Open standaarden Infopakket
3 Het maken van basisbestanden
Open standaarden Infopakket Inhoudsopgave
1 Het open standaarden infopakket 5 4 van basisbestanden naar leereenheden 59 Waarom dit infopakket? 5 Fragment of ‘asset’ (niveau 1) 60 Wat zit er in het pakket? 6 Informatieobject (niveau 2) 60 Wat staat er op de dvd-rom? 6 Leereenheid (niveau 3) 62 Zelf doen: Open Source programma’s voor Windows 7 Lessen en cursussen 62 Hoe ziet een leereenheid er in de praktijk uit? 67 2 Open standaarden 8 Opslaan van leermateriaal: compressie 70 Wat zijn open standaarden? 8 Waarom open standaarden? 8 5 van leereenheden naar leerervaringen 71 Keuzevrijheid 8 Duurzaamheid 9 6 Leereenheden uitwisselen 76 Uitwisselbaarheid 9 Open standaarden in dit boekje 10 7 Leereenheden gebruiken 78 Dit boekje en het programma Educatieve contentketen 11 Elektronische leeromgevingen (ELO’s) 78 Functionaliteit van ELO’s 78 3 Het maken van basisbestanden 13 ELO’s en leereenheden 80 Teksten met opmaak 13 Webpagina’s 16 8 volgen van leerprestaties 86 Formules 20 e-Portfolio’s, dossiers en volgsystemen 86 Spreadsheets 23 Tekeningen (vector) 24 9 administratie 91 Illustraties (pixel) 27 Afdrukken zoals de graficus het bedoelde, 10 Hoe werkt de dvd-rom? 92 Desk Top Publishing 30 Linux/Ubuntu live dvd 92 Animaties(2d) 32 Windows-software: 92 Concepten, ideeën: concept maps, topic maps 37 Mac OS-X software 92 Audio (gesproken teksten of muziek) 39 Systeemeisen 93 Muziek (MIDI) 42 Wat kunt u doen als het niet lukt? 93 Video: codecs en containers 45 Bijlage 1 95 (Web) 3D 51 Bijlage 2 96 3D scheikunde 55 Disclaimer 97 Presentaties 57 Vragen of toetsen 58
Open standaarden 3 Het maken van basisbestanden 1 Het open standaarden infopakket
Dit infopakket is bedoeld voor ict- stuk tekst, een multimediaproject of een coördinatoren en bij ict betrokken les in een elektronische leeromgeving. leraren en managers in het po, vo en de BVE. Steeds meer scholen in vo en po gaan Het veronderstelt enige kennis van aan de slag met elektronische leer de omgang met digitale bestanden. omgevingen (ELO’s), daarom hebben we Het infopakket geeft een overzicht in dit infopakket bewust een koppeling van belangrijke open standaarden, gemaakt naar het werken met ELO’s. specificaties en afspraken voor het Scholen die met ELO’s aan de slag gaan onderwijs. Deze informatie kan u ervaren dat het maken van leermateriaal helpen bij het kiezen van program- heel veel tijd en energie kost. Een ma’s en systemen. Het gebruik van typische uitspraak uit zo’n school: geschikte open standaarden kan “Als elke school in Nederland één of toekomstige problemen voorkomen twee leereenheden (lesjes voor gebruik door grotere keuzevrijheid, duur- in een elektronische leeromgeving, soms zaamheid en uitwisselbaarheid. ook leerobjecten genoemd)1 zou maken en we zouden die met elkaar uitwisselen, Waarom dit infopakket? had iedereen duizenden leereenheden!” Met dit infopakket willen wij u graag wijzen op de voordelen van open stan- Veel scholen zijn er echter achter daarden. Wij zullen u echter niet besto- gekomen dat ze hun leereenheden niet ken met theoretische achtergronden en kunnen uitwisselen met andere scholen technische beschrijvingen. Ons uitgangs- of andere pakketten. Als ze leereenheden punt is dat u vooral belangstelling hebt willen uitwisselen kunnen ze dat alleen voor de betekenis van open standaarden doen met scholen die dezelfde leer voor uw onderwijspraktijk. Dat wil omgeving hebben. En als ze willen over- zeggen, wat u er mee kunt in uw klas. stappen naar een andere elektronische Een belangrijk deel van het dagelijks leeromgeving, moeten ze alle leereen ict-gebruik draait om het gebruiken en heden opnieuw maken. Dit komt omdat maken van digitale bestanden. Hoewel deze scholen niet hebben gewerkt met het gebruik van digitale bestanden als leeromgevingen en auteurstools die teksten, plaatjes, lessen of opdrachten in werken met open standaarden. Het gaat de klas de nadruk zal hebben, speelt de daarbij niet alleen om het ‘lezen’ van keuze voor open standaarden al bij het leermateriaal, maar ook om het opslaan maken van digitaal materiaal. Het maakt of exporteren in die open standaarden. daarbij niet uit of het nu gaat om een Voor maximale toekomstvastheid speelt
1 Zie H4 ‘Van basisbestanden naar leereenheden’
Open standaarden 1 Het open standaarden infopakket
de keuze voor open standaarden al bij ‘creatieve toolkit’: in alle besproken gestart, kunt u een selectie van (Open 2 Door uw pc te laten booten met de het maken van digitaal materiaal. digitale media kunt u met uw klas aan Source) programma’s voor het werken dvd-rom en zo kennis te maken met We beginnen dit infopakket dan ook met de slag! met open standaarden uitproberen. Linux2. Op de dvd-rom vindt u een informatie over het maken van tekst, ge- De desktop is gebaseerd op de Ubuntu Linux desktop met Open Source luid, illustraties, film en eventuele com- Wat zit er in het pakket? live cd. programma’s uit het infopakket om uit binaties hiervan tot leereenheden. Elke Dit open standaarden infopakket bevat • Windows programma’s: wanneer de te proberen. Hiervoor hoeft u niets te component wilt u gemakkelijk uit kunnen een zelfstartende dvd, met hierop Open dvd in Windows wordt benaderd, ziet installeren. wisselen. Daarom geven we voor veel Source software voor Windows, Mac OS X u een installatiemenu voor een selec- digitale media aan wat de hiervoor (het besturingssysteem van de Apple tie van Open Source programma’s voor Open Source software is continu in beschikbare open standaarden zijn. Daar computers) en Linux (een Open Source installatie onder MS-Windows. ontwikkeling. Voor extra informatie en laten we het echter niet bij: waar moge- besturingssysteem, als tegenhanger voor • Mac OS X programma’s: op de dvd is het laatste nieuws over de diverse op lijk geven we ook aan welke Open Source Windows). Ook het besturingssysteem een map opgenomen met de voor Mac de dvd-rom geleverde programma’s, software u kan helpen de open standaar- Linux kunt u proberen vanaf de dvd. Het OS X geschikte programma’s. Deze kunt informatie over nieuwe versies en veel den direct in de praktijk te brengen. boekje bevat informatie over open stan- u op de gebruikelijke wijze installe- voorkomende problemen en oplossingen De (gratis) software is verzameld op de daarden en Open Source software die ren. verwijzen wij u graag naar de homepage dvd en werkt vaak zowel onder Windows, gebruik maakt van open standaarden. van het betreffende project. Bij alle Linux als onder Apple Mac OS X. Ook is een beknopte handleiding voor Zelf doen: pakketten hebben wij de homepage installatie van de op de dvd opgenomen Open Source programma’s vermeld. Na het maken komt het uitwisselen en Open Source-pakketten opgenomen. Met de bij dit boekje geleverde dvd-rom Van elk van de in dit boekje en op de gebruiken van digitaal materiaal. Volledigheidshalve willen we graag kunt u kennismaken met verschillende dvd-rom opgenomen programma’s is Ook voor het uitwisselen en gebruiken melden dat er ook commerciële software Open Source programma’s voor het aangegeven onder welke licentie het (afspelen) van de in open standaarden is die gebruik maakt van open standaar- werken met open standaarden. programma is uitgebracht en voor welke opgeslagen materialen doen we sugges- den. Deze kunnen wij echter vanwege de We bieden u twee mogelijkheden: platforms het beschikbaar is. De plat ties voor Open Source software. Deze licenties niet verspreiden, en het noemen formaanduiding is beperkt tot Windows, zijn weer zo veel mogelijk op de dvd op- van alle commerciële pakketten valt 1 Door Open Source programma’s op Linux en Mac OS X. Soms zijn ook versies genomen. U kunt zo zelf ervaren in welke buiten de mogelijkheden van dit project. uw Windows of Mac OS X systeem te voor andere besturingssystemen mate het met de huidige standaarden installeren. We hebben veel van de beschikbaar, mogelijk is leereenheden uit te wisselen Wat staat er op de dvd-rom? programma’s uit het infopakket op de hiervoor verwijzen wij u naar de tussen verschillende leeromgevingen. • Open standaarden desktop: een spe dvd-rom opgenomen. Door hiervan de homepage van de pakketten. In plaats van de software als startpunt ciale versie van het Linux-besturings- gewenste pakketten te installeren kunt (een leuk programma voor taak X of Y), systeem dat uw computer vanaf de u op een laagdrempelige manier pleiten we hier ook voor een nieuw uit- dvd-rom drive kan opstarten, zonder ervaring op doen met Open Source. gangspunt: welke standaard is geschikt dat er op de harde schijf van uw pc De meeste programma’s zijn ook voor voor taak X of Y, en welke software on- iets wordt gewijzigd. Soms is een het Open Source besturingssysteem dersteunt deze standaard. kleine wijziging in de pc-instellingen Linux beschikbaar. Deze aanpak heeft een leuk neveneffect. nodig (zie hiervoor de opstarthand
U krijgt de ingrediënten voor uw eigen leiding). Wanneer de dvd eenmaal is 2 Doordat de programnma’s vanaf een dvd-rom moeten worden geladen, zal het systeem soms traag reage- ren. Vooral op systemen met minder dan 128 MB geheugen.
Open standaarden 2 Open standaarden
Wat zijn open standaarden? Waarom open standaarden? of voelt u zich verplicht een bepaald merk • U converteert uw bandjes naar een “Open standaarden zijn standaarden die Open standaarden staan de laatste jaren te gebruiken omdat anders uw teksten nieuw formaat dat minder afhankelijk eigendom zijn van niemand en gebruikt sterk in de belangstelling. De reden voor niet meer goed uitwisselbaar zijn? En hoe is van specifieke hardware. kunnen worden door iedereen.” deze belangstelling ligt in het feit dat zit het met uw leerlingadministratie? Voor digitale gegevens en software we er steeds meer achter komen dat ook In de auto-caravanbranche is dit pro- bestaat een vergelijkbare situatie. Dit is natuurlijk een sterke vereenvoudi- op het gebied van ict veel problemen bleem gelukkig opgelost; er is een stan- Wanneer de bijbehorende hard- en ging, maar het geeft wel de kern van de kunnen worden vermeden door open daard afgesproken over het ‘koppelvlak’: software niet meer voorhanden is, zaak aan. Het European Interoperability standaarden te gebruiken. de trekhaak. Op de trekhaak passen vele bestaat de mogelijkheid dat gegevens Framework (EIF) hanteert de volgende We kunnen een groot aantal redenen merken caravans. U kunt daardoor kiezen verloren gaan. Een bepaald bestand definitie: noemen waarom het gebruik van open en leveranciers moeten concurreren op heeft vaak niet alleen specifieke soft- standaarden de voorkeur heeft. Drie prijs en uitrusting. In de softwarewereld ware nodig, maar de software heeft 1 De standaard is goedgekeurd en zal belangrijke zijn keuzevrijheid, duur- is zo’n oplossing ook mogelijk; door te weer een specifiek besturingssysteem worden gehandhaafd door een not- zaamheid en uitwisselbaarheid. We kiezen voor open standaarden wordt u nodig en dat besturingssysteem heeft for-profit organisatie, en de lopende lichten ze hierna toe aan de hand van minder afhankelijk van leveranciers. Dat vaak specifieke hardware nodig. Het ontwikkeling gebeurt op basis van een voorbeelden. is wel iets waar u zelf op moet letten. archiveren (en zorgen dat we het over open besluitvormingsprocedure die Doet u dat niet, dan kunnen uw keuzes in drie, vijf of meer jaar nog kunnen toegankelijk is voor alle belangheb- de toekomst aanzienlijk worden beperkt. gebruiken) van digitale media kost dan bende partijen (consensus of meerder- Drie belangrijke redenen ook de nodige hoofdbrekens. Voor heidsbeschikking enz.). voor gebruik van open Duurzaamheid digitale gegevens biedt het gebruik van 2 De standaard is gepubliceerd en standaarden U wilt bestanden die u vandaag maakt open standaarden uitkomst. Niet alleen over het specificatiedocument van ook over tien jaar nog kunnen inlezen. worden deze breed toegepast, maar ze de standaard kan vrijelijk worden Wanneer u ooit met een vhs of een zijn ook uitvoerig beschreven zodat beschikt of dit is te verkrijgen tegen Keuzevrijheid video8 camera bent gaan filmen, dan altijd na te zoeken is hoe de gegevens een nominale bijdrage. Het moet voor U wilt kunnen (blijven) kiezen uit verschil- komt u vroeg of laat voor de vraag te zijn opgeslagen. eenieder mogelijk zijn om het te lende softwareproducten en aanbieders. staan wat u moet doen met de video- kopiëren, beschikbaar te stellen en Stel: u koopt een auto. Wanneer u later opnamen op uw bandjes. Uw video Uitwisselbaarheid te gebruiken om niet of tegen een een caravan wilt kopen, blijkt dat u die camera heeft namelijk niet het eeuwige U wilt gemakkelijk informatie kunnen nominale prijs. persé bij de fabrikant van uw auto moet leven. Vroeg of laat zal het apparaat uitwisselen met andere organisaties 3 Het intellectuele eigendom – m.b.t. kopen omdat hij anders niet aan uw auto kapot gaan en het is dan maar de vraag (scholen, overheid). Stel; uw werkweek mogelijk aanwezige patenten – van kan worden gekoppeld. De leverancier of u nog een nieuw apparaat kunt kopen is verdeeld over twee plaatsen en op de (delen van) de standaard is onher rekent een fors bedrag voor de caravan, dat hetzelfde type bandjes leest. ene werkplek gebruiken ze software A roepelijk ter beschikking gesteld want hij hoeft niet bang te zijn dat u een U kunt dan kiezen voor verschillende voor de agenda, op de andere software op een royalty-free basis. ander merk koopt; die past namelijk toch strategieën: B. De systemen gebruiken geen open 4 Er zijn geen beperkingen omtrent het niet achter uw auto. Onvoorstelbaar? Ja. • U onderhoudt uw camera met deskun- standaarden en kunnen geen van beide hergebruik van de standaard. Maar zo werkt het nog wel met veel soft- dige hulp en hoopt dat alle onderdelen informatie uitwisselen, zodat u gedwon- ware. Kunt u echt makkelijk overstappen voorradig blijven. gen bent de afspraken uit beide systemen naar een ander tekstverwerkingspakket, in uw papieren agenda over te schrijven.
Open standaarden 2 Open standaarden
Sterker nog; om de digitale agenda’s te Indeling van het boekje Ondersteunende processen en ingepakt (alles volgens afspraken blijven gebruiken zou u ook nog eens • De hoofdstukken 8 en 9 gaan over gebaseerd op internationale specifi- met de hand alle informatie uit de ene Maken het volgen van leerprestaties en de caties). agenda weer in de andere moeten over- • In hoofdstuk 3 bespreken we standaar- administratie. • Uitwisselen wordt opgesplitst in brengen. Dergelijke situaties komen nog den voor een groot aantal basisbe- ‘beschikbaar stellen’ en ‘vindbaar erg vaak voor en betekenen verspilling standen. Het gaat hier om media (zoals Hoofdstuk 10 geeft uitleg over de maken’. Het materiaal wordt beschik- van tijd en geld. Vooral in combinatie tekst en plaatjes) die algemeen wor- dvd-rom van dit infopakket. baar gesteld via een opslag- en zoek- met open (leer)materiaal is de uitwissel- den gebruikt en ook in het onderwijs faciliteit. Leraren vinden (dankzij de baarheid een belangrijk voordeel. Het niet weg te denken zijn. Deze bestan- We proberen u met dit boekje een breed metadata) hier de leereenheden die kan de beschikbaarheid van leermateri- den vormen de basismaterialen die in overzicht van de belangrijkste standaar- ze willen gebruiken. aal sterk doen toenemen en de kosten leerspecifieke standaarden worden den te bieden. Dat betekent ook dat we • Gebruiken is onderverdeeld in ‘arran flink terugbrengen als scholen hun zelf- gebruikt. niet diep in kunnen gaan op de beschrij- geren’ (door de leraar) en ‘gebruiken’ gemaakte materialen • In hoofdstuk 4 en 5 gaan we in op ving van de standaarden. Hiervoor ver- (door de leerling). De leereenheden op grote schaal kunnen delen. standaarden speciaal voor het leer wijzen we u naar de websites van de worden in de juiste volgorde geplaatst Een ander aspect is de verbetering van proces, waarbij we ook uitgebreid verschillende organisaties en de daar en aangeboden voor gebruik door de de informatie-uitwisseling in ketens, stil staan bij de software voor de beschikbare documentatie. leerlingen. bijvoorbeeld de keten waarbij de gege- toepassing in de praktijk. Het belang- vens van de school naar de overheid rijkste standaardisatieniveau voor de Dit boekje en het programma Bij beide modellen zijn enkele kantteke- worden verzonden. praktijk is op dit moment de leer Educatieve contentketen ningen te plaatsen: eenheid3. De eerder besproken basis- Het programma ‘Educatieve content • Vaak zal het voorkomen dat functiona- Open standaarden in dit boekje bestanden kunnen in een leereenheid keten’ van Kennisnet en ROC-i partners liteit van software zich over de gren- Een groot deel van dit boekje is gewijd worden ingepakt (hoofdstuk 4). Leer heeft als doel het gebruik van webgeba- zen van de stappen in de modellen uit- aan standaarden voor het proces van eenheden kunnen op hun beurt weer seerd leermateriaal tot een succes te strekt. Ook kan het zijn dat een leren en onderwijzen. Daarnaast in leerervaringen of ‘Learning Designs’ maken. Het wordt uitgevoerd met onder- andere indeling of naamgeving voor besteden we in het kort aandacht aan worden toegepast (hoofdstuk 5). wijsinstellingen, onderwijsorganisaties, software wordt gehanteerd. Van twee ondersteunende processen: het uitgevers, branche-uitgevers en soft- belang is vooral dat de koppelvlakken volgen van de leerlingen en de school Uitwisselen wareleveranciers. Het programma bevat van de systemen (invoer en uitvoer) administratie. Het boekje is ingedeeld • In hoofdstuk 6 richten we ons op onder andere projecten rond metadata, op open standaarden zijn gebaseerd. volgens drie praktische stappen die het uitwisselen van leereenheden open standaarden en contentstimulering. • Ook bij het maken van leermateriaal we in de inleiding al hebben genoemd: en lessen. In de Educatieve contentketen wordt een kan al kan voor het combineren en in maken, uitwisselen en gebruiken. model gebruikt met vijf stappen. Deze volgorde plaatsen van leermateriaal Gebruiken zijn te zien als een opsplitsing van de worden gekozen (zie hoofdstukken 4 • Het gebruiken of afspelen komt aan de hier gehanteerde drie stappen: en 5). Dit is dus niet voorbehouden orde in hoofdstuk 7, waar we aandacht • Maken komt overeen met de stap aan de gebruiksfase. schenken aan elektronische leeromge- ‘ontwikkeling’ in het model van de • Wanneer de licenties van het leer vingen. contentketen. Het leermateriaal wordt materiaal dit toestaan kunnen de aangemaakt, voorzien van metadata gebruikers (leraren en leerlingen) 3 IEEE-LOM spreekt van ‘leerobject niveau 3’, zie hoofdstuk 4
10 Open standaarden 11 2 Open standaarden 3 Het maken van basisbestanden
aanpassingen of verbeteringen aan- Figuur 1 Ieder stukje digitale leerstof begint brengen. In ieder geval kunnen zij Relatie met het model van de Educatieve ergens met een tekstje, plaatje of een anderen helpen het materiaal te contentketen. De horizontale pijlen geven ander bestand. In dit hoofdstuk richten vinden door het te evalueren of een de stappen in de Educatieve contentketen we ons op standaarden voor deze basis- cijfer te geven. aan. De indeling in de blokken en de bestanden. In hoofdstuk 4 zullen we schuin geschreven acties zijn de stappen laten zien hoe deze basisbestanden Figuur 1 geeft de relatie weer tussen de die in dit infopakket gebruikt worden. kunnen worden gecombineerd en verrijkt stappen uit de Educatieve contentketen Leraar en leerling kunnen bijdragen aan tot gestandaardiseerde eenheden leer (aangegeven met pijlen) en de indeling verbeteringen en helpen materiaal beter materiaal. in dit boekje. Meer info op: vindbaar te maken door beoordelingen http://contentketen.kennisnet.nl/ en aanbevelingen. Teksten met opmaak
Het maken van een stuk leerstof, het open standaard kon u tot voor kort beschrijven van een opdracht, schrifte alleen kiezen voor HTML (de taal van lijke uitleg, een handleiding... webpagina’s) of XML (XML en HTML De tekst is een belangrijk middel om worden hierna behandeld). Eén van de informatie over te dragen en vormt weinige nadelen van beide formaten is maken uitwisselen gebruiken vaak de ‘lijm’ tussen de andere media. dat de plaatjes niet in het document Als het om tekst zonder veel opmaak of worden ingesloten, maar los worden plaatjes gaat, is er de keuze uit veel opgeslagen. Dit betekent dat bijvoor- aanpassen evalueren verbeteren verschillende formaten. De meeste beeld het e-mailen van een pagina met leraar leerling tekstdocumenten zijn tegenwoordig plaatjes in HTML moeilijker is dan een echter voorzien van uitgebreide enkel MS Word- of Openoffice.org ontwikkelen beschikbaar vinden arrangeren gebruiken opmaak en plaatjes. Voor het opslaan bestand. Dit nadeel wordt opgelost met stellen van zulke ‘rijke’ documenten in een de nieuwe Opendocument standaard.
en en en r er wijs ngen r adata ler tanden t zoeken eenheid blade delingen r mbin aanbieden sbes co
aanbeveli beoor
toevoegen me maken basi inbedden in onde
inpakken als lee
desktop of online opslag/bibliotheek elektronische leeromgeving
12 Open standaarden 13 3 Het maken van basisbestanden
Opendocument Open Source programma’s voor het Opendocument formaat
programmanaam licentie platform In mei 2005 is door OASIS, een inter- In de praktijk is tot nu toe het .doc
nationale groep voor standaarden, formaat van Microsoft Word op dit OpenOffice.org GPL Windows, Linux, Mac OS X het Opendocument formaat als stan- gebied het meest gebruikte formaat. daard aanvaard. Dit formaat kan wel Omdat dit echter geen open standaard Een Open Source ‘Office suite’ met een MS-formaten worden opgeslagen. Wan- plaatjes insluiten en is op dit moment is, gaat de voorkeur uit naar Open set kantoorapplicaties. OpenOffice.org neer u al wat ervaring heeft met tekst- de enige formele open standaard voor document. De verwachting is dat de (OOo) heeft een goede compatibiliteit verwerking, zult u zonder veel moeite de documenten. Het OASIS Opendocument meeste tekstverwerkers en Office met bestanden van MS Office van Micro- weg vinden in Writer, de tekstverwerker fileformaat is een aanbeveling van de pakketten dit formaat zullen onder soft. Het importeren van macro’s uit MS van OOo. Naast de tekstverwerker bevat Europese Commissie en is sinds steunen. Office bestanden kan wel een probleem OOo een programma voor spreadsheets, 11 november 2006 een officieel Wanneer u echter de teksten wilt geven. Het pakket biedt ondersteuning een presentatieprogramma (sterk door ISO gepubliceerde standaard, presenteren in een browser of een voor het Opendocument formaat, daar- verbeterd in 2.0), een tekenprogramma ISO/IEC 26300. elektronische leeromgeving heeft HTML naast kunnen bestanden als PDF of als en een formule-editor. Nieuw in 2.0 is In België heeft men een principiële de voorkeur: hierin kunt u namelijk ook Base, een programma voor het aanmaken keuze gemaakt voor ODF: vanaf septem- animaties en applicaties invoegen. en onderhouden van databases. Deze ber 2008 mogen Belgische federale HTML wordt hierna beschreven. kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt overheidsdiensten alleen documenten http://www.oasis-open.org/ voor adressen die in Writer worden uitwisselen in ODF. committees/tc_home.php?wg_ samengevoegd met een brief. abbrev=office http://www.openoffice.org/ Mac versie: http://www.neooffice.org
KOffice GPL Linux, Mac OS X
KOffice is een office suite voor linux. Het bevat een brede reeks modules en ondersteunt het Opendocument formaat. Naast een tekstverwerker, spreadsheet- programma en een presentatie-program- ma bevat de set ook een formule-editor, twee grafische programma’s en een databaseprogramma met een grafische interface. KOffice ondersteunt het Open document formaat. http://www.koffice.org/ Mac versie: http://ranger.users.fink project.org/kde/index.php/Home
14 Open standaarden 15 3 Het maken van basisbestanden
XML Webpagina’s XML of eXtensible Markup Language is Dat biedt veel vrijheid maar vraagt ook Webpagina’s bestaan uit tekst, een integreren. Plaats voordat u de links een taal die is ontwikkeld om data te om afstemming van labels en begrippen (beperkte) formattering en eventueel maakt naar plaatjes e.d. de bestanden beschrijven en niet specifiek om het te binnen specifieke toepassingsgebieden. plaatjes en links naar andere pagina’s in dezelfde map of in een submapje tonen (zoals bij HTML). De labels die XML is een aanbeveling van het W3C. of bestanden. Vanwege de linkmogelijk- naast het HTML-bestand. Zo blijven de aan de data worden toegekend moeten http://www.w3.org/XML/ heden zijn webpagina’s erg links intact als u de set kopieert of door de gebruikers worden benoemd. geschikt om verschillende media te inpakt (zie hoofdstuk 4, leereenheden).
Open Source programma’s voor HTML en XHTML HTML 4.0 programmanaam licentie platform
Voor het maken van webpagina’s wordt dwingt gebruikers tot het gebruik OpenOffice.org writer/html GPL Windows, Linux, Mac OS X HTML (Hyper Text Markup Language) van de Microsoft browser (en het gebruikt. HTML 4.0 is een standaard bijbehorende besturingssysteem) en De tekstverwerker van OpenOffice.org die is vastgelegd door het World Wide voldoet dan ook niet aan de webricht- heeft een HTML-modus. Pagina’s die Web Consortium (W3C). Deze organisa- lijnen voor de overheid. hierin worden aangemaakt kunnen als tie heeft regels opgesteld voor de De opvolger van HTML 4.0 staat al in de webpagina worden opgeslagen. codes die er in een webpagina kunnen steigers en heet XHTML. Deze standaard De interface is hetzelfde als van een zitten en welk resultaat die opleveren combineert HTML met XML en is volgens tekstverwerker. in een browser. Hoewel er soms kleine de W3C al in bestaande browsers verschillen zijn in presentatie tussen (Mozilla, Firefox, Opera en Safari) te de verschillende browsers, sluimert er lezen. Internet Explorer leest nog geen op het internet een groter probleem. XHTML. De browserontwikkelaars
Dit probleem is ontstaan doordat werken op dit moment hard aan het NVU GPL Windows, Linux, Mac OS X Microsoft in haar tools voor het maken volledig conformeren aan de XHTML- van webpagina’s ook code genereert standaard. De voorkeur gaat nu nog uit NVU (uitgesproken als N-View) is een die er wel goed uitziet in MS’ eigen naar HTML 4.0, op termijn opgevolgd WYSIWYG (What You See Is What You browser Internet Explorer, maar die door XHTML. Get) HTML-editor. NVU is oorspronkelijk niet is beschreven in de W3C-stan- http://www.w3.org/ ontwikkeld voor het LINUX-platform daard. Toepassen van dit code-dialect http://webrichtlijnen.overheid.nl/ omdat daarvoor goede (Open Source) HTML-editors nog ontbraken. Doordat het programma op het Mozilla- platform is gebaseerd is het te gebruiken op een grote variatie van besturingssystemen. http://www.nvu.com/
16 Open standaarden 17 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform programmanaam licentie platform
Mozilla Composer MPL Windows, Linux, Mac OS X FCKeditor LGPL webgebaseerd IE/Mozilla
Mozilla Composer is een onderdeel van FCKeditor, gemaakt door Frederico C. de Mozilla suite, een stabiele set van Knabben, maakt het mogelijk om online browser, e-mail client en HTML-editor. (in een webpagina) webpagina’s te De browser in de set is wat minder maken met een WYSIWYG interface. Het up-to-date dan Firefox. is een script dat een webserver nodig http://www.mozilla.org/ heeft. FCKeditor ondersteunt naast HTML products/mozilla1.x/ ook XHTML 1.0 en is op vrijwel alle browsers te gebruiken. Er wordt nog gewerkt aan de compatibiliteit met Safari. http://www.fckeditor.net/
Amaya W3C Software License Windows, Linux, Mac OS X
Amaya is niet helemaal WYSIWYG maar Xinha BSD style webgebaseerd IE/Mozilla vooral bedoeld als een HTML-editor voor mensen die niet bang zijn voor wat code. Ook Xinha maakt het mogelijk om online Amaya is bijzonder geschikt voor het (in een webpagina) webpagina’s te maken van webpagina’s met formules en maken met een WYSIWYG interface. ondersteunt MathML (zie hierna). Daar- Het is een script dat een webserver naast kunnen XML, XHTML- en SVG-docu- nodig heeft. http://xinha.python- menten (zie hierna) worden bewerkt. hosting.com/ http://www.w3.org/Amaya/Overview. html
18 Open standaarden 19 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor formules (Opendocument, SVG, MathML) Formules programmanaam licentie platform
Een tekst voor wiskunde, natuurkunde verwerkers aanwezig zijn, is dit een Openoffice.org GPL Windows, Linux, Mac OS X of scheikunde met formules... tijdrovende en frustrerende bezigheid. In de exacte vakken is het invoeren van Verschillende open standaarden kunnen OOo bevat een wiskundige formule- formules vaak een probleem. Wanneer voor het opslaan van formules of editor en kan opslaan in het Open geen speciale functies in de tekst plaatjes hiervan worden gebruikt. document format. OOo kan exporteren naar PDF.
Opendocument format, SVG, MathML
Gelukkig zijn er voldoende formule- Voor chemische formules en reacties editors die ook open standaarden kan worden gekozen voor het insluiten ondersteunen. De Opendocument van illustraties (bijvoorbeeld SVG, standaard is daarbij het meest univer- zie hierna) die met een speciale
seel. MathML is een op XML gebaseerde scheikunde-editor worden gemaakt. Mathcast GPL Windows standaard voor wiskundige formules. Deze wiskundige formule-editor werkt met MathML. De vergelijkingen kunnen worden geëxporteerd naar XHTML, Openoffice.org of MS Word. http://mathcast.sf.net
KFormula GPL Linux, Mac OS X
Kformula is onderdeel van de KOffice suite. Exportmogelijkheden naar MathML en Opendocument zijn in ontwikkeling. http://www.koffice.org/kformula/
20 Open standaarden 21 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
JChempaint GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) Spreadsheets
Een editor voor het maken van chemische Een tabel, rekenblad, formulier met maken het mogelijk te experimenteren structuren en reacties. een berekening, grafiekvoorbeelden... met ingewikkelde berekeningen en Het programma is beschikbaar in het Spreadsheets zijn oorspronkelijk ont- functies. De resultaten kunnen direct Nederlands. Het kan structuren opslaan staan als een elektronisch kladblok met grafieken in beeld worden ge- als SVG-illustraties. Daarnaast kan het voor berekeningen. De actuele versies bracht. opslaan in meer specialistische formaten uit de chemie als de op XML gebaseerde Chemical Markup Language (CML), MDL Opendocument format Molfiles (een industriestandaard) en enkele andere formaten importeren. Voor het opslaan van spreadsheets in de spreadsheets. Ook hier is het http://almost.cubic.uni-koeln.de/cdk/ heeft de eerder besproken Open Microsoft formaat MS-Excel (.xls) wijd- jcp document standaard de voorkeur. verbreid. Het eenvoudige CSV-formaat Deze standaard biedt ruimte aan tabel- biedt eigenlijk alleen de mogelijkheid informatie en berekeningen of macro’s om een tabel op te slaan.
BKchem GPL Windows, Linux
Een tekenprogramma speciaal voor chemische structuren. U hoeft de meeste Open Source programma’s voor het Opendocument formaat structuren niet met de hand in te voeren: programmanaam licentie platform het pakket importeert onder andere CML
en MDL Molfiles. BKchem kan exporteren Openoffice.org Calc en KOffice GPL Windows, Linux, Mac OS X naar OpenOffice.org draw en SVG. http://bkchem.zirael.org/index.html De spreadsheetprogramma’s uit beide suites kunnen opslaan in het Open document formaat.
Jmol LGPL Windows, Linux, Mac OS X
Wanneer de leerstof elektronisch wordt gepresenteerd of een plaatje van een ruimtelijke weergave nodig is kan ook Jmol worden gebruikt. Dit is een 3D-applicatie voor chemische structuren. Zie hierna bij (Web) 3D.
22 Open standaarden 23 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor SVG-vectortekeningen Tekeningen (vector) programmanaam licentie platform
Een schema of tekening met lijnen en algemeen is een vectortekening kleiner Inkscape GPL Windows, Linux, Mac OS X vlakken... (vraagt minder opslagruimte) en Digitale tekeningen kunnen grofweg gemakkelijker aan te passen dan een Inkscape is een vectorgebaseerd teken worden onderverdeeld in vectorgeba- pixeltekening. In de meest ideale situ- programma dat overeenkomsten vertoont seerde en pixelgebaseerde tekeningen. atie slaat een programma de bestanden met Coreldraw. Een programma voor het Vectortekeningen gaan uit van lijnen op in een open standaard. Veel beeld- maken van schema’s, maar ook voor fraaie en vlakken met daarbij behorende kleu- bewerkingspakketten gebruiken echter illustraties, inclusief kleurgradiënten. ren of kleurverlopen. Pixelgebaseerde voor de opslag eigen formaten waar Inkscape gebruikt de open standaard SVG tekeningen gaan uit van puntjes alle laag- en effectinformatie in zit en (Scalable Vector Graphics) als programma- (pixels) met een kleur. Hierbij moet gaan uit van een export naar een stan- eigen formaat en kan exporteren naar PNG. worden gezegd dat soms vectorobjec- daard waar bijvoorbeeld browsers of http://www.inkscape.org ten en pixelobjecten wel in één teke- tekstverwerkers mee overweg kunnen. ning kunnen worden gebruikt. Over het
Sodipodi GPL Windows, Linux
SVG Sodipodi is een alternatief voor Ink scape. Het is eveneens een Open Source Zie ook ‘Afdrukken...’ en ‘Animaties’ om tekeningen op te slaan in het open vectorgebaseerd tekenprogramma. De SVG staat voor Scalable Vector Graphics SVG-formaat. Ook grote commerciële interface van Sodipodi is gebaseerd op en is een W3C-standaard. SVG is geba- pakketten als Adobe Illustrator en losse paneeltjes, net als bij The Gimp. seerd op XML. Het is uit veel applica- GoLive ondersteunen SVG-export. Sodipodi gebruikt ook het SVG-formaat ties te genereren en geeft een hoge De meeste webbrowsers kunnen de als programma-eigen opslagformaat. typografische nauwkeurigheid. Daar- bestanden inmiddels direct of via een http://sourceforge.net/projects/ naast is het net als XML gestructureerd plugin lezen. Voor kleine schermpjes sodipodi en goed toegankelijk voor bewerking. (pda’s en mobiele telefoons) zijn er de
Dit laatste zorgt dat het ook goed te SVG mobile en SVG Tiny standaarden. OpenOffice.org draw GPL Windows, Linux, Mac OS X tonen is op webpagina’s en mobiele Voor vectortekeningen is SVG dus een apparaten. Programma’s als Inkscape goed ondersteunde open standaard. OOo bevat een prima tekenprogramma en Sodipodi bieden de mogelijkheid http://www.w3.org/Graphics/SVG/ voor het maken van vectorgebaseerde tekeningen en schema’s. Het programma biedt ook de mogelijkheid voor 3D-objecten en voor het importeren van andere OpenOffice bestanden zoals grafieken of spreadsheets.
24 Open standaarden 25 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
Delineate GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) Illustraties (pixel)
Delineate is een conversieprogramma Wanneer we een foto maken met de foto’s, montages of tekeningen zijn dat pixelgebaseerde illustraties (bijv. digitale camera, dan is dat een pixel- vaak gebaseerd op puntjes met een foto’s) kan omzetten in SVG (Scalable gebaseerd bestand. Ook bewerkte bepaalde kleur en helderheid (pixels). Vector Graphics) bestanden. Deze teke- ningen zijn in het algemeen kleiner en kunnen op veel manieren worden PNG bewerkt. Het programma is afhankelijk van Java en de Open Source pakketten Het officiële open formaat voor pixel- de JPEG-standaard wijdverbreid is, Potrace en Autotrace. Delineate kan tekeningen is PNG, het Portable Net- spelen er diverse vragen rond paten- een indrukwekkende reeks formaten work Graphics formaat. In 2004 is PNG ten. Hierdoor is de openheid niet converteren. een ISO/IEC open standaard geworden. gegarandeerd. http://delineate.sourceforge.net/ PNG wordt ondersteund door de meeste • BMP index.html browsers. In het PNG formaat wordt Het Windows bitmap formaat is ‘verliesloze’ compressie toegepast, meestal ongecomprimeerd en wordt waardoor de bestanden kleiner veel gebruikt in Windows program- worden, maar geen kwaliteit verliezen. ma’s. De BMP-specificaties zijn PNG maakt weer deel uit van de SVG beschikbaar. Het beheer ligt bij standaard. PNG is het open alternatief Microsoft. voor het veelgebruikte JPEG formaat. • GIF Het GIF-formaat wordt veel gebruikt Naast JPEG zijn ook BMP, GIF en TIFF op internet, vooral voor kleine veelgebruikte formaten voor pixel plaatjes en animaties met een illustraties. beperkte hoeveelheid kleuren. Het • JPEG GIF-formaat is gepatenteerd en dus Eén van de verschillen tussen PNG en niet open te noemen. Het risico JPEG is dat JPEG verliezen in kwali- bestaat dat je ineens moet gaan teit toestaat bij de compressie. Dat betalen voor het gebruik van GIF’s. wil zeggen: een in JPEG opgeslagen • TIFF bestand kan er minder mooi uitzien Het TIFF-formaat heeft een flexibele dan het origineel. Dat is fijn als je indeling en biedt daarmee veel de hoge kwaliteit niet nodig hebt mogelijkheden. Daarin ligt eigenlijk (bijvoorbeeld op internet), maar als ook de zwakte van TIFF. De uitwisse- je de pixeltekening nog wilt bewer- ling tussen verschillende systemen of ken is het een groot nadeel. Hoewel programma’s geeft vaak problemen.
26 Open standaarden 27 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
TIFF wordt vooral gebruikt als de De hoge kwaliteit van PNG en de The GIMP GPL Windows, Linux, Mac OS X kwaliteit erg belangrijk is, bijvoor- groeiende ondersteuning maakt deze beeld wanneer de illustraties in standaard tot een goede open opvolger Tip: installeer eerst de GTK libraries, naliteit lijkt op programma’s als Paint drukwerk zullen verschijnen. PNG biedt van JPEG, BMP, GIF en TIFF. daarna pas Gimp. Shop Pro en Photoshop. Het programma hiervoor echter een goed alternatief. http://www.libpng.org/pub/png/ Een beeldbewerkingprogramma, dat op gebruikt een wat afwijkende interface vele manieren kan worden gebruikt: voor met losse paneeltjes. Er is een grote het retoucheren van foto’s, maar ook hoeveelheid plugins verkrijgbaar. voor het maken van illustraties of het Gimp gebruikt een eigen formaat voor Open Source Programma’s voor PNG pixeltekeningen converteren van bestanden. De functio- het opslaan, maar kan ook opslaan in het open PNG-formaat. De open MNG (zie programmanaam licentie platform ‘Animaties’) en SVG-formaten kunnen
JDraw GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) worden gelezen. Doordat Gimp meer dan tien andere formaten kan im- en JDraw is een pixelgebaseerd teken exporteren kan Gimp ook als conversie programma dat is bedoeld voor het programma dienen. maken van kleine tot middelgrote http://www.gimp.org illustraties voor webpagina’s. Het kan de bestanden opslaan als PNG of GIF.
http://www.j-domain.de/en/jdraw. AMortLesGIFs GPL Windows, Linux (Java) php Dit programma kan een GIF-illustratie animatie omzetten in een MNG-anima omzetten in een PNG-bestand en een GIF- tiebestand (zie ‘animaties’). De animaties worden gecomprimeerd om kleine MNG-bestanden te maken. Transparantie
Kolourpaint GPL Linux (waarmee een bepaalde paletwaarde de achtergrond laat zien) blijft alleen Kolourpaint is een eenvoudig pixel behouden bij illustraties, niet bij de georiënteerd tekenprogramma voor animaties. In het pakket zitten ook Linux. Het programma kan de belang hulpprogramma’s voor het afspelen rijkste grafische formaten openen en van MNG-animaties in webpagina’s. opslaan. http://media4.obspm.fr/AMortLesGIFs/ http://kolourpaint.sourceforge.net/ about.html
Bmp2png/png2bmp Open Source Windows/DOS
De naam zegt het eigenlijk al: een http://pmt.sourceforge.net/ programma voor het omzetten van BMP- bmp2png/index.html naar PNG-bestanden (en vice versa).
28 open standaarden 29 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor SVG en PDF Afdrukken zoals de graficus het bedoelde: programmanaam licentie platform Desk Top Publishing Scribus GPL Windows, Linux, Mac OS X Een poster, een informatieblad of printer komt moet er net zo uit zien folder... als het ontwerp, dat wil zeggen: geen Een DTP (Desk Top Publishing) program- Soms willen we de volledige controle verschuivende bladspiegel of alinea’s. ma geschikt voor het maken van folders, over de uiteindelijke presentatie van Hiervoor zijn speciale bestands tijdschriften, schoolkranten en derge een document houden. Wat er uit de formaten nodig. lijke. Het programma biedt veel lay-out- mogelijkheden en kan onder andere JPEG-, TIFF- en PNG-illustraties in de SVG? documenten plaatsen. De resultaten worden opgeslagen in XML en kunnen Daar waar de afdrukkwaliteit belang- de grafische industrie echter andere worden geprint of geëxporteerd als PDF- rijker is dan de uitwisselbaarheid en formaten gangbaar: speciale versies of SVG-bestand. Voor de uitwisseling aanpasbaarheid kunnen andere forma- van PDF en de eigen formaten van met de drukker gebruikt Scribus PDF. ten worden toegepast. Deze gaan uit Adobe’s Indesign en Quark Express. http://www.scribus.net/ van een zo accuraat mogelijke weer PDF is daarvan nog het meest open. gave en afdruk van het brondocument Hoewel de voorkeur uitgaat naar SVG,
en staan vaak geen aanpassingen meer is dit in deze toepassing nog nauwe- PDFCreator 0.8 GPL Windows toe. Het bekendste formaat op dit lijks geïmplementeerd. Het PDF- gebied is zonder twijfel PDF van formaat is dan voorlopig de meest Een programma om vanuit vrijwel iedere Adobe. Het enige open alternatief praktische oplossing. applicatie PDF’s te maken. Het functio- is SVG. Voor het aanleveren van http://www.w3.org/Graphics/SVG/ neert als een printer (die geen papier bestanden naar de drukker zijn in maar een PDF-file produceert). http://sourceforge.net/projects/ pdfcreator
30 open standaarden 31 3 Het maken van basisbestanden
SVG Animaties(2d) Scalable Vector Graphics is een for- dat eigendom is van Macromedia. En de elektronen lopen zo... objecten. Zowel in het platte vlak (2D) maat voor illustraties en animaties en Er bestaan bovendien verschillende Voor het uitleggen van een bepaald als in drie dimensies (3D) kunnen is gebaseerd op XML. SVG1.1 is een SVG-specificaties voor mobiele onderwerp heeft u eigenlijk beweging animaties worden gemaakt. officiële W3C-aanbeveling. SVG is op toepassingen als telefoons en pda’s. nodig; voor het tonen van een verande- De 3D-animaties komen hierna aan de het gebied van animatie de tegen http://www.w3.org/Graphics/SVG/ ring of een procesverloop. Hiervoor orde onder het kopje (Web) 3D. In het hanger van het SWF (Flash) formaat, hebt u op papier weinig mogelijk platte vlak zijn de open standaarden heden, maar in digitale vorm kan MNG, SVG en SMIL van belang. Ook beweging worden getoond in de vorm worden veel kleine animaties (ook SMIL van animatie. Animaties kunnen op interactieve) gemaakt in Java: Applets, verschillende manieren worden die in webpagina’s kunnen worden SMIL (spreek uit: smile) maakt anima- laat combinaties van verschillende gemaakt. Een eenvoudige maar ingebed. De specificatie van de Java- ties met een geprogrammeerd verloop animaties toe. In combinatie met de arbeidsintensieve methode is het taal wordt beheerd door Sun en is dus en interactiemogelijkheden mogelijk. interactiviteit biedt SMIL dan veel van combineren van telkens licht verschil- niet open. Het gebruik van Java voor In officiële termen is de Synchronized de mogelijkheden van Flash. SMIL lende (pixel) plaatjes. Een andere alle basisfuncties is echter gratis, en Multimedia Integration Language (SMIL) wordt ondersteund door de meeste methode is het gebruik van objecten inmiddels zijn er ook Open Source een aanbeveling van het W3C. SMIL browsers inclusief IE 5 en 6. en het aangeven van bijvoorbeeld ontwikkelomgevingen beschikbaar. gebruikt een tijdlijn voor animaties en http://www.w3.org/AudioVideo/ verplaatsingen of vervormingen van de
MNG
MNG (Multiple-image Network Graphics) bestand, transparantie en animatie van is een standaard voor eenvoudige objecten. De ondersteuning voor MNG beeld voor beeld animaties. Het is het in applicaties valt nog wat tegen: de animatieformaat voor PNG-files, verge- meeste browsers hebben een plugin lijkbaar met de GIF-animaties. Het nodig voor MNG-support. ondersteunt meerdere beelden in een http://www.libpng.org/pub/mng/
32 Open standaarden 33 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor animaties in MNG, SVG en SMIL. programmanaam licentie platform LimSee2 GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) programmanaam licentie platform LimSee2 is een auteursomgeving voor media-scenario’s. Het pakket biedt een AMortLesGIFs GPvaL Windows, Linux (Java)a interactieve multimedia. Het programma importmogelijkheid voor OpenOffice Zie PNG-programma’s. bezit een grafische interface voor het Impress en PowerPoint presentatie bewerken van tijdlijn gebaseerde multi- bestanden, die daarna met een inter actieve index met video of audio kunnen worden gesynchroniseerd. Via een Spalah Flash GPL Linux (alleen broncode, niet op DVD) WYSIWYG werkvenster kan de lay-out Dit is een op GTK2/GNOME2 gebaseerd van de multimediapresentatie worden programma om SVG-animaties te maken. ontworpen. Er zijn diverse sjablonen Het programma kan ook opslaan als beschikbaar. Wanneer dat nodig is, kan Macromedia SWF. worden overgeschakeld naar de XML http://spalah.sourceforge.net/ code-editor voor optimale controle. LimSee2 ondersteunt SMIL 1.0 and 2.0. http://limsee2.gforge.inria.fr/
mvComicsMaker (mvCM) GPL Linux (niet op DVD) Open Source programma’s voor het afspelen van SVG- en SMIL-animaties mvComicsMaker (mvCM) is een pakket
voor het maken van bitmap- en vector AMBULANT GPL-aangepast Windows, Linux, Mac OS X animaties. Het staat het combineren van pixel- en vectorbestanden toe. De Ambulant-speler is een SMIL Het pakket biedt zowel plaatjes- als compatible speler voor meerdere vectorgeoriënteerde methoden voor het platforms. De speler is ontwikkeld maken van animaties. Het kan exporteren door het Centrum voor Wiskunde en naar een serie PNG-plaatjes en slaat zelf Informatica en ondersteunt naast op in een eigen formaat. SMIL2.0 ook SVG. http://mvcm.sourceforge.net/index. http://www.cwi.nl/projects/ html Ambulant/distPlayer.html
34 open standaarden 35 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
X-Smiles Aangepaste Apache License Windows, Linux, Mac OS X (java) Concepten, ideeën: concept maps, topic maps
X-Smiles is een platform-onafhankelijke Een mindmap is een goede manier om de vorm meer formeel zijn vastgelegd. browser die een reeks XML gebaseerde ideeën of concepten te structureren of Voor topic maps bestaan twee stan- standaarden ondersteunt. X-Smiles kan in beeld te brengen. Daarmee kan daarden, ISO 13250 en XTM. Deze ook worden gebruikt op zakcomputers en bijvoorbeeld een discussie (live) worden eigenlijk alleen nog gebruikt telefoons die Java ondersteunen. worden ondersteund. De begrippen in wetenschappelijk georiënteerde Naast SMIL ondersteunt de browser X3D, worden ingevoerd en met andere applicaties. Veel applicaties bieden SVG, XHTML en nog enige andere XML begrippen verbonden. Een topic map echter de mogelijkheid om op te slaan gebaseerde formaten. is een meer serieuze vorm van een in XML of HTML. Voor de meeste doel- http://www.xsmiles.org/index.html concept map, waarin de relaties en einden zal dit voldoende zijn.
ISO 13250 Topic Map Data Model
ISO/IEC JTC1/SC34 topic maps kunnen worden opgeslagen. Deze ISO-standaard beschrijft de http://www.isotopicmaps.org/sam/ structuur waarin de gegevens voor sam-model/
XTM
Een specificatie van een model en de De specificatie maakt het mogelijk bijbehorende grammatica voor het topic maps te tonen op het web en uit beschrijven van concepten en de te wisselen. De XTM specificatie is verbindingen tussen concepten. Deze gebaseerd op de standaard ISO 13250. concepten worden topics genoemd. http://www.topicmaps.org/xtm/1.0/
36 Open standaarden 37 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor SVG en PDF Audio (gesproken teksten of muziek) programmanaam licentie platform
Freemind GPL Windows, Linux, Mac OS X Gesproken teksten, maar ook geluiden titel) worden opgeslagen in een con of muziek kunnen een rol spelen bij het tainer. De container bepaalt de Freemind is concept mapping software die set standaard clipart voor gebruik in de leren met ict. De muziek waar het hier bestandsextensie. Digitale audio kan uitgaat van een boomstructuur. Er kunnen concept map en kan het programma een om gaat is een gedigitaliseerd audio- worden gecomprimeerd, meestal met links naar webpagina’s, bestanden en illu- mappenstructuur of weblinks verzameling signaal, dat niet beschreven is als no- enig kwaliteitsverlies. Meestal wordt straties worden opgenomen. Ook is er een importeren en visualiseren. Na een beetje ten. Zie daarvoor ‘Muziek (MIDI)’. Net in het onderwijs gecomprimeerde oefenen is er snel mee te werken: gebruik als bij video kan op een bepaalde ma- audio gebruikt, dit is gemakkelijker ‘enter’ voor het invoegen van een gelijk- nier gecodeerde audio samen met me- te versturen en neemt minder ruimte waardig concept en ‘insert’ voor een lager tadata (bijvoorbeeld de artiestnaam en in beslag. liggend concept. Ondersteunde formaten: XML, Freemind kan exporteren naar HTML, XHTML, SVG, PNG, PDF en JPEG. Audio, ongecomprimeerd http://freemind.sourceforge.net/ CDDA en WAV kdissert GPL Linux CD audio (CDDA) is de standaard voor comprimeerd formaat, met de extensie De concept mapping software kdissert beschrijven en vervolgens deze te organise- audio-cd’s. De informatie is ongecom- .wav. WAV wordt beheerd door Micro- schept overzicht door eerst de concepten te ren in een boomstructuur. Een concept kan primeerd opgeslagen. CDDA wordt ook soft. bestaan uit een korte beschrijving, wel ‘Red Book’ genoemd. De standaard http://en.wikipedia.org/wiki/CDDA weblinks en illustraties. Het programma kan is eigendom van Philips. Op de pc tref- http://en.wikipedia.org/wiki/WAV uit de concept map een gestructureerd fen we vooral WAV (Wave) aan als onge- document (artikel of boek) genereren. kdissert kan exporteren naar HTML, PDF (tekst of presentatie), OpenOffice.org of txt. http://freehackers.org/~tnagy/kdissert/
VYM (View Your Mind) GPL Windows , Linux, Mac OS X
VYM (View Your Mind) is een programma voor het maken van mindmaps, dat streeft naar een intuïtieve bediening. Je kunt gemakkelijk extra informatie toevoegen (bijvoorbeeld een e-mail) of de mindmap opnieuw rang- schikken. VYM kan exporteren naar HTML. http://www.insilmaril.de/vym/
38 Open standaarden 39 3 Het maken van basisbestanden
Audio, gecomprimeerd Open Source programma’s voor MP3, MP4 en Ogg Vorbis audio MP3 programmanaam licentie platform Audacity GPL Windows, Linux, Mac OS X MP3 is inmiddels niet meer weg te comprimeerde muziek omzet in MP3) denken uit de wereld van internet en een vergoeding worden betaald. Audacity kan audio opnemen van een de muziek. Het MP3-formaat heeft er Aan het afspelen van MP3 zijn tot nu microfoon of andere bronnen. Het geluid veel aan bijgedragen dat online muziek toe geen kosten verbonden. MP3 is kan worden bewerkt en onder andere als een grote vlucht heeft genomen. Het beschreven in de MPEG 1 standaard. MP3 of Ogg worden opgeslagen. formaat baseert zich echter op gepa- Meer over deze standaard bij ‘Video http://audacity.sourceforge.net/ tenteerde technologie. Daarom moet (codecs en containers)’.
voor iedere MP3-encoder (die onge- http://www.chiariglione.org/mpeg/ Zinf GPL Windows, Linux
Zinf is een audiospeler met een mooie Ogg Vorbis playlist-interface die kan worden voor- zien van verschillende ‘themes’ om het De patenten rond MP3 zijn aanleiding steuning in hardware (muziekspelers, uiterlijk aan te passen. Ook kunnen geweest tot het ontwikkelen van een dvd spelers) nog minder goed dan bij audiostreams worden afgespeeld. Zinf open compressieformaat voor muziek, MP3. speelt MP3, Ogg Vorbis en CD-Audio. Ogg Vorbis. Ogg doet in kwaliteit niet http://www.vorbis.com/ http://zinf.sourceforge.net onder voor MP3. Helaas is de onder-
Foobar2000 BSD Windows
AAC, MP4 Een audiospeler die sterk modulair is formaten waaronder MP3, MPEG4 AAC opgebouwd. Ondersteunt bijzonder veel en Ogg Vorbis. Foobar2000 kan worden AAC staat voor Advanced Audio Codec. Naast bovenstaande min of meer ‘open’ aangevuld met allerlei plugins. Het De meest recente specificatie van AAC standaarden zijn er verschillende niet- accent ligt bij Foobar2000 op functiona- is opgenomen in de MPEG4 standaard. open standaarden in gebruik: WMA liteit, minder op flitsende vormgeving. AAC zou betere kwaliteit en compressie (Windows Media Audio) van Microsoft, http://www.foobar2000.org moeten bieden dan MP3. Alhoewel .mp4 Quicktime (.qt) van Apple en RealAudio
de standaard extensie is voor MPEG4 van Real Networks. XMMS GPL Linux bestanden, wordt de MPEG4 Audio veel Concluderend kunnen we stellen dat opgeslagen met de extensie .m4a. De Ogg Vorbis eigenlijk het meest open is, X Multimedia System is een mediaspeler op de bekende Winamp en heeft net als standaard kan worden gecombineerd maar MP3 door de brede ondersteu- met ondersteuning voor MP3, Ogg Vorbis, Winamp de mogelijkheid voor het met rechtencontrole (DRM of Digital ning op dit moment het meest praktisch cd en vele andere formaten. XMMS lijkt installeren van ‘skins’ voor een ander Rights Management) zoals dat voor is. AAC is nog weinig ondersteund. uiterlijk. Ook voor XMMS zijn er veel Apples iTunes wordt toegepast. Deze plugins met extra functionaliteiten bestanden hebben de extensie .m4p. beschikbaar. http://www.xmms.org/
40 open standaarden 41 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor muziek als SMF of KAR Muziek (MIDI) programmanaam licentie platform
Het Musical Instrument Digital Inter- MIDI doorgeven of opslaan voor verdere Rosegarden GPL Linux face formaat beschrijft onder andere bewerking. Een MIDI-signaal of gegevens voor instrumentkeuze, toon- -bestand bevat dus geen audio, maar Rosegarden is een programma voor het hoogte, duur en het aanzwellen en uit- gegevens om (elektronische) instrumen- componeren en arrangeren van muziek sterven van een toon. Hiermee kunnen ten aan te sturen. Een MIDI-bestand is en audio. Je kunt er in notenschrift mee elektronische instrumenten worden daarmee gemakkelijk aan te passen, in werken maar ook met andere notaties, aangestuurd. Bovendien kan een tegenstelling tot bijvoorbeeld MP3- en er MIDI- muziekapparatuur mee aan- elektronisch instrument wanneer het bestanden. sturen. bespeeld wordt, de toetsaanslagen als http://www.rosegardenmusic.com/
SMF MusE GPL Linux Het ‘Standard MIDI File’ (SMF) is de altijd hetzelfde klinken. In de RMID- of belangrijkste MIDI-standaard. SMF- XMF-formaten wordt dit probleem MusE is een meersporen MIDI/Audio bestanden kunnen door vrijwel alle opgelost door samples te gebruiken sequencer voor opnemen en bewerken MIDI hard- en software-producten die worden gedownload (DLS of Down- van MIDI en audio. worden gelezen en geschreven. De loadable Sounds). De afspraken over http://www.muse-sequencer.org/ bestanden hebben de .mid extensie. MIDI worden beheerd door de MIDI index.php Een eigenschap van SMF is dat de aan- Manufacturers Association. gestuurde instrumenten in de verschil- http://www.midi.org/ lende pc’s en muziekapparaten niet
KAR Gmorgan GPL Windows, Linux
Karaoke Files chroniseerd met de muziek. Globaal Gmorgan is een ritmebox, die net als KAR-bestanden zijn MIDI-files waar valt er een onderverdeling te maken moderne elektronische orgels zelf een een songtekst aan is toegevoegd in programma’s die alleen MIDI onder- deel van de begeleiding kan genereren. en waarbij de instrumenten volgens de steunen en programma’s die zowel Er is een kleine sequence (ritmepatroon) General MIDI-standaard aan de kanalen MIDI als audio (MP3 of ongecompri- editor ingebouwd. Het programma worden toegewezen. Deze files hebben meerd) ondersteunen. genereert MIDI-aansturing en gebruikt de .kar extensie. Speciale Karaoke http://www.midi.org/ het MIDI-formaat voor opslag. software toont de songteksten gesyn- http://gmorgan.sourceforge.net/
42 open standaarden 43 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
Plarpebu GPL Windows, Linux, Mac OS X (java) Video: codecs en containers
Plarpebu lijkt op de bekende audio Een opname van een werkwijze, een De belangrijkste standaarden voor speler Winamp, maar is gebaseerd op instructievideo… video op codec-gebied vinden we bij java. Het programma is gebaseerd op Een combinatie van bewegend beeld en MPEG. MPEG staat voor Moving Picture plugins. Er zijn onder andere plugins geluid biedt vele mogelijkheden om Experts Group, een werkgroep van de voor MIDI-karaoke (KAR) en MP3 + cdg- kennis over te brengen en de leerlingen ISO/IEC standaardisatieorganisatie. Karaoke beschikbaar. Plarpebu speelt geïnteresseerd te houden. Naarmate Deze werkgroep is verantwoordelijk ook MP3, Ogg en MIDI. video over het netwerk beter mogelijk voor een aantal belangrijke standaar- http://sourceforge.net/projects/ wordt, zal ook de integratie van video den op video- en audio-gebied. plarpebu/ in ict steeds groter worden. Net als De MPEG-standaarden, hoewel onder- een plaatje of een animatie kunnen gebracht bij ISO-organisaties, baseren we ook een stukje video linken of zich wel op veel gepatenteerde techno-
Ultrastar GPL Windows inbedden in de online leerstof. logie. De beheerders van de licenties claimen ‘Providing fair, reasonable, Ultrastar analyseert de zangkwaliteiten Wanneer we praten over video moeten nondiscriminatory access under a tijdens de karaoke aan de hand van de we twee dingen van elkaar scheiden: single license’. Deze politiek heeft toonhoogte van de stem. de coderingsmethode en de inpak er tot op heden toe geleid dat deze http://sourceforge.net/projects/ methode. De manier waarop de video industriestandaarden breed worden ultrastar/ informatie (en audio) wordt omgezet geaccepteerd en toegepast. naar digitale informatie (al of niet http://www.chiariglione.org/mpeg/ gecomprimeerd) wordt bepaald door een codec (coder/decoder). De manier Naast de MPEG-codecs worden ook de waarop video en audio samen met commerciële Windows Media Video, metadata en ondertitels worden Real Video en Quicktime codecs veel ingepakt wordt niet bepaald door de toegepast. Ook is er een niet-MPEG codec maar door de container. Een Open Source codec: Theora. container kan meerdere audiosporen en ondertitels bevatten. Heel vaak zien we alleen de container terug in de bestandsextensie.
44 open standaarden 45 3 Het maken van basisbestanden
MPEG1 MPEG21
MPEG1 is het formaat waar VCD zit besloten in MPEG1. Deze techniek En de reeks is nog niet ten einde: digitaal materiaal te controleren. Dit (videoCD) mee wordt gemaakt. Het was geeft met de VCD-instellingen een met MPEG21 richt zich op het gemakkelijk Digital Rights Management geeft com- het eerste wijdverbreide formaat voor (vhs) videoband vergelijkbare kwaliteit. afspelen op apparaten met verschillen- plete controle over het gebruik en is digitale video. Ook de MP3-standaard de technische mogelijkheden (bijv. voor ieder media-element afzonderlijk bandbreedte, beeldscherm) en voor- in te stellen. De meningen over deze keuren (voor bijv. taal). Hiervoor is techniek lopen uiteen: de een ziet een MPEG2 een beschrijving opgenomen van alle kans voor e-commerce met digitale media-elementen. Daarnaast biedt media voor alle platforms, de ander MPEG2 is een doorontwikkeling van hogere compressie en wordt toegepast MPEG21 uitgebreide mogelijkheden om vindt dat de macht van de producent MPEG1 voor het opslaan van hoge in dvd’s en digitale (satelliet) televisie. het gebruik en de verspreiding van te ver in het privé-domein doordringt. kwaliteit video. MPEG2 heeft een
Containers: MP4 MPEG4 MP4 is het standaard containerformaat worden veel AVI-bestanden geco- MPEG4 is bedoeld om hoge kwaliteit lingen bij de compressie. De MPEG4- voor de MPEG4 multimedia. Het is ont- deerd met MPEG codecs, dat wil video geschikt te maken voor het inter- standaard biedt naast video ruimte staan uit het Quicktime formaat. Qua zeggen de MPEG wordt ingepakt in net en bevat allerlei geavanceerde voor plaatjes, tekst, animatie en inter- openheid is MP4 te vergelijken met de de AVI vorm waarbij de audio en technieken om de bestanden nog actieve elementen. Bovendien kun je MPEG standaarden. De extensie is .mp4. video zijn verweven. AVI is in tegen- kleiner te maken. Deze compressie ook de synchronisatie en de tijdlijn Andere gangbare containerformaten stelling tot de andere hier genoemde technieken vragen ook bij het afspelen van de animaties en interactie in zijn ASF, AVI, Matroska, OGM, MOV en containerformaten niet ‘streamable’. wel behoorlijke rekenkracht van de MPEG4 opslaan. MPEG4 biedt ruimte Realmedia. Deze zullen we hieronder Het moet dus eerst worden gedown- computer. De bekende compressie voor bibliografische gegevens als kort beschrijven. load en kan daarna pas worden formaten XviD (open standaard), DivX auteur, titel, copyright etc. • ASF (Advanced Streaming Format) is afgespeeld. (commercieel) en Quicktime (commer Daarnaast biedt de standaard mogelijk- het containerformaat voor de WMA • Matroska is een open en universeel cieel) zijn gebaseerd op MPEG4. De heden voor bescherming van intellec (Windows Media Audio) en WMV containerformaat. Het kan letterlijk kwaliteit is afhankelijk van de instel- tueel eigendom. (Windows Media Video) codecs van alles bevatten. De extensie is meestal Microsoft voor ‘streaming’. Er .mkv. kunnen echter ook andere codecs • Ogg Media File (OGM) is het standaard MPEG7 in worden gebruikt. containerformaat voor de Ogg codecs, • AVI staat voor Audio Video Inter maar kan ook anders gecodeerde MPEG7 is bedoeld voor het toekennen op XML en kan bijvoorbeeld gegevens leave. Het is een (niet open) stan- informatie bevatten. Het wordt vaak van gegevens (metadata) voor het bevatten over de structuur en elemen- daard van Microsoft, en het meest gebruikt met XviD gecodeerde video. beschrijven van audio en video. ten van de inhoud (kleuren, vormen, gebruikte ‘container’ formaat voor OGM is een open standaard, maar Dit maakt het zoeken gemakkelijker. objecten, mensen, beweging). video op de pc. In de praktijk wordt nog weinig gebruikt. De metadata-structuur is gebaseerd
46 open standaarden 47 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
Theora BSD-style Windows, Linux • MOV (standard QuickTime container) is een (niet open) formaat van Apple. Theora is een open video codec onder computer: mplayer, xine, helix player Quicktime is door de opbouw in beheer van de Xiph.org Foundation. and VideoLAN ondersteunen Theora. lagen beter geschikt om te bewerken Theora gebruikt Ogg als audio-format Voor Windows zijn Directshow filters (zonder alles opnieuw te moeten en maakt gebruik van de Ogg Multimedia beschikbaar, zodat de video afspeelbaar coderen) dan de meeste andere container (OGM). Het project wil concur- is met Mediaplayer. containers. reren met de MPEG4 codecs (ze confor- http://www.theora.org/theorafaq. • RealMedia is de standaard container meren zich dus niet aan MPEG4). html voor RealVideo and RealAudio, (niet Afspelen is dan ook beperkt tot de open) formaten van de firma Real.
Open Source Programma’s voor MPEG4 video
Jashaka GPL Windows, Linux, Mac OS X Open Source codecs voor video Een video-editor die video kan programmanaam licentie platform combineren met animatie en teksten.
XviD GPL Windows, Linux, Mac OS X Het pakket kan opslaan in MPEG4. http://www.jahshaka.org/ XviD is een Open Source codec, ontstaan http://www.xvid.org/ vanuit dezelfde basis als de commerciële http://nic.dnsalias.com/ DivX codec. XviD voldoet aan de MPEG4- standaard. Daarom is de hardware ondersteuning in bijvoorbeeld dvd- spelers vrij goed.
LiVES GPL Linux, Mac OS X (niet op DVD)
LiVES (LiVES is a Video Editing System) is zoals de naam al zegt, een video-editing programma. Het programma is geschikt voor het monteren van video, het toe- voegen van effecten en live-voorstellin- gen. Het ondersteunt veel audio- en videoformaten, waaronder MPEG4, MPEG1 en 2. http://sourceforge.net/projects/lives
48 open standaarden 49 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor het afspelen van MPEG4-video (Web) 3D programmanaam licentie platform
VideoLAN GPL Windows, Linux, Mac OS X En zo ziet de bovenkant eruit… vergelijkbaar met HTML maar biedt De meeste illustraties die we bekijken mogelijkheden voor het beschrijven VideoLAN is een videospeler. Het pakket via het beeldscherm zijn tweedimensi- van ruimtelijke informatie. In de prak- kan overweg met de belangrijkste video- onaal; het zijn platte plaatjes. Parallel tijk is VRML nooit een succes geworden. en audio-codecs. Bijvoorbeeld Ogg, MP3, aan de opkomst van de 3D-spellen werd De technologie vroeg veel geduld bij MPEG 1, 2 en 4 (Xvid en DivX). er halverwege de jaren negentig al de toen gebruikelijke download http://www.videolan.org/ gewerkt aan afspraken om ook 3D- snelheden en de interfaces voor het objecten via het internet te laten zien. verplaatsen door de 3D-ruimte waren Terwijl de meeste 3D-programma’s lastig te bedienen. Toch bleef er vraag
Mediaframe GPL Windows, Linux (Java) en -spellen met eigen formaten werk- naar mogelijkheden voor het tonen ten, kwam er een webstandaard voor van 3D-objecten. Hieruit is de nieuwe MediaFrame is een platform voor het video over het net geen plugin of externe 3D: VRML (virtual reality modeling W3C-standaard X3D ontstaan. serveren van video over het web in Java. player nodig is. Het afspelen gebeurt in de language). VRML is in veel opzichten Dit betekent dat bij het afspelen van een webpagina zelf. Wel moet Java zijn geïn- stalleerd. Mediaframe is geschikt voor MPEG1 en MPEG4 in de MP4 container. De X3D video kan ‘streaming’ worden afgespeeld of via een download mechanisme. Er X3D biedt de mogelijkheid tot het aal als voor het afspelen zijn speciale kunnen via Javascript ondertitels worden tonen van gedetailleerde product programma’s nodig. Voor de meeste toegevoegd. http://mediaframe.org/ modellen of omgevingen via het web, browsers bestaan er X3D-plugins. inclusief animaties en interactie. http://www.web3d.org/x3d/ Zowel voor het maken van X3D-materi-
MPlayer GPL Windows, Linux, Mac OS X
MPlayer is een mediaplayer die bestaat rijkste codecstandaarden aan: MPEG1, 2 uit een kern met een aparte grafische en 4 (DivX , XviD) en daarnaast een interface. Ook Mplayer kan de belang- aantal niet-open standaarden met hulp van extra codecs of libraries (Realvideo, Windows Media). MPlayer leest de meeste gangbare containers. MPlayer is modulair opgebouwd en heeft dan ook veel afgeleide projecten. Bij- voorbeeld WinMPlayer of MPlayerC met een Windows interface, Mozilla plugins voor Linux etc. http://www.mplayerhq.hu/homepage/
50 open standaarden 51 3 Het maken van basisbestanden
Open Source Programma’s voor het maken van 3D-modellen programmanaam licentie platform of -animaties in X3D BRL-CAD BSD, GPL, LGPL Windows, Linux, Mac OS X programmanaam licentie platform BRL-CAD is een ‘solid modeling’ Computer
Art of illusion GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) Aided Design pakket voor het ontwerpen van 3D-vormen. Een professioneel pakket Art of illusion is een programma voor voor mensen met enige CAD-ervaring. Het het maken van 3D-vormen (modeling) en bevat een interactieve geometrie-editor het genereren van mooie plaatjes en renderingfuncties (voor het maken van (rendering). Er kunnen ook 3D-animaties mooie plaatjes). BRL-CAD kan exporteren mee worden gemaakt. Het gaat uit van naar X3D. Het pakket is nu ook beschik- het modelleren van vlakken en skelet baar voor Windows. animatie. Het pakket kan exporteren http://brlcad.org/ naar VRML. http://www.artofillusion.org/
Open Source programma’s voor het afspelen van X3D-bestanden Blender GPL Windows, Linux, Mac Os X Voor X3D zijn een aantal browser plugins en viewers beschikbaar.
Blender is één van de top Open Source FreeWRL GPL Linux pakketten voor het maken, animeren, ren- deren en interactief maken van 3D-mate- FreeWRL is een Open Source X3D/VRML riaal. Het maakt het mogelijk fotorealisti- browser en browser plugin. sche beelden en animaties te maken, maar http://freewrl.sourceforge.net/ ook 3D-spellen en – via een plugin – ook 3D voor het internet via de X3D-standaard. http://www.blender3d.org/
White Dune GPL Windows, Linux
White Dune is een programma voor
het maken van relatief eenvoudige Flux player LGPL Windows 3D-vormen, scènes en animaties, dat ook belichting en texturen kan toepassen. Flux player is een browser plugin voor kijken van X3D materiaal mogelijk maakt. Het slaat op als VRML en X3D. Firefox en Internet Explorer die het be- http://www.mediamachines.com/ http://vrml.cip.ica.uni-stuttgart.de/ dune/
52 open standaarden 53 3 Het maken van basisbestanden
programmanaam licentie platform
Xj3D GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) 3D-scheikunde
Xj3D is een project van W3C voor het Kon ik die molecuul maar eens rond- ren. De programma’s zijn echter ook maken van een toolkit om VRML97- en draaien… goed te gebruiken voor eenvoudige X3D-bestanden op het Java-platform. Voor chemische structuren draagt een moleculen. Veel chemische structuren Voor ons is vooral de viewer interessant: 3D-weergave en interactie in 3D bij zijn beschreven als CML (chemical een stand alone programma voor het aan een beter begrip van de materie. markup language), PDB (Protein Data bekijken van X3D-bestanden. Voor het visualiseren van moleculen in Bank) of XYZ-bestanden. Hoewel het http://www.xj3d.org/ 3D is er een aantal mogelijkheden, veel wordt gebruikt is het XYZ-formaat veelal ontstaan voor het bestuderen niet eenduidig beschreven, dus daar- van ingewikkelde organische structu- mee is voorzichtigheid geboden.
CML Vrml97ToX3dNist licentie onbekend Windows, Linux CML is gebaseerd op XML. Een software pakketje voor het conver op de dvd, te downloaden van de website). http://www.xml-cml.org/ teren van VRML97-bestanden naar X3D. http://ovrt.nist.gov/v2_x3d.html Het gaat uit van tekstcommando’s (niet PDB
VrmlMerge Freeware Windows, Linux, Mac OS X (Java) PDB is beschreven op de site: http://www.bmsc.washington.edu/ Een programma om VRML-files samen te VRML omzetten in X3D. (niet op de dvd, CrystaLinks/man/pdb/guide2.2_ voegen of in te pakken met de bijbeho- te downloaden van de website). frame.html rende texturen. Het programma kan ook http://vrml.deem7.com/
Enkele commerciële bedrijven bieden gratis X3D plugins aan voor het geschikt maken van een internet browser voor 3D: Octaga (Windows, Linux) – http://www.octaga.com/ OpenWorlds Horizon-X3D – http://www.openworlds.com/products/horizon/
54 open standaarden 55 3 Het maken van basisbestanden
Open Source programma’s voor het beschrijven en tonen van chemische structuren in 3D Presentaties programmanaam licentie platform Met de komst van de videoprojector opgeslagen in het Opendocument
Jmol GPL Windows, Linux, Mac OS X naar de klas wordt het steeds gebrui- formaat, en dit heeft dan ook de voor- kelijker om presentaties te gebruiken keur. Meer interactieve leerstof kan Jmol is een pakket om 3D chemische in een webbrowser) voor het maken van binnen de les. Het meest gebruikte gemaakt worden met speciale auteurs- structuren te beschrijven. Er bestaat een de structuren en een viewer voor het formaat (.ppt) is afkomstig van het omgevingen, waarbij het resultaat applicatie en een Applet (voor gebruik bekijken van de bestanden in de voor- Microsoft programma PowerPoint. Ook wordt opgeslagen in SMIL of als een naamste webbrowsers. Je kunt de struc- presentaties kunnen echter worden Java applet. turen zelf roteren om ze aan alle kanten te gebruiken. Animaties, vibraties, schematische weergave van secundaire Open Source Programma’s voor het maken van presentaties structuren en metingen horen tot de en leermateriaal mogelijkheden. Het pakket ondersteunt programmanaam licentie platform veel chemische formaten voor import,
maar gebruikt zijn eigen applet voor OOo Impress het afspelen (tonen) in een webpagina. Exporteren van plaatjes naar JPEG en Het presentatieprogramma uit de OpenOffice.org suite; zie ‘Teksten met opmaak’. PDF is mogelijk. http://jmol.sourceforge.net/index.
en.html JClic GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java)
JClic author is een auteursomgeving die als puzzels, tekstoefeningen, kruiswoord-
KiNG KiNG license Windows, Linux, Mac OS X het mogelijk maakt educatieve activiteiten raadsels en dergelijke samen te stellen uit verschillende typen media. De applicatie KiNG (Kinemage, Next Generation) is een gave van chemische structuren. In het genereert bestanden die kunnen worden programma voor interactieve 3D-weer pakket zit ook een Java Applet die de afgespeeld met een stand alone player of structuren in een webpagina kan laten als een Java Applet in een webbrowser. zien. KiNG gebruikt de eigen Kinemage- Metadata kan als XML worden toegevoegd. files als input, hier zijn veel voorbeelden http://clic.xtec.net/en/index.htm direct te downloaden. Het aanvullende
programma Prekin zet PDB-gegevens LimSee2 GPL Windows, Linux, Mac OS X (Java) om in Kinemage-bestanden. Het KiNG- programma kan ook exporteren naar Zie ‘SMIL-programma’s’. PNG-illustraties. De ingebouwde VRML- export is helaas nauwelijks bruikbaar. http://kinemage.biochem.duke.edu/ software/king.php
56 open standaarden 57 3 Het maken van basisbestanden 4 van basisbestanden naar leereenheden
In het voorgaande deel hebben we ons kunnen (met de nodige vakkennis) Vragen of toetsen vooral bezig gehouden met basisbestan- worden gecombineerd en in volgorde den. Om een digitaal stukje leerstof te worden geplaatst tot lessen, die op hun Om te toetsen of een leerling zich de een ander stuk leerstof) en soms een maken kunnen verschillende basisbestan- beurt weer tot cursussen etc. kunnen leerstof eigen heeft gemaakt zal op een brug vormen naar de beoordeling door den worden gecombineerd. Meestal zal worden gecombineerd. Op dit gebied zeker moment een toets nodig zijn. In de leraar. Zo laten multiple choice (HTML) tekst met andere bestanden als zijn verschillende afspraken van belang: de elektronische omgeving zijn hier- vragen en invuloefeningen zich gemak- illustraties, animaties, toetsvragen etc. de IMS-specificaties en het SCORM- voor verschillende mogelijkheden, die kelijk automatiseren, maar een open worden gecombineerd. referentiemodel. Ook de de IEEE-LOM soms direct gekoppeld zijn aan een vraag of een opdracht natuurlijk niet. standaard voor metadata speelt een rol, actie (beoordeling of koppeling naar Het is erg prettig als dit stukje leerstof en vormt de basis voor afspraken binnen inclusief plaatjes, animaties en andere het programma Educatieve Contentketen. media als één geheel kan worden opge- We zullen in deze paragraaf de stan- IMS-QTI slagen. Daarnaast is het verstandig om daarden en onderliggende principes de leerstof op te slaan in een vorm die bespreken. De IMS Question & Test Interoperability IMS QTI-Lite is een beperkte set van IMS uitwisseling mogelijk maakt. Met uitwis- Specification gebruikt een XML standaard QTI en baseert zich vooral op multiple seling bedoelen we dan de uitwisseling Verschillende leerstandaarden en om vragen en toetsen te beschrijven. De choice vragen. De Lite-specificatie biedt tussen leerkrachten en scholen, maar ook specificaties hanteren een iets andere volgens deze specificatie aangemaakte onder andere geen mogelijkheden voor de uitwisseling met andere systemen. indeling in samenstelling en complexi- toetsen kunnen in XML worden gepubli- hints en tijdgebaseerde opgaven. Dit zijn vooral systemen voor het ‘afspe- teit van leermateriaal. Daarom beginnen ceerd en geïmporteerd in elektronische http://www.imsglobal.org/question/ len’ van de leerstof: elektronische leer- we eerst met een korte beschrijving van leeromgevingen of leereenheden. omgevingen of ELO’s. Door de uitwissel- de niveaus, gezien vanuit de praktijk. baarheid kan naar een andere ELO worden overgestapt zonder dat alle leer- Open Source programma voor het vragen en toetsen in IMS-QTI stof opnieuw moet worden aangemaakt. (Lite) In de afspraken rond het opslaan van programmanaam licentie platform leermateriaal spelen ‘leerobjecten’4 een
Jmol GPL Windows, Linux, Mac OS X grote rol. De term leerobject wordt echter door verschillende organisaties QAed (Questions & Assessments Editor) is worden beheerd met QAed. Het program- anders gedefinieerd. In deze publicatie een programma waarmee toetsen kunnen ma bevat een grafische interface en een zullen we daarom vooral de term leer- worden gemaakt. De toetsen kunnen wor- eigen zoekmachine. Het programma volgt eenheid gebruiken. Met leereenheid den opgeslagen op een centrale plaats en de IMS QTI-Lite specificatie voor toetsen. refereren we aan een stuk leerstof met Het slaat de bestanden op in het eigen één specifiek leerdoel, als het ware een QAR formaat en exporteert naar XML, heel beperkt ‘lesje’. Leereenheden HTML of XML met bijbehorende bestanden (plaatjes e.d.) in een ZIP. http://www.tecn.upf.es/gti/leteos/ 4 Ook wel ‘Reusable Learning Objects’ genoemd. newnavs/qaed.html
58 open standaarden 59 4 van basisbestanden naar leereenheden
Fragment of ‘asset’ (niveau 1) Het laagste niveau is altijd een frag- gering. IEEE-LOM en de Educatieve Dijk (waterkering) ment: data of ruwe stukjes media: tekst, Contentketen noemen de assets ook wel audio, video, illustraties of animaties. ‘leerobjecten niveau 1’. Door het ontbreken van context kan een Dit plaatje van basaltblokken kan worden illustratie voor verschillende doeleinden gebruikt voor uitleg over bouwstoffen, worden gebruikt. De herbruikbaarheid geometrie, erosie of waterbeheersing. is groot, maar de educatieve waarde
basaltblokken ter bescherming van het dijklichaam Bron: http://nl.wikipedia.org/
Een dijk is een door mensen aange- De secundaire waterkeringen, ook wel legde waterkering die een gebied boezemkades genoemd, beschermen beschermt tegen hoog water. Een lage ons tegen het binnenwater in meren, dijk noemt men een kade. boezems en kanalen.
Informatieobject (niveau 2) Binnen Nederland zijn twee (bestuur- De veenkade van Wilnis is zo’n secun- Het niveau daarboven is een informatie- informatieobjecten al ‘shareable content lijke) typen dijken: de primaire daire waterkering. De afschuiving die object: waarbij fragmenten worden objects’ zijn, vooropgesteld dat ze vol- waterkeringen en de secundaire op 26 augustus 2003 plaatsvond werd gecombineerd om een stuk informatie gens de SCORM afspraken zijn ingepakt. waterkeringen. De primaire water veroorzaakt door de aanhoudende over te brengen. Bijvoorbeeld een stukje keringen beschermen ons tegen droogte in combinatie met de oxidatie uitleg in een encyclopedie, geïllustreerd De Wikipedia bijdrage over dijken hier- het buitenwater, het water dat van veen in de kade. De dijk werd met een plaatje. Hierbij is inhoudelijke naast is een typisch informatieobject. oncontroleerbaar kan stijgen zoals reeds in 1993 voor natte omstandig- context toegevoegd, maar geen didac De Nederlandse Wikipedia bevat op zee, de rivieren en het IJsselmeer. heden afgekeurd door de Technische tische: de lezer weet nog niet wat ervan ca. 100.000 artikelen en is daarmee een Adviescommissie voor de Waterkerin- moet worden geleerd. Informatieobjec- waardevolle bron van vrij te gebruiken gen (TAW). ten worden bij IEEE-LOM en de Educatie- informatieobjecten. ve Contentketen ‘leerobjecten niveau 2’ genoemd. In SCORM terminologie kunnen
60 Open standaarden 61 4 van basisbestanden naar leereenheden
Leereenheid (niveau 3) een inhoudelijke en didactische context SCORM Learnativity IEEE-LOM Educatieve Kenmerken Wanneer informatieobjecten (en eventu- met een beschrijving in metadata, samen foundation Contentketen eel extra fragmenten) worden gecombi- opgeslagen in een gestandaardiseerd neerd om een specifiek leerdoel te formaat. 1 1 1 1 bereiken spreken we van een leereen- Fragment, Asset Fragment, Asset Fragment, Asset, Fragment, Asset, Geen context heid. Hierbij is niet alleen inhoudelijke Lessen en cursussen leerobject leerobject context toegevoegd, maar ook didacti- De bandbreedte voor leereenheden en niveau 1 niveau 1 sche. De leerdoelen zijn beschreven, samenstellingen van leereenheden is er zijn eventueel vragen of oefeningen groot. In volgorde geplaatste leereen 2 2 2 2 toegevoegd, etc. heden kunnen samen volgens dezelfde Sharable Content Informatie-object Les of collectie Informatie- Inhoudelijke Voor uitwisseling of hergebruik is het SCORM afspraken als één leereenheid Object assets, leerobject object, leerobject context daarnaast belangrijk dat een leerkracht worden opgeslagen. Het is dus mogelijk niveau 2 niveau 2 weet waar een leereenheid over gaat, lessen of zelfs cursussen als één geheel welke voorkennis er nodig is, voor welke op te slaan. SCORM brengt daarbij wel leeftijdsgroep het is bedoeld, etc. Deze enkele didactische beperkingen met zich 3 3 gegevens (data over de data) worden mee, die hopelijk in de toekomst met Leerobject Leereenheid, Inhoudelijke en metadata genoemd. de nieuwe specificatie IMS-LD (learning leerobject didactische Inmiddels is er een internationale stan- design) kunnen worden opgelost. Zie niveau 3 context, volgorde daard voor de metadata van leereen hiervoor ‘Van leereenheden naar leer heden, de IEEE-LOM standaard. Deze ervaringen’. 3 4 standaard is samen met enkele IMS Tabel 1 hiernaast toont de niveaus in Content Leercomponent: Samenstelling specificaties opgenomen in een andere complexiteit die worden gehanteerd aggregations lessen en 3 met structuur en standaard, SCORM 2004. Daarbij wordt door verschillende organisaties. cursussen Cursus of collectie organisatie de metadata in de leereenheid opge lessen, leerobject slagen, zodat een goed vindbaar en niveau 3 uitwisselbaar stukje leerstof ontstaat. In SCORM ligt niet alleen vast hoe de 4 4 metadata wordt vastgelegd, maar ook in Set cursussen die Set cursussen die Certificatie welk technisch formaat de leereenheid tot een certificaat tot een certifi- eindniveau wordt opgeslagen. Dit is essentieel voor leiden, leerobject caat leiden, de uitwisselbaarheid tussen systemen. niveau 4 leerobject De leereenheden zoals hier omschreven niveau 4 vallen binnen de SCORM benaming ‘shareable content objects’ en in de Tabel 1 5 Combinatie met IEEE-LOM en de Educatieve Contentketen Vergelijking terminologie voor niveaus in Leeromgeving technologie voor ook wel ‘leerobjecten niveau 3’. complexiteit, o.a. naar Reusable Learning, communicatie etc. Een leereenheid bestaat dus uit assets in http://www.reusablelearning.org/.
62 Open standaarden 63 4 van basisbestanden naar leereenheden
De verschillende standaarden worden hieronder nog eens op een rijtje gezet. Content-zoekprofiel PO-VO, BVE
IMS specificaties Het Content-zoekprofiel PO-VO specifi- schrijven op welke manier verschillende ceert de minimaal benodigde metadata velden moeten worden gevuld. Hiermee IMS is een consortium dat specificaties ingepakt en opgeslagen), IMS QTI (toet- voor de vindbaarheid en uitwissel- wordt begripsverwarring voorkomen. voor leermaterialen heeft vastgelegd, sen, vragen), IMS learner Infomation baarheid van leermateriaal. Het profiel Het Content-zoekprofiel PO-VO is in juli die vaak tot standaarden hebben Profile (leerling gegevens, voortgang) vereenvoudigt het zoeken. De afspraak 2005 door de Vereniging EduStandaard geleid. Voorbeelden zijn IMS metadata, en IMS Learning Design (wordt hierna is tot stand gekomen in het programma in beheer genomen. Het is de verwach- IMS content packaging (hoe wordt het behandeld). Educatieve Contentketen van Kennisnet ting dat er op korte termijn één en ROC-i Partners. contentzoekprofiel beschikbaar komt Uitgangspunt voor de afspraak is de voor het PO-VO-BVE-onderwijs. IEEE LOM hierboven genoemde internationale In bijlage 1 wordt een overzicht IEEE/LOM specificatie (Institute of gegeven van de metadatavelden in het In deze standaard, die inmiddels leereenheden kan worden toegekend. Electrical and Electronics Engineers – content zoekprofiel. ook door de NEN is vertaald, wordt Om precies te zijn: de standaard IEEE Learning Object Metadata). http://www.edustandaard.nl/ beschreven welke metadata aan 1484.12.1 – 2002. Voor het profiel zijn ook begrippenlijs- http://contentketen.kennisnet.nl/ ten (vocabulaires) ontwikkeld die voor-
SCORM Afspraak uitwisselen van Educatieve Content SCORM (Sharable Content Object Refe- • Sequencing & Navigation: de rence Model) is een integratie van ver- volgorde van het leermateriaal en Deze afspraak, die wordt ontwikkeld daard. De afspraak bevat ook praktische schillende standaarden en specificaties verbindingen daartussen (op basis binnen de Educatieve Contentketen aanwijzingen voor de keuze voor IMS op het gebied van leermaterialen5, van IMS Simple Sequencing, zie gaat in op de samenstelling van de of SCORM packaging. waaronder een aantal IMS specificaties. hoofdstuk 5; ‘Van leereenheden leereenheden en de ‘packaging’ stan- http://contentketen.kennisnet.nl/ We kunnen een driedeling aanbrengen: naar leerervaringen’). • Content packaging: specificaties voor metadata (gebaseerd op IEEE- SCORM wordt relatief vaak toegepast LOM) en de labeling ervan in XML, als referentiemodel voor uitwisseling, maar ook hoe de leereenheden samen maar de mate waarin bijvoorbeeld een met de metadata en de onderlinge leeromgeving voldoet aan het model kan structuur worden ingepakt (op basis variëren. Op dit moment is SCORM 1.2 van IMS Content Packaging en andere breed geïmplementeerd, en wordt hard specificaties). gewerkt aan aansluiting bij SCORM • Runtime: de afstemming tussen het 2004, de nieuwste versie. leermateriaal en de leeromgeving.
5 Strikt genomen is SCORM niet open, je kunt geen lid worden van de organisatie die het referentiemodel beheert. SCORM is wel opgebouwd uit officiële open standaarden en specificaties.
64 open standaarden 65 4 van basisbestanden naar leereenheden
Concluderend Praktisch gezien biedt het voldoen aan toepassen van SCORM sequencing en Hoe ziet een leereenheid er in de praktijk uit? SCORM Runtime en Content packaging of navigation sluit echter niet aan bij de IMS specificaties voor metadata een IMS-LD. Over het algemeen wordt HTML (de uit een reeks van leereenheden in redelijke garantie voor uitwisselbaar- taal waarmee webpagina’s worden hetzelfde formaat wordt opgeslagen heid en hergebruik van leerenheden in Het gebruik van open standaarden voor gemaakt) als bindend element gebruikt, als één leereenheid. de toekomst. Daarnaast moeten ook de in leereenheden en hun inhoud zorgt niet waarmee verwezen wordt naar plaatjes, De software hieronder maakt het de leereenheden ingesloten stukjes tekst alleen voor herbruikbaarheid, maar video, testjes, webapplicaties (anima- gemakkelijk om verschillende bestanden en media (niveau 1 en 2) zoveel mogelijk opent ook de weg naar het als ‘open ties, Java) of bestanden (bijv. PDF). of media te combineren tot leer in open standaarden worden opgeslagen. content’ beschikbaar komen van leer Dit geheel is voorzien van metadata eenheden. Enkele programma’s kunnen De afspraken uit de Educatieve Content- materiaal. Zo kan een bibliotheek van die beschrijft waar de leereenheid ook direct opslaan in IMS- of SCORM- keten kunnen helpen bij de praktische vrij bruikbare, aanpasbare leereen over gaat, voor wie het bestemd is etc. formaten. Deze pakketten kunnen invulling van de (nog erg breed inter- heden ontstaan. Het geheel van HTML, metadata en de worden gebruikt om de eindproducten preteerbare) internationale standaarden gelinkte bestanden is ingepakt in een van de andere programma’s in te en specificaties. Hierdoor ontstaat een Er ontstaat hier een spanningsveld pakketje. Meerdere leereenheden pakken. Voor het inpakken is het ZIP- betere afstemming binnen Nederland. tussen flexibiliteit en gemak: een kant kunnen samen weer in een nieuw formaat gekozen, een veelgebruikte en klaar vormgegeven les is gemakkelijk, pakketje worden gebundeld. Dit bete- compressiemethode. Voor het kunnen uitwisselen en herge- maar biedt weinig mogelijkheden voor kent in feite dat een les, opgebouwd bruiken van leermateriaal is het van aanpassing aan de specifieke situatie. belang dat een ELO als afspeelomgeving Losse bestanden of kleine leereenheden in ieder geval compatibel is met SCORM bieden de mogelijkheid een optimaal (Runtime) of de IMS specificaties voor aan de eigen visie en situatie aangepaste metadata en ‘packaging’. Ook uitgevers les te maken. Dit kost echter erg veel van educatief materiaal zullen zich voorbereiding. Vandaar dat er nu op steeds meer gaan houden aan deze veel plaatsen wordt gedacht aan een afspraken. tweesporentraject: enerzijds het aan Wanneer de ELO ook gebruikt gaat bieden van losse kleine leereenheden in worden om leereenheden te maken goed doorzoekbare bibliotheken, ander- moet ook SCORM-export mogelijk zijn. zijds het aanbieden en uitwisselen van De afspraken voor het aanbrengen van grotere leseenheden. Deze lessen kunnen organisatie en pedagogische modellen naar wens worden aangepast door er in leereenheden zijn echter nog sterk in bijvoorbeeld andere leereenheden aan ontwikkeling. Met name IMS-Learning toe te voegen. Design (LD) dat hierna wordt behandeld, kan daarin een belangrijke rol spelen. Dit kan in combinatie met SCORM Runtime en Content packaging. Het
66 Open standaarden 67 4 van basisbestanden naar leereenheden
Open Source programma’s voor het van metadata voorzien en programmanaam licentie platform inpakken van leereenheden (SCORM en IMS) eXe GPL Windows, Linux programmanaam licentie platform eXe is een auteursomgeving die het
Reload Editor MIT License Windows, Linux, Mac OS X (Java) mogelijk maakt leermateriaal te maken zonder veel kennis van HTML of XML. Reload is een applicatie voor het van eXe pakt het gemaakte materiaal in als metadata voorzien en ‘inpakken’ van SCORM-pakketjes. eXe kan ook voor het leermateriaal. Met de Reload Editor kan aanmaken van vragenlijsten en toetsen leermateriaal worden georganiseerd en worden gebruikt. bijeengebracht, voorzien van metadata http://www.exelearning.org/ en vervolgens opgeslagen als standaard Zie ook het ‘Startpakket Leereenheden IMS- of SCORM-leereenheid. maken’ hieronder. http://www.reload.ac.uk/editor.html
Reload Editor MIT License Windows, Linux, Mac OS X (Java) Startpakket OSS Leereenheden maken
WeELOAD oftewel ‘Web based Learning Bij het maken van leereenheden zijn eXe is een auteursomgeving die het Object Authoring and Delivery’ is eigenlijk open standaarden extra belangrijk voor mogelijk maakt zelf leereenheden te een webgebaseerde versie van Reload. Net duurzaamheid, uitwisselbaarheid en ontwikkelen. als Reload produceert het pakket IMS- of vindbaarheid. Maar... hoe maak je dan • Reload: Het programma reload wordt SCORM-pakketjes. Deze kunnen in een dat leermateriaal – en hoe maak je het gebruikt als laatste stap om het leer- browser via WeLOAD worden afgespeeld uitwisselbaar en vindbaar? materiaal van de juiste metadata te of via een elektronische leeromgeving. Wel Dit Startpakket biedt uitkomst! voorzien. OAD is onder andere ontwikkeld om leer- Wat zit er in het pakket? • Online didactiek: het pakket bevat lingen zelf leereenheden te laten maken. • OSS Leereenheden maken: In dit naast een spoedcursus online didac- http://weload.lernnetz.de/ document wordt na een inleiding tiek ook een Nederlandse vertaling over leerobjecten en leereenheden van het E-learning guidebook. Deze
Reload Editor MIT License Windows, Linux, Mac OS X (Java) in een stap voor stap handleiding introductie bespreekt een aantal uitgelegd hoe je met eXe een leer- modellen voor online learning. TinyLmS is een programma voor het herin- eenheid kunt maken. Het Startpakket is te downloaden van pakken en combineren van SCORM leereen- • eXe: Het Open Source programma http://www.ossinhetonderwijs.nl heden volgens een nieuwe structuur. Na het aanmaken van een leereenheid is verder alleen een browser (en Java) nodig voor het afspelen. De leereenheden worden ingepakt met de voor het afspelen benodigde Applets. http://www.randelshofer.ch/tinylms/ download.html
68 open standaarden 69 4 van basisbestanden naar leereenheden 5 van leereenheden naar leerervaringen
Opslaan van leermateriaal: compressie Wanneer we de beschikking hebben over De belangrijkste specificatie op dit leereenheden is het mogelijk deze in een gebied is IMS-Learning Design (LD). Door Om de verschillende bestanden te ZIP, een wijdverbreid formaat, dat elektronische leeromgeving te plaatsen de overlap met de in ELO’s aangeboden bundelen en efficiënt op te slaan wordt echter niet geheel open is. De meeste en met behulp van de functionaliteiten functionaliteit is de implementatie van een compressietechniek toegepast. elektronische leeromgevingen kunnen van de ELO de lessen verder vorm te IMS-Learning Design niet eenvoudig. Voor de leereenheden is gekozen voor de ZIP-pakketjes ´on the fly´ uitpakken. geven. Daarbij speelt natuurlijk niet Op dit moment zien we dan ook nog geen alleen de informatie uit de leereen ELO’s die IMS-LD compatible zijn. Wel heden een rol, maar ook de volgorde zijn er enkele afspeelapplicaties ontwik- ZIP ervan, de communicatiemogelijkheden keld, vooral om de principes te demon- die de ELO biedt, de interactie in de streren. De verwachting is dat voor 2007 In 1989 publiceerde de maker van de wordt op het internet ‘bewaard’ door klas, de rol van de leraar, etc. ELO’s beschikbaar zullen komen die IMS- shareware PKZIP de specificatie van de IETF, een onderdeel van de Internet Omdat het zo vormgeven van een les een LD compatible zijn. het ZIP-compressieformaat. Omdat het Society. Het verdient aanbeveling deze tijdrovende bezigheid kan zijn, zou het beheer van deze standaard niet is specificatie te blijven gebruiken en fijn zijn als een dergelijk leerscenario belegd in een organisatie met vrije niet de latere publicaties van de firma ook uitwisselbaar zou zijn. In de toetreding, is dit geen echte open PKWARE. Voor alle bekende besturings- geschetste opzet, waarbij een ELO als standaard. systemen bestaan programma’s om het ware wordt ingericht met lessen, Het ZIP-formaat is echter een de-facto ZIP-bestanden te maken of uit te pakken. is de uitwisselbaarheid beperkt tot die standaard geworden door het veel ftp://ftp.uu.net/graphics/png/ specifieke ELO. Gelukkig zijn ook hier- vuldige gebruik ervan. De specificatie documents/zlib/zdoc-index.html voor open standaarden ontwikkeld. Deze zullen niet alleen een rol spelen in de toekomstige uitwisselbaarheid, maar programmanaam licentie platform ook een belangrijke bijdrage leveren aan
7-Zip LGPL Windows het praktisch toepassen van leerpedago- gische modellen in de digitale omgeving. Een compressieprogramma dat veel Zo kunnen sjablonen worden gemaakt compressietechnieken ondersteunt, meer voor probleemgebaseerd leren, de leer- dan tien compressieformaten, waar cirkel van Kolb, Cognitive scaffolding onder ZIP. Het programma werkt het (Piaget), Casegebaseerd leren, etc. handigst vanuit het contextmenu (klik op bestand met rechtermuisknop) van de verkenner. http://www.7-zip.org/
70 open standaarden 71 5 van leereenheden naar leerervaringen
IMS Simple sequencing
De IMS Simple Sequencing Specificatie voor individuele leertrajecten waarin Er worden drie niveau’s onderscheiden IMS-LD wordt gezien als een belang beschrijft een methode voor het de leerling zelf het tempo bepaalt. in IMS LD: rijke standaard die E-learning naar opslaan van de gewenste volgorde van Simple Sequencing gebruikt de IMS a Mensen, activiteiten en bronnen in een hoger vlak zal brengen. leeractiviteiten binnen een leererva- Content Packaging structuur. Op het volgorde in de methode, De standaard maakt het namelijk ring of module voor gebruik in elek moment gaat de meeste aandacht uit b laat meer controle toe door het mogelijk leertheorieën te vertalen tronische leeromgevingen. Simple naar IMS Learning Design, een specifi- gebruiken van eigenschappen en naar een volgorde van activiteiten in Sequencing is beperkt tot het gebruik catie die hieronder wordt beschreven. voorwaarden. De eigenschappen de digitale leeromgeving. kunnen alleen tijdens de sessie bewaard blijven (interne) of bewaard IMS Learning Design blijven tussen meerdere sessies (externe eigenschappen). Voorwaar- IMS Learning Design is een specificatie nemers hun activiteiten uitvoeren. den kunnen het leerpad bepalen die leerscenario’s beschrijft. De speci- Activiteiten kunnen een vaste afhankelijk van de omstandigheden ficatie is breed genoeg om verschillen- volgorde hebben (sequence) of in of prestaties. de didactische modellen uit te werken. willekeurige volgorde worden c laat het inschakelen van activiteiten Bijvoorbeeld groepswerk of samen doorlopen (selection); toe door gebeurtenissen in het leer- werkend leren. In IMS LD is de – rollen die in deze handelingen proces. Bijvoorbeeld notificatie structuur gescheiden van de inhoud, worden gespeeld. Iedere rol kan (e-mail berichten als het huiswerk is waardoor voor verschillende vakken aan zijn eigen leereenheden gedaan) of automatische schakelaars een leerscenario in te vullen is. worden gekoppeld. die afhankelijk van een bepaalde uit- komst een nieuwe activiteit starten. Enkele basisbegrippen in de LD speci- Een toneelstuk is afgelopen als alle ficatie: scènes zijn gespeeld. Een scène is • rollen: wie doet wat, wie mag wat; afgelopen als alle activiteiten zijn • activiteiten: wat wordt er gedaan; afgerond of na een vastgestelde tijd. • omgevingen: – ‘waar’ en met welke voorzieningen Een ‘Learning Design’ kan gebaseerd (bijv. met een chat, forum of zijn op leerdoelen en bepaalde voor- e-mail); waarden vragen. Ook IMS LD maakt – waarmee (met welke inhoud, leer- gebruik van IMS Content Packaging. eenheden); IMS/IEEE LOM metadata of SCORM- • methode: beschrijft het scenario als objecten kunnen worden opgenomen in een toneelstuk: in het LD, net als testen volgens de IMS – het toneelstuk, een serie scènes; QTI standaard. – de aktes, scènes waarin de deel
72 open standaarden 73 5 van leereenheden naar leerervaringen
Open Source programma’s voor IMS Learning Design
programmanaam licentie platform programmanaam licentie platform
LAMS GPL Windows, Linux, Mac OS X (vanaf versie 1.1) Pachyderm Apache license nog niet beschikbaar
LAMS is een programma voor het ontwer- (1.1) zal IMS-LD level A compatible zijn. Het Pachyderm 2.0 project is gericht op riaal. De software zal onder een Open pen, beheren en distribueren van online LAMS biedt een grafische omgeving voor het ontwikkelen van een systeem voor Source licentie beschikbaar komen en leeractiviteiten. De eerstvolgende release rangschikken en aanmaken van leeractivi- het maken en uitwisselen van leermate- een reeks pedagogische sjablonen teiten. De activiteiten kunnen bestaan uit bevatten. Het leermateriaal dat met het individuele taken, werk in kleine groepen systeem wordt gemaakt zal zijn afge- of klassikale activiteiten. In de beschrij- stemd op gebruik via internet en gemak- ving van de activiteiten is zowel de leer- kelijk te hergebruiken zijn. Het project inhoud als de samenwerking vastgelegd. belooft zich aan de belangrijkste zoek-, Door de ‘afspeel’-functie in LAMS begeeft archief- en catalogusstandaarden te dit systeem zich op het gebied van de conformeren. Een project om in de gaten elektronische leeromgevingen. te houden. http://www.lamsinternational.com/ http://www.nmc.org/pachyderm/ about.shtml
IMS LD editor (UNFOLD) MIT license Windows, Linux, Mac OS X
De Learning Design Editor is ontwikkeld aan de Universiteit van Bolton. De editor ondersteunt de LD niveaus A, B en C en maakt het gemakkelijk leermateriaal te organiseren tot Learning Designs en de aangemaakte leerervaringen te beheren. De editor kan IMS LD Zip-pakketjes im- en exporteren. http://www.reload.ac.uk/ldeditor.html
IMS LD player (UNFOLD) MIT license Windows, Linux, Mac OS X
De Learning Design Player is ook ontwik- De LD player heeft een ingebouwde keld aan de Universiteit van Bolton en is server. In essentie is het een afspeel gebaseerd op de Coppercore Learning omgeving voor IMS LD-pakketten. Design Engine van de Open Universiteit. http://www.reload.ac.uk/ldplayer.html
74 Open standaarden 75 6 Leereenheden uitwisselen
Een van de grote voordelen van het De ondersteuning van open standaarden Open Source Programma’s voor het uitwisselen van leereenheden opslaan in de SCORM-standaard is de voor metadata en de zoekmogelijkheden programmanaam licentie platform uitwisselbaarheid. Voor het uitwisselen zijn belangrijke elementen.
kunnen een aantal modellen worden Er zijn ook afspraken rond het uitwisse- Multimedia Catalogue CampusSource GPL Linux (server) gehanteerd, maar een centrale opslag op len van metadata tussen bibliotheken een internetsite biedt een eenvoudige van leereenheden, deze afspraken Multimedia Catalogue is een webgebaseerd schema’s kunnen echter worden ingevoerd. oplossing. Hiervoor zijn verschillende moeten het bundelen van metadata over systeem voor het beheer van leereenheden. Het systeem gaat uit van een specifieke Open Source systemen beschikbaar die alle bibliotheken heen mogelijk maken. Het systeem ondersteunt de IEEE LOM-stan- workflow. Een auteur maakt nieuwe leer- op een webserver worden geïnstalleerd. daard voor metadata. Andere metadata eenheden en stuurt deze naar de catalogus- beheerder voor kwaliteitscontrole, opname in de catalogus en autorisaties. De catalo- SCORM en IEEE-LOM gusbeheerder publiceert het materiaal en stelt autorisaties in. De leraar die een De meest ideale situatie ontstaat als heid. Deze afspraken baseren zich op les of cursus wil samenstellen vindt het een bibliotheeksysteem direct de hiervoor genoemde SCORM en IEEE- materiaal, downloadt het en combineert kan werken met de metadata die in LOM. De in het project vastgelegde het tot een nieuwe les. de leereenheden is opgeslagen. afspraken worden in beheer gegeven http://www.campussource.de/org/ In Nederland worden onder andere aan de vereniging Edustandaard. software/mmc/ in het programma Educatieve Content- http://www.edustandaard.nl/
keten van Kennisnet en ROC-I partners http://contentketen.kennisnet.nl/ DSpace BSD licence Linux, Windows (server) afspraken gemaakt over uitwisselbaar- Een repository systeem dat ook voor leer eenheden kan worden gebruikt. Het wordt OAI/PMH op veel plaatsen gebruikt als digitaal ar- chief. DSpace ondersteunt echter alleen Het Open Archives Initiative / Protocol theken van leereenheden. Via deze Dublin Core metadata. Er wordt gewerkt for Metadata Harvesting is een uitwisseling is het mogelijk via één aan een compatibiliteit met een subset van afspraak over het uitwisselen van ingang te zoeken in verschillende de SCORM metadata. metadata tussen verschillende biblio- bibliotheken. http://www.dspace.org/
Scout Portal Toolkit GPL Linux (server)
De Scout Portal Toolkit is een repository gebruikers zelf annotaties en beoordelin- systeem dat is gebaseerd op de Dublin gen toevoegen, kan over meerdere velden Core Metadata set, maar dat aan andere tegelijk worden gezocht, kunnen gebrui- metadata specificaties kan worden aange- kers worden gewaarschuwd als er nieuw past. Het bevat veel slimmigheden om de materiaal is dat bij hun profiel past etc. leereenheden sneller te vinden. Zo kunnen http://scout.wisc.edu/Projects/SPT/
76 Open standaarden 77 7 Leereenheden gebruiken
Elektronische leeromgevingen Functionaliteit van ELO’s • Groepsvorming: leerlingen indelen in (ELO’s) De ELO vormt de gereedschapskist voor groepen, gekoppeld aan leertrajecten Op zoek naar een eenvoudige beschrij- de (digitale) implementatie van de en rechten. ving van elektronisch leren of e-Learning onderwijsvisie van de school. Het ene • Content ontwikkeling: het maken van komen we uit bij de volgende definitie: systeem biedt daarin meer mogelijk content (leermateriaal), het combine- ‘Het interactief leren met gebruikmaking heden dan het andere. Dit wordt ren tot een leereenheid, het voorzien van computer en communicatietechno bepaald door de aanwezige functiona van extra gegevens voor het terug logie.’ liteiten, maar ook door de manier waar- vinden. Meestal vindt dit ‘leren met de compu- op deze zijn uitgevoerd. Zo zijn er ELO’s • Onderhoud: onderhouden van leer ter’ plaats naast het persoonlijke contact waarbij leerlingen zelf leerstof mogen materiaal en faciliteiten. met een leraar. Het kan op school, maar aanmaken of groepen mogen vormen, ook vanuit huis of tussen verschillende en ELO’s waarbij dat niet is toegestaan. De meeste ELO’s bieden functionaliteit in schoollocaties plaatsvinden. alle basismodules, maar het ene systeem Om E-learning mogelijk te maken wordt In de Ict op school-publicatie ‘Virtueel gaat daarin verder dan het andere. een combinatie van functionaliteiten in- leren in de digitale leeromgeving’ wordt gezet. We kunnen daarbij denken aan het een model gebruikt uit het Amerikaanse online beschikbaar stellen van leermate- OKI-initiatief (4). Dit model beschrijft de riaal, het bieden van mogelijkheden om basismodules van een ELO: samen te werken, kennis uit te wisselen, • Registratie: wie heeft er toegang, te ontdekken of te experimenteren. Ook welke rechten. online toetsen of de leerstof is begre- • Presentatie: het presenteren van leer- pen, is mogelijk. In de praktijk worden materiaal. systemen die dergelijke functionaliteiten • Samenwerking en communicatie: het geïntegreerd aanbieden elektronische mogelijk maken van samenwerking in leeromgevingen genoemd. Het is van het leerproces via discussiefora, belang in te zien dat via een ELO ook bestandsuitwisseling, interne e-mail, heel goed eenvoudige oefeningen, lessen logboek, notities, chat, whiteboard of of testjes kunnen worden aangeboden. videoservices. De ELO is dan alleen de schil die de • Administratie: inloggen, cursusautori- educatieve inhoud presenteert via het satie, hosted service, geïntegreerde schoolnetwerk. Dit alleen al biedt voor- registratie. delen: voor het centraal volgen van de • Content management: het aanpassen, voortgang van leerlingen, het uitwisse- uploaden, toegankelijk maken en delen len van leerstof, etc. van het leermateriaal. • Toetsing: toetsing, voortgangs bewaking.
78 Open standaarden 79 7 leereenheden gebruiken
Open Source programma’s voor het arrangeren en afspelen van Gebruik van leereenheden in ELO’s SCORM- en IMS-leereenheden programmanaam licentie platform Praktisch gezien biedt het voldoen aan daarden worden opgeslagen. Deze
de eerder genoemde SCORM- of de maatregelen vermijden onnodige Dokeos/Claroline GPL IMS-specificaties voor metadata een kosten in de toekomst en maken uit redelijke garantie voor uitwisselbaar- wisseling van zelfgemaakte leereen Dokeos is een afsplitsing van het aan de basis. Dokeos blinkt niet uit in de admini- heid en hergebruik in de toekomst. heden met andere scholen mogelijk. KU Leuven ontwikkelde Claroline platform. stratieve functionaliteiten, maar onder- Daarnaast moeten ook de in de leer Ook uitgevers van educatief materiaal Dokeos is ook Open Source, maar wordt steunt wel live audio en videoconferen- eenheden ingesloten stukjes tekst en zullen zich steeds meer gaan houden professioneel ondersteund op commerciële cing. De Universiteit van Gent gebruikt het media zoveel mogelijk in open stan- aan deze afspraken. Dokeos-systeem. Een Nederlandse verta- ling is beschikbaar, de mogelijkheden voor een eigen vormgeving zijn (nog) beperkt. SCORM of IMS metadata, packaging en SCORM Runtime De technische eisen zijn laag, de standaard webservercombinatie Apache, Lezen of importeren van volgens deze PHP, MySQL volstaat. Versie 1.6.1 van afspraken opgeslagen leereenheden is Dokeos ondersteunt SCORM im- en export een minimale vereiste. en bevat een auteursomgeving. http://www.dokeos.com/ http://www.claroline.net/ Afspraak ‘Afspelen van Educatieve content’
Het project ‘Open content standaarden’ Ook worden er afspraken gemaakt over Moodle GPL richt zich op SCORM Runtime en maakt de toepassing van de verschillende een selectie van onderdelen die voor het onderdelen. Moodle is oorspronkelijk ontwikkeld in ook in het Nederlandse onderwijs toe Nederlandse onderwijs van belang zijn. http://openstandaarden.kennisnet.nl/ Australië. Inmiddels heeft het pakket een gepast. Er is een Nederlandse vertaling grote gebruikerscommunity en wordt het beschikbaar en eigen vormgeving is mogelijk via sjablonen. Er is veel aandacht voor communicatie, waaronder chat. Het systeem oogt vriende- lijk en heeft een portaalgedachte als basis. De technische eisen zijn laag. In de road- map van Moodle is het exporteren van Moodle-activiteiten als Learning Design Units opgenomen (versie 1.6) en versie 2.0 zou IMS-LD moeten kunnen importeren. http://moodle.org/
80 Open standaarden 81 7 leereenheden gebruiken
programmanaam licentie platform programmanaam licentie platform
Atutor GPL .LRN GPL
Atutor is ontwikkeld op de Universiteit (samenwerkings) functionaliteiten. Een .LRN (dotlearn) heeft zijn roots in de Sloan van Toronto. Het is een systeem met veel Nederlandse vertaling is nog niet beschik- School of Management van het Massachu- mogelijkheden en uitgebreide groupware baar maar in ontwikkeling. Via sjablonen setts Institute of Technology. De communi- is de vormgeving aan te passen. De 1.5 catiefunctionaliteiten van .LRN zijn minder beta versie kan in het systeem (online) uitgebreid dan de andere hier besproken aangemaakte leerstof opslaan als SCORM pakketten. De functionaliteiten voor het compatible leereenheden. De technische online tonen van leerstof zijn echter uit- eisen zijn laag. De road map voor Atutor gebreid. Zo is er een speciaal pakket voor bevat onder andere het voldoen aan online PowerPoint-achtige presentaties. SCORM 2004 en de integratie van de TILE Een Nederlandse vertaling is beschikbaar. repository software voor leereenheden. De technische eisen zijn hoog. http://www.atutor.ca/ http://dotlrn.org/
ILIAS GPL Didactor MPL, Apache software license ILIAS heeft zijn oorsprong aan de Univer- Nederlands en kan in vormgeving worden Didactor is een systeem van Nederlandse sterk modulair opgebouwd. De vormge- siteit Keulen en is een project van negen aangepast. ILIAS gaat uit van een persoon- bodem. Het systeem wordt door verschil- vingsvrijheid en functionaliteitomvang universiteiten in Duitsland, Frankrijk en lijke desktop van de gebruiker, waar een lende grotere instellingen gebruikt en is zijn groot. Didactor richt zich op IEEE- Zwitserland. Het is beschikbaar in het overzicht van alle elementen en berichten LOM- en IMS-LD-specificaties. Door de uit de verschillende cursussen van de hoge technische eisen is het voor het gebruiker wordt geboden. ILIAS onder- po en vo wellicht interessant als ASP- steunt het online aanmaken van leer oplossing (waarbij het systeem extern materiaal. Er is ook een offline tool voor wordt gehost en het gebruik ervan als het maken van leermodules, de op Open dienst wordt aangeboden). Didactor Office.Org gebaseerde iLEX. ILIAS stelt iets wordt commercieel ondersteund door hogere eisen dan bijvoorbeeld Moodle. The Mediator Group. In Duitsland wordt ILIAS als ASP-dienst http://www.didactor.nl/ aangeboden. http://achill.ilias.uni-koeln.de/ios/
82 Open standaarden 83 7 leereenheden gebruiken
programmanaam licentie platform programmanaam licentie platform
LON-CAPA GPL SAKAI
LON-CAPA is ontwikkeld aan de Michigan Het SAKAI-project is ontstaan aan de Hiermee werd het miljoenenproject SAKAI State University. Bijzonder aan dit systeem universiteiten van Michigan en Indiana, opgestart. De software is nog sterk in is de verbinding met het Learning Online waarna MIT, Stanford University, het OKI ontwikkeling en is gericht op het hoger Network, een gedeelde ‘pool’ van (inmid- en het uPortal consortium aanhaakten. onderwijs. Versie 1.5 bevat uitgebreide dels 21.000 pagina’s) onderwijsmateriaal, functionaliteit voor online testen, SCORM voornamelijk gericht op het hoger onder- is gepland. Recent is ook LAMS (IMS-LD wijs. Het systeem is nog niet beschikbaar level A, zie H5) opgenomen in SAKAI. De in het Nederlands. technische eisen zijn hoog, de schaalbaar- http://lon-capa.org/ heid ook. De Universiteit van Amsterdam neemt namens Stichting SURF deel aan het project. Een Nederlandse vertaling is nog
OLAT OLAT Software License niet beschikbaar. http://www.sakaiproject.org/cms OLAT (Online Learning And Training) is ontwikkeld in Zwitserland. Het is SCORM
Runtime en IMS Content Packaging compa- TinyLmS GPL Windows, Linux, Mac OS X tible. OLAT ondersteunt daarnaast IMS-QTI voor vragen en testen. Het systeem laat het Zie H4 ‘Van basisbestanden naar Leereen- implementeren van verschillende didacti- heden’. sche modellen toe. Ook veel communicatie- tools zijn geïntegreerd, tot en met instant messaging. Het systeem is nog niet ver- taald in het Nederlands. De technische eisen zijn hoog, maar er is ook een ‘alles in een’ installer. http://www.olat.org/
84 Open standaarden 85 8 volgen van leerprestaties
e-Portfolio’s, dossiers en IMS-LIP volgsystemen Het IMS Learner Information Profile len en kwalificaties van een leerling. Wat is een e-Portfolio? Voor po en vo valt te denken aan een bestaat al een paar jaar en bevat in- http://www.imsglobal.org/profiles/ Wanneer het onderwijs verschuift naar uitwerking die vooral is gericht op een formatie als Identificatienummer, doe- index.html taken en opdrachten die een groot deel optimale begeleiding van de leerling van de basiskennis integreren, wordt het met zaken als: belangrijk om de competenties die door • persoonsgegevens IMS-RCDEO de leerling worden ontwikkeld en aan • studiegegevens getoond in kaart te brengen en te • competenties RDCEO staat voor Re-useable IMS-RCDEO zal worden toegepast in bewaren. Met andere woorden: het • bewijsstukken Definition of Competency or Educatio- een toekomstige IEEE standaard voor e-Portfolio is een opslagplaats voor de • leeractiviteiten nal Objective. De specificatie is definitie van competenties. afgeronde opdrachten, beoordelingen, • werkstukken bedoeld als een soort kapstok voor http://www.imsproject.org/ werkstukken, etc. Hiermee kan de leer- • reacties, commentaren en feedback beschrijvingen van competenties. competencies/ ling in vraaggestuurd onderwijs beter • reflectie op eigen ontwikkeling worden begeleid. Tevens zou het een student de overstap van de ene naar Er kan een scheiding tussen portfolio en IMS ePortfolio Specification de andere onderwijsinstelling gemakke- een volgsysteem worden aangebracht, lijker moeten maken. waarbij het portfolio door de leerling De IMS ePortfolio specificatie maakt gedacht aan het meenemen van het De invulling van een e-Portfolio ver- wordt beheerd en het volgsysteem door het uitwisselen van portfolio’s tussen portfolio na de schooltijd. schilt nogal. De modellen lopen nogal de school. verschillende (onderwijs)instellingen http://www.imsglobal.org/ep/index. uiteen: met het accent op presentatie, mogelijk. In de specificatie is zelfs html beoordeling, het leerproces, persoonlijke De belangrijkste standaarden op portfo- ontwikkeling, beheer (door wie?), of lio gebied zijn IMS-LIP, IMS-RCDEO, IMS meer als werkmap. ePortfolio en in Nederland de projecten ELDvo E-portfolio en ELDvo. ELDvo gaat uit van beheer door de school. Het project ‘Ontwikkeling Standaard basisgegevens wordt aangesloten bij Elektronisch Leerdossier voortgezet BRON, een standaard voor overdracht onderwijs’ (ELDvo) is een ontwikkeling van basisgegevens over een leerling waarbij goed wordt gekeken naar de naar de overheid. Ook zullen meer op IMS LIP- en IMS RCDEO-specificaties. leerlingzorg georiënteerde gegevens Daarnaast zullen Europese implemen worden opgenomen. In het schooljaar taties van deze specificaties en het 2005-2006 zal een aantal scholen een DOD (digitaal overdrachtsdossier) van proef doen met de ELDvo-specificatie. primair onderwijs naar voortgezet http://www.eldvo.nl/ onderwijs een rol spelen. Voor de
86 Open standaarden 87 8 volgen van leerprestaties
e-Portfolio Open Source programma’s voor portfolio’s – niet gestandaardiseerd In Nederland wordt door Stichting tot een breed gedragen afspraak te programmanaam licentie platform Kennisnet Ict op school gewerkt aan komen over de mogelijke inhoud van
afspraken over de te gebruiken velden het e-portfolio en de manier waarop Elgg GPL Windows, Linux, Mac OS X (php) voor een e-portfolio. Bij het maken deze informatie kan worden uitgewis- van deze afspraken zijn onderwijs seld. De basis voor de afspraken wordt Elgg volgt een andere benadering en ziet individuele ontwikkeling. De software instellingen, vertegenwoordigers uit gevormd door de IMS e-Portfolio een portfolio vooral als een middel voor geeft een leerling zelf de gereedschappen de arbeidsmarkt (zoals CWI) en uit specificatie. voor het beïnvloeden van zijn ontwikke- geverijen betrokken. Het doel is om http://e-portfolio.kennisnet.nl/ ling. Leerlingen kunnen zelf leerkringen inrichten, verbindingen maken naar andere leerlingen en leermiddelen, reflectie organiseren en informatie Open Source programma’s voor portfolio’s – IMS ePortfolio verzamelen en delen. Daarvoor biedt het systeem weblogs, wiki, bestandsopslag, programmanaam licentie platform community tools en middelen voor het
OSPI GPL? Windows, Linux, Mac OS X maken van sociale netwerken. Leerlingen kunnen ook zelf RSS feeds genereren. De OSP ePortfolio software maakt het selecteren voor presentatie voor http://elgg.net/ mogelijk een verzameling aan te leggen specifieke gelegenheden en kan via van documenten en multimedia die een het platform contacten leggen voor
beeld geven van de leerervaringen in communicatie, delen van ervaringen Klahowya GPL Windows, Linux, BSD, Mac OS X iemands leven. Het biedt een platform en terugkoppeling. voor reflecties over binnen en buiten- Docenten kunnen het platform gebruiken Klahowya richt zich op portfolio’s voor po http://sourceforge.net/projects/ schoolse ervaringen en prestaties. De om de leerprocessen te leiden door en vo (K12). klahowya2/ eigenaar van een portfolio kan subsets reflectieve activiteiten in te bouwen. Ook kunnen beoordelingsinstrumenten worden ontwikkeld. De software confor- meert zich aan de IMS ePortfolio specificatie en is verbonden met het Sakai project. http://www.osportfolio.org/
88 Open standaarden 89 8 volgen van leerprestaties 9 administratie
programmanaam licentie platform Op het gebied van ‘Administratie’ is nog
dotFOLIO GPL Windows, Linux, BSD, Mac OS X veel winst te behalen. Helaas kunnen we er in dit boekje slechts Elgg volgt een andere benadering en ziet geeft een leerling zelf de gereedschappen kort op ingaan. We kunnen hier twee een portfolio vooral als een middel voor voor het beïnvloeden van zijn ontwikke- standaarden noemen, EDEXml en SIF. individuele ontwikkeling. De software ling. Leerlingen kunnen zelf leerkringen inrichten, verbindingen maken naar andere EDEXml leerlingen en leermiddelen, reflectie organiseren en informatie verzamelen EDEX (Educatieve Export) beschrijft de EDEX is een Nederlandse Technische en delen. Daarvoor biedt het systeem opslag van gegevens over leerlingen, Afspraak (NTA 2032) van het Normalisa- weblogs, wiki, bestandsopslag, community groepen en leerkrachten. In principe tie instituut NEN. Vanwege beperkin- tools en middelen voor het maken van gaat het om eenvoudige gegevens als gen van de EDEX-standaard is op voor- sociale netwerken. Leerlingen kunnen naam, adres, geslacht, groep, leer- spraak van het ministerie van OCW in ook zelf RSS feeds genereren. kracht, etniciteit en land van herkomst. april 2004 een werkgroep gevormd om http://elgg.net/ Deze afspraak kan worden gebruikt EDEX te beschrijven in een moderner voor de uitwisseling van gegevens XML-formaat. Dit resulteerde in tussen de schooladministratie en EDEXml. De NEN heeft de technische
MILK GPL/LGPL Windows, Linux, Mac OS X (php) educatieve software of een leerling- uitwerking van EDEXml beschreven in volgsysteem en voor gegevensuitwisse- NTA 2032:2005. MILK (Meer Informatie uit Lerende Kinde- ling tussen scholen en andere onder- http://www2.nen.nl/nen/servlet/dis- ren) is een volgsysteem dat de resultaten wijsinstanties. patcher.Dispatcher?id=194564 uit verschillende educatieve programma’s opvraagt en in één interface presenteert. Het programma gebruikt de Open Source SIF MySQL-database om de gegevens op te slaan. Export naar XML is mogelijk naast SIF staat voor School’s Interoperability ‘events’. Iedere applicatie publiceert een koppeling naar EDEXml (zie hierna). Framework. Doel van dit Amerikaanse of rapporteert gebeurtenissen die http://www.milksoftware.nl/ systeem is om via een soort makelaar worden ontvangen door de applicaties (Zone Integration Server, ZIS) letterlijk die hiervoor een abonnement hebben. alle systemen in scholen met elkaar Tussen vraag en aanbod zit een make- gegevens te laten uitwisselen. Hierbij laar (de ZIS) waarbij applicaties zich gaat het om bibliotheekdata, leerling- kunnen melden als leverancier van een informatie, (leerlingvoortgang is nog bepaald datatype. De basis voor de niet gerealiseerd) , de personeels SIF-specificatie is het XML-formaat. administratie , toegangsrechten, Berichten worden beveiligd verstuurd. energie en telefoondiensten tot en met http://www.sifinfo.org/ de kantine. Het systeem baseert zich op
90 Open standaarden 91 10 Hoe werkt de dvd-rom?
Linux/Ubuntu live dvd Om uw pc op te starten met Linux, moet dvd-rom kijkt bij het starten. Kies een Dubbelklik nu op het installatiebestand. vragenlijst). Komt hier geen oplossing uw pc bij het opstarten de dvd-rom optie waarbij de dvd-rom voor de C: U herkent de installatiebestanden aan de uit voort, dan kunt u het Forum inlezen, waarna Ubuntu wordt gestart. schijf staat dus bijvoorbeeld: .dmg extensie (in veel gevallen kunt u proberen. De meeste fora hebben een Gebeurt dit niet, dan zijn er twee moge- ‘A:,cd-rom, C:..’ of ‘cd-rom, C:,..’. deze programma’s direct vande dvd zoekfunctie en hanteren een indeling lijkheden: Gebruik in de BIOS-schermen de pijl- starten) of het voorkomen van ‘mac’ in op onderwerp. Zoek altijd eerst of tjestoetsen om naar de Boot Sequence de bestandsnaam. Een enkele keer is het uw vraag niet eerder in het forum is 1 U maakt een bootfloppy vanuit het te gaan, verander de waarde erachter installatiebestand ingepakt als tar of gesteld, voordat u een vraag instuurt. Windows menu van de dvd-rom. U met PgUp en PgDn en sla daarna de bzip bestand. Deze kunt u uitpakken Let er bovendien op dat uw vraag bij heeft hiervoor een floppy nodig (de verandering op. Verander in de BIOS door erop te dubbelklikken. Het uitge- het juiste onderwerp terecht komt. gegevens hierop gaan verloren). Als u geen andere instellingen! pakte bestand ziet u dan op de desktop. 3 Projecten hebben vaak twee websites: nu zowel de floppy als de dvd in de pc Door hierop te dubbelklikken wordt het een site op Sourceforge en een ‘eigen’ plaatst, zal de pc eerst van de floppy Ubuntu herkent de meeste hardware bestand geïnstalleerd, en verschijnt het projectsite. De Sourceforge site is de starten en vervolgens de gegevens van automatisch, maar het kan zijn dat programma in een mapje op de desktop. plaats voor ‘downloads’ van de de dvd halen. De meeste oudere com- bepaalde delen helaas niet (goed) Het uitgepakte installatiebestand kunt u nieuwste versies, de projectsite heeft puters proberen eerst van de floppy worden herkend. In dat geval werkt het hierna wissen. meestal de meeste informatie en drive te starten. betreffende hardwareapparaat niet. support te bieden. Soms is ook op de Systeemeisen Sourceforge site een forumfunctie te 2 U doet een kleine aanpassing in uw Windows-software Voor het booten met Ubuntu is minimaal vinden. BIOS6 , waarbij u instelt dat uw pc Start uw computer onder Windows. 128 MB RAM vereist. De pc moet een 4 Probeer in uw omgeving ondersteu- eerst naar de dvd-rom drive moet Plaats de dvd-rom in de dvd-lezer. dvd-rom speler hebben. ning te krijgen bij ervaringsdeskundi- kijken voordat de harde schijf wordt Op het scherm verschijnt een menu met gen of professionals. Heel vaak is het gebruikt om te starten. diverse keuzemogelijkheden voor de op Wat kunt u doen als het niet lukt? met professionele hulp ook mogelijk Hoe gaat dit? Meestal ziet u bij het de dvd-rom aanwezige pakketten. U kunt Helaas is Kennisnet Ict op school niet in een programma naar uw eigen wensen aanzetten van de pc een melding als nu de gewenste pakketten installeren. staat om support te verzorgen voor de aan te passen. ‘Press DEL to enter setup’, waarbij in Wanneer autostart is uitgeschakeld is op deze dvd-rom opgenomen software. plaats van ‘DEL’ ook wel ‘ESC’, ‘F10’ of het menu te bereiken via de ‘verkenner’. Het is gratis software die wordt gele- iets dergelijks wordt gebruikt. Door Zoek naar de dvd-rom drive en klik op verd zonder garantie, zoals omschreven U wilt liever niets installeren? tijdens deze melding op deze toets te ‘go.exe’. in de licentievoorwaarden van de pro- Kijk dan op de volgende drukken komt u in de BIOS instellingen gramma’s. Wat kunt u nu doen wanneer bladzijde! van de pc. Deze bepalen het gedrag Mac OS-X software een pakket niet installeert of niet werkt van de pc tijdens het opstarten. Voor het installeren van software op zoals verwacht? Zoek nu in de verschillende schermen Apple computers onder Mac OS-X dient u 1 Lees het ‘Readme’, ‘Leesmij’ of het naar de ‘Boot Sequence’. Deze kunt u naar de map ‘mac’ te bladeren. Hierin ‘Install’-bestand. zo instellen dat de pc eerst naar de zijn de softwarepakketten geplaatst. 2 Kijk op de website van het betreffende project: begin bij de FAQ (veelgestelde
6 BIOS staat voor ‘basic input/output system’, dat het gedrag van de pc bepaalt in de eerste fase van het opstarten.
92 Open standaarden 93 10 Hoe werkt de dvd-rom? Bijlage 1
U wilt liever niets installeren? Het Content zoekprofiel PO-VO Download het Startpakket OSS Portable Office http://www.edustandaard.nl/
OSS Portable Office is een compilatie en een WindowsXP computer. Voor Het Content-zoekprofiel PO-VO specifi- van Open Source programma’s, waar alle programma’s zijn handleidingen ceert de minimaal benodigde metadata een handig menu aan toegevoegd is. toegevoegd, waar mogelijk in het voor de vindbaarheid en uitwisselbaar- De filosofie achter het pakket is dat Nederlands. heid van leermateriaal. Het vereen veel mensen behoefte hebben aan Het pakket bevat: Firefox, RSS reader voudigt het zoeken. specifieke programma’s, maar dat vaak Sage, FireFTP – Thunderbird – gewerkt moet worden op pc’s waar Miranda – OpenOffice.org – NVU – Het profiel bestaat uit 18 velden die deze programma’s niet op geïnstalleerd Inkscape – Gimp – Foobar2000 – moeten worden ingevuld: zijn, of waar het niet toegestaan is zelf Audacity – VLC – Passbook – software te installeren. Portableapps backup – Clamwin AV – Door een complete set applicaties aan Winfilecrypt – Scribus (DTP) Schemanaam (bijv. ISBN, URI) Bestandsformaat (bijv. HTML, JPEG, te bieden voor gebruik vanaf een USB Identificatiecodes (bijv. MP3, etc.) stick, staan deze programma’s voortaan Het Startpakket OSS Portable Office ISBN-nummer of internetadres) altijd gereed voor gebruik. De enige is te downloaden van vereisten zijn een werkende USB poort http://www.ossinhetonderwijs.nl Titel Soort leerbron (bijv. oefening, leestekst, experiment, etc.)
Taal Beoogde eindgebruiker (bijv. docent, deelnemer, etc.)
Omschrijving (algemeen) Context (po, vo, bve)
Sleutelwoord (trefwoord) Beoogde leeftijdsgroep Kosten
Aggregatieniveau (bijv. fragment, Auteursrechten en andere les of cursus) beperkingen
Versie Omschrijving (rechten)
Status Doel (bijv. aanduiden van competentie of leerdoel)
94 Open standaarden 95 Bijlage 2 Disclaimer
Licenties Disclaimer open standaarden De licentie bindt het gebruik en de Daarnaast zijn er verschillende pro- infopakket verspreiding van software aan voor- gramma’s opgenomen met andere of aan- (boekje, inclusief dvd-rom) waarden. De in dit boekje beschreven gepaste Open Source licenties. Lees deze Indien U gebruik maakt van het Ict op Indien U via de dvd-rom of op basis van software wordt onder verschillende eerst goed voordat u er serieus mee aan school Open Source Infopakket (boekje, informatie in dit Infopakket naar web Open Source licenties aangeboden. de slag gaat. incl. dvd-rom), wordt U geacht van het sites of bronnen van andere organisaties Iedere licentie kent zijn eigen voor- hiernavolgende kennis te hebben geno- of bedrijven gaat, wijst Ict op school waarden, maar alle licenties laten vrije men en zijn de volgende bepalingen van U erop dat deze zijn samengesteld door verspreiding toe. Voor details over de toepassing. andere zelfstandig opererende organisa- licenties verwijzen we u naar de web ties en dat Ict op school niet verant- sites van de programma’s, of naar de Het Infopakket van Ict op school is uit- woordelijk is voor de juistheid en website van het Open Source Initiative sluitend bedoeld als naslagwerk en als volledigheid van informatie te vinden op (OSI). De onderstaande licenties zijn informatievoorziening voor de doel- deze websites en bronnen. Ict op school ‘goedgekeurd’ door het OSI: groep van Ict op school. Indien er sprake geeft geen garantie noch aanvaardt zij • BSD license: Afkomstig van de Univer- is van enige uitleg of enig advies in enigerlei aansprakelijkheid met betrek- sity of California, Berkeley dit Infopakket, heeft dit een algemeen king tot de inhoud, data, adviezen, ver- • GPL: GNU Public license karakter en is de uitleg of advies niet klaringen, software, producten of ander • LGPL: Lesser GNU Public License gericht op een specifieke situatie of materiaal op dergelijke sites of bronnen. • MIT license: Afkomstig van het probleem. Hoewel de informatie in dit Massachusetts Institute of Technology, Infopakket met de grootst mogelijke MIT zorgvuldigheid is samengesteld, kan Ict • MPL: Mozilla Public License op school geen garantie geven dat deze http://www.opensource.org/licenses/ informatie juist- en/of volkomen is en/of blijft. Ict op school aanvaardt geen aan- sprakelijkheid voor schade als gevolg van het gebruik van het Infopakket en het bezoeken van de op de dvd-rom genoemde sites of schade ontstaan door het vertrouwen op of acties ondernomen naar aanleiding van informatie in dit Infopakket.
96 Open standaarden 97 3 Het maken van basisbestanden
Deze publicatie is tot stand gekomen in 2005 in het kader van het programma OSS in het Onderwijs. Sinds 2007 is OSS in het Onderwijs onderdeel van OPEN SOURCE EN STANDAARDEN Stichting Kennisnet Ict op school. IN HET ONDERWIJS
Tekst Deze publicatie wordt uitgegeven onder de creative Jeroen Meij commons licentie
Redactie Raoul Teeuwen, Matilde Meerts, Margreet Zeilmaker, Mariska van der Starre
Opmaak heleen van haaren, Den Haag
Druk OBT BV, Den Haag
Live DVD Open Office, Amsterdam Windows Installer Gert Jan Timmer
De publicatie is mede tot stand gekomen dankzij het constructieve commentaar van: Frans-Willem Duijnhouwer, Kennisnet Pierre Gorissen, Fontys Hogescholen Niels Maes, Citowoz Breda Nico Verbeij, Kennisnet
1e druk – 4000 ex. 2e gewijzigde druk – 3000 ex.
Januari 2007 Naamsvermelding © Ict op school 2005 Nietcommercieel © Kennisnet Ict op school 2007 Gelijkdelen 1.0 Nederland
98 Open standaarden 99 Live Linux desktop – Windows software – Mac OS X software Let op: Deze dvd heeft voor het afspelen een dvd-rom speler nodig.
Open standaarden Infopakket
Titel
Ict op school is niet in staat support te verzorgen voor de op deze dvd-rom opgenomen software. Het is gratis software die wordt geleverd zonder garantie, zoals omschreven in de licentievoorwaarden van de programma’s. Wat u kunt doen wanneer een pakket niet installeert of niet werkt zoals verwacht, staat beschreven in Hoofdstuk 10. E F T www.ictopschool.net 2 P BEZOEKADRES 2 P P S www.ossinhetonderwijs.nl (079) 3 O 718 aletsingel 3 700 [email protected] ostbus 778 tichting (079) 3 STADRES NT AT Zoetermeer Zoetermeer 2 2 1 3 09 96 K ennisnet Ict op school 2 3 2 22
01.2007