Promotor Prof. Dr. Kristoffel Demoen Vakgroep Letterkunde Copromotor Dr
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Promotor Prof. dr. Kristoffel Demoen Vakgroep Letterkunde Copromotor Dr. Bruno Vanobbergen Vakgroep Sociale Agogiek Decaan Prof. dr. Marc Boone Rector Prof. dr. Ann De Paepe Kaftinformatie: ‘Skylla’, door Jan Jutte, in Simon Van der Geest. (2010). Dissus. Amsterdam, Antwerpen: Querido, p. 26-27. Coverontwerp: Sigrid Geerts Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Sylvie Geerts Hoe Skylla in een graafmachine veranderde De receptie van de klassieke mythologie in de Nederlandstalige jeugdliteratuur van 1970 tot vandaag Proefschrift voorgelegd tot het behalen van de graad van Doctor in de Letterkunde 2014 Dankwoord Intussen is het zo’n negen jaar geleden dat ik als student met een beduimeld pocketje van Imme Dros’ Homerosbewerkingen Ilios & Odysseus het bureau van Kristoffel Demoen binnenstapte. Ik dank hem om van een vaag idee voor een masterthesis een intellectueel avontuur te maken. En nu we het toch over avonturen hebben, laat ik de weg naar dit eindpunt dan maar een odyssee noemen, zo een lange tocht vol hindernissen met een zeker doel, maar een onzekere uitkomst. Wie het van dichtbij heeft meegemaakt weet wat ik bedoel. Ik dank Kristoffel om mijn gids te zijn op die weg. Zijn geduldige sturing als ik op een zijspoor belandde, zijn creatieve ideeën, zijn betrokkenheid bij alle fases van dit onderzoek, kritisch en gedetailleerd verbeterwerk en de stimulerende gesprekken gaven dit werk vorm en kleur. Oneindig dankbaar ben ik hem voor zijn begripvolle houding en niet aflatend vertrouwen. Ook mijn copromotor Bruno Vanobbergen dank ik voor zijn steun en om mij wegwijs te maken in de literatuur van zijn vakgebied. Zijn inspirerende suggesties en feedback stuurden mij steeds nieuwe richtingen uit. De leden van mijn begeleidingscommissie, Vanessa Joosen en Rita Ghesquiere, hebben met hun expertise over jeugdliteratuur een waardevolle bijdrage geleverd aan dit werk. Mijn dank gaat ook uit naar Helma Van Lierop, Toin Duijx en Jen de Groeve die interesse toonden in mijn onderzoek en voor hun waardevolle opmerkingen en aanmoedigingen. Een heel speciale plaats in dit dankwoord reserveer ik voor Sara Van den Bossche met wie ik heb mogen ondervinden dat onderzoeken en schrijven ook – en veel beter – samen kan gebeuren. Ik beschouw het als een groot voorrecht dat ik Sara niet alleen als collega, maar ook als vriendin kan beschouwen. Ik dank alle deelnemers aan de Never-ending Stories conferentie die Sara en ik samen organiseerden in 2011. Bijzondere dank gaat uit naar John Stephens voor zijn opbouwende en gedetailleerde kritiek op verschillende van mijn teksten. Ik dank Petra Wörsching en de mensen van de Internationale Jugendbibliothek in München voor het hartelijke onthaal en de professionele begeleiding tijdens mijn verblijf. Ik dank mijn collega’s op de Blandijn voor hun vele hulp en steun de voorbije jaren: Floris Bernard, Pieter Borghart, Freddy Decreus, Marc De Groote, Els De Loor, Chrisje De Pauw, Koen De Temmerman, Mark Janse, Yanick Maes, Tine v Scheijnen, Stijn Praet en Berenice Verhelst. Ik dank Geert Bonamie, Gitte Callaert, Peter De Smet en Frederic Lamsens voor hun technische hulp. Ik dank Michael De Cock, Gerda Dendooven, Imme Dros, Ed Franck en Simon Van der Geest voor hun medewerking. Dit werk was er nooit gekomen zonder de liefdevolle en geduldige steun van mijn vrienden en familie. Voor schouderklopjes, zorg, verstrooiing en praktische hulp: Nora, Soetkin, Astrid, Brecht, Hadewijch, Marleen, Nathalie en Lien. Het nauwkeurige naleeswerk en de aanmoedigingen van Maja en Mieke waren een grote hulp. Ik dank in het bijzonder Eline, voor haar ideeën, kritische feedback, praktische hulp en onmisbare vriendschap. Gil dank ik om zijn kennis over smurfen, animatiefilms en lettertypes te delen, voor zijn hulp bij de laatste loodjes en steunende aanwezigheid. Ik heb alles te danken aan mijn ouders, zus en zoontje. Sigrid dank ik om zorgvuldig na te lezen, vervelende praktische werkjes uit te voeren, om een cover te ontwerpen precies zoals ik die wou en bovenal om er altijd te zijn voor mij. Ik ben mijn ouders, Linda en Maarten, dankbaar om mij de kans te geven mijn interesses te volgen en mij op zo veel manieren te helpen en te steunen. Ik draag het resultaat op aan mijn zoontje Elliot die alles zin en schoonheid geeft en die van graafmachines houdt. vi Lijst van figuren Figuur 1 Betekenisvorming 11 Figuur 2 Jeugdliteraire communicatie volgens Ghesquiere (2009, p. 23). 48 Figuur 3 De rollen van lezers in jeugdliteraire communicatie 50 Figuur 4 Communicatie in leesaanbevelingen en publicaties binnen een jeugdliteratuurfonds van bewerkingen van klassieke mythologie 51 Figuur 5 Communicatie in jeugdbewerkingen van klassieke mythologie 52 Figuur 6 Continua/spanningsvelden 106 Figuur 7 Typologie van bewerkingen van klassieke mythen in de jeugdliteratuur; legende bij bijlage 2. 130 Figuur 8 Aantal mythenbewerkingen volgens jaar van publicatie 135 Figuur 9 Gemiddeld aantal titels voor en na 1994 136 Figuur 10 Verhouding jeugdbewerkingen en -uitgaven/totale titelproductie 137 Figuur 11 Grafiek productie – gedifferentieerd volgens type bewerking 139 Figuur 12 Spreiding volgens minimuleeftijd geïntendeerde lezer 141 Figuur 13 Grafiek meest voorkomende types preteksten per jaar 143 Figuur 14 Grafiek minst voorkomende types preteksten per jaar 143 Figuur 15 Frequentie per type pretekst 145 Figuur 16 Frequentie mythen met aitiologisch aspect 145 Figuur 17 Tabel populariteit type ‘hybris en straf’ 152 Figuur 18 Het traject van dubbeluitgaven van jeugdbewerkingen die via leesaanbevelingen worden gereadresseerd aan jongeren. 182 Figuur 19 Verhaallijnen Odyssee 196 Figuur 20 Verhaallijnen en episodes in bewerkingen van de Odyssee 199 Figuur 21 De structuur van Wachten op Apollo (Dijkstra, 2001) 286 Figuur 22 Episodes in bewerkingen van de ontstaansmythen 295 Figuur 23 Episodes in bewerkingen van het verhaal van Orfeus 313 Figuur 24 Episodes in bewerkingen van het verhaal van Pandora 332 vii Lijst van afbeeldingen Afbeelding 1 Hoes van de DVD van de komedie Dokus de leerling. 154 Afbeelding 2 Avontuur en onderweg zijn op de covers: van links naar rechts, boven naar onder: van Epen (1977); Zwiers (1979); Hartman (1994); Dros & Geelen (2012) 162 Afbeelding 3 Mensenverslindende monsters op de cover van de Kleine Klassiekers van Davidsfonds, door Gerda Dendooven (De Cock, 2008; 2009) 164 Afbeelding 4 Een kwaadaardige hond en een jonge, hedendaagse Odysseus op de cover van een eigenzinnige bewerking van de Odyssee, door Jan Jutte (Van der Geest, 2010) 165 Afbeelding 5 Gevaar en gruwel op de cover door Thé Tjong-Khing (Pelgrom, 2007) en Harrie Geelen (Dros, 1996a) 166 Afbeelding 6 Aktaion op de cover van Diep in het woud, door Dendooven (De Cock, 2011) 168 Afbeelding 7 Het informatieve karakter benadrukt in (van links naar rechts, boven naar onder) Houtzager (2003), Broos (1991) en Ransijn (1997) 171 Afbeelding 8 Een collage van potscherven, door Fiel Van der Veen op de cover van De zwerftochten van Aeneas (Biegel, 1998) 172 Afbeelding 9 Links de cover van Femios, door Van Stiphout (Bovée, 1973) en rechts een afbeelding van de fries van het Parthenon te Athene (443-448 v.C, British Museum, Londen) 174 Afbeelding 10 De vermenging van een klassiek en hedendaags portret door Marijke Meersman (Verleyen, 1998); rechts een fragment van fresco ‘de Stierspringen’ uit Knossos (ca. 1400 v.C., Archeologisch Museum, Heraklion) 175 Afbeelding 11 De covers van de dubbeluitgaven van Dros (2004; 2007) en Franck (1999; 2005) met telkens links de jeugduitgave 184 Afbeelding 12 Imme Dros 211 Afbeelding 13 De Wikipedia afbeelding van Gustave Flaubert 247 Afbeelding 14 ‘Eenoog’ door Jan Jutte (Van der Geest, 2010, pp.14-15) 253 Afbeelding 15 ‘Sirenen’, door Jan Jutte (Van der Geest, 2010, pp. 36-37) 254 Afbeelding 16 Odysseus and the Sirens, eponieme vaas van de Sirenenschilder, ca. 480-470 v.C. (British Museum, Londen) 255 Afbeelding 17 ‘Een reus met één oog’, door Julie Tavernier (Versyp, 2011, p. 18) 256 Afbeelding 18 De val van Ikaros volgens Gerda Dendooven (De Cock, 2010) 274 ix Afbeelding 19 Een mythische Peter Pan op de cover van Rebel met Vleugels (rechts) en links Disney’s Peter Pan (Walt Disney Pictures, Return to Neverland. 2002) 276 Afbeelding 20 ‘De val van Icarus’, Pieter Breugel de Oude, ca. 1558 (Koninklijke Musea voor Schone Kunsten, Brussel) 277 Afbeelding 21 Daidalos vermoordt Talos, door Harrie Geelen (Dros 2004 [2002], p. 414) 280 Afbeelding 22 Gaia ‘staat op’ uit de Chaos, door Thé Tjong-Khing (Pelgrom, 2007, p. 18) 300 Afbeelding 23 Ouranos treurt om het gemis van zijn moeder, door Louis van Geijn (van Dolen, 2009, p. 11) 301 Afbeelding 24 Kronos vreet zijn kinderen op, door (v. boven nr. onder, van l. nr. r.) van A.D. van Heyningen-Will (Lim 1976, p. 10), Els Van Egeraat (Kramer, 2005, p. 35), Tong-Khing (Pelgrom, 2007, p. 26) en Iris Beeckman (Cielen, 2009, p. 32). 306 Afbeelding 25 Kronos kotst zijn kroost uit, door (v. b. nr. o., v. l. nr. r) Harrie Geelen (Dros, 2004 [1999], p. 21), Joseph Guida (Idema, 2013, p. 10)en Louis Van Geijn (van Dolen, 2009, p. 15) 307 Afbeelding 26 Gaia met snoeimes, door Thé Tjong-Khing (Pelgrom, 2007, p. 22) 309 Afbeelding 27 Een tragische Orfeus, door Harrie Geelen (Dros 2004 [1999], p. 101) 316 Afbeelding 28 Orfeus en Eurydike door Gerda Dendooven (De Cock, 2011) 318 Afbeelding 29 De in stukken gehakte Orfeus wordt ten grave gedragen door Thé Tjong-Khing (Pelgrom, 2007, p. 165) 321 Afbeelding 30 Hades en Persfoneia, door Karst-Jannek Rogaar (Groothof, 2007, p. 45) 323 Afbeelding 31 De ‘oude Orfeus’ treurt aan de poorten van de onderwereld, door Karst-Janneke Rogaar (Groothof 2007, p. 59) 324 Afbeelding 32 Peyo. Gargamel creëert Smurfin (1967) 329 Afbeelding 33 Prometheus als redder van ‘zijn lieve mensen’, door Nestje De Langhe en Tine Vercruysse (Boschvogel 1978, p. 4) 335 Afbeelding 34 Pandora wordt met de vinger gewezen (Van Mourik 1984, p. 50) 338 Afbeelding 35 Pandora opent de doos, door Louis van Geijn (van Dolen, 2009, p.