Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Pakosław ______na lata 2013-2016

Spis tre ści 1. Wst ęp str. 4 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami str. 4 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce str. 5 4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego str. 8 4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. str. 8 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu. str. 9 4.2.1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020. str. 9 4.2.2. Wielkopolski Wojewódzki Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011 str. 11 4.2.3. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Rawicz na lata 2007-2011 str. 12 5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego. str. 13 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy. str. 13 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy. str. 18 5.2.1. Poło żenie geograficzne i krajobraz kulturowy gminy. str. 18 5.2.2. Zarys historii regionu i skrócony opis najważniejszych zabytków ruchomych i nieruchomych w gminie. str. 19 5.2.3 Zabytki archeologiczne na terenie gminy Pakosław. str. 23 5.3. Wykaz obiektów z terenu gminy Pakosław wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego. str. 27 5.4. Wykaz zabytków z terenu gminy Pakosław wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych województwa wielkopolskiego. str. 29 5.5. Wykaz stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. str. 29 5.6. Wykaz obiektów zabytkowych nieruchomych uj ętych w gminnej ewidencji zabytków gminy Pakosław. str. 29 5.7. Wykaz zabytkowych parków i cmentarzy. str. 34 5.8. Skrócony wykaz zabytków ruchomych. str. 34 6. Ocena stanu zachowania zabytków oraz analiza zagro żeń. str. 35

2 6.1. Stan zachowania najwa żniejszych zabytków nieruchomych i ruchomych w gminie. str.35 6.2. Stan zachowania zabytków archeologicznych. str. 39 6.3. Obszary najwi ększego zagro żenia dla zabytków w gminie. str. 40 7. Zało żenia programowe. str. 43 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami. str. 45 9. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami. str. 45 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami. str. 46

Zał ączniki: 1. Mapa rozmieszczenia zespołów wyst ępowania zabytków archeologicznych uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Pakosław 2. Mapa rozmieszczenia zabytków i obszarów obj ętych ochrona konserwatorsk ą, uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Pakosław

3 1. Wst ęp

Zadbany i utrzymany w ładzie przestrzennym krajobraz kulturowy regionu, którego istotnym składnikiem s ą zabytki, pozytywnie świadczy o osi ągni ęciach cywilizacyjnych jego mieszka ńców. W popularnym rozumieniu zabytkiem nazywamy dzieło powstałe w przeszło ści, przedstawiaj ące okre ślon ą warto ść muzealn ą, historyczn ą czy kulturaln ą. Są to pojedyncze obiekty i zespoły budowli, parki krajobrazowe i aleje drzew, cmentarze, dzieła sztuki stanowi ące elementy zagospodarowania przestrzeni kształtuj ące świadomo ść i to żsamo ść regionaln ą mieszka ńców. Planowane zarz ądzanie zasobami dziedzictwa kulturowego gminy przyczynia si ę do jej pomy ślnego rozwoju kulturalnego i gospodarczego, a tym samym do poprawy jako ści życia jej mieszka ńców. Podstawowym dokumentem okre ślaj ącym kierunki polityki samorz ądowej na poziomie gminy w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami jest przyjmowany przez rad ę gminy w formie uchwały gminny program opieki nad zabytkami. Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Pakosław na lata 2013-2016 przedstawia zabytkowe obiekty zlokalizowane w granicach administracyjnych gminy Pakosław oraz okre śla zasadnicze kierunki działa ń władz gminy na rzecz ochrony i opieki nad zabytkami. Opracowanie zawiera analiz ę stanu zabytków sporz ądzon ą na podstawie Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Pakosław wykonanej w 2011 r., przez co zasadniczo si ę ró żni od poprzedniego Programu Opieki nad Zabytkami opracowanego dla Gminy Pakosław na lata 2008-2011. Głównym odbiorc ą Programu jest społeczno ść lokalna, która bezpo średnio powinna odczu ć efekty jego wdra żania. Program mo że by ć wykorzystywany tak że przez inne jednostki samorz ądu terytorialnego oraz urz ędy, środowiska naukowe, wła ścicieli zabytków oraz osoby zainteresowane histori ą i dziedzictwem kulturowym.

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Podstaw ą prawn ą obowi ązku wykonania programu opieki nad zabytkami jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.), która w art. 87 obliguje wójta (burmistrza, prezydenta) do sporz ądzenia na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami oraz okre śla sposób jego przyj ęcia w formie uchwały przez rad ę gminy. Gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje rada gminy w formie uchwały po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Z realizacji programów wójt sporz ądza

4 co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie gminy. Przyj ęty program ogłasza si ę w wojewódzkim dzienniku urz ędowym. Zgodnie z art. 21 ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami podstaw ą merytoryczn ą sporz ądzenia programu do opieki nad zabytkami jest ewidencja zabytków. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 87 ust. 2 okre śla główne cele opracowywania programów opieki nad zabytkami, jest to: a) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych; b) uwzgl ędnienie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; c) zahamowanie procesów degradacji zabytków i poprawy stanu ich zachowania; d) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; e) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; f) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków; g) podejmowanie przedsi ęwzi ęć mających na celu tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opieka nad zabytkami; Zgodnie z art. 19 ust. 2. ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami, ustalenia obowi ązuj ącego gminnego programu opieki nad zabytkami uwzgl ędnia si ę przy sporz ądzaniu studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

Ochrona i konserwacja zabytków jest istotnym elementem polityki Pa ństwa w dziedzinie kultury. Konstytucje RP zawiera art. 5 o tre ści: „Rzeczpospolita Polska strze że dziedzictwa narodowego rozumiej ąc zabytki jako dobro wspólne”. Głównym aktem prawnym reguluj ącym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.).

5 Ustawa wprowadza prawne okre ślenie poj ęcia - zabytek. Jest to nieruchomo ść lub rzecz ruchoma, ich cz ęś ci lub zespoły, b ędące dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą, stanowi ące świadectwo minionej epoki b ądź zdarzenia, których zachowanie le ży w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą.

Zabytki podzielono na dwie wielkie grupy: − zabytki nieruchome (to znaczy elementy krajobrazu kulturowego, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, w tym obronnego, obiekty techniki, takie jak kopalnie, huty, elektrownie, cmentarze, parki, ogrody, miejsca upami ętniaj ące wydarzenia historyczne lub działalno ść wybitnych osobisto ści b ądź instytucji), − zabytki ruchome (dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego, sztuki u żytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, piecz ęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i r ękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne).

Jednocze śnie wydzielono zabytki archeologiczne (pozostało ści terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej). Ochronie ustawowej mog ą tak że podlega ć nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Opieka nad zabytkami sprawowana jest przez wła ściciela lub posiadacza zabytku i polega na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści, popularyzowaniu i upowszechnieniu wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Organami ochrony zabytków w Polsce, z mocy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami są: − Minister Kultury, w imieniu którego zadania i kompetencje, dotycz ące ochrony zabytków, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków, − wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje we wspomnianym wy żej zakresie wykonuje wojewódzki konserwator zabytków, który kieruje wojewódzkim urz ędem ochrony zabytków.

6 Wykonanie zada ń w zakresie kultury i ochrony zabytków jest ustawowym zadaniem samorządów. W art. 7, ust. 1, pkt 9 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 2001r., Nr 142, poz. 1591, z pó źn. zm.) okre ślone zostały zadania własne gminy, które obejmuj ą sprawy m. in. ładu przestrzennego, kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Inne uregulowania prawne w Polsce dotycz ące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami znajduj ą si ę w wielu obowi ązuj ących ustawach, w tym w: a) ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z pó źn. zm.), b) ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity Dz.U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z pó źn. zm.), c) ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150), d) ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880), e) ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (tekst jednolity Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 z pó źn. zm.), f) ustawie z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej (tekst jednolity Dz.U. z 2001 Nr 13, poz. 123), g) ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po żytku publicznego i wolontariacie (Dz.U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.). Zasady ochrony zabytków znajduj ących si ę w muzeach i w bibliotekach zostały okre ślone w: a) ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz.U. z 1997 r. Nr 5, poz. 24 z pó źn. zm.), b) ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. Nr 85, poz. 539 z pó źn. zm.). Ochron ę materiałów archiwalnych reguluj ą przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jednolity Dz.U. z 2006 r. Nr 97, poz. 673 z pó źn. zm.).

7 4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Programy ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wykonywane s ą na poziomie krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Dokumenty s ą ze sob ą wzajemnie powi ązane. Zgodnie z art. 84 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568 z pó źn. zm.) minister wła ściwy do spraw kultury i dziedzictwa narodowego ma obowi ązek zainicjowa ć i opracowa ć przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na okres 4 lat, który okre ślałby cele i kierunki działa ń oraz zadania w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, warunki i sposób finansowania planowanych działa ń, a tak że harmonogram ich realizacji. 26 stycznia 2004r. Generalny Konserwator Zabytków – podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury – powołał spo śród członków Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury specjalny zespół, który pod przewodnictwem prof. dr hab. Bogumiły Rouby sporz ądził szczegółowe tezy do opracowania tego programu 1. Zasadniczym celem Programu b ędzie wzmocnienie ochrony i opieki nad t ą istotn ą cz ęś ci ą dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytków w Polsce. Celem jest tak że stworzenie wykładni porz ądkuj ącej sfer ę ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: a) zasady primum non nocere (po pierwsze nie szkodzi ć), b) zasady maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego warto ści (materialnych i niematerialnych), c) zasady minimalnej niezb ędnej ingerencji (powstrzymywania si ę od działań niekoniecznych), d) zasady, zgodnie z któr ą usuwa ć nale ży to (i tylko to), co na oryginał działa niszcz ąco, e) zasady czytelno ści i odró żnialno ści ingerencji, f) zasady odwracalno ści metod i materiałów, g) zasady wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz ą wiedz ą i na najwy ższym poziomie.

Program ten jest komplementarny w swych zało żeniach z Narodowym Programem Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturalnego”, który jest dokumentem słu żą cym wdro żeniu

1 Źródło- http://www.kobidz.home.pl/pliki/tezy.pdf

8 Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w latach 2004–2013 w sferze spu ścizny kulturowej Polski 2. W ramach Narodowej Strategii Rozwoju Kultury znajduje si ę program operacyjny „Dziedzictwo kulturowe” realizowany w ramach dwóch priorytetów: rewaloryzacja zabytków ruchomych i nieruchomych oraz rozwój kolekcji muzealnych. Podstawowym celem priorytetu 1 jest zwi ększanie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, zabezpieczaniu muzealiów i archiwaliów przed skutkami kl ęsk żywiołowych, kradzie żami i nielegalnym wywozem za granic ę.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu.

4.2.1. Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020.

Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020 okre śla uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju województwa, które maja by ć podejmowane w nowej rzeczywisto ści, ju ż po fakcie przyj ęcia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. 3. Ustalenia w niej zawarte stanowi ą podstaw ę do sporz ądzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa, przez co maj ą bezpo średni wpływ na ochron ę i opiek ę nad zabytkami na szczeblu gminnym. Autorzy opracowania zwracaj ą uwag ę na nast ępuj ący fakt : „Mimo wielu zagro żeń oraz niezadowalaj ącego stanu środowiska na wielu obszarach, Wielkopolska jest w tym zakresie regionem konkurencyjnym na tle Europy. Tworzy to szanse dla turystyki i rekreacji oraz dla zdrowej produkcji rolnej i atrakcyjnego miejsca zamieszkania”4 Bogate dziedzictwo kulturowe, materialne i niematerialne wymienia si ę jako siln ą stron ę potencjału wewn ętrznego województwa wielkopolskiego. Jednym z głównych priorytetów Strategii jest zachowanie i wykorzystanie dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz rozwój

2 Źródło- http://bip.mkidn.gov.pl/pages/polityka-wewnetrzna-i-zagraniczna/programy.php 3 „Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” jest dokumentem przyj ętym przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego dnia 19 grudnia 2005 r. 4 „Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” str. 32

9 turystyki i zwi ązane z ni ą zwi ększenie ilo ści miejsc pracy jako szans ę na rozwi ązanie społecznych i ekonomicznych problemów. Zasadniczym celem „Strategii rozwoju województwa wielkopolskiego” jest poprawa jako ści przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej skutkuj ąca wzrostem poziomu życia mieszka ńców, realizowana przy pomocy celów strategicznych i operacyjnych, z których niektóre dotycz ą ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, s ą to:

Cel operacyjny 1.3. Wzrost znaczenia i zachowanie dziedzictwa 5. Dziedzictwo kulturowe w rozwoju Wielkopolski pełni kilka funkcji. Jest ono czynnikiem integracji społecznej, stanowi instrument promocji regionu oraz przyczynia si ę do rozwoju gospodarczego, gdy ż mo że by ć baz ą dla turystyki i usług kulturalnych. Szczególnie ważnym elementem tego dziedzictwa jest wielkopolska kultura przedsi ębiorczo ści. Cel ten realizowany b ędzie przede wszystkim poprzez: • Inwestycje w instytucje kultury • Ochron ę dorobku kulturowego • Wsparcie działa ń powi ększaj ących dorobek kulturalny regionu • Promocj ę aktywno ści kulturalnej mieszka ńców

Cel operacyjny 2.4. Zwi ększenie udziału usług turystyczno-rekreacyjnych w gospodarce regionu 6. Przyrodnicze, krajobrazowe oraz kulturowe atuty Wielkopolski tworz ą szanse na rozwój sektora usług turystyczno-rekreacyjnych. W poł ączeniu z turystyk ą biznesow ą sektor ten ma szanse na znaczny udział w gospodarce regionu. Jest to tym bardziej wa żne, i ż tego typu usługi generuj ą du żą liczb ę miejsc pracy przy stosunkowo niskich nakładach. Cel ten realizowany b ędzie przede wszystkim poprzez: • Inwestycje w infrastruktur ę poprawiaj ącą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod wzgl ędem turystycznym i rekreacyjnym, z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska

5 „Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” – str. 55 6 „Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do roku 2020” – str. 59

10 • Wsparcie rozwoju bazy hotelowej i gastronomicznej • Promocj ę przedsi ębiorczo ści w tym sektorze • Wsparcie rozwoju agroturystyki • Promocj ę turystyki alternatywnej

4.2.2. Wielkopolski Wojewódzki Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011

Wielkopolski Wojewódzki Programu Opieki nad Zabytkami na lata 2008-2011 został przyj ęty do realizacji dnia 17 grudnia 2007 roku uchwał ą nr XVIII/243/07 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego 7. Program wojewódzki ma z zało żenia charakter ogólny i w taki sposób nale ży szuka ć jego powi ąza ń z programem gminnym. Z zabytków o wi ększym znaczeniu dla dziedzictwa Wielkopolski, wyszczególniony został pałac w Pakosławiu jako przykład rezydencji odwołuj ącej si ę stylistycznie do wzorów z architektury włoskiej. Ponadto wymienia si ę szlaki turystyczne, które przebiegaj ą przez teren gminy Pakosław, s ą to:

− Szlak Pogranicznych Rezydencji (Smolice – Sielec Stary – Dło ń – Pakosław – Golejewko); − Rowerowy Szlak Ziemia ński;

Zrealizowanie podstawowych celów i postulatów Wielkopolskiego Wojewódzkiego Programu Opieki Nad Zabytkami zakłada podj ęcia okre ślonych działa ń zwi ązanych z ochron ą i opiek ą nad zabytkami. Jako zadanie dla gmin oraz wła ścicieli zabytków wyznacza si ę ewidencjonowanie i dokumentacje zabytków, udostępnianie ewidencji w formie elektronicznej, promocj ę i prawidłowe oznakowanie zabytków, oraz monitoring działa ń zwi ązanych z ochrona zabytków. Proponuje si ę podj ąć starania id ące w kierunku odtworzenia ruchu Społecznych opiekunów zabytków. Ponadto wskazuje si ę celowo ść stworzenia odpowiednich programów edukacyjnych, które pozwoliłoby wł ączy ć w monitoring zabytków harcerzy oraz uczniów szkół. Programy nale żałoby realizowa ć w szkołach, muzeach i bibliotekach oraz innych placówkach kulturalnych.

7 W czasie pisania Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Pakosław na lata 2013-2016 nowy program opieki nad zabytkami na szczeblu wojewódzkim nie był jeszcze uchwalony, dlatego autorzy opracowania zmuszeni byli do korzystania z dokumentu wcze śniejszego, którego okres wa żno ści upłyn ął z ko ńcem 2011 r..

11 4.2.3. Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Rawicz na lata 2008-2012 Powiatowy Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Rawicz podkre śla potrzeb ę wykonania aktualnej ewidencji zabytków oraz okre ślenia stref ochrony konserwatorskiej. Podstawowymi zadaniami do realizacji wynikaj ącymi z zało żeń Programu s ą: • Sukcesywne oznakowanie zabytków wpisanych do rejestru Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z terenu powiatu rawickiego. • Aktualizacja i weryfikacja baz danych w poszczególnych gminach na podstawie programów gminnych. • Kwalifikacja obiektów zabytkowych pod k ątem stanu zachowania. • Wykonanie szczegółowego studium dotycz ącego zasobów środowiska przyrodniczo – kulturowego, które stanie si ę elementem planu zagospodarowania przestrzennego powiatu. • Wykonanie studium przyrodniczego wykonanego w oparciu o dane znajduj ące si ę w zasobach Wojewódzkiego Wielkopolskiego Konserwatora Zabytków oraz w gestii Wielkopolskiego Parku Narodowego.

Realizacj ę celów Programu zamierza si ę osi ągn ąć m.in. poprzez: a) dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru, których wysoko ść i przeznaczenie b ędzie okre ślana w corocznej uchwale bud żetowej Rady Powiatu Rawickiego; b) pozyskiwanie środków zewn ętrznych na odnow ę zabytków b ędących własno ści ą powiatu, gmin, prywatnych wła ścicieli; c) wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę i ochron ę zabytków d) informowanie innych wła ścicieli zabytków znajduj ących si ę na terenie powiatu o mo żliwo ściach pozyskania środków na odnow ę zabytków; e) podejmowanie samodzielnych działa ń maj ących na celu zahamowania procesów degradacji zabytków oraz doprowadzenie do poprawy ich stanu zachowania; f) wspieranie wła ścicieli lub posiadaczy zabytków w celu zahamowania procesów ich degradacji oraz doprowadzenie do poprawy ich stanu zachowania; g) zapobieganie dewastacji ujawnionych stanowisk archeologicznych.

12 5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

Dokumentami wykonanymi na poziomie gminy, które mają bezpo średni zwi ązek z niniejszym Programem Opieki nad Zabytkami s ą: - Strategia Zrównowa żonego Rozwoju Gminy Pakosław na lata 2011-2025. (Uchwała Rady Gminy Pakosław Nr XIV/110/2011 z dnia 29 grudnia 2011 r. - Studium Uwarunkowa ń i Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Pakosław. (Uchwała Rady Gminy Pakosław Nr XXXII/206/10 z dnia 15 lutego 2010 r.) - Aktualne plany rozwoju wsi: Białykał, Chojno, Golejewko, Góreczki Wielkie, Ostrobudki, Osiek, Sworowo, Sowy, Zaorle.8

Podstawowym dokumentem strategicznym gminy Pakosław wyznaczaj ącym szerokie pole działa ń dla dalszego rozwoju jest Strategia Zrównowa żonego Rozwoju Gminy Pakosław na lata 2011-2025 9. Z uwagi na ogólny charakter opracowania Strategii, dokument nie zawiera szczegółowej prezentacji dóbr kultury stanowi ących zasoby gminy Pakosław. Zasoby kulturowe, w tym zabytkowe zespoły parkowo-pałacowe, zaplecze stadniny koni w Golejewku i tradycje turystyki konnej, zasoby przyrodnicze oraz nowy zalew na Orli wymieniane s ą jako elementy stanowi ące o potencjale umo żliwiaj ącym rozwój usług turystycznych sprzyjaj ących tworzeniu nowych miejsc pracy. Jako cele konieczne do dalszej realizacji, Strategia wyznacza m.in. : 1. Budow ę ście żek pieszo-rowerowych w okolicy „Zalewu” i na terenie Gminy pomi ędzy miejscowo ściami. 2. Utworzenie schroniska młodzie żowego na poddaszu SP w Pakosławiu 3. Budow ę ście żki edukacyjno - przyrodniczej –OSIEK 4. Popraw ę infrastruktury sprzyjaj ącej rozwojowi turystyki konnej 5. Promocj ę turystyki na terenie gminy (m.in. druk folderów i plakatów)

8 Wymienione plany rozwoju wsi są dokumentami niezb ędnym przy działaniach, które b ędą wspierane przez środki pomocowe z Unii Europejskiej zwłaszcza w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” obj ętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz do programu Wielkopolska Odnowa Wsi. 9 Uchwała nr XIV/110/2011 Rady Gminy Pakosław z dnia 29 grudnia 2011 r. w sprawie : przyj ęcia Aktualizacji Strategii Zrównowa żonego Rozwoju Gminy Pakosław do roku 2025

13 Istotne zapisy odnosz ące si ę do ochrony zabytków na terenie gminy Pakosław zawarte s ą w Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Pakosław 10 . W punkcie 2.4. obowi ązuj ącego Studium UiKZPG zawarte s ą nast ępuj ące postulaty i wytyczne konserwatorskie wynikaj ące z analizy środowiska kulturowego gminy:

Wszelkie prace remontowo – budowlane oraz konserwatorskie prowadzone przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków, oraz prace elewacyjne przy budynkach uj ętych w ewidencji zabytków polegaj ące na: wymianie pokrycia dachowego, zmianie stolarki okiennej i drzwiowej, malowaniu elewacji, a tak że wszystkie prace budowlano – inwestycyjne w granicach zabytkowych parków i cmentarzy polegaj ące na: wycince drzew, nowych nasadzeniach, pracach piel ęgnacyjno – porz ądkowych, podziałach geodezyjnych, lokalizacjach nowych budynków, ogrodzeniach, podlegaj ą ka żdorazowemu uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Postulaty konserwatorskie dla miejscowo ści w Gminie Pakosław: • zachowanie budynków wymienionych w ewidencji zabytków, • dostosowanie nowej zabudowy do wiejskiego krajobrazu miejscowo ści, • zachowanie zabytkowych cmentarzy wraz z nagrobkami, istniej ącą zieleni ą, • zachowanie zabytkowych parków pałaców, zespołów folwarcznych w granicach historycznych oraz w granicach zewn ętrznych powi ąza ń widokowych, • zharmonizowanie elementów małej architektury z historycznym s ąsiedztwem, Obowi ązek uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków zachodzi wobec zmiany zagospodarowania terenu wyznaczonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i w projektach decyzji o warunkach zabudowy .11 W rozdziale II Studium okre śla kierunki rozwoju zagospodarowania przestrzennego gminy w zakresie ochrony i kształtowanie zasobów środowiska kulturowego, która ma si ę odbywa ć poprzez:

• ochron ę konserwatorsk ą istniej ących zespołów i obiektów zabytkowych oraz stanowisk archeologicznych,

• zachowanie historycznych układów przestrzennych

10 Zmiana Studium uchwalona zostało Uchwał ą Rady Gminy Pakosław Nr XXXII/206/10 z dnia 15 lutego 2010 r. 11 Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Pakosław str.34

14 • eksponowanie charakterystycznych dominant architektonicznych (np. ko ścioły i zespoły pałacowo – parkowe),

• kształtowanie nowej zabudowy w oparciu o tradycyjna form ę architektoniczn ą budynków (np. k ąty nachylenia dachów, rodzaj pokry ć dachowych, kolorystyka elewacji)

• zachowanie elementów przyrodniczych takich jak: cieki, stawy, atrakcyjne ściany le śne, oraz uporz ądkowanie zieleni parkowej, Ponadto zał ącznik mapowy Studium okre śla strefy ochrony konserwatorskiej „A”, „B”, ochrony ekspozycji „E” oraz ochrony archeologicznej „W”. Przedstawione strefy znacznie przekraczaj ą swym obszarem strefy ochrony konserwatorskiej wynikaj ące z faktu istnienia obszarów wpisanych do rejestru zabytków. Stref ą ochrony konserwatorskiej „A” i „B” obj ęte s ą:

• Białykał - obszar całej wsi

• Chojno - zespół podworski (dwór i park)

• Golejewko - obszar całej wsi ( w tym zespół pałacowo-parkowo-folwarczny i zespół sakralny ko ścioła p.w. Wszystkich Świ ętych)

• Góreczki Wielkie - cmentarz ewangelicki

• Osiek - zespół pałacowo-parkowy oraz cz ęść zabudowa ń wsi przy pałacu

• Ostrobudki - układ przestrzenny folwarku i park

• Pakosław - zało żenie pałacowo-parkowe, zespół sakralny ko ścioła p.w. św. Walentego, centralna cz ęść wsi obejmuj ąca dawny folwark)

• Sworowo - obszar całej wsi

• Sowy - obszar całej wsi Wyznaczone strefy jak i zapisy Studium w wi ększo ści nie funkcjonuj ą z powodu braku miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego gminy. Aktualnie w gminie Pakosław obowi ązuje tylko jeden miejscowy plan ZP dotycz ący rejonu zbiornika retencyjnego w rejonie wsi Pakosław-Sowy. Na obszarze tym wyst ępuj ą zabytki archeologiczne obj ęte stref ą ochrony konserwatorskiej „W”.

15 W zwi ązku z tym, że ustalenia Studium bierze si ę pod uwag ę przy sporz ądzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, zapisy w nim zawarte w przyszło ści powinny w wystarczaj ący sposób zabezpiecza ć dziedzictwo kulturowe gminy.

Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Pakosław podobnie jak i omówiona wcze śniej Strategia Zrównowa żonego Rozwoju Gminy Pakosław na lata 2011-2025 podkre śla znaczenie istniej ących zasobów materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego gminy jako istotny czynnik maj ący pozytywny wpływ na dalszy społeczno-ekonomiczno rozwój gminy Pakosław.

Dokumentami okre ślaj ącymi strategi ę rozwoju wsi na szczeblu najni ższym s ą plany odnowy wsi opracowywane przez jej mieszka ńców na zebraniach koła wiejskiego. Plany dostarczaj ą ciekawych, nieznanych ogólnie informacji dotycz ących zasobów dziedzictwa kulturowego oraz świadcz ą o wysokim poziomie świadomo ści historycznej mieszka ńców. Wszystkie z przyj ętych dokumentów wymieniaj ą zalety miejscowego krajobrazu kulturowego jako szans ę dla dalszego rozwoju turystyki i poprawy życia mieszka ńców miejscowo ści. Wśród planowanych do realizacji zada ń zwi ązanych z rozwojem turystyki i promocja szeroko poj ętego dziedzictwa kulturowego w poszczególnych miejscowo ściach nale ży wyró żni ć:

Białykał

Kulturowy szlak turystyczny po miejscach historycznych w tym:

• Wytyczenie i oznakowanie szlaku

• odnowienie Grobu Nieznanego Żołnierza, cmentarza poewangelickiego,

• odszukanie zaginionego kopca Awda ńca i wł ączenie miejsca do planowanego szlaku,

• odnowienie przej ścia granicznego o raz szlabanu

Chojno

• Remont świetlicy wiejskiej jako miejsca sprzyjaj ącego integracji społecznej, piel ęgnowaniu i rozwojowi dziedzictwa niematerialnego (zespoły ludowe)

16 Golejewko

• Poprawa wygl ądu estetycznego zabytków - remont elewacji i dachu ko ścioła pw. Wszystkich Świ ętych w Golejewku oraz uporz ądkowanie jego otoczenia.

Osiek

• Opracowanie programu rozwoju turystyki wiejskiej wykorzystuj ącego lokalne atrakcje i walory turystyczne.

Pakosław

• Wyposa żenie instytucji propaguj ących kultur ę w Pakosławiu w niezb ędne urz ądzenia do krzewienia kultury i tradycji lokalnych.

Sworowo

• program- Sworowo wioska budownictwa drewnianego – remont i wyposa żenie świetlicy wiejskiej oraz jej otoczenia . Wykonanie szlaku pieszo – jezdnego przy lokalnych zabytkach od centrum wsi przy ku źni w kierunku świetlicy wiejskiej, oznakowanie turystyczne najwi ększych atrakcji

17 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 5.2.1. Poło żenie geograficzne i krajobraz kulturowy gminy Gmina Pakosław le ży na południu Niziny Wielkopolskiej w dorzeczu rzeki Orli. Sąsiaduje z gminami Miejska Górka, Jutrosin, Rawicz oraz Milicz w województwie dolno śląskim. Pakosław poło żony jest na wschód od Rawicza w odległo ści 15 km przy trasie do Jutrosina. Gmin ę zamieszkuje ok. 4629 mieszka ńców (wg danych z 2004 r.), co daje średni ą g ęsto ść zaludnienia na 1 km 2 około 60 mieszka ńców, czyli blisko o połow ę mniej ni ż średnio w Polsce. Łącznie w gminie znajduje si ę 18 miejscowo ści, w tym dwie osady le śne – le śniczówka Halin i gajówka Skrzyptowo. Gmina Pakosław jest najmniejsz ą gmin ą powiatu rawickiego, jej powierzchnia wynosi ok. 77 km 2, z czego lasy zajmuj ą ok. 21% ogólnego obszaru. Najwi ęcej lasów wyst ępuje na południu gminy.. Głównym gatunkiem drzewostanu jest sosna (85%), do pozostałych 15% nale żą zaliczy ć olchy, brzozy, świerki i d ęby. W podszyciu wyst ępuje czeremcha pospolita i ameryka ńska, kruszyna, jarz ębina i leszczyna. Pozostała ziele ń wyst ępuj ąca na terenie gminy skupiona jest przy cmentarzach oraz w parkach krajobrazowych w Chojnie, Golejewku, Ostrobudkach, Osieku, Pakosławiu, Zaorlu. Cz ęść terenu gminy zajmuje Park Krajobrazowy Dolina Baryczy, utworzony dla ochrony wyj ątkowego środowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego. W ostatnich latach najwi ększ ą inwestycj ą w gminie była budowa zbiornika retencyjnego na rzecze Orli. Utworzony w ten sposób zalew zabezpieczył teren gminy przed kolejnymi powodziami oraz stał si ę now ą atrakcj ą turystyczn ą. Obecnie trwaj ą prace przy zagospodarowaniu terenów nabrze żnych zbiornika. Wykonano ju ż nasadzenia nowych drzew i utworzono k ąpielisko. Północny teren gminy jest bardziej płaski i pokryty uprawami rolniczymi. Wie że ko ściołów w Golejewku i Pakosławiu oraz skupiska drzew tworz ących parki w Chojnie, Ostrobudkach, Golejewku i Pakosławiu widoczne s ą ju ż z Miejskiej Górki oddalonej o kilka kilometrów. Drogi w wi ększo ści obsadzone s ą alejami drzew. W tej cz ęś ci gminy wyst ępuje bardzo mało nasadze ń śródpolnych poprawiaj ących estetyk ę krajobrazu, a tak że wstrzymuj ących wiatr i stanowi ących miejsca siedliskowe ptaków 12 .

12 Lesisto ść terenu gminy oraz ilo ść śródpolnej zieleni była kiedy ś wi ększa. Wynika to z analizy map archiwalnych m.in. pruskiej mapy w skali 1: 25 000 z przełomu XIX i XX w.

18 5.2.2. Zarys historii regionu i skrócony opis najważniejszych zabytków ruchomych i nieruchomych w gminie

Rejon Pakosławia w czasach wczesnego średniowiecza w wi ększo ści znajdował si ę pod zarz ądem Awda ńców, którzy w pobliskiej miejscowo ści Dubin (gmina Jutrosin) posiadali jedno ze swoich gniazd rodowych. Wie ś Golejewko jest na tym terenie jedn ą z najstarszych miejscowo ści o potwierdzonym źródłowo rodowodzie (1136 r.). Był to gród kasztela ński o nazwie Czestram, poło żony w pobli żu granicy ze Śląskiem przy trakcie handlowym wiod ącym w Wielkopolski do Żmigrodu. Lokalizacja grodu nie jest znana, ale zwyczajowo do dzi ś teren probostwa okre ślany jest jako „Czestram”. Nazwa Golejewko pojawiła si ę dopiero w 1393 r.. Pierwsze istniej ące tutaj dwory i ko ścioły były budowlami drewnianymi. Ostatni drewniany ko ściół w Golejewku pochodz ący z 1622 r. rozebrano w 1898 r. a na jego miejsce zbudowano obecny. Drewniany ko ściół (rozebrany w 1896 r.). znajdował si ę równie ż w Pakosławiu, który po raz pierwszy pojawia si ę w źródłach w 1310 r. jako osada rycerska. Z rejonem Pakosławia, oprócz Awda ńców zwi ązane s ą również inne sławne rody szlacheckie, które wyłaniaj ą si ę w pó źniejszym czasie z mroku średniowiecza, s ą to m.in. Pakosławscy, Zakrzewscy, Choi ńscy, Czarneccy, Szołdrscy, Grudzi ńskich. Wymienione rodziny szlacheckie posiadały swoje dwory w Chojnie, Golejewku, Osieku, Ostrobudkach (nie zachowany) i Pakosławiu. Obecnie wła śnie w tych miejscowo ściach zlokalizowane s ą najcenniejsze zabytki stanowi ące turystyczne atrakcje gminy Pakosław.

Golejewko Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych w Golejewku wzniesiony w 1903 r. wg projektu arch. Stanisława Charaszkiewicza z Ponieca charakteryzuje wyj ątkowy styl artystyczny i wysoki poziom wykonawstwa. Sklepienia i ściany wn ętrza ko ścioła ok. 1910 r. zostały pokryte polichromi ą wyk. przez Antoniego Procajłowicza. Ko ściół kryje w swym wn ętrzu cenne wyposa żenie wpisane do rejestru zabytków m.in.: 3 renesansowe płyty nagrobne z piaskowca, ołtarze, ławy, witra że, prospekt organowy, średniowieczny tryptyk przedstawiaj ący życie św. Józefa oraz inne elementy zachowane tak że z ko ścioła wcze śniejszego. Z ko ścioła w Golejewku pochodzi tak że zespół cennych barokowych portretów trumiennych stanowi ących obecnie depozyt w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Obok ko ścioła, na cmentarzu znajduje si ę

19 grobowiec rodzinny Czarneckich- współfundatorów świ ątyni. W skład zespołu sakralnego wchodzi równie ż plebania z ok. poł.XIX w., wybudowana w stylu neobarokowym. Z zespołem sakralnym w Golejewku s ąsiaduje zespół rezydencjonalny składaj ący si ę z pałacu, parku i folwarku. W centrum zało żenia, na granicy pomi ędzy zespołem rezydencjonalnym i folwarcznym stoi wie ża bramna, zbudowana w 1 poł. XVII wieku, gruntownie odnawiana i nieznacznie przebudowana ok. 1848 r. Jej ciekawostk ę stanowi ą kule armatnie wmurowane w elewacj ę oraz pozłacany półksi ęż yc, wg. podania zdobyty przez Adama Choi ńskiego na Turkach w bitwie pod Chocimiem w 1620 r.. Pałac w Golejewku został zbudowany w l. 1848-1852 w stylu nawi ązuj ącym do form wykształconych w el żbieta ńskiej architekturze Anglii, przez co jest budowl ą wyró żniaj ącą si ę z po śród innych rezydencji wzniesionych w połowie XIX w. na terenie Wielkopolski 13 . Środkowa cz ęść pałacu opiera si ę na fundamentach i sklepionych piwnicach budowli pochodz ących z XVII oraz z 1 poł. XVIII w., jest to budynek pi ętrowy, siedmioosiowy, flankowany dwiema wie żami i parterowymi czteroosiowymi skrzydłami ryzalitowanymi. W jego północn ą, główn ą elewacj ę wmurowana jest pochodz ąca prawdopodobnie z wcze śniejszego dworu, kamienna tablica z poł. XVII w. przedstawiaj ąca herb Abdank Choi ńskich. Pałac posiada cz ęś ciowo zachowany oryginalny wystrój sztukatorski oraz stolark ę architektoniczn ą. Park w połowie XIX w. został przekształcony z wcze śniejszego ogrodu włoskiego na park krajobrazowy. Czytelne s ą jeszcze fragmenty wcze śniejszego barokowego zało żenia fortecznego z fos ą. W pobli żu parku i pałacu funkcjonuje stadnina koni słynna z hodowli championów wy ścigowych koni pełnej krwi angielskiej. W jednym z dawnych budynków folwarcznych znajduje si ę powozownia z cenn ą kolekcj ą 31 zabytkowych pojazdów konnych. Turystyczn ą atrakcj ą jest równie ż zabytkowa aleja lipowa w parku nosz ąca nazw ę Aleji Zasłu żonych Koni, składaj ąca si ę z 52 sztuk drzew o rozmiarach pomnikowych (obwody drzew 240-650 cm).

Pakosław Pałac w Pakosławiu zbudowany został po 1791 r. prawdopodobnie wg projektu architekta Karola Gottharda Langhansa. Klasycystyczna architektura obiektu nawi ązuje do tzw. nurtu palladia ńskiego zapocz ątkowanego w połowie XVI we Włoszech przez Andrea Paladia i

13 Wyj ątkowo ść pałacu została dostrze żona ju ż przez współczesnych, jego przedstawienie w postaci barwnej litografii znalazło si ę w publikacji Aleksandra Duncknera opublikowanej w Berlinie ok. 1874 r.

20 rozwini ętego w XVIII-to wiecznej Anglii. Styl ten charakteryzuje m.in. wielkoporz ądkowy portyk kolumnowy, harmonia proporcji i skromno ść dekoracji. Pałac wzniesiono dla Michała Krzy żanowskiego, który był kasztelanem mi ędzyrzeckim, a pó źniej w okresie napoleo ńskim marszałkiem trybunału koronnego. W XIX w. obiekt często zmieniał wła ścicieli. Na pocz ątku XX w. był ju ż własno ści ą Komisji Kolonizacyjnej, która dokonała przebudowy obiektu na szkoł ę dla dzieci kolonistów niemieckich i kaplic ę protestanck ą. Po 1945 r. obiekt został zdewastowany i popadł w ruin ę. W 1954 r. zawaliła si ę ściana półkolistego ryzalitu ogrodowego, co spowodowało równie ż zniszczenie kolumnady z gankiem wewn ątrz sali rotundowej. Przeprowadzono wówczas jedynie prace zabezpieczaj ące. Pałac w dalszym ci ągu był niewła ściwie u żytkowany. Od 1976 r. czyniono starania o środki na remont pałacu i adaptacj ę dla potrzeb Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej. Od 1979 r. pałac był remontowany ze środków konserwatorskich bud żetu centralnego Ministerstwa Kultury i Sztuki w ramach limitów wykonywanych przez Przedsi ębiorstwo Pa ństwowe PKZ. Uchwał ą Gminnej Rady Narodowej postanowiono przej ąć obiekt na Gminny O środek Kultury, bibliotek ę gminn ą i składnic ę zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej. Pałac remontowano jeszcze w latach 90-tych, m. in. z powodu zmieniaj ących si ę koncepcji u żytkowania. W 2003 r. zrekonstruowano dekoracj ę sztukatorsk ą sufitu w sali rotundowej. W 2004 r. konserwacji poddane zostały trzy zachowane płyciny ze stiukowymi płaskorze źbionymi scenami historycznymi wg rycin Franciszka Smuglewicza z l. 1789-91; Mieszko I niszczy pos ąg bóstw poga ńskich, Bolesław Chrobry wbija pale graniczne na Sali i Łabie oraz Mieszko II przyjmuje hołd Pomorzan, nieistniej ąca 4 płaskorze źba prawdopodobnie przedstawiała Wichmana składaj ącego bro ń przed Mieszkiem I. Pałac w Pakosławiu jest obecnie własno ści ą Gminy, mie ści si ę w nim restauracja i pokoje go ścinne. Pałac otacza park krajobrazowy z ko ńca XVIII w., w jego tylnej cz ęś ci znajduje si ę dawny cmentarz ewangelicki oraz budynek pastorówki (ob. przedszkole) zbudowany w 1906 r. Innym ciekawym obiektem zlokalizowanym w pobli żu parku i pałacu w Pakosławiu jest budynek szkoły wzniesionej w 1956 r., który wyró żnia si ę na tle innych realizacji pochodz ących z wczesnego okresu PRL. Pomimo tak pó źnego powstania obiekt nawi ązuje stylistycznie do polskiej architektury narodowej, stylu dworkowego. Wzorniki tego typu budynków szkolnych wydawane były przez Minister Wyzna ń Religijnych i O świecenia Publicznego w Polsce przed wybuchem II wojny światowej.

21 Ko ściół parafialny p.w. św. Walentego i Macierzy ństwa Bo żego Błogosławionej Maryi Dziewicy w Pakosławiu Drewniany ko ściół w Pakosławiu istniał ju ż na pocz ątku XV w. Obecn ą, murowan ą świ ątyni ę wzniesiono w latach 1896-1899, na miejscu rozebranego drewnianego ko ściółka pochodz ącego z 1644 r.. Projektantem nowego ko ścioła był Alexis Langner, architekt pochodz ący z Wrocławia 14 . Koszt budowy w 2/3 został pokryty przez hrabiego Czarneckiego. Na uwag ę zasługuje neogotycka architektura świ ątyni, której strzelista, wysoka wie ża widoczna jest niemal z ka żdego zak ątka gminy Pakosław. Dekoracja i wyposa żenie wn ętrza w wi ększo ści pochodzi z okresu powstania ko ścioła. Szczególnie cennymi s ą neogotycki prospekt organowy, ambona, ołtarz główny i ołtarze boczne. W przyszło ści planuje si ę ponowne wyeksponowanie w nawie ko ścioła interesuj ącego zbioru barokowych portretów trumiennych rodziny Zakrzewskich, pochodz ących jeszcze z wyposa żenia dawnego, drewnianego ko ścioła w Pakosławiu. W planach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków jest wpisanie ko ścioła do rejestru zabytków.

Chojno Poło żony w centralnej cz ęś ci wsi dwór w Chojnie jest przykładem małej rezydencji ziemia ńskiej z przełomu XIX i XX w.. Pierwsza wzmianka źródłowa o Chojnie pojawia si ę w 1310 r.. Od nazwy miejscowo ść zaczerpn ął swoje nazwisko wielce zasłu żonego dla regionu, szlachecki ród Choi ńskich. W miejscu obecnego dworu znajdował si ę wcze śniejszy dwór obronny. Relikty dawnego zało żenia widoczne s ą w postaci fosy. Obecny budynek wzniesiono dla ówczesnych wła ścicieli wsi, rodziny Czarneckich w 1887 r. i nieznacznie rozbudowano w 1915 r. Obiekt otacza mały park krajobrazowy.

Osiek Obecny neorenesansowy pałac w Osieku zbudowano w 1870 r. dla rodziny Szołdrskich, cz ęś ciowo na fundamentach pó źnobarokowego dworu z 1793 r.. Wn ętrza pałacu posiadaj ą zachowany oryginalny XIX –to wieczny wystrój i stolark ę o wysokich walorach artystycznych. Na uwag ę w szczególno ści zasługuje dekorowana, drewniana klatka schodowa w holu głównym.

14 Alexis Langner (ur. 2 lutego 1825 w Oławie, zm. 21 wrze śnia 1904 we Wrocławiu) – architekt niemiecki, wybitny przedstawiciel stylu neogotyckiego, działaj ący głównie na terenie Śląska. Najbardziej znanymi jego dziełami s ą: ko ściół św. Michała we Wrocławiu oraz ko ściół p.w. Naj świ ętszej Marii Panny w Katowicach. Był równie ż projektantem ko ściołów w Wielkopolsce m.in. w Rawiczu, Gry żynie, Krzycku Małym.

22 Obszerny park krajobrazowy pełni obecnie funkcj ę rekreacyjno-wypoczynkow ą dla pensjonariuszy miejscowego Domu Pomocy Społecznej. Park zachowany jest w pierwotnych granicach z licznym drzewostanem o charakterze pomnikowym, w tym kilkusetletnich d ębów.

Zaorle Teren Zaorla stanowił niegdy ś cz ęść dóbr rycerskich w Osieku nale żą cych do rodziny Szołdrskich i Grudzi ńskich, pó źniej przeszedł w prywatne r ęce zarz ądcy maj ątku- Karla Petrassa. Zespół dworsko-parkowy-folwarczny w Zaorlu pochodzi z pocz. XX wieku. Dwór zbudowany w 1900 r. posiada cechy nadchodz ącej secesji. Obiekt wraz z du żym parkiem o powierzchni 4,35 ha wpisano do rejestru zabytków. Obok dworu nazywanego tak że rz ądcówk ą znajduje si ę folwark.

Drewniana zabudowa szachulcowa Na terenie gminy Pakosław zachowały si ę jeszcze nieliczne godne uwagi budynki o drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnionej mieszanin ą sieczki i gliny tzw. szachulec. Obiekty te stanowi ą relikt dawnej, tradycyjnej zabudowy regionu. Najwięcej budynków tego typu, z czego w dobrym stanie tylko kilka, znajduje si ę jeszcze we wsiach Białykał, Sowy, Nied źwiadki, Sworowo.

5.2.3 Zabytki archeologiczne na terenie gminy Pakosław.

W polskiej archeologii w przeciwie ństwie do archeologii anglosaskiej podstaw ą metod ą ewidencjonowania stanowisk archeologicznych s ą badania powierzchniowe. Metoda ta została przyj ęta w 1978 roku jako metoda wiod ąca obowi ązuj ąca na terenie całego kraju i realizowana w ramach programu badawczo - konserwatorskiego nazwanego Archeologicznym Zdj ęciem Polski w skrócie AZP. Jest ono z powodzeniem realizowana do dnia dzisiejszego na terenie kraju. Uporz ądkowuje ona dotychczasowy stan bada ń i wiedzy o rozpoznaniu archeologicznych terenu poprzez szczegółowe kwerendy archiwalne, muzealne, bibliograficzne oraz penetracj ę archeologiczn ą terenu. W jej wyniku uzyskano zbiór informacji o stanowiskach archeologicznych na interesuj ącym na obszarze. Jest to zbiór otwarty ci ągle uzupełniany o nowe informacj ę i nowe stanowiska. Penetracja terenowa jako pojedyncze przej ście terenu nie daje jednak pełnego obrazu

23 o stanowiskach archeologicznych. Niemniej jednak AZP jest źródłem wiedzy najbardziej miarodajnym i aktualnym o terenie. Z terenu gminy Pakosław znanych jest 185 stanowisk archeologicznych W poni ższej tabeli zaprezentowano zasoby archeologicznego dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Pakosław

Kategorie faktów osadniczych w obr ębie stanowisk ilo ść ogólna faktów ilo ść Grodzis cmentar cmentar osady punkty ślady inne ka zyska zyska osadn. osadn. płaskie

1 5 1 97 59 123 12 298 185

w tym w rejestrze zabytków

1 1

15 -źródło Gmina Pakosław nale ży do prowincji Nizin Środkowopolskich makroregionu Niziny Południowowielkopolskiej i mezoregionu Wysoczyzny Kaliskiej. Nale ży ona do dorzecza Baryczy, do której odprowadza wody Orla i kilka mniejszych cieków. od południa graniczy z Kotliną Żmigrodzka i Milick ą. Z dolin ą rzeki Orli i jej dopływów wi ąż e si ę najg ęstsze osadnictwo pradziejowe i wczesnohistoryczne z tego terenu. Denudacja peryglacjalna zniszczyła pokryw ę morenow ą. Przewa żaj ą tereny równinne z niewielkimi wypi ętrzeniami wydmowymi w dolinie rzeki Orli. Pokryw ę glebow ą w cz ęś ci północnej tworz ą gleby gliniaste i bielice, a w cz ęś ci południowej bielice i gleby piaszczyste. W dolinach rzek spotka ć mo żna gleby brunatne. Ogółem w granicach gminy zarejestrowanych zostało 185 stanowisk archeologicznych, w obr ębie których wydzielono 298 faktów osadniczych reprezentuj ących osadnictwo od epoki kamienia a ż po czasy nowo żytne. W wi ększo ści przypadków s ą to stanowiska o jednym epizodzie osadniczym o małej ilo ści materiałów zalegaj ących na powierzchni ( 63%), stanowiska

15 źródło danych- archiwum Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w Poznaniu, Delegatura w Lesznie

24 na których zarejestrowano dwa epizody osadnicze stanowi ą 29 %, a jedynie 8% stanowi ą stanowiska wielokulturowe o co najmniej trzech epizodach osadniczych. Na terenie gminy zarejestrowano 13 wyra źnych zespołów osadniczych 16 :

1 zespół wyznaczono w okolicach wsi Ostrobudki obejmuje ono ponadto cz ęść gruntów wsi Golejewko i Chojno. Skupisko to obejmuje 26 stanowisk archeologicznych.

2 zespół wyznaczono wokół wsi Góreczki Wielkie. W skład tego zespołu wchodz ą 3 stanowiska archeologiczne.

3 zespół obejmuje tereny poło żone na północ od wsi Pakosław. Zespół ten obejmuje trzy stanowiska.

4 zespół obejmuje obszar poło żony na południe od wsi Chojno. Granic ę wschodnia stanowi rzeka Szpatnica. W skład tego zespołu wchodz ą 53 stanowiska archeologiczne.

5 zespół obejmuje gruntu wsi Golejewko i Pakosław od rzeki Szpatnicy na zachodzie za wsie Pakosław na wschodzie. W skład tego zespołu wchodzi 39 stanowisk archeologicznych.

6 zespół obejmuje niewielki teren w rejonie Gór Pakosławskich. W skład tego zespołu wchodz ą 3 stanowiska archeologiczne.

7 zespół to niewielkie skupisko w rejonie wsi Nied źwiadki obejmuj ące trzy stanowiska archeologiczne.

8 zespół obejmuje tereny doliny rzeki Orli po obu jej brzegach. Zespół ten obejmuje grunty wsi Kubeczki, Nied źwiadki, Sowy i Sworowo. Ogółem do tego zespołu przynale żą 32 stanowiska archeologiczne.

16 Rozmieszczenie zespołów wyst ępowania zabytków archeologicznych przedstawia mapa sporz ądzona wg Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Pakosław, stanowi ąca zał ącznik nr 1 do niniejszego opracowania

25 9 zespół. Niewielki zespół obejmuj ący grunty wsi Biały Kał i Sworowo. Obejmuje on fragment doliny rzeki Orli. W skład tego zespołu wchodz ą 3 stanowiska archeologiczne.

10 zespół obejmuje tereny wsi Zaorle i Sowy le żą ce wzdłu ż doliny Orli. W skład tego zespołu wchodzi 6 stanowisk archeologicznych.

11 zespół obejmuje tereny wsi Pomocno. Południowa granica tego zespołu oparta jest na rzece Orli. Zespół ten tworzy skupisko 6 stanowisk archeologicznych.

12 zespół. Niewielki zespół w okolicach wsi Zaorle obejmuj ący 2 stanowiska.

13 zespół obejmuje niewielki fragment wsi Biały Kał, w skład którego wchodzi 1 stanowisko archeologiczne.

Najstarsze osadnictwa na terenie gminy Pakosław zostały zarejestrowane w południowej cze ść gminy w dolinie rzeki Orli (Sworowo, Kubeczki Sowy, Nied źwiadki). Datowane s ą ogólnie na okres epoki kamienia ( 51 stanowiska ) a w szczególno ści na okres mezolitu , obejmuj ący okres 7000-4000 lat p.n.e., 24 stanowiska archeologiczne. Reprezentowały one osadnictwo grup zbieracko - łowieckich i my śliwskich. Na uwag ę zasługuje niewielka ilo ść stanowisk zwi ązana z młodsz ą epok ą kamienia - neolitem, a wi ęc z pojawieniem si ę pierwszych rolników. Ten okres reprezentowany jest zaledwie przez 3 stanowiska archeologiczne, z których dwa reprezentuj ą osadnictwo kultury pucharów lejkowatych. Stanowiska te wyst ąpiły w okolicach wsi Sworowo i Chojno. Na kolejn ą epok ę br ązu i wczesn ą epok ę żelaza przypada osadnictwo kultury łu życkiej 1400 - 400 p.n.e.). Z tym horyzontem chronologicznym wi ąza ć nale ży 38 stanowisk zarówno osadniczych jak i sepulkralnych. Osadnictwo z tego okresu jest do ść równomiernie rozło żone, ale jedn ą wi ększ ą koncentracj ę mo żna wydzieli ć w okolicach Chojna. Kolejny horyzont osadniczy zwi ązany jest z osadnictwem kultury przeworskiej, rozwijaj ącą si ę w Okresie Wpływów Rzymskich ( ok. 200 p.n.e. - 400 n.e.) z któr ą zwi ązanych jest 36 stanowisk archeologicznych. Obejmuj ę ono tereny zbli żone do osadnictwa kultury łu życkiej. Osadnictwo wczesnohistoryczne zwi ązane z okresem wczesnego średniowiecza koncentruje si ę w cz ęś ci północnej i centralnej gminy wokół grodziska zlokalizowanego w

26 Golejewku. Przez wielu badaczy uto żsamianym z kasztelani ą Czestram. Poza stanowiskami osadowymi zarejestrowano równie ż jedno cmentarzysko szkieletowe zwi ązane z tym okres w miejscowo ści Chojno. Osadnictwo wczesno średniowieczne obejmuje okres od fazy B do fazy E wczesnego średniowiecza. Ogółem zarejestrowano 32 stanowiska z tego okresu chronologicznego. Zaznaczy ć nale ży równie ż, że du ża ilo ść stanowisk na podstawie silnie zniszczonego materiału wyst ępuj ącego w niewielkiej ilo ści datowano ogólnie na okres pradziejowy ( 90 stanowisk). Na stanowiskach zarejestrowano ponad to osadnictwo datowane okres pó źnego średniowiecza (28), okres nowo żytny ( 15), a 15 wypadach chronologia nie został okre ślona. W przewa żaj ącej cz ęś ci stanowiska archeologiczne zarejestrowane zostały poza terenem zabudowanym. Na uwadze nale ży mie ć fakt że niektóre wsie licz ą po kilkaset lat i pod nawarstwienia współczesnymi mog ą zalega ć jeszcze nie rozpoznane historyczne warstwy osadnicze ( od okresu lokacji) oraz potencjalne zabytki archeologiczne tak że pradziejowe.

5.3. Wykaz obiektów z terenu gminy Pakosław wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego

CHOJNO - zespół dworski, 2 poł. XIX-XX, nr rej.: 1011/A z 27.03.1987: - dwór - park

GOLEJEWKO - ko ściół par. p.w. Wszystkich Świ ętych, 1900-1903, nr rej.: 1022/A z 10.08.1987 398/1-2/Wlkp/A z 10.08.2006 - plebania, poł. XIX, nr rej.: 629 z 23.06.1969 j.w. - zespół pałacowy, XVII-XIX, nr rej.: 100 z 29.05.1968: - pałac (zamek) - wie ża-brama - park - zabudowania gospodarcze

27 OSIEK - zespół pałacowy, XVIII, 2 poł. XIX: - pałac, nr rej.: 319/A z 21.10.1968 - park, nr rej.: 1455/A z 16.03.1994

OSTROBUDKI - zespół folwarczny, 2 poł. XIX, nr rej.: 1438/A z 13.08.1993: - dom rz ądcy - budynek mieszkalno-gospodarczy - spichrz - obora - park

PAKOSŁAW - zespół pałacowy, XVII (?) - XVIII - XIX, nr rej.: 1143/A z 17.04.1989: - - - pałac, nr rej.: 625/A z 25.04.1958 - dom (nr 1) powinno by ć dom ob. ul. Parkowa 1 - dom (nr 2) powinno by ć pastorówka, ob. przedszkole ul.Parkowa nr 2 - budynek gospodarczy (przy domu nr 2) - park - cmentarz ewangelicki na terenie parku

ZAORLE - zespół dworsko-parkowy, pocz. XX, nr rej.: 1562/A z 31.08.1995: - dwór - park le śny, o pow. 4,35 ha

28 5.4. Wykaz zabytków z terenu gminy Pakosław wpisanych do rejestru zabytków archeologicznych województwa wielkopolskiego. Na terenie gminy Pakosław do rejestru zabytków zostało wpisane jedno stanowiska archeologiczne, grodzisko sto żkowate.

Golejewko st. 1 AZP 69-28/163 Nr rejestru 420 Z DNIA 19.01. 1934 Grodzisko z okresu wczesnego średniowiecza

5.5. Wykaz stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej Na terenie gminy zarejestrowano nast ępuj ące stanowisko archeologiczne o własnej formie krajobrazowej:

1) grodzisko w Golejewku Grodzisko dobrze zachowane sto żkowate w formie platformy z nieznacznym zakl ęś ni ęciem w środku, otoczone dookoln ą fos ą. Wymiary: podstawa 32,5 x 32 m, wys. ok. 3 m, gł fosy 0,5-0,7 .Całkowita średnica grodziska ł ącznie z fos ą ok. 42 m 2) cmentarzysko kurhanowe obejmuj ące kilkadziesi ąt niewielkich nasypów Poło żne w skupisku le śnym na południe od wsi Chojno

5.6. Wykaz obiektów zabytkowych nieruchomych uj ętych w gminnej ewidencji zabytków gminy Pakosław 17

BIAŁY KAŁ 1. ZAGRODA NR 19, a. dom, mur., k. XIX, b. budynek gospodarczy, mur., 1909. 2. DOM NR 1, mur., 1 ćw. XX. 3. DOM NR 5, szach., 2 poł. XIX. 4. DOM NR 16, szach., 2 poł. XIX 5. DOM NR 25, szach., pocz. XX. 6. STODOŁA w zagrodzie nr 10, drewn.-mur., k. XIX.

17 Rozmieszczenie zabytków i obszarów obj ętych ochrona konserwatorsk ą przedstawia mapa stanowi ąca zał ącznik niniejszego opracowania. Szczegółow ą lokalizacj ę obiektów wraz z podaniem nr działki geodezyjnej przedstawiaj ą karty adresowe gminnej ewidencji zabytków gminy Pakosław z 2011 r.

29 7. STODOŁA w zagrodzie nr 11, szach., 4 ćw. XIX. 8. STODOŁA w zagrodzie nr 14, szach., ok. poł. XIX.

CHOJNO 1. KAPLICZKA, mur., 1881. 2. ZESPÓŁ DWORSKI, wł. AWRSP: 868/2 a. dwór, mur., 1887, rozbud. od zach. 1915, remont. l. 80-90 XX, b. park krajobrazowy, XIX, c. sze ściorak, ob. dom nr 40, mur., pocz. XX 3. DOM NR 6, wł. UG Pakosław, mur., k. XIX 4. DOM NR 48, mur., 1900. 5. DOM NR 53, mur., k. XIX. 6. DOM NR 54, mur., 1 ćw. XX. 7. SŁUP św. Jana Nepomucena, pocz. XX w. przy drodze do Golejewka.

GOLEJEWKO 1. ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PAR. P.W. WSZYSTKICH ŚWI ĘTYCH, tzw. Czestram: a. ko ściół, mur., 1900–1903 b. kaplica grobowa rodziny Rogali ńskich i Czarneckich, mur., 2 poł. XIX, c. plebania, mur., ok. poł. XIX. 2. SZKOŁA, mur., 1 ćw. XX. 3. ZESPÓŁ PAŁACOWO-FOLWARCZNY, wł. AWRSP: a. pałac, mur., 1848–1852, rozbud. k. XIX, 240 b. wie ża bramna, tzw. zamek, mur., XVI, remont. XVIII, remont. i przebud. 1848, c. piwnica, d. wartownia, e. dom ogrodnika, mur., 1800, wymiana cz ęś ci okien i nowa przybudówka l. 70 XX, f. oficyna, ob. dom mieszkalny, mur., ok. poł. XIX, cz. przebud., g. park krajobrazowy, ok. poł. XIX FOLWARK GOLEJEWKO ob. stadnina koni a. rz ądcówka ob. dom mieszkalny, mur., 1915,

30 b. 3 stajnie 1905, i 1925, 1922, c. stodoła, ob. powozownia i gara ż, mur., 3 ćw. XIX, adaptowana l. 70 XX, d. szopa, ob. stajnia, mur., l. 20-30 XX, adaptowana l. 50 XX, e. ogrodzenie z bram ą wjazdow ą, mur., 3 ćw. XIX, kolonia mieszkalna przy dawnym folwarku: a. 2 dwojaki, ob. domy nr 6 i 7, mur., 2 poł. XIX, jeden cz. przebud. b. sze ściorak, ob. dom nr 4, mur., XIX/XX. 4. DOM Z CZ ĘŚ CI Ą GOSPODARCZ Ą NR 54, mur., 1 ćw. XX. 5. DOM dawna gospoda przy drodze Chojno-Pakosław, dom nr 12.

HALIN 1. LE ŚNICZÓWKA, wł. Nadle śnictwo Piaski, mur- szach., 1870, remont.

KUBECZKI 1. KAPLICZKA SŁUPOWA, mur., 1908. 2. DOM NR 16, 1 ćw. XX 3. ZAGRODA NR 3 a. dom, mur., k. XIX, cz. przebud., (obecnie niezamieszkały ?) b. budynek gospodarczy, mur., k. XIX. 4. DOM NR 18, szach., 1864. 71

NIED ŹWIADKI 1. KAPLICZKA SŁUPOWA, mur., 1888. 2. DOM NR 3, szach., ok. poł. XIX. 3. DOM NR 5, szach., ok. poł. XIX.

OSIEK 1. KAPLICZKA, mur., 1950. 2. KAPLICZKA, mur., XIX/XX. 3. ZESPÓŁ PAŁACOWO-FOLWARCZNY: a. pałac, mur., 3 ćw. XIX

31 b. park krajobrazowy, ok. poł. XIX c. most na fosie, mur., k. XIX d. rz ądcówka, ob. dom nr 52, szach.-mur., 2 poł. XIX f. sze ściorak, ob. dom nr 36/37, , mur., 2 poł. XIX, cz. przebud. g. sze ściorak, ob. dom nr 54/55, , mur., XVIII/XIX, cz. przebud. h. czworak, ob. dom nr 34/35, mur., 1884, cz. przebud. i. ochronka dla dzieci wiejskich, ob. dom gajowego nr 38, mur., 1890, cz. przebud.

OSTROBUDKI 1. ZESPÓŁ DWORSKO-FOLWARCZNY a. park krajobrazowy, 2 poł. XIX, b. rz ądcówka, ob. dom nr 31, mur., 2 poł. XIX, cz. przebud., c. ciel ętnik, mur., pocz. XX, e. spichlerz, mur., pocz. XX, d. dom ze stodoł ą, mur., pocz. XX, stodoła przebud. na chlew i kurnik l. 50 XX, e. fosa wokół wyspy z kam. mostkiem, ziem., k. XVIII (?). 2. DOM NR 2, mur., 4 ćw. XIX. (dz. geod. 97) 3. DOM NR 17, mur., pocz. XX. (dz. geod. 130)

PAKOSŁAW 1. ZESPÓŁ KO ŚCIOŁA PAR. P.W. ŚW. WALENTEGO: a. ko ściół parafialny p.w. św. Walentego, mur., 1896–1899, b. ogrodzenie, mur., (nowe, wymurowane na wzór poprzedniego z k. XIX,) c. plebania, mur., 1876, rozbud. 1959, d. stodoła, mur., k. XIX i pocz. XX. e. dom parafialny 2. KAPLICZKA, ul. Oblina nr 7, mur., pocz. XX. 3. SZKOŁA 1956 r. 4. ZESPÓŁ PAŁACOWY: a. pałac, mur., l. 80-90 XVIII, b. park krajobrazowy z fragmentem fosy, XIX. c. cmentarz ewangelicki

32 d. budynek gospodarczy obok pałacu e. budynek gospodarczy obok pastorówki (obecnego przedszkola) f. dom, ul. Parkowa 1 g. dawna pastorówka, ob. przedszkole, ul. Parkowa 2, mur., 1906 5. MŁYN ob. adoptowany na mieszkania, ul. Mły ńska, mur., 1 dek. XX, dobud. olejarni 1920.

POMOCNO 1. DOM NR 35, szach., 1881. 2. BUDYNEK GOSPODARCZY w zagrodzie nr 13, mur., 4 ćw. XIX.

SOWY 1. KAPLICZKA w zagrodzie nr 59, mur., k. XIX. 2. KAPLICZKA SŁUPOWA z figur ą Chrystusa Frasobliwego, mur., 4 ćw. XIX. 3. DOM NR 26, szach., 1880 4. DOM NR 51, szach.-mur., ok. 1880

SWOROWO 1. KAPLICZKA, mur., 1 ćw. XX. 2. SZKOŁA, mur., 1 ćw. XX. 3. DOM NR 5, szach.-mur., ok. poł. XIX. 4. DOM NR 18, szach., 1894 5. DOM NR 23, szach.-mur., 1847, cz. przebud. 6. DOM NR 38, szach., 1890 7. DOM NR 41, szach.-drewn., 1860

ZAORLE 1. KAPLICZKA SŁUPOWA, mur., pocz. XX. 2. ZESPÓŁ FOLWARCZNY: a. rz ądcówka, mur., pocz. XX, remont. 1966, d. park, pocz. XX, b. obora, ob. budynek gospodarczy, mur., pocz. XX, c. budynek gospodarczy, mur., pocz. XX.

33 5.7. Wykaz zabytkowych parków i cmentarzy a) parki (wszystkie wpisane do rejestru zabytków) - Chojno, Golejewko, Ostrobudki, Pakosław, Zaorle, Osiek b) cmentarze - 3 katolickie - Chojno, Golejewko, przyko ścielny w Pakosławiu (nieczynny) - 3 ewangelickie nieczynne – Białykał, Góreczki Wielkie, Pakosław (wpisany do rejestru)

5.8. Skrócony wykaz zabytków ruchomych

Pakosław 1. ko ściół parafialny p.w. św. Walentego w Pakosławiu W wojewódzkiej ewidencji zabytków ruchomych znajduje si ę 37 obiektów posiadaj ących zało żone karty ewidencyjne, s ą to rze źby, meble i ołtarze ko ścielne, paramenty i wota oraz zbiór portretów trumiennych. Obiekty aktualnie nie s ą wpisane do rejestru zabytków. 2. pałac w Pakosławiu Opracowanych jest 13 kart ewidencyjnych. W ewidencji uj ęto elementy wyposa żenia i wystroju pałacu – sztukaterie, płaskorze źby, detal architektoniczny, stolark ę i ślusark ę drzwiow ą. Golejewko

1. ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych do rejestru zabytków ruchomych wpisano 6 tablic z portretami trumiennymi i tarczami herbowymi rodziny Choi ńskich (XVII w.) - nr rej. 169 B z dn. 20.08.1987 r. (obecnie przechowywane w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu). Dla wyposa żenia (XVI-XX w.) i wystroju (polichromia Antoniego Procajłowicza, ok. 1910 r.) opracowanych jest 66 kart ewidencyjnych. Obiekty wpisane s ą do rejestru zabytków – nr rej. 189/Wlkp/B z 22.11.2010 r..

2. kolekcja pojazdów konnych z powozowni w zespole pałacowym w Golejewku obiekty wpisane do rejestru zabytków ruchomych pod trzema decyzjami: nr 153 B z dn. 6.09.1984 r., 156 B z dn. 10.04.1973 r. oraz 220 B z dn. 13.12.1994 r. W decyzji z 1994 r. wymieniono wszystkie obiekty wpisane we wcze śniejszych decyzjach. Wyszczególniono w niej 31 pojazdów, które obecnie stanowi ą zamkni ętą kolekcj ę. W powozowni zgromadzono tak że pojazdy ze stadniny koni w Żoł ędnicy.

34

6. Ocena stanu zachowania zabytków

6.1. Stan zachowania najwa żniejszych zabytków nieruchomych i ruchomych w gminie

Golejwko Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych w Golejewku – zachowany w dobrym stanie. W latach minionych ko ściół miał nieszczelne pokrycia dachowe, co powodowało zawilgocenie sklepie ń i uszkodzenie wewn ętrznej polichromii, wymagaj ącej obecnie konserwacji. W okresie ostatnich kilku lat poło żono nowe tynki zewn ętrzne a dach pokryto now ą dachówk ę karpiówk ę. Wyremontowana wcze śniej wie ża została tak że pomalowana. Remont został przeprowadzony z funduszy własnych parafii oraz dotacji w wysoko ści 30 000 zł uzyskanych w od Ministerstwa Spraw Wewn ętrznych i Administracji. Obecnie pomalowania wymagaj ą tak że pozostałe zewn ętrzne ściany ko ścioła, na co uzyskano ju ż zgod ę Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W ko ściele przeprowadzono tak że prace przy zabytkach ruchomych. W 2011 roku dzi ęki dotacji w wysoko ści 11.780 zł uzyskanej od Wojewódzkiego Wielkopolskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, przeprowadzono pełn ą konserwacj ę pó źno średniowiecznego tryptyku przedstawiaj ącego sceny z życia św. Józefa. Plebania z ok. poł.XIX w., zachowana w bardzo dobrym stanie – w 2005 r. zako ńczono całkowity remont budynku i drewnianej werandy. Wie ża bramna w zespole pałacowym. W 2002 r. przy okazji remontu kapitalnego, wn ętrza zaadaptowano na biura. Remont ze środków Stadniny Koni w Golejewku. Obecnie obiekt zachowany w bardzo dobrym stanie nie wymaga prac remontowych. Pałac w Golejewku W 2003 r. przeprowadzono remont kapitalny dachu korpusu głównego i obu hełmów wie ż oraz odnowiono elewacje pałacu. Opracowano projekt budowlany na adaptacj ę wn ętrz na pokoje reprezentacyjne, go ścinne (hotelowe), ze stołówk ą. Pałac zachowany obecnie w stanie dobrym, wymaga wła ściwego zagospodarowania wn ętrz, a przedtem wskazana jest wymiana wszystkich instalacji wewn ątrz budynku. Obiekt aktualnie nieu żytkowany.

35 Park zachowany w dobrym stanie, wszystkie prace piel ęgnacyjne wykonywane s ą na bie żą co. Dom ogrodnika w stanie bardzo złym , zagra żaj ącym ruinie. W obiekcie s ą powybijane szyby i nieszczelny dach. Niezb ędne jest szybkie przeprowadzenie prac zabezpieczaj ących przed dalsz ą dewastacj ą. Folwark- budynki gospodarcze utrzymane w stanie dobrym. Obiekty wymagaj ą drobnych napraw tynku oraz odmalowania. W wojewódzkiej ewidencji zabytków znajduje si ę wi ęcej obiektów folwarcznych ni ż wskazuje na to stan faktyczny. Niezb ędne jest zatem zweryfikowanie nazw poszczególnych obiektów, ich datowania oraz tre ści wpisu do rejestru i ewidencji zabytków. Raport o stanie zabytków województwa wielkopolskiego z 2004 roku podaje jeszcze informacj ę o złym stanie budynku gospodarczego funkcjonuj ącego jak chlew. Obecnie budynek ten ju ż nie istnieje. Jeden z budynków pełni funkcj ę powozowni, w której zgromadzona jest bardzo cenna w skali kraju kolekcja 31 pojazdów konnych . Wszystkie zabytki zachowane s ą w stanie bardzo dobrym umo żliwiaj ącym nawet ich u żytkowanie. Obiekty wpisane s ą do rejestru zabytków i posiadaj ą karty ewidencyjne.

Pakosław Zespół pałacowo-parkowy. Pałac w Pakosławiu w stanie bardzo dobrym . Obiekt (własno ść Gminy) jest obecnie w dzier żawie firmy – koncernu mi ęsnego Duda S.A. i z powodzeniem funkcjonuje jako hotel i restauracja. Jedynym problemem jest pojawiaj ące si ę zawilgocenie murów przyziemia, co powoduje odparzanie tynków. Park krajobrazowy z k. XVIII w., zachowany jest w granicach cz ęś ciowo przekształconych, w zachodniej cz ęś ci parku wzdłu ż północnej jego granicy wydzielonych jest kilka działek budowlanych, obecnie zabudowanych. W 2010 roku Urz ąd Gminy w Pakosławiu zlecił wykonanie projektu nowych nasadze ń i rewitalizacji ogrodu, który został zaakceptowany przez WKZ a nast ępnie zrealizowany. Wszystkie prace piel ęgnacyjne i porz ądkowe wykonywane są na bie żą co. Poło żony na jego terenie parku cmentarz ewangelicki został uporz ądkowany (wymaga jednak wykonania projektu nasadze ń dodatkowej, upi ększaj ącej ten fragment parku zieleni). Inne elementy zespołu pałacowego to: Dom ul. Parkowa 1 – obecnie prywatny, zachowany w stanie dobrym (posiada jednak zniekształcon ą form ę poprzez przybudówki i okna o

36 nieodpowiedniej formie). Dom ul. Parkowa 2 mieszcz ący przedszkole (dawna pastorówka, ob. własno ść Gminy) – w stanie dobrym, drobnych napraw wymagaj ą elewacje, odpowiedniej konserwacji wymaga stolarka architektoniczna, w tym oryginalne okiennice zewn ętrzne (obecnie unikatowe), drzwi, okna i drewniany ganek przed wejściem. Budynek gospodarczy przedszkola (własno ść Gminy), w połowie o konstrukcji szkieletowej wypełnionej glin ą jest obecnie w stanie katastrofalnym . Obiekt jest nie użytkowany, drewniane elementy konstrukcyjne s ą silnie skorodowane, dach nieszczelny. Niezb ędny jest natychmiastowy remont kapitalny. Gmina posiada sporz ądzon ą szczegółow ą inwentaryzacj ę obiektu oraz jego ekspertyz ę budowlan ą.

Ko ściół parafialny p.w. św. Walentego w Pakosławiu- obiekt ogólnie w stanie dobrym. Drobnych napraw i konserwacji wymagaj ą: oryginalna stolarka drzwiowa, mury zewn ętrzne obiektu w tym spoinowanie cegieł. Okna i witra że równie ż wymagaj ą konserwacji i uszczelnienia. Stan zachowania obiektów ruchomych w ko ściele- dobry.

Chojno Dwór jest zachowany w stanie dobrym, konieczne drobne naprawy; - park krojobrazow y, zachowany w złym stanie – wymaga rewaloryzacji, w tym uporz ądkowania i odbudowy drzewostanu.

Osiek Pałac obecnie Dom Pomocy Społecznej (własno ść powiatu rawickiego) jest remontowany prawie na bie żą co. Obecnie drobnych napraw wymagaj ą tynki zewn ętrzne oraz pokrycie dachu, na co otrzymano ju ż zezwolenie konserwatorskie. Park krajobrazowy, z dobrze zachowanym pierwotnym drzewostanem, układ kompozycyjny - cz ęś ciowo przekształcony z uwagi na funkcjonowanie Domu Pomocy Społecznej, dlatego na terenie parku stan ęły inne bydynki towarzysz ące: biura, pawilon, gara że. Stan zachowania – z uwagi na du ży obszar- dostatecznie dobry – konieczne s ą prace sanitarne, porz ądkowe i bie żą ce piel ęgnacyjne oraz oczyszczenia stawu i rowu.

37 Ostrobudki Zespół folwarczny – wszystkie obiekty s ą zaniedbane , nie użytkowane lub u żytkowane w sposób nieprawidłowy. Dom rz ądcy – ogólnie zachowany w stanie dostatecznym, wymaga remontu dachu, elewacji i stolarki architektonicznej. Dom mieszkalny i gospodarczy – ściany z rys ą p ękni ęcia przy pn. naro żniku, z ubytkami tynków, kalenica z ugi ęciami, że wida ć rozmieszczenie wi ązarów pełnych, łaty ugi ęte, ubytki dachówek – wi ększe przy okapach. Cz ęść mieszkalna w lepszym stanie ni ż gospodarcza. Stan zachowania dostateczny – konieczny jest remont kapitalny dachu (wzmocnienie konstrukcji, wymiana łat, przeło żenie i uzupełnienie pokrycia dachowego z dachówki, remont kapitalny wn ętrz i elewacji. Obora – ściany zawilgocone od gruntu, zasolone, ceramiczny strop zamokni ęty, ubytki i nieszczelno ści w pokryciu dachowym – stan zachowania dostateczny – konieczne jest przeło żenie i uzupełnienie pokrycia dachowego. Spichlerz – ściany pn. naro żnika z p ękni ęciami przez nadpro ża, stropy drewniane w cz ęś ci zamokni ęte, zagrzybione, dach ze zniszczonymi okapami i dziur ą, pokrycie dachowe z małymi ubytkami dachówek, okna bez szyb – stan zachowania dostateczny, zagra żaj ący pogorszeniu. Park krajobrazowy z 2 poł. XIX w.- zachowany w pierwotnych granicach, ze stawem z półwyspem, na którym stał kiedy ś dwór Czarneckich (widoczny jeszcze na mapie z początku XX w.). Stan parku jest bardzo zły, drzewostan przerzedzony i zdziczały utrudniaj ący dost ęp do wykonania podstawowej ewidencji. Konieczne jest przeprowadzenie prac porz ądkowych.

Zaorle – zespół dworsko-parkowy , Dwór z ok. 1900 r. w stanie dobrym, niezb ędna jest bie żą ca konserwacja oryginalnej, secesyjnej stolarki architektonicznej. Nieznany jest stan wn ętrza obiektu (osoba mieszkaj ąca w budynku nie pozwala na przeprowadzenie ogl ędzin wn ętrz Park krajobrazowy- ze wzgl ędu na le śny charakter nale ży uzna ć jego stan za dobry, niezb ędne jest jednak przeprowadzenie podstawowych prac piel ęgnacyjnych.

Drewniana, tradycyjna zabudowa wiejska

Drewniana, tradycyjna zabudowa wiejska rejonu Pakosławia jest ju ż rzadko ści ą. W śród kilkunastu obiektów uj ętych w gminnej ewidencji zabytków (obiekty nie s ą wpisane do rejestru zabytków) wyró żni ć nale ży:

38 Dom mieszkalny – gospodarstwo agroturystyczne Białykał 16 – stan bardzo dobry, obiekt po remoncie kapitalnym, kryty obecnie dobrej jako ści blachodachówk ą w kolorze br ązowym. Zachowane w stanie dobrym, bardziej pierwotnym z u życiem tradycyjnych materiałów, bez wyra źnych śladów wi ększych remontów domy w miejscowo ściach: Białykał 5, 25, Sowy 26, 51, Pomocno 35, Sworowo 5, 18, 23, 38

Analiza stanu obiektów wykazała obiekty wymagaj ące pilnych prac remontowych:

Golejewko - dom ogrodnika w parku - remont kapitalny, Ostrobudki - spichlerz - remont kapitalny, Ostrobudki - budynek mieszkalny z gospodarczym - remont kapitalny dachów. Pakosław - budynek gospodarczy przy przedszkolu - remont kapitalny i translokacja oraz Ostrobudki – prace porz ądkowe w parku

6.2. Stan zachowania zabytków archeologicznych

W my śl art. 6 pkt 3 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( Dz. U. Nr 62, poz. 1568) wszystkie zabytki archeologiczne - bez wzgl ędu na stan zachowania podlegaj ą ochronie i opiece. Najlepiej zachowane s ą zachowane zabytki poło żne na nieu żytkach, terenach niezabudowanych n oraz terenach zalesionych, gdzie ingerencja człowieka w substancja e zabytkowa stanowiska jest zdecydowanie mniejsza. Stan zachowania nawarstwie ń kulturowych i osadniczych w obr ębie stanowisk jest trudny do kre ślenia. Ustala si ę go przy okazji bada ń rozpoznawczych ( powierzchniowych i sonda żowych), planowanych bada ń naukowych czy ratowniczych. Na podstawie bada ń powierzchniowych a w szczególno ści du żej ilo ści materiału zabytkowego lub rozoranych obiektów czytelnych na powierzchni mo żna stwierdzi ć , ze stanowisko jest w znacznym stopniu zniszczone. Z kolei pojedyncze fragmenty ceramiki na powierzchni stanowiska mog ą wskazywa ć na dobry stan zachowania stanowiska, bowiem orka czy inne prace nie naruszyły stropów obiektów archeologicznych czy nawarstwie ń kulturowych.

39 Stan zachowania obiektów archeologicznych wpisanych do rejestru

Miejscowo ść Obszar AZP Obiekt Stan Zachowania

Golejewko st.1 69-28/163 Grodzisko dobry

6.3. Obszary najwi ększego zagro żenia dla zabytków w gminie. a) nieruchomych Brak aktualnych planów zagospodarowania dla gminy Pakosław poci ąga za sob ą brak szczegółowych zapisów dotycz ących ochrony. Najwi ększym zagro żeniem dla zabytków nieruchomych jest prowadzenie niekontrolowanej eksploatacji przez dzier żawców cz ęś ci obiektów zabytkowych. Druga cz ęść to budynki b ędące w zarz ądzie dzier żawców, opustoszałe i pozbawione bie żą cej konserwacji ulegaj ą degradacji b ądź te ż zniszczeniu. Znacznym zagro żeniem jest wymiana oryginalnych drewnianych stolarek okiennych i drzwiowych, ceramicznego pokrycia dachowego, ocieplanie budynków poci ągaj ące za sob ą pozbawianie budynków ich pierwotnych dekoracji architektonicznych. Problemy zwi ązane z wystrojem elewacji dotycz ą tak że zabudowy wiejskiej i pofolwarcznej. Zagro żenia te zwi ązane s ą nie tylko z wymian ą stolarek okiennych i drzwiowych, ale tak że z nieprawidłowymi powi ększeniami otworów okiennych b ądź ich zamurowaniem. Tak że nie użytkowane cmentarze z czasem ulegaj ą degradacji. Teren zarasta samosiejkami i licznymi krzewami, dewastowane s ą nagrobki lub z braku opieki zapadaj ą si ę. Problem braku bie żą cej konserwacji dotyczy równie ż parków krajobrazowych, które przez niekontrolowane zarastanie trac ą swoje pierwotne walory, w szczególno ści dotyczy to parku w Ostrobudkach. b) ruchomych Obiekty ruchome s ą nara żone na zniszczenie, kradzie ż, uszkodzenie. Szczególnie zagro żone jest wyposa żenie obiektów sakralnych, które nie posiadaj ą urz ądze ń antywłamaniowych, przeciw-po żarowych oraz monitoringu. Nale żą do nich obecnie ko ścioły w Golejewku i Pakosławiu.

40 c) archeologicznych

Gmina Pakosław jest typowa gmin ą rolnicz ą. Wi ększo ść stanowisk archeologicznych została zarejestrowanych na terenach rolniczych. Zatem zagro żenie dla substancji zabytkowej stanowi gł ęboka orka i inne zabiegi agrotechniczne. Orka powoduje destrukcj ę warstw i obiektów archeologicznych. Z kolei intensywne nawo żenie i u żywanie środków chemicznych mo że mie ć wpływ na zachowanie zabytków wytworzonych z materiałów organicznych takich jako ko ści, róg i stanowisk sepulkralnych. Mo żna stwierdzi ć, że w chwili obecnej zniszczenia osi ągn ęły zapewne poziom, który nie powinien ulec zdecydowanemu pogorszeniu w ci ągu najbli ższych lat, chocia ż użycie coraz nowocze śniejszego sprz ętu mo że t ę destrukcj ę przy śpieszy ć. Aktualne zagro żenie dla stanowisk archeologicznych stanowi ą inwestycje budowlane i przemysłowe, a w szczególno ści inwestycje infrastrukturalne budowa sieci kanalizacji sanitarnej, dróg. Zagro żenie stanowi równie ż rozwój budownictwa mieszkalnego, które lokalizowane na obrze żach wsi wchodzi na tereny uprzednio wykorzystywano rolniczo. Przykładem mo że być tu teren przeznaczony pod now ą zabudow ę mieszkaniow ą w Sowach, w pobli żu zalewu na rzece Orli. Kolejne zagro żenia, które nasiliły si ę w ci ągu ostatnich lat to penetrowanie terenu przy użyciu wykrywaczy metali w poszukiwaniu zabytków głównie militariów. Rozmiarów zniszcze ń tej kategorii zagro żenia nie potrafimy oceni ć. Aby zapobiec zniszczeniom stanowisk archeologicznych, prace ziemne w strefach ochrony zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych wymagaj ą prowadzenia prac archeologicznych w zakresie uzgodnionym z Wojewódzkim Urz ędem Ochrony zabytków w Poznaniu, Delegatura w Lesznie. Jest to szczególnie wa żne przy inwestycjach drogowych, budowy zbiorników, kopalni kruszywa. Inwestycje te z uwagi na ró żnopłaszczyznowy charakter prac, w bezpowrotny sposób niszcz ą substancj ę zabytkow ą i ruchome i nieruchome zabytki archeologiczne. Nale ży równie ż chroni ć zabytkowe układy ruralistyczne oraz nawarstwienia kulturowe i osadnicze najstarszych miejscowo ści. W celu ochrony stanowisk archeologicznych oraz pradziejowych wczesnohistorycznych, historycznych czy nowo żytnych nawarstwie ń kulturowych i osadniczych, niezb ędne jest uzgadnianie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach

41 zabudowy, projektów inwestycji oraz wypełnianie prze inwestorów wymogów konserwatorskich okre ślonych przez Wojewódzki Urz ąd Ochrony zabytków w Poznaniu, Delegatur ę w Lesznie.

42 7. Zało żenia programowe. Priorytetowe działania planowane do wykonania w okresie od 2013 do 2016 r. a) Jednym z priorytetowych działa ń w najbli ższym czasie jest przesłanie gminnej ewidencji zabytków do Wojewódzkiego Wielkopolskiego Konserwatora Zabytków w celu jej aktualizacji. Nale ży równie ż okre śli ć stosunki własno ściowe, a tak że przekaza ć sołtysom i radnym w ka żdym sołectwie po jednym egzemplarzu opracowanych kart adresowych z terenów im podległych. Przy tej okazji niezb ędne jest równie ż powiadomienie wła ścicieli obiektów uj ętych w ewidencji zabytków o przysługuj ących im prawach i obowi ązkach oraz ewentualnych korzy ściach z posiadania obiektu zabytkowego. Ponadto wa żne jest systematyczne uzupełnianie kart adresowych o uzyskane dane i dokumentacj ę fotograficzna i wprowadzanie do ewidencji zmian powstałych w wyniku rozbiórek, modernizacji i remontów obiektów. b) Z powodu braku pełnej ewidencji obiektów małej architektury wyst ępuj ącej na obszarze gminy Pakosław, zasoby tych istotnych w miejscowym krajobrazie elementów nie jest jeszcze całkowicie rozpoznany. Nale ży sporz ądzi ć gminn ą ewidencj ę zabytków małej architektury w formie zbioru kart adresowych, okre śli ć stosunki własno ściowe, przygotowa ć wnioski o wpisanie najciekawszych obiektów do rejestru zabytków, nawi ąza ć współprace z s ąsiednimi gminami w celu utworzenia szlaku kapliczek i krzy ży przydrożnych. c) Zało żenie kart ewidencyjnych dla istniej ących w gminie pomników przyrody, aleji drzew oraz w miar ę mo żliwo ści przeprowadzenie aktualizacji ewidencji parków wyst ępuj ących w gminie. d) Nale ży udost ępni ć gminn ą ewidencj ę zabytków oraz niniejszy Program Opieki nad Zabytkami na stronie internetowej gminy (z wył ączeniem kart zabytków archeologicznych), ustali ć z wła ścicielami obiektów zabytkowych mo żliwo ści i zasad ich udost ępniania, rozpowszechni ć informacje na temat obiektów wpisanych do rejestru zabytków z terenu gminy, uwzgl ędni ć obiekty zabytkowe przy wyznaczaniu tras turystycznych i ście żek dydaktycznych, wystosowa ć pisma do wła ścicieli i dzier żawców w celu prawidłowego oznakowania tablicami informacyjnymi obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

43 e) W miar ę mo żliwo ści finansowych zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. W tym celu nale ży współdziała ć z Urz ędem Ochrony Zabytków w Poznaniu Delegatur ą w Lesznie w sprawie informowania wła ścicieli obiektów zabytkowych o mo żliwo ści pozyskania środków na ich remonty, a tak że nawi ąza ć współprac ę z wła ścicielami obiektów znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków przy czynnym udziale Wojewódzkiego Urz ędu Ochrony Zabytków w celu rozpowszechniania w śród nich informacji na temat zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej, zbiera ć od nich informacje na temat prowadzonych remontów f) W miar ę mo żliwo ści finansowych przeprowadzenie remontu budynku gospodarczego będącego własno ści ą Gminy Pakosław, nale żą cego do zespołu pałacowego w Pakosławiu, zlokalizowanego w pobli żu przedszkola samorz ądowego. g) Zało żenie strony internetowej promuj ącej architektur ę regionaln ą, jej charakterystyczne elementy wystroju architektonicznego, metody konserwacji zabytków oraz zasady post ępowania z obiektami zabytkowymi. g) Respektowanie wyznaczonych na zał ącznikach graficznych stref wyst ępowania zabytków, obszarów ochrony konserwatorskiej, stref ochrony stanowisk archeologicznych przy sporz ądzaniu dokumentów planistycznych. Wprowadzanie wła ściwych zapisów zgodnie z wnioskami Urz ędu Ochrony Zabytków. h) Zainicjowanie w szkołach nowoczesnego, interaktywnego programu nauki historii regionu z wykorzystaniem regionalnych szlaków turystycznych i wycieczek po zabytkach z przewodnikiem. i) Promocja idei społecznych opiekunów zabytków powoływanych przez Zarz ąd Powiatu j) Promocja zabytków gminy Pakosław • publikacja przewodników po zabytkach gminy oraz istniej ących szlakach • zbieranie materiałów archiwalnych dotycz ących terenu gminy • promocja w internecie k) Zapewnienie bie żą cej konserwacji nale żą cego do Gminy pałacu w Pakosławiu.

44 8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami. Podmiotem powołuj ącym gminny program opieki nad zabytkami jest samorząd gminny. Realizacja programu odbywa ć si ę b ędzie poprzez zespół działa ń władz Gminy na rzecz osi ągni ęcia celów w nim przyj ętych. Program b ędzie realizowany przez odpowiednie komórki Urz ędu Gminy Pakosław i wła ścicieli obiektów w tym celu zostan ą wykorzystane nast ępuj ące grupy instrumentów:

• Instrumenty prawne- programy okre ślaj ące polityk ę pa ństwa i województwa w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, dokumenty wydawane przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora, dokumenty planistyczne wydawane przez samorz ądy terytorialne • Instrumenty finansowe – środki własne Gminy oraz wła ścicieli obiektów, dotacje i subwencje zewn ętrzne w tym równie ż fundusze z Unii Europejskiej • Instrumenty społeczne – edukacja szkolna, współdziałanie z organizacjami społecznymi • Koordynacja – Strategia Rozwoju Gminy Pakosław, gminne dokumenty zwi ązane z planowanie przestrzennym, programy odnowy wsi, programy prac konserwatorskich, programy rewitalizacji • Instrumenty kontrolne- utworzenie w ramach Urz ędu Gminy w Pakosławiu Wielkopolskiej, komórki odpowiedzialnej za realizacj ę i monitoring programu opieki nad zabytkami.

9. Monitoring działania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Zgodnie z art. 87 ust. 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków opiece nad zabytkami Wójt Gminy Pakosław zobowi ązany jest do sporz ądzania co 2 lata sprawozdania z gminnego programu opieki nad zabytkami. Sprawozdanie to przedstawiane jest Radzie Gminy. Po 4 latach program powinien zosta ć zaktualizowany i ponownie przyj ęty przez Rad ę Gminy Pakosław. Do wykonania powy ższego zadania, odpowiednia komórka Urz ędu Gminy monitoruj ąca „Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Pakosław na lata 2013 – 2016”

45 przynajmniej raz na dwa lata przedstawi pisemn ą analiz ę stopnia realizacji powy ższego programu.

10. Źródła finansowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

W realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami, Urz ąd Gminy Pakosław zamierza skorzysta ć w miar ę mo żliwo ści z środków własnych oraz z środków przeznaczanych na ten cel przez władze powiatowe, wojewódzkie, pa ństwowe a tak że Unii Europejskiej. Skutecznym poszukiwaniem środków powinno by ć bie żą ce monitorowanie stron internetowych urz ędów oraz instytucji udzielaj ących odpowiedniego wsparcia, s ą to m.in.:

1. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (www.mkidn.gov.pl) w ramach swoich uprawnie ń tworzy programy wspieraj ące mi ędzy innymi prace słu żą ce ochronie zabytków. Rodzaje i zakresy ochrony zgodne s ą z aktualn ą polityk ą ochrony dziedzictwa kulturowego Rz ądu Rzeczpospolitej. 2. Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków (wosoz.bip-i.pl/public) – dotacje przyznawane s ą na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytków na podstawie wniosków zło żonych przez wła ścicieli, posiadaczy lub u żytkowników zabytków.

3. Samorz ąd Województwa Wielkopolskiego (www.bip.umww.pl) – bud żet województwa wielkopolskiego przewiduje środki na pomoc finansow ą ukierunkowan ą na ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami. S ą to dotacje celowe z bud żetu na finansowanie lub dofinansowanie prac remontowych i konserwatorskich obiektów zabytkowych m. in. jednostek sektora finansów publicznych.

4. Fundusz Ko ścielny (www.mswia.gov.pl) – dotacje udzielane wył ącznie na remonty i konserwacje zabytkowych obiektów o charakterze sakralnym i to tylko na wykonywanie podstawowych prac zabezpieczaj ących obiektów. Z Funduszu nie finansuje si ę remontów i konserwacji obiektów towarzysz ących, wyposa żenia obiektów sakralnych oraz

46 otoczenia świ ątyni, a tak że stałych elementów wystroju wn ętrz. Podmiotami uprawnionymi do otrzymywania środków Funduszu Ko ścielnego są: • osoby prawne Ko ścioła Katolickiego • osoby prawne innych ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych działaj ących na podstawie ustaw o stosunku Pa ństwa do ko ściołów oraz zwi ązków wyznaniowych o osoby prawne ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych wpisanych do rejestru ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych, o którym mowa w art. 30 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolno ści sumienia i wyznania (Dz. U. z 2005 Nr 231, poz. 1965, z pó źn. zm.).

6. Środki finansowe ze źródeł zewn ętrznych na zadania inwestycyjne i społeczne do współfinansowania z funduszy krajowych i zagranicznych Unii Europejskiej.

47