Elżbieta RADZKA, Grzegorz KOC, Jacek RAK Pracownia Agrometeorologii i Podstaw Melioracji, Akademia Podlaska w Siedlcach Department of Agrometeorology and Drainage Rudiments, University of Podlasie

Ocena jakości wody pitnej w powiecie siedleckim Valuation of drinking water quality in district

Słowa kluczowe: woda pitna, wskaźniki jako- wielkością do celów bytowych jest 100 ści wody pitnej, polskie normy litrów na dobę (Ciepielowski 1999, Koc Key words: drinking water, indicator of drin- i Deska 2003). Ocena jakości wody wy- king water quality, Polish standards maga określenia wartości wszystkich wskaźników fi zycznych, chemicznych i biologicznych. Znajomość składu uj- Wprowadzenie mowanej wody pozwala na zaprogra- mowanie zakresu badań technologicz- Najważniejszym zadaniem ekolo- nych, których celem jest ustalenie ukła- gicznym i gospodarczym świata jest du technologicznego uzdatniania wody zapewnienie stałej dostawy wody, w do- (Dojlido 1995, Kowal i Świderska-Bróż statecznej ilości i odpowiedniej jakości. 1996, Deska i in. 2005). Według zaleceń Z danych Światowej Organizacji Zdro- WHO, woda do picia powinna nie tyl- wia (WHO) wynika, że przeszło miliard ko spełniać kryteria bezpieczeństwa dla mieszkańców globu nie ma dostępu do zdrowia, ale również być pełnowarto- zabezpieczonych i ulepszonych źródeł ściowa pod względem wyglądu, smaku wody pitnej, a około 2,6 miliarda – do i zapachu. W wytycznych WHO odnośnie usprawnionych urządzeń sanitarnych do jakości wody pitnej określono wskaź- (Woda..., 1995). Polska charakteryzu- niki zagrażające zdrowiu i życiu oraz ich je się najniekorzystniejszym w Europie dopuszczalne stężenia, po których prze- poborem wody na jednostkę produktu kroczeniu istnieje ryzyko zachorowania, krajowego brutto (PKB), wyrażonym a nawet śmierci. W krajach Unii Euro- w procentach posiadanych zasobów pejskiej wymagania co do jakości wody (Mikulski 1998). Pobory wody na przeznaczonej do spożycia przez ludzi osobę w gospodarstwach domowych ustalone są w Dyrektywie 98/83/EC w Europie wynoszą 150–300 litrów na z 1998 roku. Dokument ten ściśle określa dobę. W Polsce do celów komunalnych pojęcie wody przeznaczonej do spożycia wykorzystuje się 190 litrów na dobę na przez ludzi. osobę. Szacuje się, że wystarczającą

78 E. Radzka, G. Koc. J. Rak W ustawodawstwie polskim sprawy Powierzchnia geodezyjna powiatu sie- związane z jakością wody normuje Roz- dleckiego wynosi 160 322 ha. porządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 Powiat liczy ponad 82 tysiące miesz- listopada 2002 roku w sprawie wymagań kańców; najmniej mieszkańców ma gmi- dotyczących jakości wody przeznaczonej na Domanice, najwięcej Siedlce. do spożycia przez ludzi. Obowiązujące w Średnia gęstość zaludnienia od kilku lat Polsce normatywy są zgodne ze standar- utrzymuje się na stałym poziomie i wy- dami Unii Europejskiej oraz uwzględ- nosi 51 osób na km2. niają zalecenia Światowej Organizacji W pracy przedstawiono ocenę jako- Zdrowia (Granops i Kaleta 2005). ści wody pitnej w powiecie siedleckim, Celem niniejszej pracy jest ocena sporządzoną na podstawie danych z lat jakości wody pitnej w powiecie siedlec- 2004–2006. Wyniki badania wody zosta- kim w latach 2004–2006. ły udostępnione przez Powiatową Stację Sanitarno Epidemiologiczną w Siedl- cach. Metodyka badań Woda do badania pobierana była z 31 wodociągów w powiecie siedleckim: Dą- Powiat siedlecki położony jest we browa, Grala, Dąbrówka Ług, Domanice, wschodniej części województwa mazo- Jasionka, Kamianki Czabaje, Kisielany wieckiego, obejmując tereny wokół Sie- i Mokobody, Korczew, Kotuń, Krynica, dlec – miasta na prawach powiatu (rys. 1). Krzesk, Laskowice, Leśniczówka, Ole-

RYSUNEK 1. Mapa powiatu siedleckiego (www.powiatsiedlecki.pl) FIGURE 1. The map of Siedlce district

Ocena jakości wody pitnej w powiecie siedleckim 79 śnica, Olszyc Szlachecki, Osiny Górne, wodowana jest przez zawarte w wodzie Ujrzanów, Paprotnia, , Radomyśl, substancje rozpuszczone lub koloidalne Seroczyn, Siedlce, Stasin, , odpady organiczne, tj. liście, drewno Świniary, Teodorów, Tokary, Wiśniew, oraz produkty ich rozpadu. Barwa nie Wodynie, Żabokliki, Żeliszew. ma bezpośredniego wpływu na zdrowie Analizie poddano wyniki badań ja- człowieka, ale świadczy o zawartości kości wody pitnej, dotyczące następu- w niej innych substancji szkodliwych, jących parametrów fi zycznych: barwy, niepożądanych ze względów zdrowot- mętności, odczynu, przewodności elek- nych, jak na przykład uboczne produkty trycznej, zapachu, smaku; chemicznych: dezynfekcji. amoniak, azotany, azotyny, mangan, że- Mętność to kolejny parametr najczę- lazo, oraz bakteriologicznych: bakterie ściej przekraczany. W wodzie czystej grupy coli, E. coli lub grupy coli typ ka- powinna wynosić 1 NTU. W analizowa- łowy, ogólna liczba bakterii w 37°C. nych latach w badanych próbach normy Porównanie wartości parametrów mętności wody zostały przekroczone fi zycznych, chemicznych i bakteriolo- 51 razy. Największe przekroczenie wy- gicznych objętych monitoringiem kon- stąpiło w Korczewie w 2004 roku, które trolnym z normami zawartymi w Roz- wynosiło 23 NTU. Ponadnormatywna porządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 19 wartość mogła być spowodowana przez listopada 2002 roku w sprawie wymagań ścieki miejskie lub wody deszczowe. dotyczących jakości wody przeznaczo- Najmniejszą zanotowaną wartością nej do spożycia przez ludzi umożliwiło w badanych wodociągach jest 0,1 NTU. ocenę jakości wody i przydatności do W 2004 roku woda nie budziła zastrze- celów konsumpcyjnych. żeń pod względem mętności w 18 wo- dociągach, a w latach 2005 i 2006 – w 12 wodociągach. W większości przy- Wyniki badań padków, w których mętność przekraczała dozwoloną normę, zaobserwowano rów- W tabeli 1 przedstawiono wyniki nież ponadnormatywną zawartość żelaza analiz wody pitnej w powiecie siedlec- i manganu, co świadczy o tym, że męt- kim w badanych latach. ność zależy od zawartości w wodzie nie- Barwa to jeden z parametrów naj- rozpuszczalnych cząstek mineralnych, częściej przekraczających normę a zwłaszcza związków żelaza, manganu, w rozpatrywanych wodociągach. Do- jak również piasku, gliny, substancji or- puszczalna norma w wodzie do picia ganicznych w tym cząstek roślin i drob- wynosi 15 mg Pt·dm–3. W latach badań noustrojów. norma tego parametru została przekro- Przewodność elektryczna powinna czona 17 razy. Największe przekroczenie wynosić, według norm, do 2500 μS·cm–1. zanotowano w Ujrzanowie w 2006 roku Stwierdzono, że we wszystkich wodo- (> 50 mg Pt·dm–3). Najczęściej występu- ciągach wskaźnik ten nie przekroczył jącą wartością tego parametru w wodzie dopuszczalnej normy. Najmniejsza war- wodociągowej jest 5 mg Pt·dm–3. Pod- tość wystąpiła w Wiśniewie w 2006 roku wyższona wartość tego wskaźnika spo- (176 μS·cm–1), a największa w Osinach

80 E. Radzka, G. Koc. J. Rak Górnych (686 μS·cm–1). Im mniejsza przekroczeń wskaźnika, jest nieracjonal- jest wartość tego wskaźnika, tym woda ne przechowywanie nawozów organicz- jest czystsza. Bardzo czysta woda jest nych w gospodarstwach rolniczych. złym przewodnikiem elektryczności. Największa dopuszczalna zawar- Smak i zapach w wodzie nadającej tość azotynów w wodzie pitnej wyno- się do picia powinny być akceptowalne. si 0,5 mg·l–1. Dopuszczalne stężenie Te dwa parametry rzadko przekraczają w okresie badań nie zostało przekroczone. dopuszczalny zakres wartości. W okre- Najwyższe stężenie wynosiło 0,5 mg·l–1 sie badań wskaźniki te nie przekroczyły i wystąpiło w Świniarach w latach 2004 dopuszczalnych norm. i 2005. Wody spełniające wymagania jako- Dopuszczalne stężenie manganu ściowe powinny mieć odczyn pH w gra- w wodzie do picia wynosi 0,05 mg·l–1. nicach od 6,5 do 9,5. Najczęstszym po- Zwiększona zawartość tego pierwiast- wodem zmniejszenia wartości pH w wo- ka powoduje wytrącanie zawiesin, któ- dzie do picia jest zakwaszające działanie re nadają wodzie mętność i złą barwę. wód deszczowych. W ciągu okresu badań W analizowanym okresie normy tego nie zanotowano przekroczeń odczynu, wskaźnika zostały przekroczone 35 razy a jedynie jednorazowe zmniejszenie jego w 18 wodociągach. Najwyższe stęże- wartości w wodociągu Seroczyn w 2004 nie manganu wystąpiło w Leśniczówce roku (pH 6,2). Woda o pH powyżej 6,5 w 2006 roku (0,266 mg·l–1), a najniż- wykazuje właściwości korozyjne. Naj- sze w Korczewie w 2005 roku (0,003 wyższy odczyn zanotowano w Teodoro- mg·l–1). W badanej wodzie najczęściej wie w latach 2005 i 2006 (pH 8,1). notowano 0,04 mg·l–1 manganu. Według Amoniak pochodzi z bezpośredniej wytycznych WHO dotyczących jakości i pośredniej dostawy zanieczyszczeń rol- wody do picia, mangan w stężeniach niczych (głównie nawozów) i komunal- przekraczających 0,1 mg·l–1 powoduje nych. Azot tracony w produkcji rolniczej brudzenie urządzeń sanitarnych i pra- może powodować pogorszenie jakości nia, a także wywołuje niepożądany smak wód pitnych. Przekroczenie wartości napojów. Obecność manganu w wodzie dopuszczalnej dla amoniaku nastąpiło do picia może powodować powstawanie w wodociągu Olszyc Szlachecki w ca- osadów w sieci dystrybucyjnej. Nawet łym okresie badawczym. Najmniejszą przy stężeniu równym 0,02 mg·l–1 man- wartość odnotowano w Domanicach gan często powoduje tworzenie się osa- (0,01 mg·l–1). Najczęściej w analizowa- dów w rurach, które mogą się odrywać nych wodociągach notowano 0,26 mg·l–1. jako czarne zawiesiny. amoniaku. Największa dopuszczalna zawartość Dopuszczalne stężenie azotanów żelaza w wodzie pitnej wynosi 0,2 mg·l–1. w wodzie pitnej wynosi 50 mg·l–1. Według wytycznych WHO dotyczących W trzyletnim okresie badań normy zo- jakości wody do picia, żelazo w stęże- stały przekroczone czterokrotnie. Naj- niach przekraczających 0,2 mg·l–1 po- niższe stężenie azotanów zanotowano woduje plamienie prania i urządzeń sa- w Jasionce w 2005 roku (0,22 mg·l–1). nitarnych. Długotrwałe używanie wody Powodem, który może doprowadzić do zawierającej 0,6 mg·l–1 żelaza wywołuje

Ocena jakości wody pitnej w powiecie siedleckim 81 TABELA 1. Wyniki analiz jakości wody pitnej w powiecie siedleckim TABLE 1. The results of the analyses of drinking water quality in Siedlce district Liczba wyników przekraczających normy w latach Wskaźniki Jednostka Norma The number of results exceeding Minimum Maximum Indicators Unit Standard the standards in years Łącznie 2004 2005 2006 Together Barwa mg Pt·dm–3 15 5 50 5 5 7 17 Hue Mętność NTU 1 0,1 23 14 19 18 51 Turbidity pH – 6,5–9,5 6,2 8,1 0 0 0 0 Przewodność właściwa μS·cm–1 w 22°C 2500 176 686 0 0 0 0 Conductivity Zapach akceptowalny akceptowalny x x 0 0 0 0 Smell Smak akceptowalny akceptowalny x x 0 0 0 0 Taste Amoniak mg·l–1 1,5 0,01 3,23 1 1 1 3 Ammonia Azotany mg·l–1 50 0,22 81,1 2 1 1 4 Nitrates Azotyny mg·l–1 0,5 0,003 0,5 0 0 0 0 Nitrates Mangan mg·l–1 0,05 0,003 0,266 11 13 11 35 Manganese Żelazo mg·l–1 0,2 0,01 2,51 6 16 14 36 Iron Bakterie grupy coli liczba bakterii / 0 0 96 6 6 5 17 Bacteria coli group / 100 ml E. coli lub grupy coli typ kałowy liczba bakterii / 00670213 E. coli or coli group faecal type / 100 ml Ogólna liczba bakterii w 37°C liczba bakterii / 20 < 1 342 3 10 10 23 Total number of bacteria in 37°C / 1 ml u ludzi zmiany kostno-stawowe i zabu- dopuszczalnej zawartości bakterii w rzenia wzrostu. Mętność wody może ciągu trzech lat wystąpiło w 23 próbach pojawić się już przy stężeniu 0,05–0,1 i dotyczyło 13 wodociągów. mg·l–1, co kwalifi kuje ją do dezynfek- Wskaźniki biologiczne badane cji. Podczas okresu badawczego żelazo były w całym analizowanym okresie we przekroczyło normę w 36 próbkach. Naj- wszystkich wodociągach powiatu sie- większą zawartość żelaza zanotowano w dleckiego i tylko w 13 na 31 wodocią- wodociągu Leśniczówka w 2005 roku gów nie budziły zastrzeżeń pod wzglę- (2,51 mg·l–1), natomiast najmniejszą dem bakteriologicznym. w Osinach Górnych w 2004 roku (0,01 Najlepszą jakość wody zanotowa- mg·l–1). Wartością średnią w badanych no w dwóch wodociągach powiatu sie- próbach, najczęściej występującą, było dleckiego: Stasin i Stok Lacki (tab. 2). 0,05 mg·l–1 żelaza. Tylko w 10 na 31 roz- W okresie badań nie wystąpiły tu prze- patrywanych wodociągów norma zawar- kroczenia żadnej normy jakości wody pit- tości żelaza w wodzie pitnej nie została nej. Największą liczbę ponadnormatyw- przekroczona. nych wskaźników zanotowano w Olszycu W wodzie przeznaczonej do picia Szlacheckim (19), Oleśnicy (11), Doma- zawartość bakterii grupy coli powinna nicach, Krzesku, Leśniczówce, Seroczy- wynosić 0 na 100 ml wody. W analizo- nie, Siedlcach Wiśniewie (po 10). wanym okresie normy zostały przekro- czone w 17 wodociągach. W 2004 roku anomalnie wysoką liczbę bakterii wy- Stwierdzenia i wnioski kryto w Siedlcach (96 bakerii w 100 ml), w 2005 roku w Domanicach (43 bakte- 1. Uzyskane wyniki badań charaktery- rie w 100 ml) i w Krynicy (77 bakterii zują się dużym zróżnicowaniem. w 100 ml). Przyczyną obecności bakterii 2. W 2004 roku w granicach obowiązu- z grupy coli w wodzie mogły być prze- jących w Polsce norm jakości wody dostające się do wody ścieki lub kał. pitnej była woda w 14 wodociągach. Liczba bakterii Escherichia coli lub Natomiast w latach 2005 i 2006 grupy coli typ kałowy w 100 ml w wo- wzrosła ilość, częstość i wysokość dzie do picia nie może przekroczyć 0 przekroczeń dopuszczalnych norm. bakterii na 100 ml wody. W okresie ba- 3. W analizowanych latach z parame- dań przekroczenie nastąpiło 3 razy: Do- trów fi zykochemicznych najczęściej manice w 2005 roku (43 bakterie w 100 przekraczających dopuszczalną nor- ml), Krynica w 2005 roku (67 bakterii na mę były: barwa i mętność oraz man- 100 ml), Kotuń w 2006 roku (1 bakte- gan i żelazo. ria na 100 ml). Zwiększona wartość tego 4. Normy dotyczące mętności wody zo- wskaźnika spowodowana mogła być stały przekroczone 51 razy, a barwa przez ścieki i kał. wody nie mieściła się w granicy norm Dopuszczalna norma liczby kolonii w 17 przypadkach. Zawartość man- bakterii na agarze odżywczym po 48 h ganu w okresie badań została prze- w temperaturze 37°C w 1 ml wody wy- kroczona w 35 badanych próbach. nosi 20 kolonii bakterii. Przekroczenie Ponadnormatywną zawartość żelaza

Ocena jakości wody pitnej w powiecie siedleckim 83 TABELA 2. Liczba przekroczeń normy w poszczególnych wodociągach TABLE 2. The number of standard exceedance in particular water-supplies Miejscowość 2004 2005 2006 Łącznie Locality do 20% 21– > 51% łącznie do 20% 21– > 51% łącznie do 20% 21– > 51% łącznie Together –50% –50% –50% Dąbrowa 0 0 0 0 1 0 1 2 0 0 2 2 4 Grala 0 0 1 1 1 0 2 3 1 0 0 1 5 Dąbrówka Ług002201230134 9 Domanice 0 0 0 0 0 6 0 6 0 0 4 4 10 Jasionka 0 1 1 2 0 1 3 4 0 1 5 6 12 Kamianki Czabaje 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 1 1 2 Kisieliny (+Mokobody) 0 0 0 0 1 0 2 3 0 0 0 0 3 Korczew 0 1 1 0 0 2 2 0 0 2 2 5 Kotuń 000000111102 3 Krynica 0 0 0 0 0 0 3 3 0 0 0 0 3 Krzesk 0 0 3 3 0 1 3 4 0 0 3 3 10 Laskowice 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1 3 4 5 Leśniczówka 0 0 2 2 0 0 5 5 0 0 4 4 11 Oleśnica 1 0 4 5 0 1 2 3 0 0 3 3 11 Olszyc Szlachecki 2 0 5 7 1 0 5 6 0 0 6 6 19 Osiny Górne 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 Ujrzanów 0 0 0 0 1 1 0 2 0 0 3 3 5 Paprotnia 0 0 0 0 0 1 2 3 1 0 2 3 6 Purzec 0 0 0 0 0 1 1 2 0 0 0 0 2 Radomyśl 000011351034 9 Seroczyn 0 1 3 4 1 0 3 4 0 0 2 2 10 w wodzie wodociągowej notowano 36 razy. Największa zawartość żelaza (10-krotnie przekraczająca dopusz- czalną normę) wystąpiła w wodocią- gu Leśniczówka w 2005 roku. 5. Wskaźniki biologiczne najczęściej przekraczające dopuszczalną normę to: ogólna liczba bakterii w 37oC (23 razy) i liczba bakterii grupy coli (17 razy). 6. Azotyny, smak, zapach, przewod- ność właściwa i odczyn to parametry, które nie przekraczały obowiązują- cych norm w żadnym analizowanym wodociągu. 7. Wodociągi charakteryzujące się najlepszą jakością wody, w których w ciągu analizowanego okresu wskaźniki nie przekroczyły norm, to Stok Lacki i Stasin.

Piśmiennictwo

CIEPIELOWSKI A. 1999: Podstawy gospodaro- wania wodą. Wydawnictwo SGGW, Warsza- wa. DESKA J., KOC G., RADZKA E. 2005: Fizyko- chemiczne wskaźniki wody przeznaczonej do spożycia i celów gospodarczych. Wiado- mości Melioracyjne i Łąkarskie 2. DOJLIDO J. 1995: Chemia wód powierzchnio- wych. Ekonomia i Środowisko, Białystok. GRANOPS M., KALETA J. 2005: Woda – uzdat- nianie i odnowa. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

5 5KOC 38 G., DESKA 48 7J. 2003: 22 Właś 47ciwości 76 fi zyko- 5 7 56 68 192 chemiczne wody w studniach gospodarstw mlecznych Wysoczyzny Siedleckiej. Wiado- mości Melioracyjne i Łąkarskie 2. KOWAL A.L., ŚWIDERSKA-BRÓŻ M. 1996: Oczyszczanie wody. Wydawnictwo Nauko- we PWN, Warszawa – Wrocław. MIKULSKI Z. 1998: Gospodarka wodna. Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. niew 0 1 4 5 0 1 1 2 0 3 0 3 10 ś cznie Ramowa Dyrektywa Woda UE nr 98/83/EC aboklikieliszew 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 2 3 2 1 0 0 0 0 3 1 3 4 5 winiary 0 1 0 1 0 0 1 1 0 0 1 1 2 SiedlceStasinStok LackiŚ TeodorówTokary 0Wi 0 0 1 0 1 0 4 1 0 0 0 5 0 0 0 0 0 2 0 1 0 1 3 0 0 0 2 0 0 0 0 3 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 2 0 0 0 2 0 0 0 0 2 0 0 0 0 10 0 0 0 0 0 1 5 WodynieŻ Ż Łą Together 0z 0 1998 roku. 4 4 0 2 0 2 0 0 2 2 8 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 Siedlce district. In 2004 water coming from listopada 2002 roku w sprawie wymagań 14 water-supplies met its Polish standards. dotyczących jakości wody przeznaczonej do Whereas the number, frequency and amo- spożycia przez ludzi. DzU z 2002 r. nr 203, unt of excess of acceptable standards rose poz. 1718. in 2005 and 2006. In analysed period among Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca physical parameters hue and turbidity were 2007 roku w sprawie wymagań dotyczących exceeded predominatingly whereas among jakości wody przeznaczonej do spożycia chemical ones – manganese and iron. Bio- przez ludzi. DzU z 2007 r. nr 61, poz. 417. logical indicators exceeding the acceptable Woda zasadą życia, 1995. Red. A. Fetkowski. standard most often are: total number of KUL, Lublin. bacteria in 37°C (23 times) and number of bacteria coli group (17 times). Nitrites, taste, smell, conductivity and reaction are the para- Summary meters which did not exceed valid standards in any examined water-supply. The water- Valuation of drinking water quality in -supplies with best water quality in which the Siedlce district. Valuation of water quality indicators did not exceed the standards are needs estimating the value of all the physi- Stok Lacki and Stasin. cal, chemical and biological indicators. In the study it was shown the valuation of drin- Authors’ address: king water quality in Siedlce district which Elżbieta Radzka, Grzegorz Koc, Jacek Rak was made based on data coming from the Akademia Podlaska w Siedlcach period 2004–2006. The results of water exa- Pracownia Agrometeorologii i Podstaw mine come from the District Sanitary Epide- Melioracji miological Station in Siedlce. The examined ul. B. Prusa 14, 08-110 Siedlce water was taken from 31 water-supplies in

86 E. Radzka, G. Koc. J. Rak