakers, beleid van de laatste jaren op ook een andere tekortkoming vernoemd naar de Aktie Noten­ de regio. De geringe verschillen duidelijk: het gebrek aan een hoog­ kraker in 1969 in het Concert­ tussen stad en regio in Nederland waardig, on­afhankelijk periodiek gebouw in Amsterdam, is veel blijken ook uit de vragen die gesteld onderzoek naar cultuurparticipatie en vaak geschreven. Zo heeft de zijn aan de niet-participan­ten. Van in Europa. De Eurobarometer, actie in de afgelopen vijf decennia de Neder­­­landse niet-participanten het periodieke onderzoek naar de wel­haast mythische proporties zegt – net als in landen als Malta, Europese publieke opinie, heeft aan­genomen. Zij zou een radicale België en Tsjechië – minder dan meerdere keren aandacht besteed ommekeer in het Nederlandse 5 procent dat dit komt vanwege aan cultuur­­­participatie maar is muziekleven bewerkstelligd de afstand.4 niet onafhankelijk en draagt te veel hebben, ook al hebben opeen­ sporen van het politieke wens­ volgende muziekjournalisten deze Motieven van niet-participatie denken van de Europese Commis­ mythe­vorming stelselmatig ont­ Ook andere motieven voor niet- sie.5 Goed gedaan Eurostat, maar zenuwd. Loes Dommering-Van participatie komen aan bod. er is nog veel werk aan de winkel. Rongen tracht in deze publicatie Gebrek aan interesse is daarbij zin en onzin van elkaar te scheiden. het belang­rijkste (EU gemiddeld Literatuur 40 procent, Nederland 65 procent), CBS (2019) Satellietrekening cultuur en media Mythevorming 2015: de bijdrage van cultuur en media gevolgd door financiële redenen aan de Nederlandse economie. Den Haag: Wat behelsde ook alweer de Aktie (EU gemid­­­deld 15 procent, Neder­ Centraal Bureau voor de Statistiek. Notenkraker? Op 17 november land gemid­deld 13 procent). Ook in Höpner, M. en B. Jurczyk (2015) How the 1969 verstoorde een groepje musici, Eurobarometer blurs the line between het eerder­genoemde hoofdstuk research and propaganda. MPIfG studenten, beeldend kunste­naars over erfgoed verkennen de onder­ Discussion Paper 15/6. en componisten met knijpkikkers zoekers de bar­rières voor het TNS (2017) Cultural heritage. Brussel: een concert van het Concert­ European Commission. bezoek aan cultureel erfgoed op gebouw­orkest onder leiding van basis van ander onder­zoek (TNS Bernard Haitink. Zij eisten inspraak 2017). Van de niet-bezoekers in Noten in de besluitvorming en meer aan­ 1 ec.europa.eu/eurostat Nederland gaat het 24 procent 2 Aan de realisatie hiervan heeft onder­ dacht voor avant-gardemuziek. om de kosten (EU gemid­­­­deld 34 getekende ook mogen meewerken, Louis Andriessen, Reinbert de procent) en even­eens 24 pro­cent als coördinator van de European Group Leeuw, Misha Mengelberg, Peter on Museum Statistics (EGMUS), om een gebrek aan interes­se (EU www.egmus.eu/. Schat en Jan van Vlijmen groeiden gemid­deld 31 procent). De beide 3 EU-SILC, ec.europa.eu/eurostat/web/ uit tot dé verpersoonlijking van hoofd­stukken presenteren nogal income-and-living-conditions deze actie. Dit illustreert de 4 Eigenlijk is voor de Nederlandse verhou­ verschil­lende uitkomsten op basis din­gen niet zozeer de afstand tussen stad en onwrik­­bare werking van mythe­ van verschil­lende bronnen, zonder regio relevant, maar meer de afstand tussen vorming, want net als haar voor­ dat die met elkaar in ver­band de randstad en de rest van het land. Helaas gangers benadrukt Dommering- is dat niet uit de Eurostat-cijfers te halen. worden gebracht. 5 Ik ben niet de enige die kritiek heeft op de Van Rongen dat Van Vlijmen er niet Eurobarometer, gemaakt door de afdeling bij was geweest en dat Mengelberg Werk aan de winkel communicatie van de EC. Zie bijvoorbeeld slechts à contrecoeur had mee­ Höpner et al. 2015. Het is prijzenswaardig dat Eurostat gedaan. met dit boekje de beschikbare Destijds werden zij samen cultuur­­­statistieken ontsluit. Dat Robert Oosterhuis is onderzoeks­coör­ wel ‘De Vijf’ genoemd vanwege dinator cultuur en media bij het ministerie is mede het gevolg van het belang van Onderwijs, Cultuur en Weten­schap hun prominente aanwezigheid in dat de Europese Commissie hecht het muziekleven. Al in 1966 hadden aan de evidence base van het ze in een open brief het Concert­ cultuur­­­­­­beleid. Maar Eurostat zou gebouw­orkest opgeroepen zich meer moeten realiseren dat Bruno Maderna aan te stellen als die statistieken het beleid moeten dirigent van eigentijdse muziek  58

Deze acties hadden wisselend succes, laat ze zien. Al in 1956 werd de Beeldend Kunstenaars Regeling in het leven geroepen, om beeldend kunstenaars maatschappelijke zelf­ standigheid te garanderen, en de schrijversprotesten leidden in 1965 tot de oprichting van het Fonds voor de Letteren. Compo­nisten ijverden vanaf dat moment voor een verge­ lijkbare­ onder­steuningsregeling,­­ maar pas in 1982 werd het Fonds voor de Schep­­pende Toonkunst­ gerealiseerd.­ Succes­voller was de ver­storing van een concert van het Brabants Orkest op 16 oktober 1969, waarop chef-dirigent Hein Jordans beloofde meer eigen­tijdse muziek te gaan uitvoeren. De ‘Aktie Notenkraker’ was hierop direct geïnspireerd en werd mede onder­ steund door enkele Braban­tse actie­voerders.

Uiteenlopend onbehagen Dommering-Van Rongen consta­ teert terecht dat de protesten niet één gemeenschappelijke doel­ stelling hadden. De focus lag nu eens op een eis om meer demo­ cratie, dan weer op geldelijke onder­steuning, een volgende keer op een modernere programmering of een politieke stellingname tegen de oorlog in Vietnam. Ze gaat in op naast Haitink. Na dit nieuwe jongeren’ die droomde van een andere protestacties die eveneens protest wer­den zij gebombardeerd nieuwe maatschappelijke orde. wortelden in uiteenlopend onbeha­ tot ‘Noten­krakers’, een omschrij­ gen. Zo beletten concert­bezoekers ving die zij zich maar wat graag Roerige jaren zestig in 1951 met gejoel Paul van Kempen lieten aan­leunen – ook Van Vlijmen Om hun drijfveren te achterhalen het dirigeren vanwege zijn ver­ als het hem uitkwam. plaatst Dommering-Van Rongen meende collaboratie met de nazi’s Net als vele collega’s verbaast de actie in de context van de en in 1969 werd vanwege luid­ruch­ het Dommering-Van Rongen dat roerige jaren zestig, waarin uiteen­ tig publieksprotest een uit­voering de Notenkrakers juist het Concert­ lopende groepen ageerden tegen van Stockhausens Stim­mung gebouw­orkest bestreden. Dit de geves­tigde instituten. Met als stopgezet.­­ speelde immers geregeld eigen­ bekendste voorbeelden de ‘Pocket­ In haar boek roert Dommering-­ tijdse muziek, ook van de compo­ staking’ uit 1958, waarmee schrij­ Van Rongen zoveel onderwerpen nis­ten onder de Notenkrakers zelf. vers protes­teerden tegen de aan dat zij er soms in lijkt te ver­ Bovendien bood directeur Piet belabberde royalty’s, de Maagden­ drinken. Haar hang naar compleet­ Heuwekemeijer de jongere garde huisbezetting aan de Universiteit heid leidt tot uiterst detaillistische wel degelijk een luisterend oor. van Amsterdam in 1969 en de beschrijvingen. Zo vernemen we Desondanks belichaamde het ‘Aktie Tomaat’ in de toenmalige uitgebreid wie wanneer hoe vaak Concertgebouworkest volgens de Stadsschouwburg van de hoofd­ belde, welke musicus van het auteur een oude garde die zich stad later dat jaar, waar­bij acteurs Concert­gebouworkest wel of niet laafde aan de ‘gekende klassieken’ met tomaten werden bekogeld uit op de hoogte was van de actie en en geen duimbreed wenste te onvrede met de behou­dende wan­neer Peter Schat nou precies wijken voor een groep ‘losgeslagen program­mering. naar Darm­stadt ging. De redactie BOEKMAN 122 59 is daar­­naast wat slordig. Zo wordt Sieb Kroeske (nieuws), terwijl het gehele gezin Will Eisma beroofd van een ‘l’ en dan in de avond nog even een ontbreekt zijn naam in het register. Wijfjes, H. (red.) (2019) ‘samen-­moment’ kende met later Reinbert de Leeuw krijgt in zijn De radio: een cultuur­ historische programma’s zoals mini­biografie wel een geboortejaar, geschiedenis. ‘De bonte dinsdagavondtrein’, Louis Andriessen niet. Hoewel Amsterdam: Boom uitgevers, 360 p. ‘Snip & Snap’, ‘Negen heit de klok’, hij een jaar ouder was dan Louis Prijs: € 37,50 ‘Showboat’ en ‘De familie Door­ noemt zij Reinbert ‘iets jonger’ snee’. De programma’s werden dan de overige Notenkrakers. Radio is een uitermate flexibel ver­tolkt door diverse omroepen Bronvermeldingen verwijzen medium en haakt aan bij nieuwe die vanaf 1924 binnen een paar jaar bovendien niet altijd naar de oor­ ontwikkelingen. Of het nou om werden opgericht, met als eerste spronkelijke publicatie, ook al staat het gebruik van televisie, internet de NCRV, gevolgd door de VARA, deze in haar uitgebreide literatuur­ of streaming gaat, radio groeit, KRO, VPRO en AVRO. lijst. Een lang citaat op pagina 53 en ontwikkelt mee. Dat blijkt uit Huub Wijfjes legt uit dat de ver­­­ wordt zelfs helemaal niet toe­ deze publicatie, waarin het Amanda deling van radio over twee zenders, gekend. Jammer ook dat Brouwers, Vincent Kuiten­brouwer, waarin alle omroepen zendtijd Dommering-­­Van Rongen nogal Philomeen Lelieveldt, Anya kregen, tot grote onduide­lijkheid eens in herhaling vervalt en haar Luscombe, Lutgard Mut­saers, over de programmering leidde. documentaire verslaggeving door­ Ruud Stokvis en Huub Wijfjes is De komst van piratenzender breekt met persoonlijke over­ gelukt om zeer nauw­gezet het Radio Veronica in 1960 zorgt voor peinzingen in de ik-vorm. ontstaan en de ontwikke­lingen de nodige beroering en zware Net als eerdere auteurs con­sta­ van radio in kaart te brengen. concur­rentie. Dankzij een eigen teert Dommering-Van Rongen Verschillende aspecten van profiel en herkenbare programme­ dat symfonieorkesten na de Aktie de radio­geschiedenis komen in ring met vaste dj’s in plaats van Notenkraker eerder minder dan de bundel aan bod, waaronder de presenta­toren zoals bij de omroe­ meer eigentijdse muziek gingen archeo­logie van de radio-omroep, pen werd Veronica in korte tijd programmeren en dat de opkomst de kwaliteit en verscheidenheid enorm popu­lair. Dit ging ten koste van gespecialiseerde ensembles van de programmering, radio­ van ‘Hilver­sum’, dat door alle al in volle gang was. Zo stichtte nieuws, sport en popmuziek. omroepen en eigen belangen Elie Poslavsky in 1957 zijn Haags Er is geen echte ontdekker van weinig genegen was om te veran­ Ensem­ble voor Nieuwe Muziek, het medium, legt Huub Wijfjes uit de­ren en de luisteraar niet echt ont­stond twee jaar later het Neder­ in zijn artikel over de archeologie serieus nam (behalve als klapvee lands Blazers Ensemble en van de radio-omroep. Het ontstaan bij live­programma’s). De komst van initieer­­den studenten van de twee is een geleidelijk, vooral technisch Hilver­sum 3 in oktober 1965 brengt Amster­­­damse universiteiten in proces geweest. Maar met name slechts even lichte verandering, 1965 het A.S.K.O. (abusievelijk het Britse bedrijf van Marconi heeft vooral dankzij het veel betere toe­geschreven aan Jan Vriend, eind 18de, begin 19de eeuw gebruik­­­ bereik, want Radio Veronica was die werd aangetrokken als gemaakt van de commer­ciële alleen via de middengolf (AM) en dirigent). exploi­tatie van radio(-onderdelen), uit­sluitend in het westen van Uit De Notenkrakers blijkt waarmee het probeerde exclusieve Neder­land te ontvangen. Radio opnieuw dat de Aktie Notenkraker concessies te verwerven voor de Veronica had als eerste radio­ niet de muzikale omwenteling bouw van radiotelegrafiestations. station een horizontale program­ teweeg heeft gebracht die haar mering: elke dag op dezelfde tijd wordt toegedicht. De toekomst Voor het hele gezin hetzelfde pro­gramma met dezelfde zal uitwijzen of Dommering-Van Opvallend is dat in die beginjaren dj. Het eerste horizontale program­ Rongen met haar lijvige studie de de regelmatige uitzendingen overal ma in Hilver­sum was ‘Met het oog mythevorming voorgoed heeft ter wereld vooral werden gebruikt op morgen’, pas in januari 1976. weten door te prikken. voor livemuziek van met name (grote en kleine) orkesten, dus niet voor Hilversum komt langzaam Thea Derks is muziekpublicist, gespeciali­ ‘grammofoonmuziek’. Radio was in beweging seerd in moderne muziek voor het hele gezin en bood voor Uitermate boeiend is de uiteen­ elk wat wils; de ‘huisvrouw’ werd zetting over de muziekontwikkeling op haar wenken bediend met huis­ op de radio in Nederland, beschre­ houdelijke tips (‘Moeders wil is ven door Lutgard Mutsaers. In vrij wet’), kinderen voor en na school­ korte tijd verandert de program­me­ tijd (denk aan ‘Kleutertje Luister’), ring op radio van opera, klassiek, en ‘de man des huizes’ na het werk hoorspelen en cabaret­  60

station. En die ontwikkeling is alleen maar sterker geworden. De komst van commerciële radio (en later tv) zorgt voor een gezon­dere ontwikkeling van radio in Neder­­­land. Radio blijkt een flexi­bel medium, dat de komst van inter­­net heeft verwelkomd en omarmd. Voor­­al 3FM is toonaan­ gevend geweest voor/met Social Radio. Naast regu­liere radio worden hier­bij vooral de sociale media gebruikt, inclusief beeld. De camera deed zijn intrede in de studio en is er niet meer weg te denken. Er hangen soms meer camera’s in de radio­studio dan micro­foons. Liveradio met op­ tredens van artiesten is terug van weg­­geweest. Waren het in de begin­tijd vooral orkesten, tegen­ woordig zijn het de populaire arties­ten en aan­stormende talenten. Door internet is radio grenze­ loos geworden, staat het medium opnieuw op de rand van een nieuw tijdperk en gaat het met gemak nog honderd jaar mee. •

Sieb Kroeske is docent radio bij Inholland, eigenaar van Perfect & More en samensteller programma’s naar de meer popu­ Inmiddels is Hilversum in van jaarlijks onderzoeksrapport Exportwaarde laire en popmuziek. Hierin speelt bewe­ging en vanaf 1964 ontstaat van de Nederlandse Populaire Muziek Radio Veronica een grote rol. de Tele­­visie Radio Omroep Stich­ Het gaat daarbij vooral over de ting (TROS), die op de radio radio na de Tweede Wereld­oorlog. inhaakt op de Veronica-ontwikke­ De woelige tijden waarin de wereld lingen. Vanaf januari 1965 zet zich bevindt, lijken aan Hil­ver­sum (Radio) Veronica de muziek­ grotendeels voorbij te gaan. Maar geschiedenis harder in bewe­­ging de komst van zee­zender Radio met de komst van de Top 40. In Veronica schudt het radio­land­ enkele jaren tijd wordt de hitlijst schap flink op. Hilversum kan niet toonaangevend en het best beluis­ volharden in zijn elitaire houding. terde radio­program­ma, en die Natuurlijk zijn er buiten de op­ formule houdt nog steeds stand. komende concurrentie van Radio Hitlijsten zijn en blijven populaire Veronica met iconen als Joost den onderdelen van radio. De zee­ Draaijer, Lex Harding, Tom Collins, zenders verdwijnen na 31 augustus Tineke, Klaas Vaak (later onder 1974 en Veronica ‘gaat aan land’. eigen naam Tom Mulder) en Rob De geschiedenis her­haalt zich en Out, ook radio-iconen in Hilversum opnieuw wordt Hilver­sum wakker zoals Herman Stok en Co de Kloet, geschud. en later ook Felix Meurders, Willem van Beusekom en Frits De dj als succesfactor Spits. Gedu­ren­de de jaren zestig De dj wordt een populair onderdeel en zeven­­tig komt de muziek- en van een radiostation. Hoe popu­ radio-ontwikkeling in een stroom­ lairder de dj’s, hoe groter het versnelling. (commer­­­ciële) succes van het