Hoe Wissmann Van Zijn Sokkel Werd Gehaald Koloniaal Verleden En Studentenprotest in Hamburg, 1955-1969
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Hoe Wissmann van zijn sokkel werd gehaald Koloniaal verleden en studentenprotest in Hamburg, 1955-1969 Lieve Ettes 10012710 [email protected] Masterscriptie Duitslandstudies Begeleider: dr. Hanco Jürgens Tweede lezer: dr. Moritz Föllmer 14-02-2020 Inhoudsopgave Inleiding blz. 4 Opbouw en relevantie scriptie blz. 5 Koloniale amnesie? blz. 7 Koloniale Erinnerungsorte en lieux de mémoire blz. 8 Hermann von Wissmann en zijn Denkmal blz. 11 1. De eerste fase 1955-1961 blz. 13 1.1 Inleiding blz. 13 1.2 In de schaduw van de Hallstein doctrine: blz. 13 het herstel van de Afrikapolitik en ontwikkelingshulp in de jaren vijftig 1.3 De rol van het koloniale verleden binnen de Duits-Afrikaanse betrekkingen blz. 16 1.4 Koloniale amnesie? blz. 18 1.5 Het ontstaan van de intellektuelle Neuen Linken blz. 19 1.6 Ontwikkelingshulp of neokolonialisme? blz. 22 Studentenprotest in relatie tot de Derde Wereld 2. Casus: het Denkmal van Hermann von Wissmann 1961 blz. 24 2.1 Inleiding blz. 24 2.2 Bilderstürmer of Denkmalspflegern? blz. 24 2.3 Tegenstanders blz. 27 2.4 Medestanders blz. 30 3. De tweede fase 1962-1969 blz. 32 3.1 Inleiding blz. 32 3.2 Historische momenten: de Fischer-controverse en Spiegelaffaire blz. 32 3.3 Verdere ontwikkelingen binnen de SDS blz. 35 3.4 Protest tegen de Vietnamoorlog blz. 37 4. Casus: het Denkmal van Hermann von Wissmann 1967-1969 blz. 39 4.1 Inleiding blz. 39 4.2 Het jaar 1967 blz. 39 2 4.4 Het jaar 1968 blz. 43 4.3 Das Permanente Kolonialinstitut – 50 Jahre Hamburger Universität blz. 46 Conclusie blz. 48 Bronnenlijst blz. 50 Secundaire literatuur blz. 54 3 1. Inleiding In de nacht van 1 op 2 november 1968 werden de standbeelden van de Duitse koloniale helden Hermann von Wissman en Hans Dominik, die sinds 1922 de ingang van de Universiteit van Hamburg hadden gesierd, door studenten van hun sokkel gehaald.1 Aan de daadwerkelijke val van de standbeelden ging al ruim een jaar van protest vooraf: volgens de studenten stond het standbeeld van Wissmann symbool voor de kapitalistische westerse wereld – ook wel ‘Eerste Wereld’ –, en het neokolonialisme en imperialisme dat hiermee gepaard ging.2 Ook in juli 1961 was geprotesteerd tegen de standbeelden van Wissmann en Dominik, nadat het universiteitsbestuur had afgezien van verwijdering van de standbeelden. In eerste instantie waren studentenvertegenwoordigers met het rectoraat overeengekomen dat het voor Afrikaanse studenten, studerend aan de universiteit in Hamburg, niet redelijk was langs een standbeeld van hun voormalig onderdrukker te lopen. Het intrekken van het besluit mondde uit in een conflict tussen studenten, die de standbeelden ‘zeer onmodern’ vonden, en een ‘conservatieve elite’ in de stad, die van mening was dat de standbeelden ‘een uitdrukking van hun tijd’ waren, en dat het afbreken van de standbeelden een ‘moderne beeldenstorm’ was.3 De protesten rondom het standbeeld in zowel 1961 als in 1967-68 vormen het uitgangspunt van mijn scriptie. Ik analyseer niet alleen waar de protesten zich nu precies tegen richtten en hoe dit protest tot uiting kwam, ook onderzoek ik waarom de studenten zich in 1961 er nog niet aan waagden om het standbeeld van zijn sokkel te halen, terwijl ze dat zeven jaar later vol overgave wel deden. De centrale vraagstelling die hieruit voortkomt is dan ook als volgt: wat zeggen de protesten in de jaren zestig rondom het standbeeld van Wissmann over het denken over kolonialisme in Duitsland? Daaruit vloeien de volgende deelvragen voort: hoe hebben de protesten tegen het standbeeld van Wissmann bijgedragen aan studentenprotesten in het algemeen? Welke tegenkrachten ontwikkelde zich in deze 1 Ingo Cornils, ‘The German Student Movement and German Colonialism’ in: Michael Perraudin en Jürgen Zimmerer, German Colonialism and National Identity (New York 2011), 197-212, aldaar 201. 2 Ibidem; Andreas Eckert en Albert Wirz, ‘Wir nicht, die Anderen auch. Deutschland und der Kolonialismus’ in: Sebastian Conrad en Shalini Randeria, Jenseits des Eurozentrismus. Postkoloniale Perspektiven in den Geschichts- und Kulturwissenschaften (Frankfurt am Main 2002), 372-392, aldaar 373; https://www.zeit.de/2017/25/68-interview-kai-hermann/komplettansicht, geraadpleegd op 28 mei 2019. 3 Studentenstreit um Symbolik aus Stein. Sind die ‘Afrikakämpfer’ Wissmann und Dominik unzeitgemaß?’ in: Hamburger Echo, 19 juli 1961. 4 periode en hoe sterk stonden zij in hun overtuiging dat de standbeelden juist moesten blijven staan? Waarom lukte het in 1961 niet en in 1967-68 wel om het standbeeld neer te halen? Deze studie naar de omgang met twee standbeelden in de universiteitstuin van Hamburg kan gezien worden als een vorm van microgeschiedenis waarin kleine gebeurtenissen worden bestudeerd om te reflecteren op veel grotere maatschappelijke of culturele vraagstukken. Door een lokale gebeurtenis in alle facetten te bestuderen wordt het mogelijk om het frame van de nationale geschiedenis te overstijgen en tegelijkertijd een dieper inzicht te genereren in de beweegredenen van mensen om de wereld op een bepaalde manier vorm te geven. In die zin moet microgeschiedenis ook gezien worden als een reactie op kwantitatieve methoden uit de sociaaleconomische geschiedenis.4 Het studentenprotest tegen het op de sokkel plaatsen van koloniale machthebbers zegt veel over opkomende protestculturen in het algemeen, maar ook over postkoloniale verhoudingen, veranderende ideeën over de verhoudingen tussen werelddelen en transcontinentale migratie van studenten. Deze scriptie wil daarmee ook bijdragen aan inzichten in mondiale veranderingen in het antikolonialisme, zoals die tot uiting kwam in de universiteitstuin van Hamburg. 1.1 Opbouw scriptie en relevantie Deze scriptie is opgebouwd uit vier hoofdstukken, waarvan twee hoofdstukken ingaan op de politiekmaatschappelijke ontwikkelingen tussen 1955 en 1961 en 1962 en 1969. De twee andere hoofdstukken gaan op basis van uitgebreid bronnenonderzoek meer specifiek in op de protesten in 1961 en 1967-1968. In de inleiding geef ik een korte introductie rondom standbeelden als lieux de mémoire, zodat duidelijk wordt hoe de (symbolische) betekenis van een standbeeld in de loop der jaren kan veranderen. In het eerste hoofdstuk, waarin de ontwikkelingen tussen 1955 en 1961 geschetst worden, ga ik in op het herstel van de Afrikapolitik van Duitsland na de Tweede Wereldoorlog en de invloed van het koloniale verleden op de Duits-Afrikaanse betrekkingen. Op deze manier wordt duidelijk hoe de verhoudingen lagen en tegen welke (geo)politieke achtergrond de eerste vlaag van protesten zich afspeelde. Ook wordt er ingegaan op de vraag hoeveel aandacht er in Duitsland voor het kolonialisme was in deze periode. Vervolgens behandel ik in dit hoofdstuk het ontstaan van de eerste studentenprotesten in deze periode en bespreek ik welke kritiek de studenten hadden op de 4 Sigurdur Gylfi Magnusson en David Olafsson, ‘Local and Global Perspectives as Platforms for Barefoot Historians: A Microhistorical Approach’, in: Minor Knowledge and Microhistory. Manuscript Culture in the Nineteenth Century (New York 2017), 55-72, aldaar 58-59. 5 omgang met de koloniale erfenis. In het tweede hoofdstuk analyseer ik het protest rondom het standbeeld van Wissmann in 1961. Hierbij heb ik met name gebruik gemaakt van archiefmateriaal uit het staatsarchief van Hamburg en van krantenartikelen. Zo wordt niet alleen duidelijk hoe de kritiek ontstond, waar het precies tegen gericht was, wie er mee gemoeid was en hoe het zich uitte, maar juist ook waarom zoveel mensen toen nog vonden dat er weinig mis was met het standbeeld van Wissmann. In het derde hoofdstuk schets ik de ontwikkelingen tussen 1962 en 1969. Omdat in deze periode de protestcultuur op allerlei manieren steeds zichtbaarder werd, heb ik ervoor gekozen om een kleine selectie te maken van de meest relevante gebeurtenissen voor dit onderzoek. Ik ga hier in op de ontwikkelingen binnen de Sozialistische Deutsche Studentenbund (SDS) en specifieker op de SDS in Hamburg. Dit wordt ingebed in de bredere maatschappelijke debatten rondom de Fischer-controverse en de Spiegelaffaire, om aan te tonen dat over de hele breedte van de samenleving het politiekmaatschappelijk engagement sterk toenam. Tot slot komt de radicale kritiek van studenten tegen de Vietnamoorlog aan bod. Dit bleek een trigger te zijn om nog eens kritisch na te denken over het eigen koloniale verleden. In het vierde hoofdstuk onderzoek ik de felle protesten in 1967 en 1968 die uiteindelijk leidden tot het neerhalen van Wissmans standbeeld. Ook hier ga ik in op hoe de kritiek zich ontwikkelde, waar het precies tegen was gericht, wie er mee gemoeid waren en hoe het zich uitte. Naast archiefmateriaal uit het staatsarchief en krantenartikelen, is voor de laatste twee hoofdstukken gebruik gemaakt van het boek Das Permanente Kolonialinstitut. 50 Jahre Hamburger Universität, in 1969 uitgebracht door de Allgemeiner Studentenausschuss (ASTA) van de universiteit van Hamburg. Op deze manier behandel ik de protesten rondom het standbeeld van Wissmann niet als op zichzelf staande gebeurtenissen, maar plaats ik ze in de bredere context van aanzwellende studentenprotesten in de jaren zestig, waarbij ook duidelijk wordt dat de inhoudelijke kritiek waaruit deze protesten zijn voortgekomen al in de jaren vijftig te vinden is. Hoewel de symbolische betekenis van het standbeeld in 1961 heel anders was dan in 1968 en ze in die zin beide een goede afspiegeling zijn van de stand van zaken van het moment, zijn de protesten tegelijkertijd toch ook onlosmakelijk met elkaar verbonden. Beide