Mapa Geośrodowiskowa Polski

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz PIENIĘśNO (61)

Warszawa 2012

Autorzy: Zbigniew Będkowski*, Katarzyna Siwy-Będkowska*, GraŜyna Hrybowicz** Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* – Częstochowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne Spółka z o.o., ul. Wolności 77/79, 42-200 Częstochowa

** – Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

*** – Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN......

Spis treści I. Wstę p – Z. Będkowski ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Siwy-Będkowska ...... 4 III. Budowa geologiczna – K. Siwy-Bę dkowska...... 8 IV. ZłoŜa kopalin – Z. Będkowski ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Z. Będkowski ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Z. Będkowski ...... 15 VII. Warunki wodne ...... 22 1. Wody powierzchniowe – K. Siwy-Będkowska, Z. Bę dkowski...... 22 2. Wody podziemne – K. Siwy-Bę dkowska ...... 23 VIII. Geochemia środowiska...... 27 1. Gleby – P. Kwecko ...... 27 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach – H. Tomassi-Morawiec...... 29 IX. Składowanie odpadów – G. Hrybowicz ...... 31 X. Warunki podłoŜa budowlanego – Z. Będkowski ...... 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Siwy-Bę dkowska ...... 40 XII. Zabytki kultury – K. Siwy-Bę dkowska ...... 45 XIII. Podsumowanie – K. Siwy-Będkowska, G. Hrybowicz...... 47 XIV. Literatura ...... 50

I. Wstęp

Arkusz PienięŜno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został opracowany w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym (plansza A) oraz Państwo- wym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsię- biorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu PienięŜno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2006 roku w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym (Będkowski, Korona, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowi- skowej Polski w skali 1:50 000 (2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa Polski adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samo- rządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postano- wień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strate- gii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe

3 stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz PienięŜno MGśP powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnień dokonanych w Urzę- dzie Marszałkowskim Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Biurze Regionalnym w El- blągu, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, starostwach powiatowych w Braniewie i Lidzbarku Warmińskim, urzędach miasta i gminy w PienięŜnie i Ornecie oraz w urzędach gmin w: Braniewie, Lelkowie i Płoskini. Mapa opracowana została w wersji cyfrowej. W lipcu 2011 r. dokonano wizji lokalnej złóŜ i punktów występowania kopalin. Informacje dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło- Ŝach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza PienięŜno określają następujące współrzędne geograficzne: 20°00’00”– 20°15’00” długości geograficznej wschodniej oraz 54°10’00”–54°20’00” szerokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym omawiany obszar połoŜony jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Zdecydowanie przewaŜająca część terenu ob- jętego arkuszem naleŜy do powiatu braniewskiego – miasto i gmina PienięŜno oraz gminy: Braniewo, Lelkowo i Płoskinia. Skrajne południowe obszary przynaleŜą do powiatu lidzbar- skiego, gminy Orneta. Pod względem geograficznym obszar arkusza PienięŜno połoŜony jest w prowincji – NiŜu Wschodniobałtycko-Białoruskiego (podprowincji PobrzeŜe Wschodniowobałtyckie). Jednostką niŜszego rzędu jest tu makroregion Nizina Staropruska, obejmujący w granicach arkusza mezoregiony Wzniesienia Górowskie i Równina Ornecka (Kondracki, 2001), (fig.1). Wzniesienia Górowskie zajmują większą część obszaru mapy. Jest to wysoczyzna morenowa, której powierzchnia urozmaicona jest pasmami moren czołowych, pochodzących z recesji fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego. NajwyŜej wznosi się wał morenowy Góry Zamkowej (ok. 216 m n.p.m.), znajdującej się na północ od Górowa Iławeckiego. Od połu- dnia do wzniesień przylega Równina Ornecka. Jest to sandr rozciągający się wzdłuŜ rzeki Drwęcy Warmińskiej, zajęty przez lasy sosnowe, a przy ciekach przez łęgi.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza PienięŜno na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granica prowincji; 2 – granice makroregionów; 3 – granice mezoregionów; 4 – granica państwa. Prowincja NiŜ Środkowoeuropejski, podprowincja PobrzeŜa Południowobałtyckie Mezoregiony PobrzeŜa Gdańskiego: 313.55 – Wysoczyzna Elbląska, 313.56 – Równina Warmińska, 313.57 – WybrzeŜe Staropruskie podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Prowincja NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja PobrzeŜe Wschodniobałtyckie Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie, 841.58 – Równina Ornecka podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olsztyńskie.

Rzeźba terenu w obrębie arkusza PienięŜno jest średnio urozmaicona. Na obszarze tym dominują formy i osady pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego. Znaczną część obszaru arkusza zajmuje wysoczyzna morenowa. W części północno-zachodniej i południowo- wschodniej jest to wysoczyzna morenowa płaska o wysokości 75–110 m n.p.m. Wysoczyzna morenowa falista obejmuje południowo-zachodnią, centralną i północno-wschodnią część arkusza. Wznosi się ona na wysokość od 45 m n.p.m. w dolinie Wałszy do 136 m n.p.m. w rejonie Lelkowa. Charakterystyczną cechą omawianego obszaru jest głęboka (ponad 50 m) i wąska dolina rzeki Wałszy poniŜej PienięŜna. Powierzchnię terenu urozmaicają tu ponadto liczne róŜ-

5 nogenetyczne pagórki (moren czołowych i moren martwego lodu, ozy i kemy), zagłębienia bezodpływowe i wąskie wcinające się głęboko doliny rzeczne (Rabek, Młyńczak, 2002). W podziale klimatycznym Polski obszar arkusza PienięŜno Góra połoŜony jest w regio- nie Pomorsko-Warmińskim (Stachy red., 1987). Klimat omawianego obszaru charakteryzuje się duŜą zmiennością stanów pogody. Cechują go chłodne lata oraz łagodne zimy – średnia temperatura powietrza półrocza zimowego waha się od 0,0 do 0,5°C, a półrocza letniego od 13,5 do 14,0°C. Pokrywa śnieŜna utrzymuje się przez około 70–90 dni, a średni udział opa- dów stałych w ogólnej sumie rocznej wynosi 12–14%. Średnie sumy opadów w roku miesz- czą się w przedziale 600–800 mm. NajwyŜsze opady przypadają na miesiące letnie – średnie sumy opadów półrocza letniego wynoszą od 350 do 500 mm, podczas gdy zimowego 200– 250 mm. Na obszarze zlewni rzeki Banówki i w części południowej arkusza PienięŜno występują gleby brunatne właściwe i gleby brunatne wyługowane. W części północno-zachodniej (obszar zlewni Banówki) powstały one ze zwietrzelin skalnych o średnim i cięŜkim składzie me- chanicznym, z piasków gliniastych, z lekkich glin zwałowych i pyłów, a w części południo- wej utworzyły się na glinach zwałowych i pyłach. Centralną część zajmują gleby płowe, brunatne wyługowane i gleby odgórnie oglejone. Na terenach dolinnych rzeki Warny i środkowej Wałszy (do PienięŜna) gleby te wytworzyły się z piasków gliniastych i pyłów, a na pozosta- łym obszarze ze zwietrzelin (gliniastych i ilastych) skał niewęglanowych, glin zwałowych i iłów. Na niewielkich, północno-zachodnich terenach arkusza PienięŜno z piasków luźnych i Ŝwirów rozwinęły się gleby bielicowe i bielice (Stachy red., 1987). Zdecydowanie dominują tu gleby bardzo dobrej jakości, zaliczone do wysokich klas bonitacyjnych. Występują one mozaikowo na całym obszarze arkusza. Łąki na podłoŜu organicznym zajmują niewielkie powierzchnie i rozwinęły się głównie w dolinach rzecznych i zagłębieniach o podwyŜszonej wilgotności. Główną dziedziną gospodarki na obszarze arkusza PienięŜno jest rolnictwo. Wśród uŜytków rolnych przewaŜają grunty orne nad pastwiskami i łąkami oraz lasami i zadrzewie- niami. Działające tu gospodarstwa rolne zajmują się głównie produkcją roślinną. Uprawiane są głównie zboŜa i ziemniaki, a takŜe buraki cukrowe, rzepak oraz warzywa i rośliny pastew- ne. W produkcji zwierzęcej przewaŜa chów bydła, drobiu i trzody chlewnej. Funkcjonują tu zarówno indywidualne gospodarstwa jak i wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, będące po- zostałością dawnych Państwowych Gospodarstw Rolnych, a obecnie uŜytkowane przez wła- ścicieli prywatnych i dzierŜawców.

6 Poza działalnością rolniczą funkcjonują tu niewielkie podmioty gospodarcze (przewaŜ- nie jednoosobowe), które wyspecjalizowały się w handlu i usługach dla ludności. Czyste śro- dowisko i brak uciąŜliwego przemysłu sprawia, Ŝe największe perspektywy rozwojowe tego obszaru wiąŜe się z rozwojem turystyki i agroturystyki. Około 30% powierzchni arkusza zajmują lasy. Kompleksy leśne o róŜnej wielkości rozmieszczone są na obszarze arkusza nieregularnie. Większe rozmiarowo skupiska leśne występują tu we wschodniej części arkusza w widłach rzek Wałszy i Warny oraz na połu- dniowym wschodzie. Lasy pełnią tu funkcję ekologiczną, gospodarczą oraz społeczną. Część lasów ma status lasów ochronnych dla gleb i stosunków wodnych. Obszar arkusza PienięŜno charakteryzuje się generalnie słabym zurbanizowaniem. Jest tutaj tylko jeden większy ośrodek miejski – PienięŜno z siedzibą władz miasta i gminy (około 3 tys. mieszkańców). Poza tym w granicach omawianego arkusza do większych miejscowości zaliczyć moŜna: Lelkowo (siedziba władz gminy – 1 tys. mieszkańców), Henrykowo (0,9 tys. mieszkańców) i Radziejewo (0,7 tys. mieszkańców). NajwaŜniejszym centrum gospodar- czym, kulturalnym i administracyjnym dla mieszkańców omawianego obszaru jest miasto Braniewo, oddalone o ok. 15 km na zachód od granic arkusza. Większość miejscowości znajdujących się na omawianym obszarze posiada sieć wodo- ciągową. Część gospodarstw korzysta z indywidualnych ujęć wód podziemnych tj. ze studni wierconych, a nieliczne ze studni kopanych. Największe komunalne ujęcia wód zlokalizowane są w miejscowościach: PienięŜno, Przebędowo, Długobór, Piotrowiec i Lelkowo. Syste- mem kanalizacji zbiorczej objęto nieliczne miejscowości, do których naleŜą: PienięŜno, Sawi- ty, ŁoŜniki, Lelkowo i Wola Lipecka. Ścieki kierowane są do mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków. PrzewaŜająca część gospodarstw domowych wyposaŜona jest w indywidualne bezodpływowe zbiorniki (szamba), z których okresowo wywoŜone są nieczystości, a niewielka część korzysta z własnych przydomowych oczyszczalni ścieków. Odpady, po- wstające na obszarze arkusza PienięŜno, trafiają na składowisko w Wysiece w gminie Barto- szyce (poza granicami arkusza) oraz częściowo na „dzikie” wysypiska zlokalizowane najczę- ściej w starych wyrobiskach. Przez miasto PienięŜno przebiegają trzy drogi wojewódzkie – nr 507, 510 i 512. Droga nr 507 prowadzi z Dobrego Miasta przez Ornetę i PienięŜno do Braniewa. Droga nr 510 łączy PienięŜno, poprzez Lelkowo i Głębock z granicą państwa. W PienięŜnie bierze równieŜ po- czątek droga nr 512, biegnąca w kierunku wschodnim przez Górowo Iławeckie do Bartoszyc i dalej do granicy państwa. Oprócz tego poszczególne miejscowości łączą drogi o znaczeniu

7 lokalnym. Z południa (przez PienięŜno) w kierunku północno-zachodnim biegnie linia kole- jowa łącząca Olsztyn z Braniewem i dalej z Kaliningradem.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru objętego granicami arkusza PienięŜno scharakteryzowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz PienięŜno (Rabek, Młyńczak, 2000) wraz z Objaśnieniami (Rabek, Młyńczak, 2002). Omawiany obszar połoŜony jest w obrębie zachodniej części syneklizy perybałtyckiej stanowiącej fragment platformy wschodnioeuropejskiej. Powierzchnia stropowa krystaliniku platformy obniŜa się łagodnie w kierunku zachodnim i północnym. Została ona osiągnięta wierceniem wykonanym przy południowej granicy arkusza na głębokości 2602,5 m. Trzon krystaliczny platformy buduje seria granodiorytów i granitów północnych mazurskiego kompleksu suprakrustalnego. Osady kambru wykształcone są jako piaskowce, mułowce i iłowce o łącznej miąŜszości 156,5 m. WyŜej występują margle, wapienie i iłowce ordowiku o miąŜ- szości 94 m. Osady syluru to iłowce i mułowce z fauną graptolitów, a ich miąŜszość osiąga 533,5 m. Utwory te mogą być perspektywiczne dla udokumentowania niekonwencjonalnych złóŜ gazu ziemnego w łupkach. Sedymentację osadów paleozoiku zamykają anhydryty, sole kamienne i wapienie permu o łącznej miąŜszości 354,5 m. Osady triasu tworzą kompleks o miąŜszości 462,5 m obejmujący piaskowce i mułowce pstrego piaskowca oraz piaski, piaskowce i zlepieńce retyku. Jurę reprezentują piaski i piaskowce (jura dolna), piaski z przewarstwieniami mułowców (jura środkowa) oraz mułowce, margle i piaski (jura górna). Łączna miąŜszość tych utworów to 437,5 m. Osady kredy (przy- naleŜne prawdopodobnie do mastrychtu górnego) wykształcone są jako: iły, margle, piaski, piaskowce i mułowce. Seria ta ma miąŜszość 310 m i została nawiercona na głębokości 253,5 m przy południowej granicy arkusza. Na obszarze arkusza PienięŜno występują osady paleocenu, oligocenu i prawdopodobnie miocenu. Paleocen reprezentują piaski z glaukonitem i łyszczykami stwierdzone na głę- bokościach 257–262 m. Podczas oligocenu zostały zdeponowane piaski glaukonitowe i lokalnie mułki. Do osadów miocenu zaliczono serię piasków, mułków i iłów z węglem brunatnym występującą jedynie w północno-zachodnim naroŜu arkusza. Utwory czwartorzędu zalegają ciągłą pokrywą na powierzchni omawianego arkusza (fig. 2). MiąŜszość tego kompleksu jest bardzo zmienna i wynosi od 120 m w części północ- no-zachodniej do 260 m w części południowo-wschodniej.

8 Rozpoznano tutaj osady związane ze zlodowaceniami: południowo-, środkowo- i pół- nocnopolskimi, osady interglacjału wielkiego oraz utwory holocenu. Na powierzchni terenu odsłaniają się jedynie osady zlodowaceń północnopolskich i holocenu.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza PienięŜno na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

Czwartorzęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki ke- mów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Numeracja wydzieleń zgodna z Mapą (Marks i in. red., 2006)

Ze zlodowaceniem południowopolskim związane są utwory zlodowaceń nidy i wilgi (sa- nu 2). Zlodowacenie nidy reprezentują osady zastoiskowe (piaski, mułki i iły), lodowcowe (gliny zwałowe) i wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) stadiałów dolnego i górnego rozdzielonych

9 lokalnie przez osady rzeczne interstadiału. W czasie trwania zlodowacenia wilgi w pierwszej kolejności osadziły się mułki, iły i piaski zastoiskowe, następnie piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, a z deglacjacją lądolodu związane są gliny zwałowe. Interglacjał wielki reprezentują jeziorne iły, mułki i torfy pochodzące z wczesnego etapu interglacjału mazowieckiego. Podczas deglacjacji lądolodu zlodowacenia odry zostały zdeponowane gliny zwałowe oraz zalegające na nich piaski wodnolodowcowe. Ze stadiałem dolnym zlodowacenia warty związane są gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Stadiał środkowy reprezentują mułki, iły i piaski zastoiskowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz gliny zwałowe. Utwory zlodowaceń północnopolskich tworzą na omawianym obszarze kompleks o miąŜszości od kilku do 80 m. W ich obrębie rozpoznano osady zlodowacenia wisły stadia- łów środkowego i górnego oraz rozdzielających je osadów interstadialnych. Stadiał środkowy rozpoczynają mułki i piaski zastoiskowe stwierdzone otworami na całej powierzchni arkusza. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału środkowego nawiercono jedynie w PienięŜnie oraz w Glebiskach przy południowej granicy arkusza. Gliny zwałowe tego stadiału tworzą prawie ciągłą pokrywę o miąŜszości do 50 m. Osady interstadiału stwierdzono jedynie w północno- zachodniej części omawianego obszaru i są to: piaski i mułki rzeczne oraz mułki, iły i piaski jeziorne. Osady stadiału górnego zlodowacenia wisły w większości odsłaniają się na powierzchni terenu w granicach arkusza PienięŜno. Najstarszymi naleŜącymi do niego utworami są tu mułki, iły i piaski zastoiskowe. Występują one na całym omawianym obszarze, nie two- rząc jednak ciągłego poziomu. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne) stadiału górnego od- słaniają się w dolinie rzeki Wałszy na południe od PienięŜna. Nie tworzą one w obrębie omawianego arkusza ciągłego poziomu, a ich miąŜszość zmienia się od kilku do kilkunastu me- trów. Gliny zwałowe występują powszechnie na powierzchni terenu tworząc pokrywę o miąŜ- szości osiągającej 25 m. Na powierzchni glin zwałowych zalegają lokalnie: piaski lodowcowe, piaski i Ŝwiry moren martwego lodu oraz piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe moren czoło- wych. W granicach wychodni tych utworów wyznaczono niewielkie obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Utwory moren czołowych rozpowszechnione są głównie w południowo- zachodniej części arkusza. W północnej części arkusza występują wałowo wydłuŜone wzgó- rza ozów zbudowane z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych. Na powierzchni omawianego obszaru stwierdzono równieŜ występowanie wzgórz kemów zbudowanych przez piaski, mułki i gliny zwałowe. Piaski i Ŝwiry wodno-lodowcowe (górne) tworzą rozległe równiny sandrowe w północno-wschodniej i południowo-zachodniej części arkusza mapy. Ich maksymalna miąŜszość moŜe osiągnąć 20 m. Utwory te mają znaczenie surowcowe na omawianym obszarze, w ich obrębie udokumentowano złoŜe kruszywa naturalnego oraz wyznaczono obszary

10 perspektywiczne dla występowania piasków i Ŝwirów. W dolinie Wałszy na wschód od Pie- nięŜna i w rejonie Bornit występują piaski rzeczne tarasów nadzalewowych związane ze schyłkiem stadiału górnego zlodowacenia wisły. U schyłku plejstocenu i na początku holocenu rozpoczyna się powstanie pokryw pia- sków deluwialnych. Ich występowanie jest ściśle związane z ukształtowaniem powierzchni terenu. Osady te wypełniają dna i pokrywają część zboczy małych dolin na wysoczyźnie morenowej. Utwory akumulacji holoceńskiej to: piaski jeziorne występujące wokół jeziora Ta- ftowo, piaski rzeczne tarasów zalewowych, gytie, namuły oraz torfy. W obrębie duŜych za- głębień, powstałych w miejscu wytopienia się brył martwego lodu, miąŜszość torfów przekra- cza 5 m. Największe takie zagłębienia występują w rejonie Posady, na północ od ŁoŜnika, obok Wyrębisk, Cieszęt i Bornit. W obrębie jeziornych osadów węglanowych udokumentowano złoŜa kredy jeziornej oraz wyznaczono obszar prognostyczny występowania gytii. Liczne torfowiska pozwoliły na wyznaczenie obszarów prognostycznych torfów.

IV. ZłoŜa kopalin

W granicach arkusza PienięŜno w wyniku prowadzonych dotychczas prac geologicznych udokumentowano trzy złoŜa kopalin (tabela 1). Kryteria kopalin uŜytecznych spełniają czwartorzędowe nagromadzenia surowców okruchowych oraz kredy jeziornej i torfu. ZłoŜe kredy jeziornej „Bornity” zostało rozpoznane i udokumentowane w dolinie rzeki Wałszy w południowo-zachodniej części arkusza (Łazowski, Makowiecki, 1974). Pier- wotnie udokumentowano zasoby pozabilansowe kredy jeziornej (1 014 tys. ton) oraz torfu 3 (417,84 tys. m – kopalina towarzysząca) w kat. C2 na powierzchni 15,74 ha. Dalsze prace geologiczno-rozpoznawcze pozwoliły na udokumentowanie 1 112 tys. ton zasobów geologicznych bilansowych kredy jeziornej w kat. C1 w nowych granicach złoŜa, na obszarze o powierzchni 20,53 ha (Wojtkiewicz, 1986). Udokumentowano równieŜ pozabilansowe zasoby gytii wapiennej w ilości 274 tys. ton na obszarze 6,06 ha połoŜonym za północno-wschodnią granicą złoŜa (zasoby te nie zostały zatwierdzone ze względu na niedostateczne rozpoznanie tej części złoŜa). Stwierdzono ponadto, Ŝe w nadkładzie kredy występuje torf przydatny do celów rolniczych. Ze względu na mały popyt na surowiec wydobywany ze złoŜa „Bornity”, w 2003 r. jego ówczesny uŜytkownik postanowił wydzielić z niego niewielki obszar do dalszej eksploatacji, a pozostałą część złoŜa przeznaczono na sprzedaŜ. W związku z tym dla wydzielonego obszaru przyszłej eksploatacji opracowano dokumentację złoŜa kredy jeziornej i torfu „Bornity I” w kat. C1 (Olszewski, 2003). Po wydzieleniu nowego złoŜa opracowano dodatek do dokumentacji geologicznej złoŜa „Bornity” (Olszewski, 2004).

11 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan zago- Wydobycie Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja Nr bilansowe spodarowania (tys. ton Wiek kompleksu rozpoznania kopaliny złóŜ Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj (tys. ton, złoŜa tys. m3*) litologiczno- konfliktowości na złoŜa kopaliny tys. m3*) -surowcowego złoŜa mapie Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Bornity kj Q 583,2 C1 Z − Sr 4 A kj 155,1 2 Bornity I Q C Z − Sr 4 A t* 51,50* 1 Pajtuny pŜ Q ZWB

− 12 12 Rubryka 3: kj – kreda jeziorna, t – torfy, pŜ – piaski i Ŝwiry, * kopalina towarzysząca; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1; Rubryka 7: złoŜa: Z – zaniechane, ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze; Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11: złoŜa: A – małokonfliktowe.

W chwili obecnej złoŜe „Bornity” ma powierzchnię 9,77 ha (Pole obliczeniowe A – 2,45 ha i Pole obliczeniowe B – 7,32 ha) i 583,2 tys. ton zasobów kredy jeziornej. Pole A obejmuje północną część złoŜa przylegającą do złoŜa „Bornity I”, a Pole B południową część. MiąŜszość złoŜa zmienia się od 2,0 do 7,6 m (śr. Pole A – 6,05, Pole B – 4,30). W nadkładzie złoŜa zalegają torf i gytia o miąŜszości od 1,8 do 4,4 m (śr. Pole A – 2,31, Pole B – 3,24). Jest ono zawodnione – poziom wód gruntowych występuje na głębokości 0,6 m. Kopalina zalega- jąca w złoŜu moŜe być stosowana w rolnictwie i ogrodnictwie. Jakość surowca przedstawia się następująco: – zawartość CaO – Pole A od 41,4 do 46,3; śr. 43,7% Pole B od 40,1 do 54,6; śr. 44,5% – wilgotność naturalna – Pole A od 67,0 do 76,6; śr. 71,8% Pole B od 56,4 do 76,6; śr. 69,3% ZłoŜe kredy jeziornej i torfu „Bornity I” obejmuje obszar 1,99 ha i jest połoŜone na pół- noc od złoŜa „Bornity” (Olszewski, 2003). MiąŜszość złoŜa kredy jeziornej zmienia się od 2,4 do 8,1 m (śr. 5,8), a złoŜa torfu od 1,8 do 3,45 m (śr. 2,7). Pokład torfu jest częściowo zawod- niony natomiast złoŜe kredy jeziornej zalega całkowicie pod poziomem wód gruntowych wy- stępujących na głębokości od 0,1 do 1,0 m. Kreda jeziorna charakteryzuje się zasadowością ogólną odpowiadającą wymogom stawianym dla surowców węglanowych przydatnych do wapnowania gleb. Torf moŜe być stosowany do celów rolniczych. Parametry jakościowe kopalin występujących w złoŜu przedstawiają się następująco: kreda jeziorna – zasadowość ogólna w przeliczeniu na CaO – od 39,0 do 49,0; śr. 42,3% – pH – od 7,2 do 7,6; śr. 7,4 – gęstość pozorna – od 1,17 do 1,33; śr. 1,29 g/cm3 torf – popielność – od 18,8 do 29,6; śr. 22,4% – pH – od 7,01 do 7,74; śr. 7,36 – stopień rozkładu – od 22,9 do 75,0; śr. 53,9% ZłoŜa kredy jeziornej udokumentowane na obszarze omawianego arkusza mają znaczenie lokalne. Posiadają one korzystne warunki geologiczno-górnicze dla wydobycia kopaliny, tj. prostą budowę geologiczną oraz dogodne warunki udostępnienia. Utrudnienie stanowi płytko występujący poziom wód gruntowych, co powoduje, Ŝe seria złoŜowa jest zawodniona. Według klasyfikacji sozologicznej z punktu widzenia ochrony złóŜ (Zasady..., 1999), zaliczone zostały do powszechnych, łatwo dostępnych, licznie występujących na terenie całe-

13 go kraju (klasa 4). Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜa uznano za mało konfliktowe, moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń. W rejonie miejscowości Pajtuny rozpoznano kartą rejestracyjną złoŜe piasku i Ŝwiru (Stepanowicz, 1976). ZłoŜe „Pajtuny”, o powierzchni 2,91 ha, miało formę gniazdową i zasoby 149 tys. ton. Kopalina w złoŜu o miąŜszości od 2,2 do 3,9 m zalegała pod nadkładem pia- sków gliniastych i podścielona była gliną zwałową. ZłoŜe „Pajtuny” zostało wyeksploatowa- ne i wykreślone z Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza PienięŜno nie jest prowadzona koncesjonowana eksploatacja su- rowców mineralnych. Nie zlokalizowane są tu równieŜ zakłady przetwórstwa kopalin. Eks- ploatacja złóŜ kredy jeziornej „Bornity” i „Bornity I” została zaniechana. Eksploatacja złoŜa kredy jeziornej „Bornity” była prowadzona przez Wojewódzki Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych w Elblągu od 1988 r. W 2000 r. Przed- siębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Niwa” Sp. z o.o. nabyło od dotychczasowego uŜytkow- nika prawo do dokumentacji i koncesji. Dalsza eksploatacja złoŜa objęła jego południową część i trwała do końca 2002 r. Po wygaśnięciu koncesji obszar i teren górniczy zostały zniesione. Wyrobiska powstałe w trakcie eksploatacji kredy jeziornej zostały zrekultywowane w kierunku wodnym – powstały cztery stawy, które są zarybione i uŜytkowane przez Polski Związek Wędkarski. W czasie eksploatacji złoŜa „Bornity” nie prowadzono przeróbki wydobytej kopaliny, była ona wywoŜona i wykorzystywana do wapnowania pól. Zalegający nad kredą jeziorną torf równieŜ został zagospodarowany, w sąsiedztwie wyrobisk poeksploatacyjnych (stawów) nie stwierdzono zalegania składowisk nadkładu. W roku 2004 Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Niwa” Sp. z o.o. uzyskało koncesję na eksploatację złoŜa kredy jeziornej i torfu „Bornity I” waŜną do końca 2010 r. Dla złoŜa wyznaczono obszar i teren górniczy o wspólnych granicach i powierzchni 19 981 m2. Eksploatację prowadzono jedynie w 2005 r., kopalinę urabiano mechanicznie i wydobywano sposobem odkrywkowym spod wody przy północno-zachodniej granicy złoŜa poszerzając wyrobisko powstałe w trakcje eksploatacji złoŜa „Bornity”. Ze względu na nikłe zapotrzebo- wanie na kredę eksploatacja złoŜa „Bornity I” została wstrzymana. Do końca waŜności koncesji uŜytkownik nie podjął juŜ wydobycia kredy i torfu. Po wygaśnięciu koncesji obszar i teren górniczy zostały zniesione. Ilość wydobytej kopaliny nie została rozliczona dodatkiem do dokumentacji geologicznej.

14 Eksploatacja złoŜa „Pajtuny” była prowadzona w latach 70. i 80. XX w. sposobem odkrywkowym. Kruszywo pozyskiwane ze złoŜa było wykorzystywane w drogownictwie. Po zakończeniu eksploatacji suche wyrobisko uległo samoistnej rekultywacji zarastając krzewami i drzewami. Podczas zwiadu terenowego przeprowadzonego w lipcu 2011 r. stwierdzono, iŜ na omawianym obszarze prowadzona jest na niewielką skalę niekoncesjonowana eksploatacja piasków oraz piasków i Ŝwirów. W ostatnim roku kruszywo pozyskiwane było okresowo w 10 wyrobiskach, które zaznaczono na mapie i sporządzono dla nich karty informacyjne. Są to najczęściej niewielkie rozmiarowo wyrobiska wgłębne i stokowo-wgłębne. Największe wyrobiska znajdują się w sąsiedztwie miejscowości: Białczyn, Dębowiec, RóŜaniec, Wojnity i Henrykowo. Surowiec pochodzący z tych miejsc jest wykorzystywany przez miejscową lud- ność do celów budowlanych oraz lokalnie do napraw dróg. Powstające wyrobiska mogą sta- nowić potencjalne miejsca nielegalnego składowania odpadów. Odkrywki (8), w których wy- stępują piaski, piaski i Ŝwiry oraz Ŝwiry, gdzie eksploatacja została kilka lat temu zaniechana, naniesiono na mapę bez sporządzania dla nich kart informacyjnych. Zlokalizowane tam niewielkie rozmiarowo wyrobiska powoli zarastają drzewami i krzewami.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

W granicach arkusza PienięŜno prowadzono prace geologiczno-zwiadowcze w poszukiwaniu: piasków i Ŝwirów, surowców ilastych ceramiki budowlanej, torfów, kredy jeziornej i gytii. Występujące w podłoŜu omawianego arkusza utwory dolnego paleozoiku mogą być perspektywiczne dla udokumentowania niekonwencjonalnych złóŜ gazu ziemnego w łupkach. Łupki wzbogacone w substancję organiczną były deponowane w systemie basenów sedymen- tacyjnych rozwiniętych we wczesnym paleozoiku na zachodnim skłonie kratonu wschodnio- europejskiego (Poprawa, 2010). W basenie bałtyckim potencjalne akumulacje gazu ziemnego związane są z górnoordowickimi i dolnosylurskimi łupkami graptolitowymi. Najbogatsze w substancję organiczną są utwory landoweru. W rejonie miejscowości Kildajny (na wschód od doliny Warny) wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów. Znajduje się tam punkt występowania kopaliny. Na pół- noc od miejscowości Perwilty i Pajtuny wyznaczono obszar perspektywiczny piasków oraz piasków i Ŝwirów. Podczas zwiadu terenowego została zlokalizowana tam odkrywka o głębo- kości ok. 3 m, z której w przeszłości pozyskiwano Ŝwiry. W czasie prac geologicznych mają- cych na celu znalezienie złóŜ piasków i Ŝwirów w wykonanych w pobliŜu Perwilt otworach

15 badawczych stwierdzono warstwę piasku o miąŜszości 2,5 i 8,5 m oraz warstwę piasku ze Ŝwirem o miąŜszości 2,0 m (Surma, Solczak, 1979). W granicach wyznaczonych obszarów, zgodnie ze Szczegółową mapą geologiczną Polski (Rabek, Młyńczak, 2000), występują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne stadiału górnego zlodowacenia wisły. Tworzą one rozległy poziom sandrowy związany prawdopodobnie z akumulacją towarzyszącą topnieniu lobu Za- toki Gdańskiej. Równinę sandrową tworzą piaski średnio- i drobnoziarniste ze Ŝwirami, któ- rych miąŜszość lokalnie osiąga 20 m. Korzystając informacji uzyskanych w punktach występowania kopaliny (dla których sporządzono karty informacyjne) i danych przedstawionych na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Rabek, Młyńczak, 2000) wyznaczono cztery niewielkie obszary perspektywiczne piasku i Ŝwiru w rejonie miejscowości: Piotrowiec (gdzie zalegają piaski i Ŝwiry ozów), Dębowiec, Wojnity i Henrykowo (występują tutaj piaski i Ŝwiry moren czołowych). Na północ od miejscowości Sawity wyznaczono obszar perspektywiczny piasków oraz piasków i Ŝwirów. Podczas prac geologiczno-poszukiwawczych stwierdzono tam występo- wanie piasków w warstwie o miąŜszości 5,8 i 10,0 m oraz piasków i Ŝwirów, których warstwa miała miąŜszość 3,0 i 6,4 m (Hrynkiewicz-Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Utwory te zalega- ją pod nadkładem o grubości 0,5–4,0 m. Na omawianym obszarze zlokalizowane jest wyrobisko gdzie w przeszłości pozyskiwano piasek ze Ŝwirem. Wyznaczony obszar obejmuje teren, na którym zgodnie ze Szczegółową mapą geologiczną Polski (Rabek, Młyńczak, 2000), wy- stępują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne stadiału górnego zlodowacenia wisły. Podczas poszukiwania piasków i Ŝwirów na południowy zachód od miejscowości Cie- szęty stwierdzono występowanie piasków drobnoziarnistych, których miąŜszość wynosiła od 2,0 do 3,1 m (Solczak, 1987). Nadkład nad piaskami stanowi gleba o grubości do 0,4 m, zale- gają one na glinach zwałowych, a seria złoŜowa nie jest zawodniona. Na mapie przedstawiono obszar perspektywiczny piasków. DuŜy obszar perspektywiczny występowania piasków wyznaczono w południowej czę- ści arkusza – na zachód od jeziora Taftowo. Stwierdzono tutaj piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne stadiału górnego zlodowacenia wisły. Osady te tworzą rozległą równinę sandrową wokół wzgórz zbudowanych przez piaski, Ŝwiry i gliny moren czołowych i moren martwego lodu (Rabek, Młyńczak, 2000). W czterech otworach badawczych wykonanych w granicach omawianego arkusza na zachód od jeziora Taftowo, piaski drobnoziarniste, występujące pod nadkładem o grubości do 0,6 m, nie zostały przewiercone do głębokości 25 m (Hrynkiewicz- Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Wyznaczony obszar jest zalesiony i leŜy w granicach Obsza- ru Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej.

16 Dane przedstawione na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Rabek, Młyńczak, 2000) oraz materiały archiwalne (OstrzyŜek, Dembek, 1996) pozwoliły na wyznaczenie w granicach arkusza dwudziestu sześciu obszarów perspektywicznych występowania torfów o powierzchni od 5,1 do 102,3 ha. Obszary te obejmują torfowiska spełniające kryteria bilan- sowości, ale niewchodzące obecnie w skład potencjalnej bazy zasobowej ze względu na poło- Ŝenie na terenach zalesionych oraz chronionych (obszary chronionego krajobrazu) i propono- wanych do ochrony, część z tych obszarów leŜy na terenach wykorzystywanych rolniczo bądź eksploatacja torfu mogłaby niekorzystnie oddziaływać na stosunki wodne. Wyznaczone obszary perspektywiczne obejmują głównie torfowiska niskie, oraz podrzędnie wysokie, przej- ściowe i mieszanotypowe. Występuje tu 14 rodzajów torfów, zdecydowanie największe powierzchnie zajmują torfy mechowiskowo-olesowe, turzycowiskowe i olesowe, oraz podrzęd- nie mechowiskowe i mszarne. Średnia miąŜszość kopaliny zmienia się od 1,5 do 4,9 m, po- pielność torfu od 1,8 do 23,5%, a jego stopień rozkładu mieści się w granicach 12–50%. Dla torfowisk spełniających kryteria bilansowości i mogących wejść do potencjalnej bazy zasobowej (OstrzyŜek, Dembek, 1996) wyznaczono siedem niewielkich obszarów prognostycznych (I – VII) (tabela 2). Są to torfowiska niskie (I, II, III, IV, i VII) oraz wysokie (VI) i mieszanotypowe (V). Występują w nich torfy: olesowe (I), turzycowiskowe (II i VII), mechowiskowo-turzycowiskowe (III), mechowiskowo-olesowe (VI), olesowo-bórbagienne (V) i mszarne (VI). Na obszarach I, VI i VII pod torfem stwierdzono gytię organiczną, a na obszarach III i V gytię krzemionkową (OtrzyŜek, Dembek, 1996; Rzepecki, Jurys, 1982). W przypadku dokumentowania złóŜ torfów gytię naleŜy udokumentować jako kopalinę towa- rzyszącą. Torf i gytia mogą zostać wykorzystane w rolnictwie i ogrodnictwie. Podczas dokumentowania złoŜa kredy jeziornej „Bornity” wstępie rozpoznano obszar o powierzchni 6,06 ha, połoŜonym za północno-wschodnią granicą złoŜa, na którym zalega 274 tys. ton zasobów gytii wapiennej (Wojtkiewicz, 1986). Wyznaczono tutaj obszar perspektywiczny i prognostyczny (VIII) (tabela 2). W nadkładzie złoŜa gytii zalegają torfy, dla któ- rych wyznaczono obszar perspektywiczny. Poszukiwania naturalnego kruszywa piaskowo-Ŝwirowego prowadzone były na rozle- głym obszarze obejmującym tereny połoŜone w sąsiedztwie miejscowości Piotrowiec (Hryn- kiewicz-Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Wykonano tutaj 23 otwory badawcze o głębokości od 15 do 30 m, w których stwierdzono występowanie głównie glin zwałowych z lokalnymi przewarstwieniami piaszczystymi. W jednym z otworów wykonanych na północ od Piotrow- ca nawiercono piaski na głębokości od 4,4 do 15,5 m, oraz piaski i Ŝwiry do głębokości 20,0 m. Trzema otworami wykonanymi w promieniu ok. 250–350 m od tego miejsca nie

17 stwierdzono jednak piasków – wystąpienie ma gniazdowy charakter. W rejonie Sawit piaski i Ŝwiry zostały nawiercone w dwóch otworach – wyznaczono obszar perspektywiczny. Oma- wiany obszar badań, poza rejonem połoŜonym na północ od Sawit, uznano za negatywny dla występowania piasku i Ŝwiru. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubość Średnia Zasto- Po- kompleksu kompleksu Zasoby Nr Rodzaj grubość sowa- wierzc litologicz- litologiczno- w kat. D obszaru kopa- Parametry jakościowe nad- 1 nie hnia no- su- surowcowego (tys. ton na mapie liny kładu kopa- (ha) rowcowe- od–do tys. m3*) (m) liny go śr. (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielność: 18,8%; b.d.–3,70 19,0 t 628* Sr rozkład: 48% 3,27 I Q b.d. b.d.–2,30 19,0 kj 180* Sr 1,65 popielność: 15%; b.d.–3,5 II 9,5 t Q b.d. 155* Sr rozkład: 50% 1,63 popielność: 9,5%; b.d.–4,9 9,0 t 382* Sr rozkład: 32% 4,33 III Q b.d. b.d.–b.d 9,0 kj b.d. Sr 1,75 popielność: 10%; b.d.–4,8 IV 2,5 t Q b.d. 105* Sr rozkład: 38% 4,19 popielność: 6,2%; b.d.–4,65 8,5 t 290* Sr rozkład: 36% 3,41

V Q zasadowość ogólna b.d.

w przeliczeniu na CaO: b.d.–b.d 8,5 kj b.d. Sr 29,7–43,9% 1,5 popielność: 1,8%; b.d.–6,5 7,5 t 262* Sr rozkład: 35% 3,56 VI Q b.d. b.d.–b.d 5,0 kj 20* Sr 2,35 popielność: 10%; b.d.–1,95 2,5 t 40* Sr rozkład: 42% 1,61 VII Q b.d. b.d.–b.d 2,5 kj b.d. Sr 2,65 zasadowość ogólna w przeliczeniu na CaO: 24,7–53,2 śr. < 34,27%; 0,9–7,3 VIII 6,1 kj Q wilgotność naturalna: 2,42 274 Sr 3,73 62,8–78,9 śr. < 72,9%; gęstość właściwa: 2,29 g/cm3; pH: 7,16

Rubryka 3: t – torf, kj – gytia; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 6, 7, 8: b.d. – brak danych; Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze

Północno-wschodnia część omawianego arkusza (rejon miejscowości Przebędowo i Wołowo) została objęta pracami geologicznymi mającymi na celu stwierdzenie występowa-

18 nia serii piaszczysto-Ŝwirowej (Surma, Solczak, 1979). Wykonano tutaj 8 otworów badawczych o głębokości 20 m. Otwory te dały negatywne wyniki, nawiercono głównie gliny zwa- łowe przykryte warstwą piasków gliniastych o miąŜszości od 4 do 11,5 m. Na mapie przedstawiono obszar o negatywnych wynikach poszukiwań piasków i Ŝwirów, który kontynuuje się w kierunku północnym na sąsiedni arkusz śelazna Góra. Poszukiwania nagromadzeń naturalnego kruszywa piaskowo-Ŝwirowego prowadzone były na południe od miejscowości Lelkowo (Solczak, 1987). W rejonie tym wykonano 45 otworów badawczych o głębokości 10 lub 15 m. Podczas prac stwierdzono występowanie gliny zwałowej, w stropie której w siedmiu otworach nawiercono gniazdowe wystąpienia piasków drobnoziarnistych i gliniastych o miąŜszości do 2,7 m. Na zachód od miejscowości Słup (północno-wschodnia część arkusza) wykonano cztery otwory, w których pod cienką (do 1 m) warstwą piasku pylastego lub gliniastego nawiercano glinę zwałową lub piaski drobnoziarniste (Helwak, 1990). Obszar uznano za negatywny dla występowania piasków i Ŝwirów. W rejonie miejscowości Wilknity podczas poszukiwania naturalnego kruszywa piaskowo-Ŝwirowego wykonano 28 otworów badawczych o głębokości od 7,0 do 10,0 m (Szymań- ski, Medyńska, 1983). Jedynie w dwu otworach nawiercono warstwę Ŝwiru o miąŜszości 0,7 i 2,7 m. W jednym otworze, piaski drobnoziarniste z zawartością frakcji pylastej nie zostały przewiercone do głębokości 10 m. Na pozostałym obszarze stwierdzono glinę z lokalnymi przewarstwieniami piasków gliniastych. Na mapie przedstawiono obszar o negatywnych wynikach poszukiwań piasków i Ŝwirów. Prace geologiczne mające na celu znalezienie złóŜ piasków i Ŝwirów prowadzone były równieŜ we wschodniej części omawianego arkusza w rejonie miejscowości Pajtuny i ŁoŜnik (Surma, Solczak, 1979). Na omawianym obszarze (w granicach arkusza) wykonano 16 otwo- rów badawczych o głębokości 20 m. Jedynie w trzech otworach zlokalizowanych na zachód od doliny Warny stwierdzono występowanie piasków oraz piasków ze Ŝwirem – wyznaczono tam obszar perspektywiczny. W pozostałych otworach stwierdzono występowanie głównie glin zwałowych przykrytych piaskami gliniastymi i pylastymi. We wschodniej części badanego obszaru pod opisanymi wyŜej piaskami nawiercono iły piaszczyste. Obszar uznano za negatywny dla występowania piasku i Ŝwiru – kontynuuje się on w kierunku wschodnim na są- siednim arkuszu Górowo Iławeckie. Na północ od miejscowości RóŜaniec, podczas poszukiwania nagromadzeń piasków i Ŝwirów, zostały wykonane 24 otwory badawcze o głębokości od 7 do 15 m (Solczak, 1987). W oparciu o wyniki wierceń moŜna stwierdzić, iŜ większość przebadanego obszaru budują

19 gliny zwałowe pokryte piaskami drobnoziarnistymi i gliniastymi. W sąsiedztwie doliny Wał- szy, w dwu oddalonych od siebie otworach, stwierdzono występowanie warstwy piasków i Ŝwirów o miąŜszości 2,0 i 2,5 m pod nadkładem o grubości 4,0 i 2,0 m. Występujące w dolinie Wałszy piaski drobnoziarniste (nawiercone trzema otworami) mają miąŜszość od 2,0 do 7,7 m. Na mapie przedstawiono obszar o negatywnych wynikach poszukiwań piasku i Ŝwiru. W ramach poszukiwania naturalnego kruszywa piaskowo-Ŝwirowego w rejonie Bornit oraz w dolinie Wałszy poniŜej PienięŜna wykonano 28 otworów badawczych o głębokości od 12,9 do 30,0 m (Hrynkiewicz-Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Wyniki przeprowadzonych badań wykazały bardzo duŜe zróŜnicowanie budowy geologicznej. Otworami zlokalizowa- nymi w pobliŜu doliny Wałszy nawiercano utwory piaszczyste z licznymi przewarstwieniami gliniastymi i ilastymi. Otworami leŜącymi dalej od doliny nawiercono głównie gliny zwało- we. Omawiane obszary uznano za negatywne dla udokumentowania złóŜ piasków i Ŝwirów. W trakcie tych badań wykonano równieŜ cztery oddalone od siebie otwory o głębokości 25 m w sąsiedztwie miejscowości Cieszęty, Borowiec i RóŜaniec. W Ŝadnym z nich nie stwierdzono występowania poszukiwanego kruszywa grubego. Na mapie przedstawiono linię profilu o negatywnych wynikach rozpoznania dla piasków i Ŝwirów. Prace geologiczne mające na celu znalezienie złóŜ piasków i Ŝwirów prowadzone były na zachód od miejscowości Cieszęty (Solczak, 1987). Wykonano tutaj 15 otworów o głębo- kości 10 lub 15 m. W północno-zachodniej części przebadanego obszaru stwierdzono wystę- powanie glin zwałowych, w części centralnej i południowo-wschodniej na glinach zalegają piaski drobnoziarniste w warstwie o miąŜszości 2,0–3,1 m. Na mapie przedstawiono obszary o negatywnych wynikach poszukiwań piasków i Ŝwirów oraz obszar perspektywiczny pia- sków. Południowo-zachodnie naroŜe arkusza PienięŜno obejmuje niewielki fragment obszaru, na którym prowadzono poszukiwania piasków i Ŝwirów (Hrynkiewicz-Moczulska, Wojtkie- wicz, 1983). W granicach omawianego arkusza wykonano otwór badawczy o głębokości 30 m, w którym nie nawiercono poszukiwanego kruszywa. Obszar uznano za negatywny dla piasków i Ŝwirów, kontynuuje się on na sąsiednich arkuszach Chruściel i Orneta. Na zachód od miejscowości ŁoŜnik w ramach poszukiwań surowców ilastych ceramiki budowlanej wykonano trzy otwory badawcze o głębokościach 20–30 m (Jurys, Wytyk, 1980). Stwierdzono w nich występowanie mułków ilastych o miąŜszości od 7,0 do 18,1 m. Na podstawie oceny makroskopowej utwory te zostały wówczas uznane za nieprzydatne do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Badania laboratoryjne iłów zostały przeprowadzone po wykonaniu dwu dodatkowych otworów o głębokości 20,0 m (Wojtkiewicz, 1985). Potwier-

20 dziły one makroskopową ocenę surowca, który charakteryzuje się podwyŜszonym zamargle- niem i duŜym udziałem frakcji pylastej. Na mapie przedstawiono obszar o negatywnych wynikach poszukiwań. Podczas prac poszukiwawczych złóŜ piasków i Ŝwirów na południe od miejscowości Pełty nawiercono w kilku otworach iły piaszczyste (Surma, Solczak, 1979). W późniejszym czasie w celu zbadania przydatności iłów do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej wykonanych zostało sześć otworów badawczych o głębokości 20 m (Wojtkiewicz, 1985). Trzy z wymienionych otworów znajdują się juŜ za wschodnią granicą arkusza PienięŜno. Korzysta- jąc z badań laboratoryjnych próbek iłów pobranych z otworów stwierdzono, iŜ ze względu na podwyŜszone zamarglenie i mułkowaty charakter (duŜym udziałem frakcji pylastej) nie nada- ją się one do produkcji wyrobów cienkościennych. Przebadany obszar uznano za negatywny dla udokumentowania złóŜ surowców ilastych ceramiki budowlanej. W granicach arkusza PienięŜno prowadzono poszukiwania kredy jeziornej i gytii, które moŜna wykorzystać jako nawóz do wapnowania gleby (Rzepecki, Jurys, 1982). W czasie zwiadu geologicznego przebadano (sondy badawcze) wszystkie obniŜenia, w których według materiałów archiwalnych występowały wapienne osady jeziorne. W północno-zachodniej części arkusza przebadano dwa obniŜenia (6 sond w granicach arkusza), osady węglanowe nie zostały tam jednak nawiecone. W obrębie obniŜenia połoŜonego na południe od Piotrowca wykonano 10 sond badawczych. We wschodniej części badanego obszaru stwierdzono wy- stępowanie gytii wapiennej pod pokładem torfu. MiąŜszość warstwy gytii wynosi średnio 1,65 m, a torfu 3,27 m. Zasadowość ogólna gytii w pobranych próbach wynosi 16,4–44,9% (w przeliczeniu na CaO). Stosunek miąŜszości nadkładu do złoŜa nie spełnia kryteriów bilan- sowości, gytię moŜna jednak udokumentować jako kopalinę towarzyszącą dla złoŜa torfu (tabela 3). W zachodniej części omawianego obszaru osady węglanowe nie zostały nawiercone. Na południowy wschód od Piotrowca wykonano 6 sond badawczych, którymi nie nawiercono osadów węglanowych. W rejonie miejscowości Wilknity przebadano małe zagłębienie, w ob- rębie którego wykonano dwie sondy badacze. Jedną z nich stwierdzono występowanie gytii wapiennej w warstwie o miąŜszości 1,8 m. Zasadowość ogólna gytii w pobranych próbach była mniejsza niŜ 32,8%. Na południe od Dębowca wykonano trzy sondy badawcze w celu przebadania niewielkich odizolowanych zagłębień. Podczas badań nie stwierdzono występo- wania gytii. Pomiędzy miejscowościami Łajsy i ŁoŜnik wykonano 10 sond – na mapie przedstawiono trzy obszary objęte poszukiwaniami. W trakcie prac nie nawiercono gytii, bądź cha- rakteryzowała się ona niską zasadowością ogólną (<38,3%). Na zachód od PienięŜna wykonano 4 sondy badawcze. Trzema z nich nawiercono warstwę gytii węglanowej o średniej

21 miąŜszość ok. 1,5 m, która zalegała pod nadkładem torfu o średniej grubości 3,4 m. Zasado- wość ogólna gytii w próbach pobranych z tych sond mieści się w przedziale 29,7–43,9%. Po- niewaŜ stosunek nadkładu do miąŜszości złoŜa nie spełnia kryteriów bilansowości, gytia mo- Ŝe być udokumentowana jako kopalina towarzysząca dla złoŜa torfu (tabela 3). W rejonie miejscowości Gieduty, na północ od koryta Wałszy, zbadano dwa obniŜenia wykonując w nich po jednej sondzie. Stwierdzone tutaj osady wapienne o zasadowości ogólnej niŜszej niŜ 37,7%. Pomiędzy miejscowościami Wojnity i Glebisko dwiema sondami nawiercono war- stwę gytii o miąŜszości 1,0–1,3 m i zasadowości ogólnej od 10,0 do 44,7% (śr. 23,5). Na wschód od miejscowości Cieszęty wykonano 5 sond. W trzech z nich nawiercono gytię w warstwie o miąŜszości ok. 1,0 m i zasadowości ogólnej od 31,2 do 47,9% (śr. 37,9). Nega- tywnymi wynikami zakończyły się równieŜ prace przeprowadzone w rejonie miejscowości Borowiec gdzie wykonano dwie sondy. Gytię w warstwie o miąŜszości jedynie 0,5 m stwierdzono na północ od Borowca. Na mapie przedstawiono 18 obszarów o negatywnych wynikach rozpoznania dla kredy jeziornej i gytii.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza PienięŜno znajduje się w obrębie zlewni Zalewu Wiślanego (Sta- chy, red. 1987). Sieć hydrograficzna jest tu dobrze rozwinięta. Centralne i południowe obszary omawianego arkusza zajmuje zlewnia rzeki Pasłęki, która wpływa do polskiej części Zale- wu Wiślanego. NajwaŜniejszym elementem sieci wodnej na tym obszarze jest rzeka Wałsza (prawostronny dopływ Pasłęki), która wraz ze swym prawym dopływem Warną, przepływa z północnego wschodu na południowy zachód. Rzeki te płyną w wąskich i głęboko wciętych w powierzchnię wysoczyzny morenowej dolinach. Wałsza poniŜej PienięŜna, na odcinku 6 km, płynie w jarze o głębokości dochodzącej do 60 m – rzeka na tym odcinku sprawia wra- Ŝenie górskiego potoku. Południowo-wschodni obszar arkusza PienięŜno odwadniany jest przez niewielką rzekę Młyńską Strugę, będącą równieŜ prawym dopływem Pasłęki. Północne tereny leŜą w zlewni Banówki, która poza granicami Polski zasila Mamonowkę, uchodzącą do rosyjskiej części Zalewu Wiślanego. Zlewnie rosyjskiej części Zalewu Wiślanego od zlewni Pasłęki oddziela dział wód pierwszego rzędu. Na obszarze arkusza PienięŜno zlokalizowano dwa źródła – w PienięŜnie i Bornitach. W południowej części arkusza, około 1,2 km na południowy zachód od miejscowości Glebi- sko znajduje się jezioro Taftowo (Tauty, Tafty). Jest to zbiornik o genezie rynnowej, o kształ-

22 cie wydłuŜonym z północnego zachodu na południowy wschód. Jezioro to zajmuje po- wierzchnię 95 ha, a głębokość oszacowano na 5 m. Brzegi jeziora są bardzo urozmaicone – od płaskich do stromych i wysokich (o deniwelacjach do 20 m). Ponadto do naturalnych zbiorni- ków wodnych moŜna tu zaliczyć liczne niewielkie oczka wodne rozsiane na powierzchni wysoczyzny morenowej. Monitoring wód powierzchniowych prowadzony jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. W 2008 i 2009 r. stan wód rzek przepływających przez omawiany arkusz oraz wód jezior oceniono zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Rozporządzenie..., 2008). Podczas badań wykonanych w 2008 i 2009 r. dokonano oceny stanu ekologicznego wód Wałszy w miejscowościach Stygajny (punkt przy ujściu tej rzeki do Pasłęki za zachodnią granicą arkusza) oraz stanu ekologicznego i chemicznego Banówki w miejscowości Podleśne (punkt za północną granicą arkusza). Jednolita część wód powierzchniowych rzecznych „Wałsza od Warny do ujścia” charaktery- zowała się umiarkowanym stanem ekologicznym (klasa III), natomiast jednolita część wód powierzchniowych rzecznych „Banówka do granicy państwa” charakteryzowała się dobrym stanem ekologicznym (klasa II) i dobrym stanem chemicznym (Raport…, 2009; Raport…, 2010). Podczas badań wykonanych w 2009 r. dokonano równieŜ oceny stanu wód jeziora Ta- ftowo. Stan ekologiczny wyznaczony na podstawie wskaźników biologicznych i fizykoche- micznych, określono jako umiarkowany (klasa III), wody jeziora charakteryzowały się dobrym stanem chemicznym (Raport…, 2010).

2. Wody podziemne

Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych Polski (Paczyński red., 1995) cały obszar arkusza PienięŜno leŜy w północnej części regionu mazurskiego (oznaczo- nego symbolem III) będącego częścią makroregionu północno-wschodniego. Uwzględniając podział regionalny wód podziemnych według jednolitych części wód podziemnych (JCWPd) omawiany arkusz znajduje się w prowincji Wisły. Jego północna część (zlewnia Banówki) przynaleŜy do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN), natomiast część centralna i połu- dniowa (zlewnia Pasłęki) do regionu dolnej Wisły (RDW), subregionu Zalewu Wiślanego (SZW) (Paczyński, Sadurski red., 2007). Arkusz nie obejmuje swym zasięgiem głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3). Warunki hydrogeologiczne panujące na obszarze omawianego arkusza scharakteryzowano na podstawie danych przedstawionych na Mapie hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz PienięŜno (Orłowski, 2000). Główne znaczenie uŜytkowe posiada tutaj

23 czwartorzędowe piętro wodonośne. Podrzędne znaczenie mają poziomy wodonośne związane z utworami: paleocenu, oligocenu i lokalnie miocenu.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza PienięŜno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 4 – granica państwa.

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 201 – Zbiornik międzymorenowy Dąbrowa, czwartorzęd (Q), 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorzęd, kreda (Tr, K), 213 – Zbiornik międzymorenowy Olsztyn, czwartorzęd (Q).

Czwartorzędowe piętro wodonośne dzieli się na trzy główne poziomy wodonośne. Gór- ny poziom związany jest z piaskami rozdzielającymi gliny zwałowe zlodowaceń północno- polskich. Utwory te występują na głębokości od kilku do 40 m. Omawiany poziom ma pod- stawowe znaczenie uŜytkowe w południowo-zachodniej i północno-wschodniej części arkusza, a lokalnie występuje jako poziom podrzędny. Środkowy poziom wodonośny związany jest z osadami piaszczystymi rozdzielającymi gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (rzadziej południowopolskich), które występują na głębokościach od 60 do 100 m. Poziom

24 ten ujmowany jest studniami na przewaŜającym obszarze arkusza. Dolny poziom wodonośny czwartorzędu występuje w osadach piaszczystych zlodowacenia nidy na głębokościach więk- szych niŜ 140 m. Jest on odrębnym poziomem w północno-zachodniej i wschodniej części arkusza. Na pozostałym obszarze jest w bezpośrednim kontakcie z poziomami wodonośnymi paleocenu bądź oligocenu tworząc jeden czwartorzędowo-trzeciorzędowy poziom wodono- śny. Na niewielkim obszarze połoŜonym w północno-zachodniej części arkusza nie występują uŜytkowe poziomy wodonośne piętra czwartorzędowego. MiąŜszość poziomów wodonośnych czwartorzędu zmienia się od 10 do 20 m. Poziomy charakteryzują się zmiennymi parametrami hydrogeologicznymi uzaleŜnionymi od miąŜszo- ści i wykształcenia litologicznego warstwy wodonośnej. Współczynniki filtracji utworów budujących czwartorzędowe piętro wodonośne zmieniają się przewaŜnie od 2 do 30 m/24h, jedynie w rejonie Przebędowa przekraczają 100 m/24h. Piętro wodonośne czwartorzędu zasi- lane jest przez infiltrację wód opadowych z powierzchni terenu oraz przez wody podziemne napływające z północnego wschodu. Zwierciadło wód podziemnych ma charakter naporowy i stabilizuje się na rzędnych od 30 (południowo-zachodnia część arkusza) do 110 m n.p.m. (część północno-wschodnia). Wody podziemne spływają w kierunku południowo-zachodnim, a bazą ich drenaŜu są Wałsza i Pasłęka. Na obszarach zalegania piasków i Ŝwirów stadiału górnego zlodowacenia wisły wy- stępuje przypowierzchniowy poziom wodonośny czwartorzędu. Poziom ten zasilają wody opadowe, a bazę jego drenaŜu stanowią cieki powierzchniowe. W przeszłości poziom ujmowany był studniami kopanymi, a obecnie nie ma znaczenia uŜytkowego. Poziom wodonośny miocenu występuje jedynie w północno-zachodniej części arkusza. Budują go osady piaszczyste tworzące warstwę o miąŜszości nieprzekraczającej 10 m, która występuje na głębokości około 100 m. Nie jest on ujmowany studniami w granicach arkusza PienięŜno. Na obszarze całego arkusza występuje poziom wodonośny paleoceńsko-oligoceński. W centralnej części omawianego obszaru budują go piaski paleocenu, a w części zachodniej i północno-wschodniej głównie piaski oligocenu. Poziom ten występuje na głębokościach 160–180 m, a jego miąŜszość zmienia się od 20 do ponad 40 m. Współczynnik filtracji uj- mowanej warstwy wodonośnej wynosi około 5 m/24h. Zasilanie poziomu paleoceńsko-oli- goceńskiego odbywa się głównie poprzez dopływy z obszarów sąsiednich oraz w niewielkim stopniu przez przesączanie z czwartorzędowego piętra wodonośnego. Zwierciadło wód o cha- rakterze naporowym stabilizuje się kilka metrów niŜej niŜ w czwartorzędowych (górnym i środkowym) poziomach wodonośnych. Wody podziemne spływają w kierunku zachodnim

25 (do Zalewu Wiślanego). Na większości obszaru arkusza paleoceńsko-oligoceński poziom wodonośny jest w bezpośrednim kontakcie hydraulicznym z poziomem wodonośnym czwar- torzędu związanym z osadami zlodowacenia nidy (dolny poziom wodonośny piętra czwarto- rzędowego). Omawiany poziom wodonośny stanowi podstawę zaopatrzenia w wodę miasta PienięŜna gdzie ujmowana jest łącznie warstwa wodonośna paleocenu i czwartorzędu. Wykaz najwaŜniejszych ujęć eksploatowanych na obszarze arkusza PienięŜno przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Wykaz ujęć wód podziemnych Zasoby eksplo- Stratygrafia Miejscowość Gmina UŜytkownik atacyjne ujęcia Rodzaj ujęcia ujętej warstwy [m3/h] 1 2 3 4 5 6 Piotrowiec PienięŜno Wodociąg wiejski Q 56,0 W Przebędowo Lelkowo Wodociąg wiejski Q 153,0 W Lelkowo Lelkowo Wodociąg wiejski Q 53,0 W Sawity PienięŜno Gospodarstwo Rolne Q 54,0 W PienięŜno PienięŜno Gospodarstwo Rolne Q 90,0 W PienięŜno PienięŜno Wytwórnia Pasz BACUTIL Q 66,0 J PienięŜno PienięŜno Wodociąg wiejski Q–Tr 185,0 W PienięŜno PienięŜno JK P.Kazimierski Q 86,0 W ŁoŜnik PienięŜno Interfood Sp. z o.o. +osiedle Q 71,0 W Długobór Płoskinia Wodociąg wiejski Q 57,0 W

Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Tr – trzeciorzęd; Rubryka 6: J – jednootworowe; W – wielootworowe

Zgodnie z Mapą hydrogeologiczną Polski w skali 1:50 000, arkusz PienięŜno (Orłow- ski, 2000), na prawie całej powierzchni omawianego obszaru wody podziemne czwartorzę- dowego piętra wodonośnego charakteryzują się złą jakością (klasa III). Wymagają one skom- plikowanego uzdatniania ze względu na wyŜsze od dopuszczalnych stęŜenia Ŝelaza, manganu i amoniaku. Jedynie na niewielkich obszarach połoŜonych przy zachodniej, północno- wschodniej i południowej granicy arkusza występują wody średniej jakości (klasa II), wyma- gające prostego uzdatniania. Wody ujmowanych wspólnie poziomów wodonośnych czwarto- rzędu i paleocenu w PienięŜnie charakteryzują się średnią jakością (klasa II). W północnej części arkusza gdzie ujmowany jest wspólny czwartorzędowo-oligoceński poziom wodono- śny występują wody złej jakości (klasa III). Poziom wodonośny miocenu prowadzi wody średniej jakości (klasa II).

26 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 105 – Orłowo, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1 000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

27 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość przecięt- Wartość przecięt- tości w glebach nych (median) nych (median) Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie na arkuszu w glebach w glebach obsza- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra PienięŜno na arkuszu rów niezabudo- Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) PienięŜno wanych Polski 4)

Metale N = 6 N = 6 N = 6522 Frakcja ziarnowa 2) 3) <1 mm Grupa B Grupa C 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0–0,3 0,0–0,3 1 2 3 4 5 6 7 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–28 22 27 Cr Chrom 50 150 500 2–8 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–34 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–3 2 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–5 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7–12 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza PienięŜno 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 6 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Miedź 6 tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza PienięŜno do poszczególnych grup z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków uŜytkowania (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem MŚ z dnia 9 września 2002 r.

28 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przecięt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wy- kazuje zawartość chromu oraz rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

29 61 W PROFIL ZACHODNI 61 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6022768 6022560

6010821 6020868 m6009800 m 6018716 6006548

6006015 6014801

0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 30 30

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6022768 6022560

6010821 6020868 m6009800 m 6018716 6006548

6006015 6014801

0 1 2 3 4 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza PienięŜno (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 24 do około 41 nGy/h, a wzdłuŜ profilu wschodniego zmieniają się od około 21 do około 49 nGy/h. Przeciętnie wartości te w obu profilach wynoszą około 35 nGy/h i są bardzo zbliŜone do średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. W profilach pomiarowych obserwuje się niewielkie zróŜnicowanie pomierzonych da- wek promieniowania gamma (przewaŜają wartości w granicach 30–40 nGy/h) poniewaŜ wzdłuŜ obu profili dominuje jeden typ utworów: gliny zwałowe zlodowacenia północnopol- skiego. NajniŜsze zarejestrowane dawki promieniowania (ok. 25 nGy/h) w profilu zachodnim są związane z osadami rzecznymi (mułki, piaski i Ŝwiry) oraz z utworami moren czołowych (piaski, Ŝwiry i głazy) zlodowacenia północnopolskiego, a w profilu wschodnim - z piaskami i Ŝwirami utworów wodnolodowcowych z tego samego okresu zlodowacenia. NajwyŜszą po- mierzoną dawką promieniowania gamma (ok. 50 nGy/h w profilu wschodnim) cechują się torfy. Zarejestrowane stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłuŜ obu profili pomiarowych są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczo- nych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0,4 do 8,9 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 1,2 do 8,6 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2009). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜ-

31 liwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 5).

32 Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) 1 2 3 4 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 5), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza PienięŜno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Orłowski, 2000). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

33 Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem PienięŜno bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: ─ zabudowa PienięŜna będącego siedzibą urzędów miasta i gminy oraz miejscowości gminnej Lelkowo, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w PienięŜnie, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Rzeka Pasłęka” PLH 280006 (ochrona siedlisk) i „Ostoja Warmińska” PLB 280015 (ochrona ptaków), ─ rezerwat przyrody „Dolina rzeki Wałszy” (krajobrazowy), ─ tereny leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, ─ obszary podmokłe, bagienne, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Wałszy, Wałszy (Warny), Banówki, Burduli, Młyńskiej Strugi i pozostałych cieków, ─ strefa (do 250 m) wokół jeziora Taftowo i pozostałych akwenów, ─ strefa (do 250 m) wokół źródeł w Bornitach i PienięŜnie, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi ziemi – wzdłuŜ doliny rzeki Wałszy od PienięŜ- na do Giodut (Grabowski red. i in., 2007), ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10° – rejon miejscowości Glebisko.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych wskazano w granicach występowania na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowacenia wisły (zlodowacenia pół- nocnopolskie). Gliny te budują górne partie wysoczyzn morenowych – płaskiej (deniwelacje nie przekraczają 10 m, część północno-zachodnia terenu) i falistej (deniwelacje do 20 m, część południowo-zachodnia). Ich miąŜszość wynosi od kilku do 25 m. Gliny w części stropowej często są zwietrzałe i bezwapienne, w pozostałej zawierają średnio 10% CaCO3 (Ra- bek, Młyńczak, 2002).

34 W obszarze wyznaczonym 1 km na południowy wschód od Woli Lipeckiej na glinach zlodowacenia wisły występuje niewielka (do 2 m) warstwa piasków lodowcowych, miejscami z pojedynczymi Ŝwirami, Ŝółtoszarych i szarych, w części stropowej zwietrzałych. Właściwo- ści izolacyjne określono tu na mniej korzystne, budowa składowiska odpadów na tym obszarze będzie wymagała zdjęcia przepuszczalnej warstwy nadkładu. Lokalnie gliny zwałowe zlodowacenia wisły połoŜone są bezpośrednio na glinach star- szych zlodowaceń, tworząc wspólny pakiet izolacyjny o miąŜszości dochodzącej do 120– 130 m (Wola Lipecka). Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych mają duŜe powierzchnie i znajdują się przy licznych drogach dojazdowych. UmoŜliwia to lokalizację obiektów w dogodnej, niebudzącej konfliktów społecznych odległości od zabudowań. Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych wskazano na terenie gmin: Lelkowo, Płoskinie, Orneta, PienięŜno oraz w granicach administracyjnych miasta Pie- nięŜno, na jego niezabudowanych peryferiach. Ograniczeniami warunkowymi lokalizacji składowisk odpadów w granicach wskazanych obszarów są: − b – bliskość zabudowy miejscowości gminnej PienięŜno, − p – połoŜenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Wałszy i Obsza- ru Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej. Nie mają one charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równieŜ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni występują tu przepuszczalne osady czwartorzędo- we. W przypadku lokalizacji składowisk na tych terenach konieczna jest dodatkowa przesłona podłoŜa i skarp obiektu – syntetyczna lub mineralna. Na przewaŜającej części terenu główne uŜytkowe poziomy wodonośne występują na głębokości 50–100 m i 100–150 m, (w rejonie PienięŜna i na północny zachód od niego po- wyŜej 150 m), a stopień ich zagroŜenia określono na bardzo niski. Są one dobrze izolowane od zanieczyszczeń powierzchniowych warstwą osadów nieprzepuszczalnych. W rejonie Dłu- gobór – Kierpajny Małe stopień zagroŜenia wód uŜytkowego poziomu wodonośnego wystę- pującego tu na głębokości 15–30 m, tylko częściowo izolowanego od zanieczyszczeń powierzchniowych określono na średni.

35 Problem składowania odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych) Na powierzchni terenów moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nie występują osady, których właściwości izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowania odpadów komunalnych. W razie bezwzględnej konieczności budowy obiektów tego typu w obrębie obszarów wskazanych do składowania odpadów obojętnych naleŜy uwzględnić konieczność wykonania dodatkowej przesłony podłoŜa obiektu (sztucznej lub mineralnej). Przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów komunalnych moŜna rozpoznać obszary wskazane w rejonach PienięŜno – Borowiec, gdzie się gliny zwałowe mogą mieć miąŜszości rzędu 70 m i obszar wskazany na południowy wschód od Woli Lipeckiej z glinami o miąŜszościach 120–130 m (wspólny pakiet glin stadiałów górnego i środkowego zlodowacenia wisły, środkowego i dolnego zlodowacenia warty i zlodowacenia wilgi (san 2) – dane z przekroju geologicznego wykonanego dla SmgP). Pod tym kątem moŜna równieŜ dodatkowo rozpoznać tereny w bezpośrednim sąsiedz- twie otworów wykonanych w Białczynie, Kierpajnach Małych, Długoborze i PienięŜnie. W Białczynie na głębokości 8 m występują iły czwartorzędowe o 4 m miąŜszości, a w drugim otworze 56 m warstwa glin. W Kierpajnach Małych gliny o 6,5 m miąŜszości podściela 4,2 m warstwa iłów czwartorzędowych. W profilu otworu odwierconego w rejonie Długoboru stwierdzono występowanie glin o miąŜszości około 22 m, podścielonych 2 m warstwą iłów. Z kolei w Długoborze i PienięŜnie stwierdzono występowanie warstw gliniastych o miąŜszo- ściach 66 i 63 m W otworze, wykonanym na południowy zachód od PienięŜna nawiercono gliny o miąŜszości około 23 m. W otworze odwierconym na południowy zachód od Borowca, w trakcie poszukiwawczych kruszywa naturalnego nawiercono gliny o miąŜszości około 23 m (Hrynkiewicz-Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Na analizowanym terenie znajdują się dwa nieczynne składowiska odpadów komunalnych. Składowisko w Kolonii śugienie zamknięto we wrześniu 2010 r., dokumentacja rekul- tywacyjna jest w trakcie opracowania. Składowisko w Lelkowie zamknięto w 2006 r. Zostało ono częściowo zrekultywowane, prace prowadzone są nadal. Obiekt jest częściowo ogrodzo- ny, część zrekultywowana jest obsiana trawą i zadrzewiona. W obu obiektach prowadzony jest monitoring wód podziemnych (odczyn pH, przewodność elektrolityczna właściwa, ogól- ny węgiel organiczny, metale cięŜkie – cynk, ołów, miedź, chrom+6, rtęć, kadm, suma wielo- pierścieniowych węglowodorów aromatycznych). Odpady z terenów objętych arkuszem przewozi się na składowisko w Wysiece w gminie Bartoszyce.

36 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, w obrębie, których wskazano obszary rekomendowane do bezpośredniego składowania odpadów obojętnych spełniają kryteria przyjęte dla odpadów tego typu. Najbardziej korzystny wydaje się wariant lokalizacji obiektów potencjalnie uciąŜliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan w granicach obszarów wskazanych w rejonie PienięŜno – Borowiec i na południowy wschód od Woli Lipeckiej, gdzie według danych z przekroju geologicznego wykonanego dla SmgP mogą występować pakiety glin zwałowych o miąŜszościach rzędu 70 m i 120–130 m. W tym celu moŜna równieŜ dodatkowo rozpoznać bezpośrednie sąsiedztwo otworów wykonanych w rejonie Białczyna i Kierpajn Małych, w profilach których stwierdzono wystę- powanie warstw gliniasto-ilastych oraz otworów wykonanych w Długoborze i PienięŜnie, gdzie nawiercono gliny o ponad 60 metrowej miąŜszości. Na analizowanym terenie naleŜy zwrócić uwagę na obecność bardzo licznych niewielkich „oczek” wodnych (okolice Glebowiska), a rejonie Woli Pałęckiej, Karmit i Henrykowa niewielkich powierzchniowo wystąpień torfów. Ich obecność, pod względem lokalizacji skła- dowisk odpadów nie jest korzystna, istnieje moŜliwość zanieczyszczenia wód podziemnych. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów w granicach wszystkich wytypowanych obszarów (poza rejonem Długobór – Kierpajny Małe) są bardzo korzystne. Główny uŜytkowy poziom wodonośny występuje w wodnolodowcowych utworach czwartorzędowych jest dobrze izolowany od zanieczyszczeń powierzchniowych warstwą osa- dów słaboprzepuszczalnych. Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych znajdują się na terenach, dla których stopień zagroŜenia wód podziemnych określono na bardzo niski i niski. W części obszaru wyznaczonego w rejonie Długobór – Kierpajny Małe, ze względu na nieciągłą izolację stopień zagroŜenia wód określono na średni. UŜytkowe poziomy wodonośne na przewaŜającej części analizowanego terenu występu- ją na głębokości 50–100 m, podrzędnie 15–50 m. W części centralnej (rejon śugienie – Pie- nięŜno) występują one na głębokości powyŜej 150 m, a w rejonie Borowiec – Henrykowo – Wola Lipecka na głębokości 100–150 m.

37 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne są niewielkich rozmiarów, nie spełniają przyjętych kryteriów (ich powierzchnie nie prze- kraczają 1 ha). Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi wystę- powania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

W granicach arkusza PienięŜno oceniono warunki geologiczno-inŜynierskie z pominię- ciem obszarów: złóŜ kopalin, terenów leśnych, gruntów ornych I–IVa klasy bonitacyjnej oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego. Po uwzględnieniu wyŜej wymienionych wyłączeń waloryzacją objęto około połowy powierzchni arkusza. O geologiczno-inŜynierskich warunkach analizowanych obszarów decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, głębokość do zwierciadła wód gruntowych oraz procesy geodynamiczne. Na mapie wydzielono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniających budownictwo (Instrukcja..., 2005). Podstawą do wydzielenia ww. obszarów była analiza: Szczegółowej mapy geologicznej Pol-

38 ski (Rabek, Młyńczak, 2000), mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski red. i in., 2007) oraz map topograficznych. Biorąc powyŜsze pod uwagę uzyskano mozaikowy charakter wydzieleń na mapie. W granicach omawianego arkusza korzystnymi warunkami dla budownictwa charakte- ryzują się obszary wysoczyzn morenowych płaskiej i falistej oraz równin wodnolodowcowych, na których: grunty mają odpowiednią nośność, spadki terenu są mniejsze niŜ 12%, nie występują zjawiska geodynamiczne oraz głębokość do zwierciadła wód gruntowych jest większa niŜ 2 m. Są to obszary, na których występują grunty spoiste w stanie półzwartym i twardoplastycznym oraz grunty sypkie zagęszczone i średniozagęszczone charakteryzujące się odpowiednią nośnością. Grunty spoiste (dominujące na powierzchni arkusza) reprezento- wane są przez nieskonsolidowane gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Sta- nowią one dobre podłoŜe budowlane, gdy występują w stanie półzwartym i twardoplastycznym, natomiast ich właściwości nośne pogarszają się gdy dochodzi do przesączania się wód przez szczeliny i przewarstwienia piaszczyste, co moŜe powodować uplastycznienie otaczają- cych gruntów spoistych. Utrudnienie dla budownictwa mogą stanowić więc wody występują- ce w obrębie przewarstwień piaszczystych, oraz okresowo zalegające w niewielkich zagłębie- niach bezodpływowych. Osiadanie budynków posadowionych na nieskonsolidowanych glinach moŜe być wydłuŜone, a jego równomierność zaleŜy od jednorodności gruntu pod fun- damentem (np. obecność głazów narzutowych moŜe róŜnicować przestrzennie odkształcal- ność podłoŜa). Grunty niespoiste to głównie: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, piaski i Ŝwiry moren martwego lodu i moren czołowych, piaski i Ŝwiry ozów i kemów, piaski deluwialne oraz piaski i Ŝwiry tarasów nadzalewowych związane ze zlodowaceniem wisły i holocenem. Na wysoczyźnie pokrywają one gliny zwałowe, a w obrębie równin wodnolodowcowych two- rzą miąŜszą warstwę. Osiadania budynków posadowionych na zagęszczonych i średnio za- gęszczonych gruntach sypkich są niewielkie, szybkie i równomierne. Pewne utrudnienie dla budownictwa moŜe stanowić morfologia terenu w przypadku ozów i kemów (większe spadki terenu) oraz niejednorodność podłoŜa na obszarach występowania osadów deluwialnych (naj- częściej w dolinach Banówki i Warny). Za niekorzystne dla budownictwa uznano, przede wszystkim, obszary gdzie głębokość do zwierciadła wód gruntowych jest mniejsza niŜ 2 m, oraz tereny, na których występują grunty charakteryzujące się słabą nośnością. Obszary takie koncentrują się głównie wzdłuŜ dolin nawet drobnych cieków, w zagłębieniach bezodpływowych terenu oraz na obszarach podmokłych i zabagnionych. Do gruntów o niekorzystnych właściwościach budowlanych zaliczono: grunty organiczne (torfy i namuły) oraz piaski rzeczne tarasów zalewowych. Grun-

39 ty organiczne cechują się znikomą nośnością i znaczną ściśliwością oraz często duŜą wilgot- nością. Obszary, na których występują nie nadają się do bezpośredniego posadowienia bu- dowli, bez uprzedniego polepszenia warunków naturalnych. Konieczne jest odpowiednie wzmocnienie gruntów organicznych lub ich usunięcie i zastąpienie gruntami innego rodzaju, ewentualnie stosowanie fundamentów pośrednich albo odpowiednio grubych „poduszek” piaskowo-Ŝwirowych. Na obszarach podmokłych i zabagnionych oraz w dolinach rzecznych, z uwagi na płytkie występowanie wód, grunty charakteryzują się duŜą wilgotnością. W dolinach cieków w przypadku intensywnych opadów moŜe dochodzić do podtopień i powodzi, ponadto ze względu na obecność gruntów organicznych woda zawiera rozpuszczone kwasy humusowe i jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. Niekorzystne warunki budowlane wykazują równieŜ strefy krawędziowe głęboko wcinających się dolin rzecznych, zwłasz- cza Wałszy w centralnej (poniŜej PienięŜna) i Banówki w południowo-zachodniej części arkusza. Zanotowano tutaj 12 niewielkich form osuwiskowych, przewaŜnie typu zsuwu (Kühn, Miłoszewska, 1971). Zbocza dolin mogą być podmywane przez wody cieków, a pod wpły- wem wód opadowych mogą podlegać rozmywaniu i erozji, co przy ich duŜym nachyleniu stwarza niebezpieczeństwo powstawania spływów, osuwisk i obrywów. Są to obszary predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski red. i in., 2007). Występujące u podnóŜy zboczy miąŜsze kompleksy utworów deluwialnych mogą stanowić zmienne podło- Ŝe budowlane ze względu na niejednorodność osadów, które miejscami są luźne (w przypadku piasków) oraz plastyczne lub nawet miękkoplastyczne (w przypadku glin deluwialnych).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie objętym arkuszem PienięŜno chronionymi elementami przyrody i krajobrazu są: uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwat, pomniki przyrody, obszary chronionego krajobrazu oraz obszary sieci Natura 2000. Grunty rolne klasy od I do IVa uŜytków rolnych zajmują przewaŜającą część obszaru arkusza. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują niewielkie powierzchnie. Ich występowanie związane jest z terenami, gdzie w podłoŜu zalegają torfy lub namuły związane z dolinami cieków i podmokłymi zagłębieniami. Obszar arkusza PienięŜno cechuje się nierównomiernym stopniem zalesienia, który oszacowano na około 25%. Wśród występujących tu siedlisk przewaŜają lasy, a szczególnie bogate siedliska lasu świeŜego i lasu mieszanego świeŜego. UboŜsze siedliska borowe zajmu- ją mniejsze powierzchnie. WzdłuŜ cieków wodnych, w warunkach zwiększonej wilgotności rozwinęły się olsy i łęgi. Głównymi gatunkami tworzącymi drzewostan są m. in.: olsza, dąb,

40 lipa drobnolistna, buk, jesion oraz sosna i świerk. WaŜnym elementem krajobrazu są równieŜ skupiska roślinności pozaleśnej, do której naleŜą: zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, śródłąkowe, przydroŜne, wzdłuŜ cieków, a takŜe zieleń przydomowa oraz starodrzew parko- wy i cmentarny. Oprócz zbiorowisk leśnych występują tu ponadto zbiorowiska: wodne, łąkowe, torfowi- skowe i bagienne. Poza walorami krajobrazowymi odgrywają waŜną rolę jako siedliska fauny wodno-błotnej – m. in. bobrów i licznie tu występujących bocianów białych. Najcenniejsze fragmenty przyrody objęto ochroną rezerwatową – znajduje się tu rezerwat krajobrazowy „Dolina Rzeki Wałszy” (tabela 6). Rezerwat ten utworzono w 1957 r. na powierzchni 205,74 ha. PołoŜony jest na obu brzegach głębokiej doliny rzeki Wałszy, poniŜej miasta PienięŜno. Ochronie podlegają unikatowe walory krajobrazowe przełomowego odcinka doliny rzeki Wałszy, która w tym miejscu wcina się w wzgórze morenowe na głębokość 48–60 m. Rezerwat porośnięty jest charakterystycznym kompleksem roślinności łęgowej, grądowej i buczyny. Znaczne obszary arkusza PienięŜno objęto ochroną w ramach obszarów chronionego krajobrazu. W granicach arkusza znajduje się południowo-zachodnia część Obszaru Chronio- nego Krajobrazu Wzniesień Górowskich. Obszar ten został utworzony w 1985 r. w celu ochrony krajobrazu strefy pagórków i wzniesień moreny czołowej i obejmuje powierzchnię 11 067,4 ha. Ochroną objęto tu tereny źródliskowe rzeki Warny (prawy dopływ Wałszy), le- Ŝące na zachód od Lelkowa, pola uprawne oraz niewielkie kompleksy leśne. W północnej części arkusza znajdują się południowe fragmenty Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki. Utworzony on został w 1985 r. w celu ochrony rozcięcia erozyj- nego rzeki Banówki oraz jej hydrotopu i biotopu lasów. Obszar ten zajmuje całkowitą po- wierzchnię 4 528,5 ha. Głównym elementem krajobrazotwórczym tego obszaru jest wąska i głęboka dolina rzeki Banówki oraz cenne tereny leśne i formy uŜytkowania gospodarczego (rolniczego i leśnego). Tereny przyrzeczy rzeki Wałszy i Warny powyŜej PienięŜna chronione są w ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Wałszy. Został on utworzony w 1985 r. i obejmuje powierzchnię 9 834,8 ha. Tereny te zajęte są prze zwarte kompleksy leśne w rejonie wsi Pełty i Wilknity, podmokłe łąki, nieckę Wałszy oraz obszary upraw rolniczych i uŜytki zielone. Część południowo-zachodnia obszaru arkusza objęta jest Obszarem Chronionego Kra- jobrazu Równiny Orneckiej. Obszar ten o całkowitej powierzchni 11 511,3 ha utworzono w 1985 r. Ochroną objęto tu zwarty kompleks leśny wraz z terenami przylegającymi do jezio-

41 ra Taftowo oraz tereny przyrzecza dolnego odcinka rzeki Wałszy. Teren jest stosunkowo pła- ski, porozcinany erozyjnymi korytami niewielkich cieków. Ujściowy odcinek rzeki Wałszy do rzeki Pasłęki znajduje się juŜ w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu Rzeki Pasłęki. Utworzono go w 2003 r. na powierzchni 15 579 ha – na omawianym obszarze znajduje się niewielki wschodni kraniec tego OChK. Obszar powo- łany został w celu zachowania walorów przyrodniczych doliny rzeki Pasłęki o silnie zmean- drowanym korycie. Dolina wraz z przyległymi kompleksami leśnymi utworzyły urozmaicony krajobraz. Uzupełnieniem opisanych powyŜej wielkoobszarowych form ochrony przyrody są pomniki przyrody Ŝywej. Wykaz rezerwatu i pomników przyrody Ŝywej na arkuszu PienieŜno przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 PienięŜno K, „Dolina rzeki Wałszy” 1 R PienięŜno 1957 braniewski (205,74) Miłaki Lelkowo PŜ 2 P 1992 na posesji p. J. Smyka braniewski buk pospolity Miłaki Lelkowo PŜ 3 P 1992 na posesji p. J. Smyka braniewski dąb szypułkowy Posady PienięŜno PŜ 4 P po lewej stronie drogi Posa- 1996 braniewski klon pospolity dy-Piotrowiec, przy kapliczce Posady PienięŜno PŜ 5 P po lewej stronie drogi Posa- 1996 braniewski lipa drobnolistna dy-Piotrowiec, przy kapliczce Białobór Lelkowo PŜ 6 P 1993 L. Białobór oddz. 23a braniewski klon pospolity Białobór Lelkowo PŜ 7 P 1993 L. Białobór oddz. 23n braniewski dąb szypułkowy Białobór Lelkowo PŜ 8 P 1996 L. Białobór oddz. 23n braniewski dąb szypułkowy Białobór Lelkowo PŜ 9 P 1993 L. Białobór oddz. 23d braniewski dąb szypułkowy Białobór Lelkowo PŜ 10 P 1996 L. Białobór oddz. 23d braniewski dąb szypułkowy Białobór Lelkowo PŜ 11 P 1996 L. Białobór oddz. 23d braniewski dąb szypułkowy Białobór Lelkowo PŜ 12 P 1996 L. Białobór oddz. 26j braniewski dąb szypułkowy Wilknity Lelkowo PŜ 13 P przy drodze z Wilknit do 1992 braniewski topola Wołowa Wilknity przy drodze do Wołowa, ok. Lelkowo PŜ 14 P 1959 1km od Wilknit (obok most- braniewski dąb szypułkowy ku nad strumykiem)

42 1 2 3 4 5 6 Wilknity przy drodze do Wołowa, ok. Lelkowo PŜ 15 P 1959 1km od Wilknit (obok most- braniewski dąb szypułkowy ku nad strumykiem) Wilknicki Młyn Lelkowo PŜ 16 P 1996 L. Białobór (39c) braniewski dąb szypułkowy Wilknicki Młyn Lelkowo PŜ 17 P 1996 L. Białobór (39c) braniewski dąb szypułkowy Wilknicki Młyn Lelkowo PŜ 18 P 1996 L. Białobór oddz. 39c braniewski dąb szypułkowy Wilknicki Młyn Lelkowo PŜ 19 P 1996 L. Białobór oddz. 41a braniewski dąb szypułkowy Wilknicki Młyn Lelkowo PŜ 20 P 1996 L. Białobór oddz. 41a braniewski dąb szypułkowy Wilknicki Młyn Lelkowo PŜ 21 P 1996 L. Białobór oddz. 41c braniewski dąb szypułkowy Bornity PienięŜno PŜ 22 P 1996 na posesji nr 17 braniewski lipa drobnolistna Taftowo Orneta PŜ 23 P 1996 L. Taftowo oddz. 141h lidzbarski sosna pospolita

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej.

W obrębie arkusza PienięŜno znajdują się fragmenty dwu obszarów wchodzących w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to obszary specjalnej ochrony pta- ków „Ostoja Warmińska” (PLB 280015) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Rzeka Pa- słęka” (PLH 280006). Charakterystykę ww. obszarów przedstawiono w tabeli 7. Obszar specjalnej ochrony ptaków „Ostoja Warmińska” (PLB 280015) ma powierzch- nię 145 342,0 ha, z czego na omawianym arkuszu zajmuje on 8 654,6 ha. Ponad 70% pokry- cia powierzchni ostoi stanowią siedliska rolnicze, a następnie lasy i siedliska leśne. Obszar ten utworzono przede wszystkim dla ochrony bociana białego, który występuje tu najliczniej i w największym zagęszczeniu w kraju. Ponadto jest to waŜna ostoja dla innych gatunków ptaków takich jak: orlik krzykliwy, Ŝuraw, gadoŜer i łabędź krzykliwy jak teŜ bąk, bocian czarny, gągoł, bielik czy puchacz. Specjalny obszar ochrony siedlisk „Rzeka Pasłęka” (PLH 280006) utworzono na powierzchni 8 418,5 ha, z czego 567,9 ha znajduje się w obrębie arkusza PienięŜno. Ostoja obejmuje tereny dolinne rzeki Pasłęki oraz jej dopływu rzeki Wałszy. Tereny te zajmują lasy, siedliska rolnicze, łąkowe i zaroślowe oraz wody śródlądowe. Jest to waŜna ostoja bobra, ryb reofilnych i miejsce tarła ryb wędrownych.

43 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu PołoŜenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Powierzchnia Typ obszaru (w obrębie arkusza) Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długość Szerokość na mapie (ha) Kod NUTS Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Braniewo, Ostoja Warmińska 20°43’07” 54°17’18” Płoskinia, 1 F PLB 280015 145 342,0 PL621, warmińsko-mazurskie braniewski (P) E N Lelkowo, PienięŜno PienięŜno, Rzeka Pasłęka 20°05’52” 53°49’30” braniewski 2 K PLH 280006 8 418,5 PL621 warmińsko-mazurskie Płoskinia (S) E N lidzbarski Orneta

Rubryka 2: F – obszar specjalnej ochrony, całkowicie zawierający w sobie specjalny obszar ochrony, K – specjalny obszar ochrony, częściowo przecinający się z obszarem 44 44 specjalnej ochrony; Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk.

Dla obszaru Polski, w latach 1995–96, opracowana została koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro red., 1998). Sieć obejmuje system obszarów węzłowych, najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i najbardziej reprezentatywnych dla róŜnych regionów kraju, połączonych siecią korytarzy ekologicznych. Arkusz PienięŜno nie obejmuje Ŝadnego z obszarów sieci ECONET-Polska (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza PienięŜno na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 3M – Ujścia Wisły; 2 – korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym, ich numer i nazwa: 12k – Pasłęki, 13k – Łyny; 3 – granica państwa.

XII. Zabytki kultury

Najstarszymi zabytkami kultury materialnej znajdującymi się w granicach arkusza Pie- nięŜno są stanowiska archeologiczne. Początki osadnictwa na tym obszarze sięgają odległych czasów – pozostałości osady znalezione na wschód od PienięŜna pochodzą z końcowego okresu epoki kamienia – z neolitu. Osady i obozowiska lokalizowano głównie w dolinach rzek, wzdłuŜ których biegły wówczas szlaki handlowe. Znaleziono tutaj m. in. osady, ślady

45 osadnictwa, cmentarzyska, kurhany i grodziska reprezentujące epokę Ŝelaza, średniowiecze i czasy nowoŜytne. Na mapie zaznaczono wszystkie obiekty posiadające duŜą wartość po- znawczą. Niewątpliwie najbogatszą historię na obszarze omawianego arkusza posiada miasto PienięŜno. Osadę załoŜono w miejscu staropruskiego grodu, a pierwsze wzmianki o PienięŜ- nie pochodzą z 1282 r. Prawa miejskie przyznano miejscowości juŜ w 1312 r. W 1518 r. i 1519 r. w mieście przebywał Mikołaj Kopernik. Był on administratorem dóbr kapituły war- mińskiej, ówczesnego właściciela tych ziem. Z zamku w PienięŜnie wyjeŜdŜał na lokacje są- siednich wsi. Do I rozbioru Polski (1772 r.) miasto znajdowało się w granicach Rzeczypospo- litej, a po rozbiorze weszło w skład zaboru pruskiego. Do Polski miasto powróciło po II woj- nie światowej. Ogromne zniszczenia wojenne (miasto ucierpiało w 90%) są widoczne po dziś dzień – odbudowę i rekonstrukcję rozpoczęto dopiero w latach 80. XX w. Najstarszą część miasta objęto ochroną konserwatora w ramach zabytkowego zespołu architektonicznego. W jego obrębie znajdują się – zachowane fragmenty murów obronnych z XIV w, wieŜa po kościele ewangelickim, neogotycki kościół parafialny pw. Św. Piotra i Pawła z XIV w, prze- budowany XIX w o unikatowym pięcionawowym wnętrzu wraz z plebanią (dawna baszta), ruiny zamku Kapituły Warmińskiej z ok. XIV w oraz gotycki ratusz z II połowy XIV w. Poza granicami starego miasta znajduje się zabytkowy kościół pw. Św. Jakuba i Rocha z XVII w. z barokowymi ołtarzami i amboną z początku XVIII w. Do rejestru zabytków wpisano tu równieŜ budynek dawnego młyna. Na pozostałym obszarze arkusza PienięŜno zachowało się stosunkowo niewiele obiek- tów, które wpisano do rejestru zabytków. W miejscowościach: Piotrowiec, Dębowiec, Łajsy, Radziejewo i Henrykowo opieką konserwatora objęto kościoły z wyposaŜeniem, niekiedy z cmentarzem oraz dwa budynki plebani. W Kierpajnach Wielkich i Wilknitach za zabytkowe uznano pozostałości dawnego zespołu folwarcznego i parki. W Piotrowcu znajduje się kościół pw. św. Jana Chrzciciela z XIV w. Kościół ten po po- Ŝarze odbudowano w 1589 r. Ostatni raz kościół odbudowano w końcu XVIII w, a w 1829 r. dobudowano wieŜę. Szczególnie cenne są tarcze zegarowe z 1772 r. na drewnianej wieŜy, granitowa chrzcielnica i zespół lichtarzy. Za zabytkowy uznano równieŜ cmentarz otaczający kościół. W Dębowcu zachował się zabytkowy kościół pw. Najświętszego Serca Jezusowego z cmentarzem. Jest to obiekt murowany, wybudowany w XIV w. w stylu gotyckim. W środku zachował się barokowy ołtarz i ambona. Do zabytków zaliczono takŜe znajdującą się obok kościoła plebanię.

46 W Łajsach do rejestru wpisano kościół pw. św. Mikołaja wraz z cmentarzem. Gotycki kościół wybudowano w XIV w., w późniejszym okresie był rozbudowywany – m.in. w latach 1731–43 nadbudowano wieŜę, a w okresie 1905–06 r. dobudowano nowe prezbiterium. Wy- posaŜenie ma charakter neogotycki i neobarokowy. Zachowały się trzy granitowe chrzcielnice średniowieczne, płyta nagrobna z XVII w. i dzwon z XV w. W Radziejowie do zabytków naleŜy gotycki kościół pw. św. Antoniego, zbudowany w 2 połowie XIV w. Był on wielokrotnie przebudowywany, ostatni raz w 1933 r., kiedy dobudowano zakrystię i załoŜono hełm na wieŜy. Wewnątrz kościoła na szczególną uwagę za- sługuje ołtarz główny z początku XVII w., późnobarokowy ołtarz boczny z 1737 r., ambona z 1680 r., chrzcielnica, chór muzyczny z końca XVIII w. oraz prospekt organowy. W Henrykowie znajduje się kościół parafialny pw. św. Katarzyny zbudowany pod ko- niec XIV w. Jest to budynek salowy, z gotycką zakrystią i kruchtą. Kościół wielokrotnie ule- gał zniszczeniu, a kolejne odbudowy znacznie naruszyły jego pierwotny charakter. W ołtarzu głównym, barokowym umieszczono obraz św. Katarzyny pędzla J. Pipera z końca XVII w. Wnętrze zdobią ponadto późnogotycki kielich z końca XV w, kazalnica i organy z XVIII w. oraz dwa obrazy P. Kolberga z początku XVIII w. Za zabytkowy uznano równieŜ zlokalizo- wany obok kościoła budynek plebani. W Kierpajnach Wielkich zachował się jedyny na obszarze arkusza zabytkowy zespół folwarku, w skład którego wchodzi wozownia, spichlerz, dwór i park. Jest to pozostałość dóbr rycerskich, a ich historia sięga 1280 r. Obecny kształt folwarku z dworem i parkiem pochodzi z XVIII w. Właścicielami majątku były róŜne rody szlacheckie m. in. Marquart oraz von Schimmelpfennig. Dwór wzniesiono w stylu barokowym – był parterowy, podpiwniczony z elewacją zwróconą na południowy wschód, z masywnym dachem mansardowym. W końcu XIX w dwór gruntownie przebudowano, co zaburzyło pierwotny barokowy charakter. W Wilknitach po dawnym zespole dworsko-parkowych pozostał jedynie park. Poznanie historii i walorów krajoznawczych regionu ułatwia Szlak Kopernikowski przebiegający przez miasto PienięŜno i najpiękniejszy fragment doliny Wałszy. Prowadzi on od Torunia do Olsztyna przez miejscowości, w których przebywał Mikołaj Kopernik i stanowi ostatni fragment Europejskiego Szlaku DalekobieŜnego E-9.

XIII. Podsumowanie

Arkusz PienięŜno Mapy geośrodowiskowej Polski połoŜony jest w północno-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego.

47 Obszar omawianego arkusza charakteryzuje się słabym zurbanizowaniem. Najwięk- szymi miejscowościami są: PienięŜno, Lelkowo, Henrykowo i Radziejewo. Główną dziedziną gospodarki jest tu rolnictwo. W produkcji roślinnej dominują zboŜa i ziemniaki, a w produkcji zwierzęcej przewaŜa chów bydła, drobiu i trzody chlewnej. Zdecydowana większość funk- cjonujących tu podmiotów gospodarczych to małe firmy, które wyspecjalizowały się w handlu i usługach. Większość miejscowości znajdujących się na omawianym obszarze objęto siecią wodo- ciągową, część gospodarstw korzysta ze studni wierconych oraz kopanych. Do największych ujęć komunalnych naleŜą ujęcia wód w: PienięŜnie, Przebędowie, Długoborze, Piotrowcu i Lelkowie. Oczyszczalnie ścieków funkcjonują w PienięŜnie, ŁoŜnikach, Lelkowie i Woli Lipeckiej. Większość gospodarstw korzysta z przydomowych zbiorników – szamb, a niektóre gospodarstwa z własnych oczyszczalni. Główne znaczenie uŜytkowe ma czwartorzędowe piętro wodonośne, a podrzędne znaczenie posiadają utwory trzeciorzędowe. W wyniku dotychczasowych prac poszukiwawczych i rozpoznawczych w granicach arkusza PienięŜno udokumentowano złoŜe piasku i Ŝwiru „Pajtuny” oraz dwa złoŜa kredy jeziornej „Bornity” i „Bornity I”. W złoŜu „Bornity I” nad kredą zalega torf udokumentowany jako kopalina towarzysząca. ZłoŜe „Pajtuny” po zakończeniu eksploatacji zostało wykreślone z Bilansu zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Eksploatacja złóŜ kredy jeziornej została zaniechana. Osady dolnego paleozoiku mogą być perspektywiczne dla udokumentowania niekonwencjonalnych złóŜ gazu ziemnego w łupkach. W omawianym rejonie potencjalne akumulacje gazu ziemnego związane są z górnoordowickimi i dolnosylurskimi łupkami graptolitowymi. Utwory czwartorzędowe mogą lokalnie stanowić bazę dla udokumentowania niewielkich złóŜ piasków oraz piasków i Ŝwirów. W granicach arkusza przedstawiono równieŜ 28 obszarów perspektywicznych występowania torfów oraz jeden obszar perspektywiczny gytii wapiennej. Negatywnymi wynikami zakończyły się natomiast prace poszukiwawcze za złoŜami: kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, surowców ilastych ceramiki budowlanej i kredy jeziornej. Na powierzchni terenu objętego arkuszem PienięŜno nie występują osady, których wła- ściwości izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych. Na- turalną barierę geologiczną tworzą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obszary wyznaczono na terenie gmin: Płoskinia, Orneta, PienięŜno i na niezabudowanych peryferiach w granicach

48 administracyjnych miasta PienięŜno. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów są korzystne. Prawie wszystkie obszary wskazane do składowania od- padów znajdują się na terenach o bardzo niskim, podrzędnie niskim stopniu zagroŜenia wód uŜytkowych poziomów wodonośnych. Ze względu na nieciągłą izolację, w części obszaru wskazanego w rejonie PGR Długobór – Kierpajny Małe stopień zagroŜenia wód określono na średni. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzują się generalnie obszary wysoczyzn morenowych oraz równin wodnolodowcowych. Za niekorzystne dla budownictwa uznano obszary w sąsiedztwie rzek, w zagłębieniach bezodpływowych terenu oraz obszarach podmokłych i zabagnionych. Najcenniejsze fragmenty środowiska naturalnego są chronione w ramach rezerwatu „Dolina rzeki Wałszy” oraz pięciu obszarów chronionego krajobrazu – OChK Wzniesień Gó- rowskich, OChK Rzeki Banówki, OChK Rzeki Wałszy, OChK Doliny Pasłęki i OChK Rów- niny Orneckiej. Siedliska bociana białego w północno-wschodniej części mapy objęto siecią Natura 2000 – znalazły się one w obrębie obszaru „Ostoja Warmińska”. Tereny wzdłuŜ rzeki Wałszy włączono do specjalnego obszaru ochrony siedlisk „Dolina Rzeki Pasłęki”. Zwiedzanie najciekawszych turystycznie rejonów obszaru arkusza PienięŜno ułatwia pieszy szlak kopernikowski, który biegnie głównie przez miejsca związane z pobytem i pracą Mikołaja Kopernika. Brak uciąŜliwego przemysłu, słabe zaludnienie oraz uroda krajobrazu tego regionu po- winna sprzyjać turystyce. Dlatego teŜ dodatkowe szanse rozwojowe tego obszaru coraz śmie- lej zaczyna wiązać się z rozwojem turystyki, w tym agroturystyki oraz towarzyszącym im usług. Rozwój turystyki wymaga jednak stworzenia pełniejszego systemu informacji turystycznej oraz racjonalnej rozbudowy bazy noclegowej i infrastruktury turystycznej. Czyste środowisko i przewaga gleb wysokich klas bonitacyjnych umoŜliwiają rozwój rolnictwa ekologicznego nastawionego na produkcję zdrowej Ŝywności. Ukształtowanie powierzchni terenu, obecność naturalnych podmokłości i zagłębień bezodpływowych pozwala na rozwój akwakultury poprzez hodowlę ryb oraz roślin w środo- wisku wodnym (wiklina, trzcina). Warunki hydrologiczne i klimatyczne regionu sprzyjają inwestycjom w odnawialne źródła energii – np.: farma wiatrowa w okolicach PienięŜna, elek- trownie wodne na rzece Wałszy (Bornity i PienięŜno) czy kolektory słoneczne. Impulsem do rozwoju regionalnego moŜe być otwarte w 2010 r. przejście graniczne w Grzechotkach na drodze ekspresowej S22 łączącej Elbląg z Kaliningradem (za północną granicą arkusza), co umoŜliwi rozwój współpracy transgranicznej.

49 XIV. Literatura

BĘDKOWSKI Z., KORONA W. 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz PienięŜno, wraz z Objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K. 2007 - Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woje- wództwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L. 1990 – Sprawozdanie z badań geologicznych za złoŜem kruszywa naturalnego wykonanych na terenie działalności Rejonu Dróg Publicznych Braniewo. Arch. Ge- ol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. HRYNKIEWICZ-MOCZULSKA G., WOJTKIEWICZ J. 1983 – Sprawozdanie z poszukiwań serii piaszczysto-Ŝwirowej w N i NE części woj. elbląskiego (byłe powiaty: Branie- wo, Pasłęk, Elbląg). Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmiń- sko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., WYTYK A. 1980 – Sprawozdanie z poszukiwań surowców ilastych w północnej części woj. elbląskiego. Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa War- mińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. KLECZKOWSKI A. S. (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J. 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KÜHN A., MIŁOSZEWSKA W. 1971 – Katalog osuwisk woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Ge- ol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.) 1998 – Strategia wdroŜenia krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

ŁAZOWSKI L., MAKOWIECKI G. 1974 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kredy jeziornej „Bornity” wraz z towarzyszącym złoŜem torfu. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

50 MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OLSZEWSKI J. 2003 – Dokumentacja Geologiczna złoŜa kredy jeziornej i torfu „Bornity I”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OLSZEWSKI J. 2004 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kat. C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B złoŜa kredy jeziornej „Bornity”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ORŁOWSKI R. 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz PienięŜno, wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.) 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.) 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P. 2010 – Potencjał występowania złóŜ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol., 58: 226–249. RABEK W., MŁYŃCZAK A. 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Pienię- Ŝno. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RABEK W., MŁYŃCZAK A. 2002 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Pol- ski, arkusz PienięŜno. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2008 roku, 2009 – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r.

51 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. RZEPECKI P., JURYS L. 1982 – Jeziorne osady wapienne północno-wschodniej części woj. elbląskiego (sprawozdanie ze zwiadu geologicznego). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOLCZAK E. 1987 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego na terenie woj. elbląskiego. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. STACHY J. (red.) 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STEPANOWICZ E. 1976 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego w rej. miejsco- wości Pajtuny. Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1993 – Mapy radioekologiczne Polski – Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1994 – Mapy radioekologiczne Polski – Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SURMA D., SOLCZAK E. 1979 – Sprawozdanie z wykonanych wierceń zwiadowczych za złoŜem kruszywa naturalnego w wybranych rejonach woj. elbląskiego (gmina Orne- ta, PienięŜno, Lelkowo). Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.) 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAŃSKI B., MEDYŃSKA K. 1983 – Sprawozdanie z wykonania badań geologiczno- poszukiwawczych za złoŜem kruszywa naturalnego w rejonie Wilknity – Wilknicki Młyn, Swędkowo, Skowrony. Arch. Geol. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu.

52 Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. WOJTKIEWICZ J. 1985 – Sprawozdanie z wykonanych badań geologiczno-zwiadowczych w poszukiwaniu surowców ilastych w rejonie ŁoŜnik. Arch. Geol. Urzędu Marszał- kowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Biuro Regionalne w Elblągu.

WOJTKIEWICZ J. 1986 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B złoŜa kredy jeziornej „Bornity”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002 – Ministerstwo Środowiska, Warszawa.