Żydzi W Łodzi W Latach Zaborów 1793-1914
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Wiesław Puś <8. Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914 Biblioteka IHUW 1076007844 uti WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO • ŁÓDŹ 1998 RECENZENT Wiesław Caban UŁ REDAKTOR TECHNICZNY Wiesława Łubiech KOREKTOR Bogusława Kwiatkowska OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak Wydanie publikacji dofinansowane przez Rektora ds. Nauki UŁ © Copyright by Wiesław Puś, 1998 Na okładce wykorzystano fotografię ze zbiorów Muzeum Historii m. Łodzi inwentarza Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1998 Wydanie I. Nakład 300 + 60 egz. Ark. wyd. 16,1 Ark. druk. 16,875 + 11 wkl. Papier kl. III, 80 g, 70x100 Przyjęto do Wydawnictwa UŁ 20.02.1996 r. Zam. 55/2729/98. Cena zł 1 8 - Drukamia Uniwersytetu Łódzkiego 90-236 Łódź, ul. Pomorska 143 ISBN 83-7171-165-4 W '^ -1933 Spis treści W stę p .................................................................................................................................... 5 ROZDZIAŁ I Napływ i osadnictwo Żydów w Łodzi .............................................. 10 1. Przyczyny osiedlania, sytuacja prawna, pochodzenie terytorialne 10 2. Liczebność i skład społeczno-zawodowy .................................... 27 3. Rozmieszczenie przestrzenne ludności żydowskiej .................... 38 4. Nazwiska Żydów łódzkich .............................................................. 45 rozdział II Żydzi a rozwój gospodarczy m iasta ................................................. 50 1. H a n d e l .................................................................................................... 51 2. F in a n se ................................................................................................... 59 3. R zem iosło .............................................................................................. 69 4. Przem ysł................................................................................................. 76 ROZDZIAŁ ni W kręgu kultury i oświaty ................................................................. 105 1. Księgarnie i wydawcy ..................................................................... 108 2. P r a s a ...................................................................................................... 112 3. Życie artystyczne ................................................................................. 123 4. Fotografia i film .............................................................................. 140 5. Szkolnictwo .......................................................................................... 143 ROZDZIAŁ IV Aktywność społeczna i polityczna . .......................................... 162 1. Gmina żydowska i jej działalność ................................................. 162 2. Stowarzyszenia i organizacje społeczne .......................................... 178 3. Organizacje i działalność polityczna ............................................. 199 Zakończenie ........................................................................................................................ 213 Wykaz stosowanych skrótów ........................................................................................ 219 Indeks osób ..................................................................................................................... 221 Spis ilustracji ..................................................................................................................... 263 The Jews in Lodz during the Period of Partitions 1793-1914 (Summary) . 265 Wstęp W dotychczasowych badaniach nad historią Łodzi, które rozwinęły się szczególnie w okresie po drugiej wojnie światowej, niewiele miejsca poświęcano problematyce narodowościowej, a szczególnie roli ludności żydowskiej i niemieckiej w rozwoju miasta do 1914 r. W odniesieniu do dziejów Żydów, łódzkich najwięcej uwagi skupiała kwestia Holocaus tu, głównie w badaniach prowadzonych przez historyków i prawników skupionych w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (obecnie Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej), jak również w pracach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie oraz w wydawnictwach zagranicznych1. Natomiast problematyka dziejów Żydów w Łodzi i regionie w okresie do 1939 r. znajdowała swoje miejsce jedynie marginesowo, przy okazji opracowywania zagadnień z zakresu historii społeczno-gospodarczej2. 1 Getto w Łodzi 1940-1944. Materiały z sesji naukowej - 9 VIII 1984, red. J. Fijałek, A. Galiński, Łódź 1988; Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łódzkiego (akta i stenogramy sądowe), opr. J. Lewiński Warszawa 1987; Kronika Getta Łódzkiego, t. I i II, Łódź 1966; A. Mostowicz, Żółta gwiazda i czerwony krzyż, Łódź 1988; P. Dąbrowska, Struktura i funkcja administracji żydowskiej w getcie łódzkim, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 51-52, Warszawa 1964; H. Rubin, Żydzi w Łodzi pod okupacją niemiecką 1939-1945, Londyn, „K ontra” 1988; T. B o j a n o w ski, Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939-1945), Łódź 1992; Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944, red. W. Puś, S. Liszewski, Łódź 1991, cz. IV, s. 299-368. 2 G. Missalowa, Studia nad powstaniem łódzkiego okręgu przemysłowego, t. 1 - Przemysł, Łódź 1964; t. 2 - Klasa robotnicza, Łódź 1967; t. 3 - Burżuazja, Łódź 1975; Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1, red. B. Baranowski, J. Fij alek, Łódź 1980; W. Puś, Dzieje Łodzi przemysłowej, Łódź 1987; J. F i j a l ek, L Indulski, Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945, Łódź 1990; J. J a n czak, Ludność Łodzi przemysłowej 1820-1914 , Łódź 1982. 6 Pierwsze publikacje poświęcone historii Żydów w Łodzi w XIX i XX w. ukazały się dopiero po 1989 r. Należy tutaj wymienić przede wszystkim zbiorową monografię Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944, opublikowaną w języku polskim w Łodzi oraz w języku angielskim w tomie 6 rocznika Instytutu Studiów Polsko-Żydowskich w Oxfordzie - „Polin”, jak również publicystyczne opracowanie Żydzi w Łodzi , wydane z okazji I Światowego Spotkania Łodzian3. Książką wnoszącą wiele niezwykle ciekawych informacji na temat żydowskich przemys łowców w Łodzi do 1914 r., jest znakomita monografia S. Pytlasa, poświęcona łódzkiej burżuazji przemysłowej. Ważną pozycją jest także zbiorowa monografia pod red. P. Samusia, poświęcona Polakom, Niemcom i Żydom w Łodzi do 1939 r.4 Omawiając literaturę bezpośrednio dotyczącą podjętego tematu należy podkreślić, że najwięcej prac zostało przygotowanych i opub likowanych w okresie międzywojennym, wyłącznie przez historyków żydowskich związanych z Łodzią. Spośród tych opracowań na szcze gólne wyróżnienie zasługują książki i artykuły F. Friedmana - po święcone ludności żydowskiej i jej aktywności gospodarczej w Łodzi w XIX w., A. Alperina - obejmujące początki łódzkiej gminy żydowskiej, H. Bannera - prezentująca dzieje ustroju i gospodarki łódzkiej gminy5. Wiele informacji na temat historii społeczności żydowskiej w Łodzi znajdujemy także w opracowaniach obejmujących dzieje Żydów w Polsce, szczególnie interesujące pod tym względem jest dwutomowe dzieło pod redakcją A. Hafftki, I. Schipera i A. Tartakowera, wydane w latach 1933-1934, a poświęcone historii Żydów Polskich od czasów najdawniejszych do początku XX w., a także praca I. Schipera na temat przeszłości handlu żydowskiego. 3 Dzieje Żydów w Łodzi../, „Polin” , vol. 6, ed. A. Polonsky, Oxford 1991; Żydzi w Łodzi, Łódź 1990. 4 S. Pytlas, Łódzka burżuazja przemysłowa, Łódź 1994; Polacy - Niemcy - Żydzi w Łodzi, red. P. Samuś, Łódź 1997. 5 F. Friedman, Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa do roku 1863, Łódź 1935; tenże, Rozwój gospodarczy Łodzi do roku 1914, „Ekonomista” 1938, t. I; Żydzi w łódzkim przemyśle włókienniczym w pierwszych stadiach jego rozwoju , „Rocznik Łódzki” 1930, t. II; Ludność żydowska w Łodzi do roku 1863 w świetle liczb, „Kwartalnik Statystyczny” 1933, t. X, z. 1; Rola Żydów w rozwoju łódzkiego przemysłu włókienniczego, „Miesięcznik Żydowski” 1931, t. I; A. Alperin, Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780-1922, „Rocznik Łódzki” 1928, t. I; H. Banner, Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów ustrojowo-gospodarczych, Łódź 1938. 7 Wiele ciekawego materiału znajdujemy również w pracy S. Hirszhorna poświęconej historii Żydów w Polsce w latach 1788—19146. Wśród opracowań obejmujących dzieje Żydów polskich w latach zaborów, a opublikowanych po II wojnie światowej, na szczególną uwagę zasługują publikacje: A. Eisenbacha, A. Całej, M. Fuksa, P. Wróbla, jak również zbiorowe opracowanie M. Fuksa, Z. Hoffmana, M. Horna i J. Tomaszewskiego poświęcone dziejom Żydów polskich i ich kulturze7. Wiele informacji obejmujących historię łódzkich Żydów znajdujemy także w wydawnictwach encyklopedycznych8. Kwestie aktywności politycznej znalazły swoje miejsce w opracowaniach P. Korca, P. Samusia, H. Piaseckiego, S. Kalabińskiego, F. Tycha, W. Karwac kiego, L. Mroczki oraz J. Zinemana9. Wiele interesującego materiału wnoszą artykuły publikowane na łamach „Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego”, a także w innych czasopismach naukowych. W odniesieniu do życia umysłowego i kulturalnego łódzkiej społeczności żydowskiej istotne znaczenie mają prace J. Strzałkowskiego, A. Kuligowskiej-Korzeniewskiej i J. Malinowskiego, natomiast w dzie- 6 Żydzi w Polsce Odrodzonej, red. A. Hafftka, I. Schiper, A. Tar- t a k o w er, t. I i II, Warszawa 1933-1934; I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937; S. Hirszhorn, Historia Żydów w Polsce (1788-1914), Warszawa 1921. 7 A. Eisenbach, Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972; tenże, Z dziejów ludności żydowskiej