Wiesław Puś <8. Żydzi w Łodzi w latach zaborów 1793-1914 Biblioteka IHUW 1076007844 uti WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO • ŁÓDŹ 1998 RECENZENT Wiesław Caban UŁ REDAKTOR TECHNICZNY Wiesława Łubiech KOREKTOR Bogusława Kwiatkowska OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak Wydanie publikacji dofinansowane przez Rektora ds. Nauki UŁ © Copyright by Wiesław Puś, 1998 Na okładce wykorzystano fotografię ze zbiorów Muzeum Historii m. Łodzi inwentarza Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 1998 Wydanie I. Nakład 300 + 60 egz. Ark. wyd. 16,1 Ark. druk. 16,875 + 11 wkl. Papier kl. III, 80 g, 70x100 Przyjęto do Wydawnictwa UŁ 20.02.1996 r. Zam. 55/2729/98. Cena zł 1 8 - Drukamia Uniwersytetu Łódzkiego 90-236 Łódź, ul. Pomorska 143 ISBN 83-7171-165-4 W '^ -1933 Spis treści W stę p .................................................................................................................................... 5 ROZDZIAŁ I Napływ i osadnictwo Żydów w Łodzi .............................................. 10 1. Przyczyny osiedlania, sytuacja prawna, pochodzenie terytorialne 10 2. Liczebność i skład społeczno-zawodowy .................................... 27 3. Rozmieszczenie przestrzenne ludności żydowskiej .................... 38 4. Nazwiska Żydów łódzkich .............................................................. 45 rozdział II Żydzi a rozwój gospodarczy m iasta ................................................. 50 1. H a n d e l .................................................................................................... 51 2. F in a n se ................................................................................................... 59 3. R zem iosło .............................................................................................. 69 4. Przem ysł................................................................................................. 76 ROZDZIAŁ ni W kręgu kultury i oświaty ................................................................. 105 1. Księgarnie i wydawcy ..................................................................... 108 2. P r a s a ...................................................................................................... 112 3. Życie artystyczne ................................................................................. 123 4. Fotografia i film .............................................................................. 140 5. Szkolnictwo .......................................................................................... 143 ROZDZIAŁ IV Aktywność społeczna i polityczna . .......................................... 162 1. Gmina żydowska i jej działalność ................................................. 162 2. Stowarzyszenia i organizacje społeczne .......................................... 178 3. Organizacje i działalność polityczna ............................................. 199 Zakończenie ........................................................................................................................ 213 Wykaz stosowanych skrótów ........................................................................................ 219 Indeks osób ..................................................................................................................... 221 Spis ilustracji ..................................................................................................................... 263 The Jews in Lodz during the Period of Partitions 1793-1914 (Summary) . 265 Wstęp W dotychczasowych badaniach nad historią Łodzi, które rozwinęły się szczególnie w okresie po drugiej wojnie światowej, niewiele miejsca poświęcano problematyce narodowościowej, a szczególnie roli ludności żydowskiej i niemieckiej w rozwoju miasta do 1914 r. W odniesieniu do dziejów Żydów, łódzkich najwięcej uwagi skupiała kwestia Holocaus­ tu, głównie w badaniach prowadzonych przez historyków i prawników skupionych w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (obecnie Komisja Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu - Instytut Pamięci Narodowej), jak również w pracach Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie oraz w wydawnictwach zagranicznych1. Natomiast problematyka dziejów Żydów w Łodzi i regionie w okresie do 1939 r. znajdowała swoje miejsce jedynie marginesowo, przy okazji opracowywania zagadnień z zakresu historii społeczno-gospodarczej2. 1 Getto w Łodzi 1940-1944. Materiały z sesji naukowej - 9 VIII 1984, red. J. Fijałek, A. Galiński, Łódź 1988; Proces Hansa Biebowa. Zagłada getta łódzkiego (akta i stenogramy sądowe), opr. J. Lewiński Warszawa 1987; Kronika Getta Łódzkiego, t. I i II, Łódź 1966; A. Mostowicz, Żółta gwiazda i czerwony krzyż, Łódź 1988; P. Dąbrowska, Struktura i funkcja administracji żydowskiej w getcie łódzkim, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 51-52, Warszawa 1964; H. Rubin, Żydzi w Łodzi pod okupacją niemiecką 1939-1945, Londyn, „K ontra” 1988; T. B o j a n o w ski, Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939-1945), Łódź 1992; Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944, red. W. Puś, S. Liszewski, Łódź 1991, cz. IV, s. 299-368. 2 G. Missalowa, Studia nad powstaniem łódzkiego okręgu przemysłowego, t. 1 - Przemysł, Łódź 1964; t. 2 - Klasa robotnicza, Łódź 1967; t. 3 - Burżuazja, Łódź 1975; Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1, red. B. Baranowski, J. Fij alek, Łódź 1980; W. Puś, Dzieje Łodzi przemysłowej, Łódź 1987; J. F i j a l ek, L Indulski, Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945, Łódź 1990; J. J a n czak, Ludność Łodzi przemysłowej 1820-1914 , Łódź 1982. 6 Pierwsze publikacje poświęcone historii Żydów w Łodzi w XIX i XX w. ukazały się dopiero po 1989 r. Należy tutaj wymienić przede wszystkim zbiorową monografię Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944, opublikowaną w języku polskim w Łodzi oraz w języku angielskim w tomie 6 rocznika Instytutu Studiów Polsko-Żydowskich w Oxfordzie - „Polin”, jak również publicystyczne opracowanie Żydzi w Łodzi , wydane z okazji I Światowego Spotkania Łodzian3. Książką wnoszącą wiele niezwykle ciekawych informacji na temat żydowskich przemys­ łowców w Łodzi do 1914 r., jest znakomita monografia S. Pytlasa, poświęcona łódzkiej burżuazji przemysłowej. Ważną pozycją jest także zbiorowa monografia pod red. P. Samusia, poświęcona Polakom, Niemcom i Żydom w Łodzi do 1939 r.4 Omawiając literaturę bezpośrednio dotyczącą podjętego tematu należy podkreślić, że najwięcej prac zostało przygotowanych i opub­ likowanych w okresie międzywojennym, wyłącznie przez historyków żydowskich związanych z Łodzią. Spośród tych opracowań na szcze­ gólne wyróżnienie zasługują książki i artykuły F. Friedmana - po­ święcone ludności żydowskiej i jej aktywności gospodarczej w Łodzi w XIX w., A. Alperina - obejmujące początki łódzkiej gminy żydowskiej, H. Bannera - prezentująca dzieje ustroju i gospodarki łódzkiej gminy5. Wiele informacji na temat historii społeczności żydowskiej w Łodzi znajdujemy także w opracowaniach obejmujących dzieje Żydów w Polsce, szczególnie interesujące pod tym względem jest dwutomowe dzieło pod redakcją A. Hafftki, I. Schipera i A. Tartakowera, wydane w latach 1933-1934, a poświęcone historii Żydów Polskich od czasów najdawniejszych do początku XX w., a także praca I. Schipera na temat przeszłości handlu żydowskiego. 3 Dzieje Żydów w Łodzi../, „Polin” , vol. 6, ed. A. Polonsky, Oxford 1991; Żydzi w Łodzi, Łódź 1990. 4 S. Pytlas, Łódzka burżuazja przemysłowa, Łódź 1994; Polacy - Niemcy - Żydzi w Łodzi, red. P. Samuś, Łódź 1997. 5 F. Friedman, Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa do roku 1863, Łódź 1935; tenże, Rozwój gospodarczy Łodzi do roku 1914, „Ekonomista” 1938, t. I; Żydzi w łódzkim przemyśle włókienniczym w pierwszych stadiach jego rozwoju , „Rocznik Łódzki” 1930, t. II; Ludność żydowska w Łodzi do roku 1863 w świetle liczb, „Kwartalnik Statystyczny” 1933, t. X, z. 1; Rola Żydów w rozwoju łódzkiego przemysłu włókienniczego, „Miesięcznik Żydowski” 1931, t. I; A. Alperin, Żydzi w Łodzi. Początki gminy żydowskiej 1780-1922, „Rocznik Łódzki” 1928, t. I; H. Banner, Gmina żydowska w Łodzi. Krótki zarys dziejów ustrojowo-gospodarczych, Łódź 1938. 7 Wiele ciekawego materiału znajdujemy również w pracy S. Hirszhorna poświęconej historii Żydów w Polsce w latach 1788—19146. Wśród opracowań obejmujących dzieje Żydów polskich w latach zaborów, a opublikowanych po II wojnie światowej, na szczególną uwagę zasługują publikacje: A. Eisenbacha, A. Całej, M. Fuksa, P. Wróbla, jak również zbiorowe opracowanie M. Fuksa, Z. Hoffmana, M. Horna i J. Tomaszewskiego poświęcone dziejom Żydów polskich i ich kulturze7. Wiele informacji obejmujących historię łódzkich Żydów znajdujemy także w wydawnictwach encyklopedycznych8. Kwestie aktywności politycznej znalazły swoje miejsce w opracowaniach P. Korca, P. Samusia, H. Piaseckiego, S. Kalabińskiego, F. Tycha, W. Karwac­ kiego, L. Mroczki oraz J. Zinemana9. Wiele interesującego materiału wnoszą artykuły publikowane na łamach „Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego”, a także w innych czasopismach naukowych. W odniesieniu do życia umysłowego i kulturalnego łódzkiej społeczności żydowskiej istotne znaczenie mają prace J. Strzałkowskiego, A. Kuligowskiej-Korzeniewskiej i J. Malinowskiego, natomiast w dzie- 6 Żydzi w Polsce Odrodzonej, red. A. Hafftka, I. Schiper, A. Tar- t a k o w er, t. I i II, Warszawa 1933-1934; I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937; S. Hirszhorn, Historia Żydów w Polsce (1788-1914), Warszawa 1921. 7 A. Eisenbach, Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, Warszawa 1972; tenże, Z dziejów ludności żydowskiej