Verslag 2008

NDC | VBK de

uitgevers

Jaarverslag 2008

JAAR verslag 2008

Sixmastraat 15 Postbus 394 8901 BD Leeuwarden

Tel. (058) 284 52 45 www.ndcvbk.nl

Bright.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag Stadsredactie Groningen.

20 08 Profiel van de organisatie

NDC|VBK de uitgevers is een mediabedrijf met toonaangevende producten en diensten in het Nederlands taalgebied. Het onderneemt op het raak- vlak van kennis, cultuur, informatie en commercie met gedrukte en elektronische (massa)media. De uitgaven komen tot stand op basis van onafhanke- lijke redactie. Het behalen van een gezond bedrijfs- rendement ter borging van continuïteit en zelfstan- digheid is daarbij een voorwaarde.

De strategie van NDC|VBK de uitgevers is erop gericht om, vooralsnog binnen het Nederlands taalgebied, voldoende marktaandeel te behouden en te verkrijgen voor de zelfstandige exploitatie van zijn uitgaven- portfolio van boeken, kranten en multimediale en educatieve media. Groei door basisverbreding en -verdieping verdient constante aandacht.

In de verschillende uitgeverijen en bedrijfsonderdelen zijn ongeveer 2100 mensen werkzaam.

Gezamenlijk realiseren zij een jaaromzet van circa € 365 miljoen met een genormaliseerd bedrijfs resultaat voor afschrijvingen van € 58 miljoen.

NDC|VBK de uitgevers heeft ongeveer 10.000 boek De omzet van NDC|VBK titels beschikbaar; jaarlijks verschijnen er ruim de uitgevers is per 2008 als 1600 nieuwe. volgt verdeeld: (op basis van een vol jaar consolidatie ThiemeMeulenhoff)

 Dagbladen 31%  Huis-aan-huisbladen 8%  Publieksboeken 29%  Educatieve boeken 26%  Magazines 2%  Overig 4%

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag In- en Externe Communicatie.

20 08 Inhoud

Profiel van de organisatie 3

Kengetallen 7

Jaarverslag NDC|VBK de uitgevers 2008 9

ThiemeMeulenhoff 14

Educatieve uitgeverij 17

Boekenbedrijf algemeen 21

Ankh-Hermes 24

NDC mediagroep 27

Kengetallen NDC mediagroep 32

Waterstad FM 34

NDC Grafisch Bedrijf 37

Centrale ondersteuning 39

Bright 42

NDC|VBK maatschappelijk betrokken 45

Gewonnen prijzen in 2008 46

Organogram 48

Personeelsontwikkeling 50

NDC Houdstermaatschappij B.V. 53

Colofon 53

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag Controlling.

20 08 Kengetallen in duizenden euro’s tenzij anders vermeld

Exploitatiegegevens 2008* 2008 2007 2006 2005 2004 Omzet 365.790 305.488 304.963 296.556 296.544 152.947 mutatie in procenten van de omzet 0,2% 2,8% 0,0% 93,9% -0,3% EBITDAe 57.900 27.888 40.331 38.805 41.004 18.552 EBITDAe in % van de omzet 15,8% 9,1% 13,2% 13,1% 13,8% 12,1% EBITe** 2.926 20.544 22.357 23.255 11.767 EBITe in % van de omzet 1,0% 6,7% 7,5% 7,8% 7,7% Nettowinst 3.738 -11.046 8.514 8.084 5.224 7.579 Nettowinst in % van de omzet 1,0% -3,6% 2,8% 2,7% 1,8% 5,0% Cashflow 13.916 28.301 24.532 22.993 14.364 Investeringen in materiële vaste activa 20.080 19.874 7.632 3.982 3.068 2.391

Balansgegevens Eigen vermogen 35.066 35.066 58.374 64.452 66.417 63.296 Vreemd lang vermogen 32.029 32.029 88.720 121.952 161.579 10.950 Vreemd kort vermogen 368.950 368.950 78.431 77.720 64.162 28.700 Totaalvermogen 436.045 436.045 225.525 264.124 292.158 102.946 Mutatie eigen vermogen in procenten -39,9% -39,9% -9,4% -3,0% 4,9% 8,2% Vaste activa 326.656 326.656 154.407 154.039 167.436 82.499 Vlottende activa 109.389 109.389 71.118 110.085 124.722 20.447 Verhouding eigen/totaalvermogen 0,08 0,08 0,26 0,24 0,23 0,61 Verhouding vlottende activa/vreemd kort vermogen 0,3 0,3 0,9 1,4 1,9 0,7

*) Voor vergelijkingsdoeleinden aangepaste cijfers voor de in de loop van 2008 geacquireerde ondernemingen. **) e = genormaliseerd. Eenmalige baten en lasten zoals toevoeging aan reorganisatievoorzieningen worden buiten beschouwing gelaten.

Toelichting mutatie 2007-2008 Eigen vermogen 11.046 netto resultaat 2008 (negatief) 12.262 dividend NDC Houdstermaatschappij B.V. Vreemd lang vermogen 4.286 voorzieningen, toename 62.787 aflossing banklening 1.728 acquisitie, toename Vreemd kort vermogen 276.951 opname banklening, toename 22.597 acquisitie, toename 9.029 aflossing bankkrediet, afname Vaste activa 161.416 acquisities 10.833 materiële vaste activa Vlottende activa 14.010 acquisities 24.261 voorraden, vorderingen en liquide middelen

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag Van Dale uitgevers.

20 08 Jaarverslag NDC|VBK de uitgevers 2008

Voor NDC|VBK is 2008 een historisch en gedenkwaardig jaar geweest. De onderneming nam uitgeverij ThiemeMeulenhoff over van PCM Uitgevers. Hiermee is de beoogde belangrijke versterking van de educatieve en professionele uitgeverij gerealiseerd. De onderneming is ervan overtuigd dat de acquisitie van ThiemeMeulenhoff een goede bijdrage levert aan de groeistrategie van de gehele onderneming.

Vanuit het oorspronkelijke Noord-Nederlandse Het gure economische klimaat zette ook omzet en krantenbedrijf NDC is vier jaar geleden een strategie resultaat van de drie groepen van NDC|VBK onder van groei en basisverbreding ingezet. Anno 2008 druk. De bedrijfsonderdelen hebben hierop tijdig en heeft de onderneming zich ontwikkeld tot een met gepaste maatregelen geanticipeerd. Gegeven toonaangevende, multimediale onderneming in het deze bijzondere situatie zijn de algemene-boeken Nederlands taalgebied. Naar omvang gemeten is uitgeverij, de educatieve uitgeverij en NDC media NDC|VBK het vijfde uitgeversconcern van Nederland groep erin geslaagd om met de normale bedrijfs met een genormaliseerde groepsomzet van ruim activiteiten goede resultaten te boeken. e 365 miljoen en een ebitda van e 58 miljoen. De onderneming is gefundeerd op drie pijlers, De algemene-boekenuitgeverij is marktleider in te weten de educatieve uitgeverij, de algemene (literaire) fictie- en non-fictieboeken. De aangesloten boekenuitgeverij en de krantenuitgeverij NDC media- uitgeverijen produceren ieder jaar zo’n 1600 nieuwe groep. De algemene boekenuitgeverij en NDC media- titels. Vele auteurs, onder wie Nicci French, Saskia groep nemen beide in hun eigen markt een nummer Noort, Geert Mak, Nelleke Noordervliet, Adriaan van 1-positie in. In de educatieve markt bezet de uit Dis en Renate Dorrestein, staan borg voor kwaliteits- geverij de tweede positie. boeken met hoge oplages. Uitgeverij eBook.nl, die boeken geschikt maakt om te lezen met een e-reader, In de loop van het verslagjaar voltrok zich wereldwijd liet een veelbelovende groei zien. Die zal naar ver- een bankencrisis. Deze had ingrijpende gevolgen voor wachting in 2009 sterk doorzetten. Met name door het bedrijfsleven. De aanvankelijke gedachte dat de een goed verlopen vierde kwartaal stelt het resultaat crisis zich zou beperken tot de Amerikaanse huizen- tot tevredenheid. markt, bleek omstreeks de zomer niet realistisch. In Nederland en de rest van Europa verslechterden De educatieve uitgeverij is door de samenvoeging de economische vooruitzichten in hoog tempo. met ThiemeMeulenhoff een ijzersterke uitgeefcom- De geraamde groei van de nationale economie binatie geworden, met een nummer 2-positie in de verdampte. In het vierde kwartaal was sprake van markt. VBK Educatief en ThiemeMeulenhoff zijn in krimp in de economie, die zich in 2009 voortzette. hoge mate complementair aan elkaar. De nieuwe Bedrijven kregen te maken met een ongekende vraag- combinatie produceert veelzijdig en kwalitatief hoog- uitval. Overheden zagen zich genoodzaakt miljarden staand multimediaal lesmateriaal voor het algemeen steunkapitaal te verlenen aan bankinstellingen om het en bijzonder basisonderwijs, voortgezet onderwijs, financiële stelsel overeind te houden. middelbaar beroepsonderwijs, hoger beroepsonder wijs en de professionele markt. Omzet en resultaat

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag eBook.nl.

10 20 08 Vervolg jaarverslag NDC|VBK de uitgevers 2008

stonden in 2008 onder druk, als gevolg van over- Hermes (spiritualiteit, bewustwording) en Inmerc heidsbeslissingen en een terughoudendheid bij (culinair), het literair magazine BOEK, restaurantgids scholen om te investeren in nieuwe leermiddelen. Special Bite en kwartaalblad Bright (nieuwe media, Met veel elan en grote collegialiteit wordt gewerkt gadgets en trends). Alle hebben bijgedragen aan het aan de integratie van de bedrijven. Die zal ook in 2009 resultaat. tijd en energie vergen. 2010 zal het eerste jaar zijn waarin de voordelen van de samenvoeging ten volle NDC|VBK heeft in 2008 een genormaliseerd netto worden benut. Het marktaandeel van de educatieve resultaat van e 3,7 miljoen behaald. Het financieel divisie bedraagt nu 25 procent tegen 10 procent in resultaat van de onderneming laat – als gevolg van 2007. de overname van ThiemeMeulenhoff – een scherp contrast zien met voorgaande jaren. Dit is een gevolg NDC mediagroep vervult een leidende rol in Noord- van de regels voor de jaarverslaggeving. Conform Nederland. Het geeft twee dagbladen uit, Dagblad deze regels is het resultaat van ThiemeMeulenhoff in van het Noorden en Leeuwarder Courant, en daar- de jaarrekening geconsolideerd vanaf het moment dat naast special-interestkranten en tientallen week- en de overname formeel is afgerond. Dat was 1 oktober nieuwsbladen die sterk in de lokale gemeenschap zijn 2008. Het rendement dat ThiemeMeulenhoff over geworteld. Een nieuwe drukpers, waarvan de eerste de eerste negen maanden boekte, is daardoor als fase begin 2009 is opgeleverd, produceert hoog- zodanig niet terug te vinden in de geconsolideerde waardige en aantrekkelijke fullcolourproducten die jaarrekening over 2008, maar opgenomen in het eigen tegemoetkomen aan de wensen van consumenten en vermogen ThiemeMeulenhoff BV. de zakelijke markt. De mediagroep ontwikkelt zich tot een multimediale onderneming die via meerdere Er is een procedure gestart om het eigen vermogen platforms, zoals radio, lokale nieuwssites, nieuws- van de onderneming te versterken. Met de inbreng brieven en mobiel internet, voorziet in de nieuws- en van eigen vermogen zal de bancaire lening deels informatiebehoefte van de inwoners van Noord- worden afgelost en zal de vermogenspositie van Nederland. NDC|VBK worden genormaliseerd. Voor deze aanpak is gekozen in nauwe samenspraak met de raad van NDC mediagroep kreeg te maken met een krimp van commissarissen, de aandeelhouders en de krediet ruim 10 procent van de advertentiemarkt bij de verlenende bankinstelling. dagen weekbladen. Online-advertenties konden dit niet compenseren. De educatieve uitgeverijen werden geconfronteerd met effecten van overheids- beslissingen, voornamelijk in het voortgezet onderwijs. De divisie algemene boeken beleefde een jaar zonder uitgesproken bestsellers. Het marktleiderschap werd gecontinueerd. Omzet en resultaat bleven, mede door een goed vierde kwartaal, op niveau.

Naast ThiemeMeulenhoff zijn nog enkele acquisities gepleegd. Het gaat om de boekenuitgeverijen Ankh-

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 11 Special Bite.

12 20 08 Vervolg jaarverslag NDC|VBK de uitgevers 2008

Vooruitzichten Gezien de economische situatie is het niet eenvoudig een prognose te geven van het verwachte resultaat over 2009. Het algemene-boekenbedrijf verwacht enkele interessante bestsellers uit te geven. Met de Belgische uitgeverij Concentra is een nieuwe boeken uitgeverij genaamd 'Linkeroever' opgericht, die de ambitie heeft om snel een belangrijke positie in te nemen in Vlaanderen. Bij de educatieve uitgeverij zal de synergie van de krachtenbundeling zichtbaar worden. NDC mediagroep zal door de achterblijvende advertentieomzetten in vrijwel alle deelmarkten een moeilijk jaar doormaken.

Met het oog daarop is door de directie van NDC mediagroep een reorganisatie aangekondigd. Mede daardoor en door integratie van de educatieve bedrijven zal het personeelsbestand in 2009 afnemen.

De investeringen zullen in 2009 naar verwachting € 16 miljoen bedragen, inclusief de investeringen in de nieuwe pers en expeditieapparatuur. Deze investeringen zullen vanuit de lopende kasstromen gefinancierd worden. Onderzocht wordt of de nieuwe pers en randapparatuur gefinancierd kunnen worden door middel van een leaseconstructie.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 13 ThiemeMeulenhoff Overal voel je hier de passie voor het onderwijs

Jaap van Loon Jaap van Loon heeft iets met onderwijs en voelt zich

bij ThiemeMeulenhoff op de juiste plaats. “Onderwijs is een

fantastisch vak”, vindt hij. “Werken aan de ontwikkeling van

kinderen. De jeugd een vak leren, een diploma laten halen,

mondig maken en zelfstandig laten nadenken.

En wat is er mooier om daarbij te helpen en hun de middelen

te bieden om die doelen te bereiken.”

14 20 08 "Goed onderwijs is belangrijk. Onderwijs dat onze A. van Eldik was getrouwd, nam in 1792 de zaak kinderen voorbereidt op een rol in de maatschappij van zijn schoonvader over en gaf vanaf dat jaar van de toekomst. Wat je ook van het onderwijs mag onder eigen naam boeken uit. De geboorte van het vinden, het gaat altijd om mensen. Mensen die kennis, Zutphense familiebedrijf was een feit. gedrag en levenservaring overdragen. Elke dag opnieuw en elke dag anders. Ook bij ons zijn het de Schoolboekenmarkt mensen die ertoe doen. Onze auteurs, toeleveranciers Johannes Marius Meulenhoff begon zijn uitgeverij en wijzelf. Alleen mensen kunnen betrokken zijn, ruim een eeuw later (1895) in Amsterdam. Ook hij klantgericht, open, eerlijk, respectvol, ondernemend richtte zich op de educatieve markt. J.M. Meulenhoff en inspirerend. Alleen mensen kunnen een bedrijf als bv zou, net als Thieme, uitgroeien tot een begrip op het onze vormgeven." het gebied van educatieve boeken.

Fusiebedrijf ThiemeMeulenhoff is dat nog steeds. Een uitgeverij ThiemeMeulenhoff is een fusiebedrijf en ontstond met bevlogen medewerkers die ondernemend en pro- in het jaar 2000 door het samenvoegen van Thieme, fessioneel bezig zijn met producten en diensten van Meulenhoff Educatief en SMD uit Leiden. Het bedrijf kwaliteit. Op deze manier werken 250 professionals behoort tot de drie grootste educatieve uitgeverijen er hard aan om elk jaar nieuwe uitgaven te realise- van Nederland en heeft vestigingen in Zutphen ren. Op 1 september gaan NijghVersluys, Bekadidact, (businessunit Algemeen Voortgezet Onderwijs) HBuitgevers en ThiemeMeulenhoff multimediaal en Utrecht (businessunit Basisonderwijs en verder als één gezamenlijke uitgeverij. Het fusieproces Beroepsonderwijs en Educatie). ThiemeMeulenhoff is in volle gang. Van Loon: "Ik zei het al eerder: alleen maakt sinds 1 oktober 2008 deel uit van NDC|VBK de mensen kunnen een bedrijf als het onze gestalte uitgevers, dat het bedrijf overnam van PCM Uitgevers. geven en dat geldt ook voor het fusiebedrijf van Thieme, opgericht in 1792, is de oudste educatieve straks. Wat ons bindt is de passie voor het onderwijs. uitgever van ons land. H.C.A. Thieme, die met de Het onderwijs van nu en van de toekomst. Voor de dochter van boekhandelaar, drukker en uitgever mensen van vandaag én die van morgen."

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 15 NijghVersluys.

16 20 08 Educatieve uitgeverij

De educatieve uitgeverijen van NDC|VBK hebben in 2008 de krachten gebundeld met uitgeverij ThiemeMeulenhoff. In mei 2008 werd een akkoord bereikt met PCM Uitgevers te Amsterdam over de overname van 100 procent van de aandelen ThiemeMeulenhoff. Hierdoor is een krachtige, toonaangevende nieuwe uitgeverij ontstaan. Met bijna 400 medewerkers en een jaaromzet van bijna 100 miljoen euro. Met een marktaandeel van 25 procent is het qua grootte de tweede educatieve uitgeverij van Nederland.

De vele veranderingen in het onderwijs vragen om De overname is op 1 oktober 2008 officieel beklonken innovatieve antwoorden en om een partij van vol- en geldt met terugwerkende kracht vanaf 1 januari doende omvang die bereid is om daarin te investeren. 2008. De managementteams van beide organisaties De overname van ThiemeMeulenhoff bewerkstelligt hebben vrijwel direct een integratietraject in gang dat NDC|VBK in de educatieve markt de vereiste gezet, opdat de gecombineerde organisatie de schaalgrootte heeft om die ambitie waar te maken. gestelde doelen voor 2009 kan realiseren. De omzet De synergetische fusie leidt tot een bedrijf met goede blijft iets achter bij die van 2007. Het resultaat is kansen voor verdere groei. licht gedaald, maar stemt, gezien de marktomstandig heden, tot tevredenheid. De huidige uitgeverijen zijn in hoge mate complementair wat betreft het productportfolio. De bedrijfs De markt voor de educatieve uitgeverijen was in culturen lijken sterk op elkaar. In het primair onderwijs 2008 moeilijk. Met de invoering van de 'lump sum'- is ThiemeMeulenhoff met methodes voor rekenen, financiering van leermiddelen in het voortgezet taal, aardrijkskunde, geschiedenis en natuurkunde een onderwijs (de ‘gratis schoolboeken’) betalen niet aanvulling op de producten van Bekadidact: langer de ouders van de leerlingen, maar de overheid methoden voor taal/lezen, rekenen, verkeer, Engels de lesboeken. Scholen moeten voortaan bovendien en zelfstandig werken. door middel van een Europese aanbesteding hun boekenleverancier selecteren. Aangezien de over- In het voortgezet- en beroepsonderwijs vormt heid het bedrag per leerling maximeerde op € 316,-, ThiemeMeulenhoff met methodes voor Nederlands, ongeacht het opleidingsniveau, stelden vooral havo, de vreemde talen, aardrijkskunde en geschiedenis vwo en gymnasium beperktere boekenpakketten een mooi geheel met NijghVersluys, dat voornamelijk samen. Juist de afzet van veel innovatieve produc- methodes voor de exacte vakken en economie aan- ten met een hogere prijs, maar ook met een hogere biedt. graad aan interactiviteit stond onder druk. Nieuwe of geactualiseerde methodes werden minder besteld. Als In het middelbaar beroepsonderwijs heeft de nieuwe gevolg hiervan was PAT Onderwijsinnovatie genood- combinatie als grootste aanbieder een vrijwel zaakt te reorganiseren. De activiteiten van PAT zijn in compleet aanbod en is marktleider in Nederlands en Utrecht voortgezet. De vestiging in Tilburg is gesloten. vreemde talen (NT2). Het productaanbod voor het hoger onderwijs wordt door de overname ook versterkt.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 17 Maand van de Spiritualiteit.

18 20 08 Vervolg educatieve uitgeverij

Voor het beroepsonderwijs stelde de politiek de In 2009 zal het integratietraject van VBK-e en invoering van het competentiegericht leren opnieuw ThiemeMeulenhoff verhoudingsgewijs nog veel tijd uit, nu tot 2010. Er waren grote problemen rond de en energie vergen. Met ingang van 2010, wanneer de aanbesteding van inburgeringscursussen, waardoor focus volledig op de markt en de productontwikke- de markt voor leermiddelen in NT2 erg onder druk ling kan komen te liggen, zullen de revenuen van de stond. Gerealiseerde investeringen kunnen als gevolg krachtenbundeling ten volle worden benut. hiervan pas later worden terugverdiend.

Een klein deel van het omzetverlies is gecompen seerd door ouders rechtstreeks te benaderen voor aanvullende onderwijsmiddelen, met name examen bundels. Een ander deel is opgevangen door stringente kostenbesparingen. Een aanzienlijk aantal arbeidsplaatsen ging verloren door verloop niet te vervangen. De uitgeverijen van NDC|VBK zullen het lesmateriaal hierop aanpassen. Digitale leermiddelen kunnen specifiek worden ontwikkeld voor de ondersteuning van leerkrachten. Zo levert de uitgeverij een bijdrage aan het terugdringen van het lerarentekort in met name het voortgezet onderwijs. De verwachting is dat het onderwijs in toenemende mate gebruik zal gaan maken van lesmateriaal van uitgevers dat op maat kan worden gemaakt en dat kan worden aan- gevuld met eigen materiaal. Vanwege de complexiteit van lesmateriaal en de doorlopende leerlijnen daarin is de verwachting niet dat lessen gemaakt in wiki’s werkelijk methodevervangend kunnen worden. Dergelijke initiatieven zijn geen bedreiging maar een kans voor de educatieve uitgeverijen. Ze kunnen scholen helpen bij het articuleren van de vraag naar hun eigen onderwijsmethodes.

De educatieve uitgeverijen zien het als een uitdaging voor de komende jaren om samen met de scholen bij te dragen aan de verbetering en innovatie van het onderwijs om zo het beste uit leerlingen te halen. Op dat punt raken de passie van de klant en uitgever elkaar.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 19 Esther Verhoef en Ambo|Anthos .

20 20 08 Boekenbedrijf algemeen

Het algemene-boekenbedrijf kijkt terug op een jaar waarin omzet en resultaat tot tevredenheid stemmen. Het was geen gemakkelijk jaar. De concurrentie van nieuwe uitgeverijen nam toe. Boekhandelaren werden voorzichtiger bij hun inkoop. Groei was er in het segment van de voordeliger geprijsde fictieboeken, de spirituele en zingevingsboeken en managementliteratuur.

Algemene-boeken, zowel fictie als non-fictie, zijn dit marktsegment actief is, noteerde een flinke groei betrekkelijk ongevoelig voor het economisch tij. in de verkoopcijfers. Zo zijn van het boek Eindeloos De kosten voor de aanschaf van een boek zijn relatief Bewustzijn van Pim van Lommel 75.000 exemplaren bescheiden en niet de eerste kostenpost waarop verkocht. Daarnaast was het een goed jaar voor de consumenten bezuinigen. managementboeken van Business Contact. Het boek Oei, Ik groei! (Kosmos Uitgevers) passeerde de grens In 2008 zijn er nieuwe uitgeverijen bijgekomen en is van een half miljoen exemplaren. het aantal nieuwe titels gestegen. In 2008 verschenen landelijk circa 15.000 titels, zo’n 2000 meer dan In 2008 zijn drie overnames gepleegd. Met de acqui- in 2007. Uit recent onderzoek in opdracht van de sitie van uitgeverij Ankh-Hermes wordt geprofiteerd Stichting Marktonderzoek Boekenvak blijkt dat van de groeiende belangstelling voor thema’s als 90 procent van de Nederlanders boeken leest. innerlijke groei, alternatieve gezondheid, levensver- Het lezen van boeken blijft een uitermate populaire dieping en bewustwording. Ook Inmerc/Special Bite vorm van vrijetijdsbesteding, maar de concurrentie is geacquireerd. Inmerc is een belangrijke speler in de van vrijetijdsbesteding neemt toe. Zo is onder markt voor commerciële culinaire uitgaven. Special jongeren gamen een geliefd tijdverdrijf. Bite is een jaarlijks tijdschrift over restaurants en wijn. Daarnaast is het literair magazine BOEK ingelijfd. Een succesjaar wordt veelal gemaakt door het verschijnen van een of meer uitgesproken bestsellers. Uitgeverij eBook.nl breidde de digitale catalogus uit Dat wil zeggen, titels waarvan in een jaar meer dan van 150 naar 500 downloadable titels. Dat vertaalde 400.000 exemplaren worden verkocht. Die waren er zich onmiddellijk in extra omzet. Een verdubbeling in 2008 niet. naar 1000 titels is gepland voor 2009. Het zijn vooralsnog nieuwe Nederlandse titels en Nederlandse Wel zijn er voldoende succesvolle titels verschenen. heruitgaven die beschikbaar zijn. Uitgeverijen zien de De uitgeverijen van NDC|VBK hebben gezamenlijk zo’n kansen en zijn bezig om de copyrights voor digitale 1600 nieuwe titels uitgegeven. Literaire thrillers van uitgaven te bemachtigen. Ambo|Anthos gingen veelvuldig over de toonbank. Van de nieuwste boeken van Nicci French en Simone Onder andere dankzij een actie via Selexyz en andere van der Vlugt zijn rond de 200.000 exemplaren boekhandels zijn consumenten bekend geworden verkocht. met e-readers. Enkele andere partijen hebben aan gekondigd het e-book te zullen gaan verkopen. Ook de boeken met spiritualiteit en zingeving als Wanneer volgens de verwachting meer aanbieders thema doen het uitstekend. Uitgeverij Ten Have, die in van e-readers op de markt komen, zal het e-book in

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 21 Artemis.

22 20 08 Vervolg boekenbedrijf algemeen

2009 een sprong voorwaarts maken. Met name de Voor 2009 zullen enkele bestsellers op de markt inhoud van educatieve boeken, reisgidsen en manage- verschijnen. Door de verwachte bestsellers, autonome mentboeken leent zich goed voor e-publishing. groei in sommige deelmarkten, de omzetbijdragen van de geacquireerde bedrijven en de groei in België, De verkoop van boeken via internet groeide. Langs dit blikt het algemene-boekenbedrijf met vertrouwen in kanaal worden vooral boeken van bekende auteurs de toekomst. verkocht. Boekhandels verkopen nog altijd het leeuwendeel van de boeken. De lokale boekhandel is De tijdschriften van Veen Magazines kenden een veruit de meest favoriete plek om een boek aan te gunstige oplageontwikkeling. Met name het schaffen. Het blijkt de ideale plek om nieuwe schrij- Historisch Nieuwsblad, Kunstbeeld en het Filosofie vers te ontdekken. Het eerdergenoemde onderzoek Magazine groeiden. Veen Magazines realiseerde een wees uit dat twee derde van de consumenten in de fraaie resultaatverbetering bij een hogere omzet. boekhandel iets anders koopt dan hij/zij van plan was. Willem de Kok, afkomstig van NDC mediagroep, Het introduceren van titels van relatief onbekende werd benoemd als nieuwe directeur/uitgever. schrijvers is een gezamenlijke inspanning van uitgever en boekhandelaren. Voor Van Dale ten slotte was 2008 een turbulent jaar. Voor het eerst in de geschiedenis is een online betaald Uitgeverijen worden steeds meer bouwers van abonnementsysteem aangeboden. Daarnaast werd auteursnamen en fondsen met een bepaald thema of de huisstijl geheel herzien. Alle producten en alle interessegebied. Hierbij horen ook internetsites, die de marketingcommunicatie kregen dezelfde uitstraling, rechtstreekse interactie met consumenten mogelijk waarbij het uitgangspunt was (en is): Betrouwbaar, maken. Deze nieuwe rol biedt nieuwe kansen. Kosmos Toegankelijk, Innovatief en Toonaangevend. Daarmee Uitgevers manifesteerde zich op dit vlak zeer verdien- werd Van Dale herkenbaarder, krachtiger en zicht stelijk. baarder. De bedrijfsprocessen zijn intern verder geoptimaliseerd. De lexicografische data (de kroon- Uitgeverij Contact vierde het 75-jarig jubileum met juwelen van het bedrijf) worden volgens gangbare onder andere een schrijfwedstrijd. Diverse auteurs technologie geordend en opgeslagen. Van Dale kwam gaven de aanzet, waarna lezers het verhaal konden veelvuldig in het nieuws, vooral door de 'woord van afronden. het jaar'-verkiezing. Het begrote resultaat is, ondanks de moeilijke markt met concurrentie van Google en Begin 2009 is samen met het Belgische mediabedrijf Microsoft, wederom gehaald. Concentra een nieuwe Vlaamse boekenuitgeverij opgericht. Het nieuwe bedrijf heet Linkeroever Uitgevers en heeft de ambitie om een breed fonds op te bouwen en een belangrijke positie te verwerven op de Vlaamse markt. De bestaande uitgeverij Houtekiet (literatuur en actuele non-fictie) zal van Linkeroever deel gaan uitmaken.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 23 Ankh-Hermes Charles is geen Oranje

In het oude centrum van Deventer, in een uit 1902 stammende tapijt-

fabriek, is de uitgeverij Ankh-Hermes gevestigd. Een enorm complex

dat de veertien collega’s delen met de medewerkers van machine-

fabriek Geurtsen. Tegenover het voormalige fabriekspand staat een

nieuwe moskee. "Bij inspirerende boeken is zo’n gebedsruimte

natuurlijk zeer toepasselijk", zegt algemeen directeur

Adrie Steenbergen glimlachend. "De Turkse mensen die daar elke dag

komen bidden, hebben we onlangs bij de presentatie van een boek

over de Islam uitgenodigd. Zoals goede buren dat doen.

Het gebaar werd bijzonder op prijs gesteld."

24 20 08 Deventer en Ankh-Hermes horen bij elkaar, net zoals mooie uitgeverij voor de neuzen van andere kopers op de oude Hanzestad en Adrie Steenbergen. "Zelfs het de markt heeft weggekocht. En dat zijn ze ook!" pand waarin we zitten, hoort bij me. Mijn vader was hier ooit werkzaam als wever en in de zomervakantie Per jaar geeft Ankh-Hermes 65 nieuwe titels uit en hielp ik hem als klossenjongen. Daarnaast speelt zo’n 80 herdrukken. De uitgeverij heeft inmiddels Go Ahead Eagles een grote rol in mijn leven. In mijn meer dan 800 titels op haar naam staan. Steenbergen vrije tijd ben ik teammanager bij deze club. Ik heb er merkt tot zijn vreugde dat de boekhandel inziet dat als prof gevoetbald." Het is misschien overdreven om spiritualiteit een groeimarkt is. "Dat zweverige imago te zeggen dat hij het gezicht van de Eagles is, hij is is verdwenen." Op dit moment staat een van zijn dat zeker wel van uitgeverij Ankh-Hermes, gespeciali- meest succesvolle auteurs, de van oorsprong Duitse seerd in esoterische en spirituele boeken. Eckhart Tolle, met drie boeken Een nieuwe aarde, De kracht van het NU en De kracht van het NU in Prachtig uitgeversbedrijf de praktijk in de esoterische toptien. Ook Annemarie "Met hart en ziel", zoals hij zelf zegt. "Een prachtig Postma staat in deze lijst met The Deeper Secret. uitgeversbedrijf, marktleider en pionier in de spirituele Longseller op het terrein van alternatieve genees wereld, maar ook groot op het gebied van alternatieve wijzen is De zin van ziek zijn van Thorwald Dethlefsen geneeswijzen en nieuwe wetenschap." In 1923 werd en Rüdiger Dahlke. het eerste spirituele boekje Staats-idee en religie uitgegeven door Nico Kluwer. Steenbergen: "Ook Waren de goden kosmonauten van Erich von Däniken en Dialoog met de natuur Onder leiding van Nico’s zoon Paul is de uitgeverij van prinses Irene blijven goed verkopen. Nog steeds. sinds 1972 onafhankelijk van uitgeverij Kluwer en Een absolute misser – ik durf het nu wel eerlijk te actief onder de naam Ankh-Hermes. Sinds oktober zeggen - was De radicale prins over prins Charles. 2008 maakt Ankh-Hermes deel uit van NDC|VBK de We hebben ons daarop verkeken, omdat het boek van uitgevers. Steenbergen spreekt van een A-merk in prinses Irene zo goed liep. Maar ja, Charles is dan ook spiritualiteit. "NDC|VBK mag dolblij zijn dat het zo’n geen Oranje. Mogelijk sloeg het daarom niet aan…"

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 25 Bezorging Leeuwarder Courant.

26 20 08 NDC mediagroep

NDC mediagroep kijkt terug op een jaar waarin veel nieuwe multimediale initiatieven zijn ontplooid. Daarmee geeft het bedrijf concrete invulling aan de strategie om het aloude krantenbedrijf te transformeren naar een moderne, multimediale onderneming met een zo groot mogelijk bereik in Noord- Nederland.

In de loop van het jaar verslechterden de markt meerdere vormen van deelabonnementen worden omstandigheden. Na de zomer zette deze trend zich geïntroduceerd. versterkt door. De advertentiemarkt voor de dagen weekbladen in alle deelmarkten bleef achter bij de Het valt niet te voorspellen wanneer en in hoeverre verwachting. In het vierde kwartaal, toen het effect de advertentiemarkt zich zal herstellen. Voor print- van de wereldwijde bankencrisis in alle hevigheid producten zal een plaats in de markt blijven. Maar de voelbaar werd, liepen de advertentievolumes in alle ontwikkelingen in 2008 onderstrepen eens te meer deelmarkten gemiddeld met meer dan 10 procent dat de ingezette koers van productverbreding essen- terug. tieel is.

Gezien deze ongekende ontwikkeling was het niet In september lichtte de directie in Groningen en realistisch dat omzet en resultaat de stijgende lijn van Leeuwarden de multimediale strategie toe. Centraal de voorgaande jaren zouden vasthouden. Met een in de strategie staan het realiseren van meer bereik, kostenbesparingsprogramma is geanticipeerd op de het ontwikkelen van nieuwe producten, behouden tegenvallende omzet. Alle bedrijfsonderdelen hebben van binding met de regio, investeren in relaties en een hieraan een bijdrage geleverd. Geplande investeringen effectieve, kostenefficiënte organisatie. zijn extra kritisch beoordeeld en in sommige gevallen geschrapt of naar de toekomst verschoven. De rol van de dagbladen verandert. Van de brenger van het allerlaatste nieuws verschuift de functie naar De oplage van zowel Dagblad van het Noorden als die van ordeschepper in een hectische wereld en Leeuwarder Courant daalde met circa 3 procent. duider van de maatschappelijke gebeurtenissen en Dit is in lijn met de landelijke trend. Het lukt onvol- achtergronden. doende om nieuwe lezers aan de dagbladen te binden. Uit een gehouden lezersonderzoek blijkt dat abonnees Nieuwe media zullen substantieel moeten gaan bij- ‘hun’ krant een ruime voldoende geven. dragen aan omzet en resultaat van de onderneming. Nu blijft de omzet uit nieuwe media nog achter bij de Positief is de groei die de zaterdagkranten bleven verwachtingen. In het verslagjaar zijn voorwaarden doormaken. Juist in en rondom het weekend nemen gecreëerd om hier verandering in te brengen. mensen nog graag de tijd om een informatieve en verstrooiende krant te lezen. Dit bood de kans om Het advertentiebedrijf maakte de omslag van product oplages op peil te houden of zelfs licht te laten gericht naar klantgericht werken. De advertentie groeien. Zowel Dagblad van het Noorden als verkoper is nu een getrainde relatiebeheerder, die Leeuwarder Courant zijn sterke merken. Er zullen samen met de klant diens reclame- en promotie

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 27 Marketing en Verkoop.

28 20 08 Vervolg NDC mediagroep

wensen bespreekt. Dat resulteert in een multimediaal aandacht gebracht van doelgroepen in de leeftijd van plan. Naast dag-, nieuws-, en weekbladen is een 20 tot 50 jaar. De maandelijkse krant wordt gratis gevarieerd pakket aan advertentiecombinaties moge- verspreid bij onder meer CWI’s en onderwijsinstel- lijk met radio en internet. Binnen NDC mediagroep lingen. Ruim 10.000 mensen hebben zich aangemeld zijn vervolgens voldoende producten beschikbaar voor een gratis abonnement. Voor de zakelijke markt om aantrekkelijke multimediale pakketten samen te is, in samenwerking met Wegener, De Ondernemer stellen, waarmee relaties meer klantcontacten en ontwikkeld. De krant beschrijft de activiteiten van meer omzet kunnen realiseren. noordelijke bedrijven. De internetsite bestaat onder andere uit een community, waarin mensen uit het Het veranderingstraject vergde veel tijd en energie bedrijfsleven elkaar kunnen ontmoeten en ervaringen van de commerciële medewerkers. Het is een kunnen delen. compliment waard dat zij deze omslag willen en kunnen maken in een periode waarin van hen in de De radiostations Waterstad FM en Radio NL hebben bestaande markt het uiterste wordt gevraagd. hun zendergebied uitgebreid. Waterstad FM is nu in heel Noord-Nederland te beluisteren via kabel en In 2008 zijn diverse nieuwe producten in de markt ether. De regionale nieuwsfunctie is toegevoegd. In gezet om NDC mediagroep een onmisbare schakel samenwerking met de dagbladredacties wordt op te laten zijn in de informatievoorziening in Noord- de halve uren regionaal nieuws gebracht. Dit zorgde Nederland. Het streven is een zo groot mogelijk bereik. voor meer luisteraars en een verviervoudiging van het De diensten worden aangeboden via alle beschikbare websitebezoek. Radio NL, dat Nederlandstalige muziek (massa)media, zoals dagbladen, streek- en nieuws- uitzendt, wist frequenties toe te voegen in Limburg en bladen, special-interestbladen, magazines, internet, heeft nu, met uitzondering van het westen, mobiel internet, radio, televisie, beurzen en 'narrow een vrijwel landelijk dekkend uitzendgebied. Het is casting'. NDC mediagroep wist in 2008 meer mensen een van de best beluisterde zenders van Nederland. dan ooit in Noord-Nederland te bereiken. Het vasthouden van deze groei is de opdracht voor Young Einstein ontwikkelde twee nieuwe concepten. de komende jaren. Wistikal.nl is een site waar deelnemers prijzen kunnen winnen door het nieuws te voorspellen. Style Marks In 2008 is het project van interactieve lokale lijkt de oplossing voor modewinkels om de moeilijke nieuwssites verder uitgebreid. Voor inwoners van doelgroep van jongeren te bereiken. Een pilot in de onder andere Assen, Drachten, Heerenveen en stad Groningen is goed verlopen. Het evenementen- Noordoostpolder is een interactieve portal ontwik- bureau GO! organiseerde met veel succes wederom keld. Naast lokaal nieuws van de redactie kunnen de Noordelijke beurs Wonen&Co in Groningen. burgers hier hun eigen inbreng kwijt. Bezoekers Een enquête wees uit dat de bezoekers dik tevreden aantallen groeien. In 2009 zullen er meer lokale zijn over aanbod en presentatie op de beurs. nieuwssites bij komen. De redacties van de beide dagbladen en de week- Twee special-interestkranten zijn verschenen. kranten rondden de invoering van het nieuwe redactie In De Ambitie worden personeelsadvertenties uit de systeem CCI af. Vanuit dit systeem is content snel en beide dagbladen doorgeplaatst en zo extra onder de efficiënt, multimediaal beschikbaar. De redactionele

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 29 Noorderland.

30 20 08 Vervolg NDC mediagroep

samenwerking tussen beide dagbladen is geïntensi- veerd. De regioredactie van de Leeuwarder Courant wijzigde van opzet om 24 uur per dag, 7 dagen per week alert te kunnen reageren op gebeurtenissen. Hoofdredacteur Rimmer Mulder van de Leeuwarder Courant kondigde zijn vertrek aan. Hij is de langst zittende hoofdredacteur van Nederland en zwaait af in september 2009.

Veel aandacht is besteed aan abonneebinding. Voor het tweede achtereenvolgende jaar kregen alle abonnees gratis een familieagenda. Via Mijngenda profi- teren trouwe abonnees van aantrekkelijke kortingen bij adverteerders. Meer dan 50.000 Mijngendakaarten zijn geactiveerd. Lezers kregen korting aangeboden voor diverse evenementen en concerten. Tijdens de Slachtemarathon in Friesland zong een LC-lezerskoor. In Groningen en Drenthe werden clinics georganiseerd voor diverse doelgroepen. Onder de naam Zinderende Zomer is een promotiecampagne gehouden. Voor omgerekend 1 euro werd de krant gedurende de drukke sportzomer (Olympische Spelen, EK voetbal, Tour de France, Wimbledon) bezorgd bij nieuwe abonnees. LC-bezorger Wouter Boekema uit Beetsterzwaag werd in Amsterdam uitgeroepen tot Bezorger van het Jaar.

De weekbladen van uitgeverij Hoekstra werden organisatorisch geïntegreerd in NDC mediagroep. Op woensdag 28 januari 2009 rolde de eerste editie van de Leeuwarder Courant van de nieuwe fullcolour pers. Het was de eerste keer dat de krant fullcolour verscheen. De persvernieuwing wordt afgrond in 2010. Dan zal ook Dagblad van het Noorden in Leeuwarden worden gedrukt. De directie is ervan overtuigd dat NDC mediagroep met het ingezette beleid in staat is de huidige econo mische tegenwind te doorstaan. Binnen het bedrijf is voldoende innovatieve slagkracht aanwezig om de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 31 Kengetallen NDC mediagroep

Advertentievolume dagbladen in Nederland (in duizenden millimeters) 2008 2007 2006 2005 2004 Dagblad van het Noorden 17.823 17.672 17.851 17.343 18.659 Leeuwarder Courant 18.512 19.560 19.639 18.781 21.445 Gemiddelde regionale dagbladen 10.915 11.807 12.666 13.365 14.395 Gemiddelde landelijke dagbladen 8.564 10.160 10.749 11.562 17.493 Gemiddelde alle dagbladen 9.553 11.329 12.109 12.841 14.440

Vergelijking advertentievolume- 30,000 ontwikkeling NDC-dagbladen met dagbladen in Nederland. 27,500 De vergelijking is gemaakt op basis van Cebuco-metingen. 25,000

22,500

20,000

17,500

15,000

12,500

 Dagblad van het Noorden 10,000  Leeuwarder Courant  Gemiddelde 7,500 regionale dagbladen

 Gemiddelde 5,000 landelijke dagbladen

 Gemiddelde alle dagbladen 2,500

(in duizenden millimeters) 0 2008 2007 2006 2005 2004

32 20 08 De volumeontwikkeling Dagblad van het Noorden 2007: 100 volgens de rubrieksindeling Dagblad van het Noorden 2008: 100,9 van het Cebuco.

 Fabrikanten / importeurs 5,8%  Detaillisten 28,7%  Uitgaan 8,8%  Toerisme 1,6%  Onroerend goed 7,2%  Overige merken / diensten 14,9%  Personeel 12,7%  Familieberichten 14%  Gerubriceerd 6,3%

Leeuwarder Courant 2007: 100 Leeuwarder Courant 2008: 94,6

 Fabrikanten / importeurs 5,8%  Detaillisten 29,4%  Uitgaan 9,9%  Toerisme 1,8%  Onroerend goed 6%  Overige merken / diensten 16,5%  Personeel 10,5%  Familieberichten 14,1%  Gerubriceerd 5,9%

Betaalde oplage (exclusief buitenland)* 2008 2007 2006 2005 2004 Dagblad van het Noorden 149.005 153.623 157.528 163.212 168.469 Leeuwarder Courant 98.887 102.300 104.152 107.848 111.701 Alle regionale dagbladen* 1.676.928 1.676.928 1.702.651 2.095.065 2.184.358 Alle landelijke dagbladen** 1.900.393 1.938.097 2.025.891 1.715.118 1.772.496 Totaal dagbladen 3.532.625 3.615.025 3.728.542 3.810.183 3.956.854 Gratis dagbladen 1.507.150 918.000 865.000 764.000 649.000 *) Oplagecijfers 2006 zijn sterk beïnvloed door de conversie van de regionale titels van het AD. bron: Cebuco **) De gepubliceerde cijfers zijn exclusief Het Financieele Dagblad en de Staatscourant.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 33 Waterstad FM Het is je kindje

Als tienjarige jongen was hij al bezeten van singletjes

en platenspelers. Uren bracht hij met zijn muziek door op

de zolderkamer. Spreekbeurten op school gingen over niets

anders dan muziek en radio. Later maakte hij furore in het

land als diskjockey met zijn drive-in shows. Negen jaar gele-

den kwam daar een eigen radiostation bij: Waterstad FM.

Nico Silvius (38) uit Sneek is verslaafd aan muziek en die

verslaving blijft. "Muziek is alles voor me. Dat was het

vroeger en dat is het vandaag nog steeds."

34 20 08 Het ging Nico Silvius voor de wind met Waterstad FM. immers je kindje en dat laat je niet zomaar los. Binnen Het aantal luisteraars groeide explosief, vooral toen NDC mediagroep is Waterstad FM nu een zelfstandige Silvius naast Sneek ook een frequentie voor businessunit onder mijn leiding. Ik heb geen seconde Leeuwarden bemachtigde. Plotseling was de muziek spijt gehad van deze stap. Het is goed geregeld en we van Waterstad FM ook te horen in plaatsen als draaien geweldig. NDC mediagroep heeft me gebracht Dokkum, Gorredijk en Heerenveen. De reacties waren wat ik gehoopt had." enthousiast. "Na Leeuwarden was het hek van de dam. We waren immers voorheen alleen in de zuid- Multimediaal westhoek van Friesland te beluisteren en nu in een Waterstad FM is niet meer de enige zender waarvoor heel groot deel van de provincie." Silvius verantwoordelijk is. Vanuit de panden in Sneek opereren ook Radio NL (Hollandse muziek) en de Doorbraak rockzender City FM. De radiozenders draaien goed. "In 2003 kwam de doorbraak. We kregen de oude frequentie van Radio 538 via een frequentieveiling. Je ziet dat het medialandschap verandert. Het is Geweldig. Waterstad FM kon je toen zelfs tot in tegenwoordig niet alleen meer papier. Er is een Enkhuizen ontvangen. We groeiden als kool en ik verschuiving te zien van krant naar radio, televisie, had op een gegeven moment vijf mensen in dienst. internet en mobiel. De adverteerder opereert steeds Het clubje uit Sneek was volwassen geworden en we meer multimediaal. Doe je daar als ondernemer niet telden in radioland plotseling mee. Waterstad FM aan mee, dan overleef je niet. De adverteerders zijn was even groot in de provincie als Omrop Fryslân. niet meer zo traditioneel. De jonge opvolger in een NDC mediagroep zocht in 2007 contact en kwam met bedrijf gaat anders met adverteren om dan vader en een voorstel. Ik heb daar lang over nagedacht. Het is opa dat voorheen deden."

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 35 NDC Grafisch Bedrijf.

36 20 08 NDC Grafisch Bedrijf

Het grafisch bedrijf besteedde in 2008 veel tijd aan de voorbereiding van de ingebruikneming van het eerste gedeelte van de nieuwe drukpers. Tegelijkertijd bleef er aandacht voor de hoge kwaliteit en tijdige aflevering van de print producten.

Het grafisch bedrijf nam begin 2009 het eerste deel De overgang naar een nieuwe pers en één productie van de nieuwe MAN-drukpers in Leeuwarden in locatie is voor de medewerkers een grote verandering. gebruik. Er is gekozen voor een zogenoemde ‘verticale Om die soepel te laten verlopen, is er een opstart’. Dit betekent dat de eerste printproducten uitwisselingsprogramma gestart. Enerzijds kunnen vrijwel direct het vereiste kwaliteitsniveau hebben om alle medewerkers zo kennismaken met de nieuwe tijdig aan klanten uitgeleverd te worden. werkomgeving in Leeuwarden en hier goed getraind aan de slag gaan. Anderzijds is de productie in Bij de opbouw van de pers en de expeditieapparatuur Groningen gegarandeerd totdat de nieuwe drukpers zijn de leveranciers geassisteerd door medewerkers helemaal klaar is. van het grafisch bedrijf. Deze tientallen ‘voortrekkers’ kregen een opleiding om de nieuwe apparatuur te Het grafisch bedrijf werkt volgens de filosofie van bedienen. De kennis dragen ze over op hun collega’s. het zogenoemde 'World Class Manufacturing'. Met de De voortrekkers vervulden een belangrijke rol bij de inzet van verbeterteams wordt het productieproces acceptatietests, die zijn uitgevoerd om er verzekerd steeds verder verbeterd, geoptimaliseerd en geborgd. van te zijn dat alle apparatuur voldoet aan de gestelde Het resultaat hiervan is dat de benutting van de eisen en normen. Er wordt niet alleen beroep gedaan productiecapaciteit is verdubbeld. op de vaktechnische kennis en vaardigheid van de medewerkers, maar ook op hun flexibiliteit en veer- Een zorgpunt is het ziekteverzuim. In 2007 steeg kracht. het ziekteverzuim naar 8 procent. Het is niet gelukt dit percentage sterk te laten dalen. Het werken Op 2 maart 2009 rolde de eerste editie van de in ploegendienst is een verzwarende omstandig- Leeuwarder Courant van de nieuwe drukpers. De krant heid. Er is geen directe relatie met het werk of de zal dagelijks optimale kleurmogelijkheden hebben, werkomstandigheden aangetoond. op zowel advertentie- als redactiepagina’s. Het is de eerste van in totaal drie nieuwe productielijnen. Het grafisch bedrijf produceert in hoofdzaak In 2010 zal de pers geheel zijn vernieuwd. producten van de eigen uitgeverij. Maar er worden De totale investering in de nieuwe drukpers en ook in toenemende mate orders uitgevoerd voor expeditieapparatuur bedraagt 33 miljoen euro. externe opdrachtgevers.

In 2010 zal de druklocatie in Groningen sluiten. Dit gaat gepaard met een reductie van het aantal vol- tijdbanen in de drukkerij van 180 tot 114. Dit proces is in 2007 ingezet en verloopt zonder gedwongen ont- slagen. Met de inleen van uitzendkrachten wordt de bemensing van de productieteams op peil gehouden.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 37 Historisch Nieuwsblad.

38 20 08 Centrale ondersteuning

P&O NDC|VBK de uitgevers heeft in november 2008 Gemotiveerde en goed opgeleide medewerkers zijn meegedaan aan het landelijk medewerkersonderzoek van groot belang. Ze leveren een essentiële bijdrage van Effectory. Door de score van 7,7 (landelijk gemid- aan de verdere professionalisering en innovatieve delde is 7,1) is NDC|VBK genomineerd voor de Beste slagkracht van de onderneming. Vanuit de afdeling Werkgevers 2009, een initiatief van Effectory P&O is daarom in 2008 meer aandacht gegeven aan in samenwerking met Volkskrant Banen. de ontwikkelmogelijkheden van de eigen medewerkers en is onder meer het aanbod interne trainingen Verder is er sprake van een toenemende interne mobi- verder uitgebreid. Deze worden nu concernbreed aan liteit. Door de harmonisatie van arbeidsvoorwaarden geboden. De interne trainingskalender biedt een groot is het makkelijker geworden om tussen verschillende aantal trainingen aan om medewerkers in staat te bedrijfsonderdelen over te stappen. stellen zichzelf verder te ontwikkelen. In 2008 hebben circa 500 medewerkers deelgenomen aan door P&O Centrale Ondernemingsraad verzorgde trainingen. Het overleg met de medezeggenschap kon dit verslagjaar opnieuw aangemerkt worden als open Voor het middenmanagement en hoger management en constructief. Een veelheid aan onderwerpen binnen het bedrijf is, in samenwerking met Hanze passeerden in het overleg tussen de Centrale Connect, een Leergang Management Vaardigheden Ondernemingsraad en de raad van bestuur, waarbij ontwikkeld. Dit programma bestaat uit diverse enkele belangrijke thema’s niet onvermeld dienen te modules en ondersteunt managers binnen het bedrijf blijven. om zich verder te kunnen ontwikkelen in hun functie. In 2009 zullen 36 managers dit programma volgen. Zo werd de Centrale Ondernemingsraad in een vroeg stadium geïnformeerd over het voornemen om de De afdeling P&O adviseerde bij het omvangrijke reor- onderneming te versterken met de aankoop van de ganisatieproject GOAL! binnen de verkooporganisatie educatieve boekenuitgeverij ThiemeMeulenhoff. van NDC mediagroep. Mede daardoor zag de Raad kans om na raadpleging van een externe deskundige snel een positief advies In het ziekteverzuimpercentage trad weinig veran- uit te brengen over de aankoop, wat tot resultaat dering op. Bij NDC Grafisch Bedrijf was een lichte had dat de onderhandelingspositie van de raad van daling waarneembaar, het verzuim is nog wel hoger bestuur werd versterkt. De Raad besloot om zichzelf dan elders in het bedrijf. Een verklaring ligt deels in de na het beklinken van de overname te versterken met fysiek zware omstandigheden waaronder binnen het een lid namens ThiemeMeulenhoff. grafisch bedrijf gewerkt wordt. Veel aandacht van de Centrale Ondernemingsraad Bij de holding bedroeg het verzuimpercentage ging voorts uit naar de harmonisatie van de pensioen 3,4 procent (2007: 3,5 procent). VBK noteerde regelingen van NDC mediagroep en VBK. Na zorg 4,3 procent (2007: 4 procent). NDC mediagroep vuldig beraad stemde hij in met het voornemen om 4,4 procent (2007: 4,1 procent). ThiemeMeulenhoff voor het gehele concern één pensioenregeling te liet 3,9% noteren. creëren. Voor de medewerkers van het krantenbedrijf had dit tot gevolg dat zij met ingang van 2009

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 39 Facilitaire Dienst.

40 20 08 Vervolg centrale organisatie

een eigen bijdrage betalen. Het feit dat dit een aan merkelijk beter pensioen oplevert, trok de Raad over de streep. Voor de VBK-medewerkers bleef de aan passing van de regeling nagenoeg zonder gevolgen.

In- en Externe Communicatie In toenemende mate verleent In- en Externe Communicatie ondersteuning bij vitale projecten en gebeurtenissen zoals fusies, reorganisaties en overnames. De afdeling verleent haar werkzaamheden aan alle bedrijfsonderdelen en uitgeverijen van NDC|VBK. Daarnaast is zij concernbreed verantwoordelijk voor informatievoorziening en reputatiemanagement.

Binnen NDC mediagroep werd in het boekjaar de verkooporganisatie ingrijpend gewijzigd. Deze operatie werd communicatief voorbereid. De begeleiding loopt door tot in 2009. In het boekenbedrijf heeft de afdeling de herpositio- nering van Van Dale uitgevers ondersteund.

De meeste aandacht is in 2008 uitgegaan naar de educatieve uitgeverijen. Voorafgaand aan de acquisitie van ThiemeMeulenhoff, werd de integratie voorbereid van de educatieve uitgeverijen NijghVersluys, Bekadidact en HBuitgevers. Midden in dit fusietraject konden de activiteiten voor ThiemeMeulenhoff naad- loos worden ingevoegd.

Voor NDC Grafisch Bedrijf is de afdeling betrokken bij de voorbereidingen voor de transitie naar de nieuwe drukkerij in Leeuwarden.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 41 Bright Vernuft, creativiteit en innovatie

De rubrieken heten Eye Candy, Labrats, Cockpit, Nerd Alert,

Viral, Flashback en Techwatch en de koppen boven de

features in het nieuwste nummer zijn Keep It Simple Stupid

en At Light’s Edge. We hebben het over Bright,

het ‘innovative lifestylemagazine’ dat oprichter en uitgever

Oscar Kneppers (43) en zijn medewerkers tweemaandelijks op

de Nederlandse en Belgische markt brengen.

42 20 08 Bright is meer dan een magazine alleen. Bright industriële vormgeving, wetenschap, architectuur en communiceert via een afgestemd pakket van media zelfs op het gebied van mode. In Bright vind je dingen met zijn doelgroep. Denk daarbij behalve aan print die er écht toe doen in innovatie, tech en design: (Bright Magazine) ook aan online (Bright.nl), producten, diensten en concepten die het leven beter on-demand online video (Bright.TV) en events in of in ieder geval interessanter en prettiger maken." licentie (BrightLive). Bright Goed huisvaderschap Bright Magazine – met bekende cast van webloggers Kneppers’ uitgeverij TechMedia in Amsterdam maakt als Corrie Gerritsma, Erwin van der Zande en Tonie sinds mei 2008 deel uit van NDC|VBK en is onder van Ringelestijn, heeft momenteel zo’n 5.000 gebracht bij Pinion in Utrecht. Een overname die door abonnees. Een aantal dat met gemiddeld vijf tot Kneppers als een daad van goed huisvaderschap negen per dag groeit. De oplage bedraagt 25.000. wordt gezien. "NDC|VBK is voor ons een groot profes- Bright.nl vertegenwoordigt Bright in het online- sioneel bedrijf, dat uitstekend staat aangeschreven. mediakanaal. De redactie publiceert maandelijks Een bedrijf bovendien dat barst van het talent. Op de ruim tweehonderd nieuwsberichten, videopostings, lange termijn vormt het een goede basis voor een blogitems en lezersreacties. Er worden regelmatig verdere ontwikkeling van Bright. nieuwe rubrieken en functionaliteiten aan de website toegevoegd. Het bereik groeit met de dag. Bright richt zich met name op de 25-plussers. Bright.TV wordt sinds december 2007 geëxploiteerd. "Mannen en vrouwen, innovators en trendsetters, Dit is een digitaal kanaal met shortformat videoseries die net als wij nieuwsgierig zijn. Mensen met een op het terrein van technology, design en style. digitale levensstijl en een ‘taste for technology'. Op 1 december 2006 organiseerde Bright in de Met belangstelling voor het nieuwe. De criteria die wij Amsterdamse Westergasfabriek voor het eerst een delen met onze lezers en de bezoekers van onze sites eigen evenement: BrightLive. Deze eerste techlifestyle zijn vernuft, creativiteit en innovatie. We behandelen playground & expo over technology, design en style internet, elektronica, gear, gadgets en auto’s, maar we trok 3.000 bezoekers. In één dag werd hun de moge- zoeken ook de tech-factor op in design, media, lijkheid geboden om de nieuwste generatie techno- logieën, producten en concepten te zien, te proberen en te beleven. Kneppers: "Een evenement dat bij de bezoekers bijzonder goed in de smaak is gevallen en zeker herhaling verdient."

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 43 Regiokantoor Franeker.

44 20 08 NDC|VBK maatschappelijk betrokken

De uitgeverijen van NDC|VBK zijn doordrongen van het belang van maat schappelijke verantwoordelijkheid en betrokkenheid. De dagbladen doen verslag van de wereld om ons heen. Met boeken, tijdschriften en internetactiviteiten belichten journalisten en auteurs maatschappelijke ontwikkelingen en sociale behoeften.

Deze verantwoordelijkheid en betrokkenheid komt Van festival tot kunstproject, van een participatie eveneens tot uitdrukking door een deel van het project met verstandelijk gehandicapten tot de rendement van de onderneming beschikbaar te stel- professionalisering van vrijwilligerswerk en van len voor activiteiten en initiatieven die bijdragen aan natuurbescherming tot breedtesport. Belangrijk aan het versterken van het sociaal maatschappelijk leven. zo’n project is de vernieuwing en de versterking van Het boekenbedrijf ondersteunt jaarlijks met donaties het maatschappelijk leven. Het JM Fonds heeft in diverse festivals en evenementen op het gebied van 2008 voor 131 projecten en activiteiten subsidie literatuur en poëzie. Voorts worden financiële midde- verstrekt met in totaal een bedrag van € 580.050,-. len beschikbaar gesteld voor de instandhouding van Iedere twee jaar wordt de JM Prijs uitgeloofd ter International PEN. Dit is een internationale organisatie bevordering van het maatschappelijk leven en debat van schrijvers, die zich onder andere inzet voor de in Friesland, Groningen en Drenthe. De prijs zal in vrijheid van meningsuiting. Ze komt op voor schrijvers 2009 voor de vijfde keer worden uitgereikt. Er is een die om hun mening worden onderdrukt of vervolgd. record van 109 inzendingen binnengekomen in de De beide dagbladen zijn zich ervan bewust dat zij een vorm van gedichten, verhalen en essays over het bijzondere positie innemen in de Noord-Nederlandse thema ‘Regionale Identiteit’ van Noord-Nederland. samenleving. Zij voelen zich maatschappelijk betrokken bij dit landsdeel, wat tot uiting komt in de vele Hazewinkelfonds culturele en sportieve evenementen die op enigerlei Het Hazewinkelfonds is op 2 juni 1988 in het leven wijze worden ondersteund. geroepen ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van het toenmalige Nieuwsblad van het Noorden. Stichting Je Maintiendrai Doel van het fonds is het lenigen van algemeen Het grootaandeelhouderschap van de onderneming erkende noden op sociaal en maatschappelijk gebied is in handen van de Stichting Je Maintiendrai. in de provincies Groningen en Drenthe. Particulieren, De stichting is in 2005 bestuurlijk gesplitst in met name zij die tussen wal en schip (dreigen te) JM Beheer en JM Fonds. De taken, voortvloeiend uit vallen, vrijwilligersorganisaties en overige hulpvragers het grootaandeelhouderschap berusten bij JM Beheer. in Groningen en Drenthe, kunnen een beroep doen JM Fonds wil er zorg voor dragen dat de onafhankelijk op eenmalige tegemoetkoming uit het fonds. uitgegeven kranten in Noord-Nederland blijven De schenkingen vinden alleen plaats als reguliere bestaan. Daarnaast bevordert en stimuleert het (overheids-)hulp niet mogelijk of niet voldoende is. Fonds maatschappelijke ontwikkelingen in de drie Sinds de oprichting van het fonds zijn ruim 6.000 noordelijke provincies. Dit doet het door ieder jaar aanvragen in behandeling genomen. projecten en activiteiten te subsidiëren op het gebied van cultuur, economie, onderwijs, sport, welzijn en wetenschap.

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 45 Gewonnen prijzen in 2008 - een greep

Ambo|Anthos Contact Edgar Hilsenrath, De nazi en de kapper: Salman Rushdie, Middernachtskinderen: Best of Groene Waterman Prijs Booker Prize João Ubaldo Ribeiro, Brazilië Brazilië: Dimitri Verhulst, De helaasheid der dingen: Inktaap Prémio Camões Nachoem M. Wijnberg, Liedjes: Ida Gerhardt Tom Rob Smith, Kind 44: Ian Fleming Steel Dagger Poëzie Prijs Matt Rees, Het verraad van Bethlehem: John Creasey (New Blood) Dagger De Fontein Tahmima Anam, Het bijtende gevoel van verlies: Craig Russell: Dagger in the Library Commonwealth Writers’ Prize Sally Nicholls, Als je dit leest ben ik dood: Catherine O’Flynn, Wat verloren is: British Book Waterstone’s Children’s Book Prize Award / Newcomer of the Year Houtekiet Atlas Joris van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Jan Brokken: De Onregelmatige Omslagprijs Buysse & zijn tijd (Houtekiet/Atlas): ABN AMRO Ian Buruma: Erasmusprijs Bank Prijs voor het Beste Non-Fictie Boek 2007 Joris van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse & zijn tijd (Houtekiet/Atlas): ABN AMRO Kok ten Have Bank Prijs voor het Beste Non-Fictie Boek 2007 Maudy Fowler en Gail Hunt Violette, Wittenberg en Jan Banning, Binnen is het donker, Hemelse boodschappen: ParaVisie Award / buiten is het licht: Bob den Uyl Prijs Internationaal boek van het Jaar Jeroen Brouwers, Datumloze dagen: Arjan Wilschut, De beloning van de koning: Gouden Uil Prijs van de Lezer De Verwondering Geert Mak: Leipziger Buchpreis zur Europäischen Linda Nichols, Zoeken naar Eden: Verständigung Christian Book Award / Fictie Charles Martin, Sporen: Christy Awards / Augustus Eigentijdse fictie Mirjam Pool, Alle dagen schuld: Lynn Austin, Ware liefde: Christy Awards / VVOJ Aanmoedigingsprijs Historische fictie Ayaan Hirsi Ali, Mijn vrijheid: Max Lucado, 3:16: Retailers Choice Awards / Anisfield-Wolf Boekenprijs Leven als christen

46 20 08 Beverly Lewis, Nellie Fisher 1 - De breuk: Retailers Luitingh~Sijthoff Choice Awards / Algemene fictie Halima Bashi, De tranen van de woestijn: Victor Gollancz Award Kosmos Marguerite Abouet en Clément Oubrerie, Aya: Herman den Blijker, Herman Dichtbij: Nederlandse Childrens' Africana Book Gourmand Cookbook Award / Best Television Dan Brown, De Da Vinci Code: 2e Hands Boek Celebrity Book Awards / Spanning Cuno van ‘t Hoff, Cuno 2009: Nederlandse Joe Hill, Zwart hart: Locus Award / First Novel Gourmand Cookbook Award / Best Wine Guide David Szalay, Mag ik u een aanbod doen?: Vanja van der Leeden en Monique Pawirosemito, Betty Trask Award Snow Food: Nederlandse Gourmand Cookbook John Hart, Gevaarlijke onderstroom: Edgar Award / Award / Best Single Subject Cookbook en Best Best Novel Entertainment Tana French, De Offerplaats: Edgar Award / Best First Blond Amsterdam, Hollandse Happen: Nederlandse Novel By An American Author Gourmand Cookbook Award / Best Corporate Junot Díaz, Het korte maar wonderbare leven van Cookbook Oscar Wao: Pulitzer Prize / Fiction en National Nadia Zerouali en Merijn Tol, Arabia: Nederlandse Book Critics Circle Award voor fictie Gourmand Cookbook Award / Best Arabic Cookbook NDC mediagroep H.H.F. Henderson, H. Toors, I.J. Ebbelink-Bosch & Wouter Broekema: Dagbladbezorger van het jaar C. Thijssen, Het nieuwe kookboek: Nederlandse Herman Sandman, Groninger Gezinsbode: Cookbook Gourmand Award / Special Award of the Groninger Persprijs Jury Kees Spruijt, Kameraden – beeld van de harde kern Tirion van Feyenoord: RD Persprijs Joke Glansbeek, Beautyfood: Nederlandse Gourmand Modeste Herwig, De familiemoestuin: beste Duitse World Cookbook Award / Best Health and Nutrion tuinboek Deutsche Gartenbaugesellschaft 1822 e.V. book Peter Klosse, Chef & Sommelier: L.J. Veen Nederlandse Gourmand World Cookbook Award / Marcel Rözer, ‘Lijden in een oorlog zonder kogels’ uit Best book on matching food and wine Achilles: Hard Gras Prijs Sportjournalistiek Hans Klippus en Leo Stofkooper, De Derby. De waarheid achter de Spakenburgse rood-blauwe twisten: Nico Scheepmaker Beker 2007

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 47 Organogram per 31 december 2008 (beknopte versie)

Houdstermaatschappij Stichting Je Maintiendrai Beheer Heidehuis BV Preferente Aandelen NDC BV

86,9% 8,1% 5%

NDC Houdstermaatschappij BV

100%

NDC|VBK de uitgevers BV

100%

Veen Bosch & Keuning NDC Elektronische Pinion BV Mensenlinq BV Media Menu CV NDC mediagroep BV Mediasam BV Uitgevers NV Media BV

100% 100% 100% 35% 33% 100% 50%

Techmedia BV VBK Uitgevers BV NDC Grafisch Bedrijf BV 75% 100% 100%

Uitgeverij Luitingh~ Uitgeverij Ambo|Anthos Uitgevers Uitgeverij Contact BV Kosmos Uitgevers BV Uitgeverij Bekadidact BV NijghVersluys BV Veen Magazines BV Linkeroever Uitgevers NV Workumer Krant Friso BV NDC Admix BV CarChannel BV Sijthoff BV ThiemeMeulenhoff BV

100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 50% 100% 50% 100% 10%

Uitgeversmij. J.H. Kok Veen Bosch & Keuning Uitgeverij De Fontein BV Amstel Uitgevers BV Tirion Uitgevers BV HBuitgevers BV Van Dale Lexicografie BV Uitgeverij Ankh-Hermes Contendor BV NDC Radio BV ten Have BV Uitgevers België NV

100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Friese Pers Boekerij BV De Ingenieur BV PAT Onderwijsinnovatie BV

100% 50% 100%

48 20 08 Houdstermaatschappij Stichting Je Maintiendrai Beheer Heidehuis BV Preferente Aandelen NDC BV

86,9% 8,1% 5%

NDC Houdstermaatschappij BV

100%

NDC|VBK de uitgevers BV

100%

Veen Bosch & Keuning NDC Elektronische Pinion BV Mensenlinq BV Media Menu CV NDC mediagroep BV Mediasam BV Uitgevers NV Media BV

100% 100% 100% 35% 33% 100% 50%

Techmedia BV VBK Uitgevers BV NDC Grafisch Bedrijf BV 75% 100% 100%

100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 50% 100% 50% 100% 10%

100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%

Friese Pers Boekerij BV De Ingenieur BV PAT Onderwijsinnovatie BV

100% 50% 100%

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 49 Personeelsontwikkeling

Verdeling vrouw / man 2008 (in aantal medewerkers per bedrijfsonderdeel)

Krantenbedrijf Vrouw Man Totaal Holding 41 91 132 NDC mediagroep (incl. Hoekstra) 378 572 950 NDC Grafisch Bedrijf 8 137 145 Totaal 427 800 1227

Boekenbedrijf Algemeen 178 91 269 Educatief & Professioneel 261 179 440 Holding 24 33 57 België 15 6 21 Totaal 478 309 981

Verdeling vrouw / man Holding 31% 69% in procenten NDC mediagroep 39,8% 60,2% (incl. Hoekstra)

NDC Grafisch Bedrijf 5,5% 94,5%

Totaal 34,8% 65,2%

Algemeen 66,2% 33,8%

Krantenbedrijf Educatief & Professioneel 59,3% 40,7%  Vrouw  Man Holding 42,1% 57,9%

Boekenbedrijf België 71,5% 28,5%  Vrouw  Man Totaal 58% 42% 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

50 20 08 Leeftijd medewerkers 2008 (naar leeftijdscategorie en gemiddelde leeftijd per bedrijfsonderdeel)

Leeftijdscategorie > <= 24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 >= 60 Totaal Gem. Krantenbedrijf leeftijd Holding 8 15 8 15 20 33 15 13 5 132 42,6 NDC mediagroep (incl. Hoekstra) 29 49 65 113 161 139 165 157 72 950 45,8 NDC Grafisch Bedrijf 2 3 6 16 35 22 25 21 15 145 47,1 Totaal 39 67 79 144 216 194 205 191 92 1227 45,5

Boekenbedrijf Algemeen 17 26 40 51 35 43 25 24 8 269 40,6 Educatief & Professioneel 6 41 92 80 74 57 44 40 6 440 42,2 Holding 2 2 4 14 5 13 7 5 5 57 46,5 België - 1 1 5 3 2 2 5 2 21 46,5 Totaal 25 70 137 150 117 115 78 74 21 981 44,2

Aantal medewerkers 2007 (verdeling naar parttime/fulltime inclusief stagiaires en WAO’ers)

aantal fulltime in % aantal parttime in % Krantenbedrijf Holding 101 76,5 31 23,5 NDC mediagroep (incl. Hoekstra) 628 66,1 322 33,9 NDC Grafisch Bedrijf 133 91,7 12 8,3 Totaal 862 70,3 365 29,8

Boekenbedrijf Algemeen 149 55,4 120 44,6 Educatief & Professioneel 220 64,7 120 35,3 Holding 36 63,2 21 36,8 België 13 61,9 8 38,1 Totaal 418 53,1 369 46,9

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 51 Aantal medewerkers fulltime en Holding parttime naar bedrijfsonderdeel.

NDC mediagroep (incl. Hoekstra)

NDC Grafisch Bedrijf

Totaal

Algemeen

Educatief & Professioneel Krantenbedrijf  fulltime Holding  parttime

België Boekenbedrijf  fulltime Totaal  parttime 0 100 200 300 400 500 600 700 800

52 20 08 NDC Houdstermaatschappij B.V.

NDC|VBK de uitgevers B.V. behoort tot NDC Houdstermaatschappij B.V.

Samenstelling raad van commissarissen R.G. Boekhoven, voorzitter J.H.J. Pâques, vice-voorzitter Mr. A.D.H. Fockema Andreae Mr. R.N. Hazewinkel J. Kamminga (tot 16 april 2008) Drs. C.G.G. Spaan Mr. drs. A. Offringa (per 1 april 2009)

Samenstelling raad van bestuur J.K.W. de Roos, voorzitter Drs. J.J. Atema B. de Groot

Adres Sixmastraat 15 Postbus 394 8901 BD Leeuwarden www.ndcvbk.nl

Colofon Dit jaarverslag is tot stand gekomen onder verantwoordelijkheid van de raad van bestuur van NDC|VBK de uitgevers B.V. en zijn werkmaatschappijen. Productie In- en Externe Communicatie Fotografie Corné Sparidaens Ontwerp en opmaak Media Producties & Vormgeving Druk Drukkerij Wilco, Amersfoort

NDC|V BK de uitgever s jaarverslag 53 Media Producties & Vormgeving.

54 20 08

NDC | VBK de

uitgevers

Jaarverslag 2008

JAAR verslag 2008

Sixmastraat 15 Postbus 394 8901 BD Leeuwarden

Tel. (058) 284 52 45 www.ndcvbk.nl