Arkusz TERESZPOL (893)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autorzy: Izabela Laskowicz*, Bogusław B ąk*, Izabela Krzak*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Adam Szel ąg*, Anna W ąsowicz**, Jerzy Król**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis tre ści

I. Wst ęp(I. Laskowicz) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (I. Laskowicz)...... 4 III. Budowa geologiczna (I. Laskowicz) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (I. Krzak)...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (B. B ąk, A. Szel ąg) ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (I. Krzak, B. B ąk) ...... 17 VII. Warunki wodne (I. Laskowicz) ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 23 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J Miecznik)...... 26 IX. Składowanie odpadów (A. W ąsowicz, J. Król)...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (I. Laskowicz) ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (I. Laskowicz) ...... 35 XII. Zabytki kultury (I. Laskowicz) ...... 42 XIII. Podsumowanie (I. Laskowicz, A. W ąsowicz, J. Król)...... 44 XIV. Literatura...... 46

I. Wst ęp

Arkusz Tereszpol Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonano w Od- dziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Badawcze- go (plansza A) oraz Przedsi ębiorstwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu i Pań- stwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B) w 2011 roku na podstawie „Instrukcji opracowania Mapy geo środowiskowej Pol- ski w skali 1:50000” (2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Kawulak, Nie ć, 2005). Mapa składa si ę z dwóch plansz. Pierwsza (A) zawiera informacje dotycz ące wyst ę- powania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ń- stwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej tre ści mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mog ą stanowi ć pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane mi ędzy innymi w wydziale ochrony środowiska urz ędów wojewódzkiego i marszałkowskiego województwa lubelskiego, u konserwatora zabytków w Lublinie, w starostwach powiatowych, urz ędach

3 gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz materiały zebrane podczas wizji terenowych. Kwalifikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z geologiem wojewódzkim. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Tereszpol le Ŝy na granicy dwóch prowincji geograficznych Wy Ŝyn Polskich oraz Karpat i Podkarpacia (Kondracki, 2002).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tereszpol na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu

Mezoregiony Roztocza: 343.21 – Roztocze Zachodnie, 343.22 – Roztocze Środkowe, 343.23 – Roztocze Wschodnie, Mezoregiony Wy Ŝyny Lubelskiej: 343.15 – Wzniesienie Urz ędowskie, 343.18 – Działy Grabowieckie, 343.19 – Padół Zamojski Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.47 – Równina Biłgorajska, 512.49 – Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki

Pierwsza z nich reprezentowana jest na omawianym terenie głównie przez makrore- gion Roztocze, a w niewielkim fragmencie, na zachodzie przez Wzniesienie Urz ędowskie nale Ŝą ce do Wy Ŝyny Lubelskiej. W granicach arkusza mapy znajduje si ę cz ęść Roztocza Za- chodniego i Środkowego. Roztocze to wyra źnie zaznaczaj ący si ę w krajobrazie wał wzniesie ń o kierunku północny zachód – południowy wschód, b ędący działem wodnym dorzecza Wisły i Bugu. Roztocze Zachodnie, w obr ębie terenu arkusza, rozci ęte jest przez dwie poprzeczne, szerokie doliny: Wieprza oraz Gorajca. Morfologia terenu jest urozmaicona, wysoko ści waha- ją si ę od przeci ętnie 220 m n.p.m. w dolinach wi ększych rzek do 320 m n.p.m. na wzniesie- niach. Koło Lipowca znajduje si ę najwy Ŝsza kulminacja Roztocza Zachodniego – Góra D ą- browa o wysoko ści 344 m n.p.m. Charakterystyczn ą cech ą obszaru mi ędzy dolinami, na po- łudnie od Zwierzy ńca jest gruba, zwarta pokrywa lessowa poci ęta g ęst ą sieci ą rozgał ęziaj ą- cych si ę, suchych w ąwozów o gł ęboko ści do 20 m. Ich strome zbocza i wierzchowiny porastaj ą lasy. Roztocze Środkowe buduj ą kulminacje pokryte płatami piaskowców i wapieni mioce ńskich o wysoko ściach do 293 m n.p.m. Znajduj ącą si ę na południu prowincj ę Karpat i Podkarpacia reprezentuje w granicach arkusza mezoregion Równina Biłgorajska nale Ŝą ca do makroregionu Kotlina Sandomierska. Równina Biłgorajska jest rozległ ą równin ą z bogatym zespołem wydm i dolin rzecznych. De- niwelacja terenu si ęgają tu 40 m. Wysokości maksymalne nie przekraczaj ą 244 m n.p.m. Jest to obszar wyst ępowania licznych cieków wodnych, mokradeł i bagien. Porastaj ą go bory so- snowe i mieszane nale Ŝą ce do kompleksu le śnego Puszczy Solskiej. Roztocze oddzielone jest od znajduj ącej si ę na południe Równiny Biłgorajskiej tekto- niczn ą stref ą kraw ędziow ą, z systemem uskoków i zr ębów, tworz ącą próg o wysoko ści od 50 do 100 m. Strefa ma kilka kilometrów szeroko ści i składa si ę z kraw ędzi wewn ętrznej b ę- dącej pasem obni Ŝeń wypełnionych piaskami, oraz wzgórz zewn ętrznych maj ących charakter osta ńców zbudowanych ze skał mioce ńskich (Buraczy ński, red., 2002, Jahn, 1956). Klimat obszaru obj ętego arkuszem jest zró Ŝnicowany, o charakterze przej ściowym kształtowanym przez masy powietrza morskiego i kontynentalnego, chłodniejszy na Rozto- czu, cieplejszy na Równinie Biłgorajskiej. Równina Biłgorajska jest jednym z najcieplejszych obszarów Polski. Średnia roczna temperatura wynosi 7,6°C, średnie roczne opady około 600 mm, a okres wegetacyjny trwa przeci ętnie 220 dni. Na Roztoczu średnia roczna suma opadów wynosi około 710 mm, średnia roczna temperatura około 7,2°C, a okres wegetacyjny trwa średnio 215 dni. Roztocze i Kotlina Sandomierska nale Ŝą do rejonów o najni Ŝszym za- chmurzeniu w Polsce.

W granicach arkusza wyst ępuj ą gleby mało urodzajne, cz ęsto zakamienione. Dominu- ją gleby brunatne wyługowane i kwa śne oraz brunatne wła ściwe, wytworzone z glin i pia- sków lub zalegaj ące na gezach, r ędziny brunatne na podło Ŝu kredowym, pseudobielicowe rozwini ęte na piaskach. Tworz ą one głównie kompleksy glebowe: Ŝytni – słaby, bardzo słaby i dobry oraz pszenny wadliwy. Produkcja rolna obejmuje przede wszystkim zbo Ŝa i ro śliny okopowe. Dominuj ą małe gospodarstwa rolne, gdy Ŝ duŜe nachylenie stoków, sprzyjaj ące ero- zji wodnej, i utrudniaj ące mechanizacj ę, znacznie ogranicza rozwój rolnictwa wielkoobsza- rowego. Administracyjnie obszar arkusza Tereszpol le Ŝy w południowo-zachodniej cz ęś ci wo- jewództwa lubelskiego. Obejmuje fragmenty gmin Tereszpol, Biłgoraj, Frampol, Józefów, Aleksandrów w powiecie biłgorajskim i fragmenty gmin Miasto Zwierzyniec, Zwierzyniec, Radecznica oraz Szczebrzeszyn w powiecie zamojskim. Obszar arkusza mapy jest słabo za- ludniony. Osadnictwo skupia si ę wzdłu Ŝ dróg lub w niewielkich osadach wiejskich i le śnych. Najwi ększ ą wsi ą jest Tereszpol, który ma około 9 km długo ści, a jedynym miastem na terenie arkusza Zwierzyniec. Sie ć drogowa jest słabo rozwini ęta. Przez centraln ą cz ęść arkusza mie- dzy innymi Zwierzyniec przebiega droga wojewódzka Biłgoraj – Szczebrzeszyn. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny. Przez teren arkusza przebiegaj ą dwie linie kolejowe relacji: Stalowa Wola-Biłgoraj-Zwierzyniec-Zamo ść oraz Zwierzyniec-Beł Ŝec. Równolegle z tą pierwsz ą biegnie Linia Hutnicza Szerokotorowa, ł ącz ąca Śląsk z Ukrainą. Na omawianym obszarze znajduje si ę kilka małych zakładów przemysłowych, sku- pionych w Zwierzy ńcu i Hedwi Ŝynie, w mniejszych miejscowo ściach działaj ą zakłady wydo- bywcze.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Tereszpol znajduje si ę na pograniczu dwóch du Ŝych struktur tektonicznych wieku alpejskiego zapadliska przedkarpackiego i niecki brze Ŝnej. Granic ą pomi ędzy nimi jest uskok Zaklików – Płazów o kierunku SE-NW biegn ący na południowy zachód od Hedwi Ŝyna. Fundamentem natomiast orogenicznym obszaru jest waryscyjskie podniesieni radomsko-kra śnickie zbudowane ze sfałdowanych i poci ętych na bloki utworów paleozoicz- nych. Najstarszymi utworami, stwierdzonymi wierceniami w okolicy Dyli, s ą piaskowce, iłowce, mułowce kambryjskie i ordowickie. Na nich spoczywaj ą wapienie i dolomity górnoju- rajskie (Popielski, 1994).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tereszpol na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, w skali 1: 500 000 (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, plejsto- cen: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Neogen: miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy; Kreda: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty ci ągi drobnych form rze źby: a – sie ć rzeczna, b – uskoki

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Le Ŝą ce powy Ŝej osady górnokredowe, wyst ępuj ą na powierzchni terenu na znacznym obszarze w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza (fig. 2). S ą to gezy, a w okolicy śurawicy opoki margliste. Osady te przewa Ŝnie nie s ą przykryte młodszymi osadami i buduj ą wzniesienia Roztocza. Le Ŝą ce powy Ŝej najstarsze osady miocenu zaliczane do badenu dolnego (Peryt, Jasionowski, red., 1998, Peryt, Piwocki, 2004) znane są jedynie z wierce ń. Wyst ępuj ą tylko lokalnie w obni Ŝeniach starszego podło Ŝa, a wykształcone s ą jako piaski i mułowce z so- czewkami w ęgli brunatnych. Mi ąŜ szo ść tych utworów osi ąga kilka metrów. Na nich, b ądź bezpo średnio na gezach i opokach kredowych, le Ŝą drobnoziarniste piaski glaukonitowe, niekiedy ilaste, o mi ąŜ szo ści od kilku do około 20 m, a wy Ŝej grubo- i drobnoziarniste piaski kwarcowe o mi ąŜ szo ści do około 50 m. W stropie przechodz ą one w piaskowce wapniste. Osady te na powierzchni terenu wyst ępuj ą w strefie uskokowej pomi ędzy zapadliskiem przedkarpackim i nieck ą brze Ŝną. W młodszym miocenie (koniec badenu, pocz ątek sarmatu) w zapadlisku przedkarpackim miała miejsce silna subsydencja, a w gł ębokim zbiorniku morskim rozpocz ęła si ę sedymentacja serii utworów ilasto-marglistych z wkładkami piaskowców zaliczana do facji krakowieckiej. MiąŜ szość tych osadów w granicach arkusza Tereszpol si ęga od 50 do 150 m. Osady te nie odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu. W tym czasie na obszarze Roztocza w ciepłym i płytkim zbiorniku powstawały rafy, a na ich przedpolu osady detrytyczne. Z badenu pochodz ą mi ąŜ sze serie wapieni litotamniowych, buduj ące wzgórze w okolicy Te- reszpola oraz wapienie rafowe haliotisowe buduj ące szczytowe partie gór Kamienica, Mar- chwianego, Kamienna. Na przedpolu facji rafowej, między Pulczynowem a Tereszpolem wyst ępuj ą ławicowe wapienie organodetrytyczne o mi ąŜ szo ści od 10 do 20 m. Taki typ sedy- mentacji trwał do schyłku sarmatu. Osadów detrytycznych tego wieku nie mo Ŝemy obecnie obserwowa ć na powierzchni, poniewa Ŝ zostały wyeksploatowane, a rafowe wapienie serpu- lowe wyst ępuj ą w odsłoni ęciach w pobli Ŝu Pulczynowa i Dyli. Obszar Roztocza buduje szereg nierównomiernie wyniesionych bloków (Pulczynów- Smory ń, Szozdy-Tereszpol, śurawica-Kosobudy, Roztocza Szczebrzeszy ńskiego) rozci ętych obni Ŝeniami o charakterze rowów tektonicznych. Utwory mioce ńskie na obszarze zapadliska przedkarpackiego przykryte s ą osadami czwartorz ędowymi, na Roztoczu wyst ępuj ą jedynie w niewielkich płatach. Najstarsze utwory plejstoce ńskie, preglacjalne mułki piaszczyste, znane s ą tylko z wiercenia w rejonie Edwar- dowa. Utwory zlodowace ń południowopolskich generalnie nie wyst ępuj ą na powierzchni terenu. Reprezentowane s ą przez piaski i mułki zastoiskowe zlodowacenia Nidy, 20 m mi ąŜ szo- ści rzeczne piaski i Ŝwiry z przewarstwieniami mułków, z okresu interglacjału małopolskiego,

8 gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia Sanu, mułki zastoiskowe z okresu interglacjału ferdynandowskiego. Najmłodsze osady zlodowace ń południowopol- skich pojawiaj ą si ę lokalnie na powierzchni, w rejonie Hedwi Ŝyna, Bukownicy, Tereszpola i Górecka Ko ścielnego. Są to gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia Wilgi. Interglacjał wielki reprezentowany jest przez piaski i Ŝwiry rzeczne, mułki je- ziorne i miejscami torfy (Popielski, 1994). Z okresu zlodowace ń środkowopolskich pochodz ą piaski rzeczne i wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści do 20 m. Wypełniaj ą one rozległ ą pradolin ę w obr ębie Zapadliska Przedkarpackiego, w strefie granicz ącej z blokiem Roztocza, a tak Ŝe buduj ą tarasy nadza- lewowe wzniesione 10-20 m nad poziom den dolin. Młodsze tarasy w dolinach rzecznych, wzniesione 5-10 m ponad ich dnem, pochodz ą z okresu zlodowace ń północnopolskich. Z tym okresem, i cz ęś ciowo z okresem zlodowace ń środkowopolskich, zwi ązane s ą tak Ŝe lessy, wyst ępuj ące na wierzchowinie Roztocza, w północnej częś ci omawianego obszaru. Maj ą mi ąŜ szo ść do około 20 metrów i le Ŝą , albo na starszych utworach czwartorz ędo- wych, albo bezpo średnio na podło Ŝu utworów kredowych lub mioce ńskich. W ich obr ębie obecne s ą gleby kopalne rozdzielaj ące je na kilka poziomów (Malinowski, 1974). Na zboczach dolin, w obni Ŝeniach i w ąwozach lessowych, wyst ępuj ą: piaski, mułki, gliny deluwialne, a w rejonie Topólczy koluwialne, oraz mułki lessopodobne osadzone w wyniku procesów soliflukcyjnych. Na przełomie plejstocenu i holocenu, na podło Ŝu piasków wodnolodowcowych i rzecznych, uformowały si ę pola piasków eolicznych i wały wydmowe o mi ąŜ szo ści do 20 m, które s ą charakterystycznym elementem morfologicznym na obszarze Zapadliska Przedkar- packiego. W bezodpływowych obni Ŝeniach deflacyjnych tworzyły si ę piaski humusowe i torfy. Najmłodszymi s ą osady holoce ńskie: piaski i mady buduj ące terasy zalewowe w dolinach rzecznych. W bezodpływowych obni Ŝeniach wyst ępuj ą namuły torfiaste i torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Tereszpol znaczenie gospodarcze maj ą piaski czwartorz ędowe, piaski kwarcowe oraz piaski i wapienie mioce ńskie. Obecnie udokumentowanych jest 15 złó Ŝ kopalin, w tym 8 złó Ŝ piasków do celów budowlanych i drogowych, 3 zło Ŝa pia- sków kwarcowych szklarskich i do produkcji cegły wapienno-piaskowej oraz 4 zło Ŝa wapieni (Wołkowicz (red.), 2010) (tabela 1).

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wydobycie Nr Wiek geologiczne Kategoria zagospo- Rodzaj (tys. t, Zastoso- Klasyfikacja złó Ŝ zło Ŝa kompleksu bilansowe rozpoznania darowania Przyczyny Nazwa zło Ŝa kopa- tys.m 3*) wanie na litologiczno- (tys. t, tys.m 3*) zło Ŝa konfliktowo ści zło Ŝa liny kopaliny mapie surowcowego Klasa Klasa wg stanu na 31.12. 2009r. (Wołkowicz i inni, 2010) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Smory ń w Ng 1 003 C1 Z - Sd 2 B W

2 Dyle K ąty w Ng 978 C1* Z - Sw, Sb 2 B L, W, NATURA 2000

3 Kolonia K ąty p Q 263 C1 G 50 Sb Sd 4 B L, W, NATURA 2000

4 śelebsko w Ng 1 405 B Z - Sb, Sd, Sr 2 B W, NATURA 2000

5 Dyle pki Q 1 497 * B+C 1 G 9* Sb 4 B L, W, NATURA 2000

6 Dyle dz. 285/2, 286 p Q 4 C2 G 5 Sb, Sd 4 B W, NATURA 2000

7 Rapy Dyla ńskie p Q 362 C2 G - Sb, Sd 4 B L, W, NATURA 2000 10 10 8 Hedwi Ŝyn pki Q 1 151* C1 N - Sb 4 B L, W, NATURA 2000

9 Gliniska w Ng 2 023 C1 Z - Sd 2 B K, W, NATURA 2000

10 Tereszpol pks Ng 1 762 C1+ C 2 N - Ssz 2 B K, Gl, W, NATURA 2000

11 Wolaniny p Q 149 C1* Z - Sb 4 B L, W, NATURA 2000

12 Krasne p Q 532 C1* G 11 Sb 4 B L, NATURA 2000

13 Topólcza I p Q 52 C1 N - Sd 4 B K, W

14 śurawinica 1* p Q 152 C1 G bd Sd 4 B W, NATURA 2000

15 Wolaniny I* p Q 149 C1 N - Sd 4 B L, W, NATURA 2000 Rubryka 2: * – zło Ŝe nie wyst ępuje w „Bilansie…”, zasoby według dokumentacji. Rubryka 3: w – wapienie, p – piaski, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), pks – piaski kwarcowe szklarskie; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Ng – neogen; Rubryka 6: B, C1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie); Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, G – zagospodarowane, Rubryka 8: bd – brak danych Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sw – wapiennicze, Sr – rolnicze, Ssz – szklarskie; Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne, 2 – rzadkie w skali kraju lub skoncentrowane w okre ślonym regionie; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasu, W – ochrona wód podziemnych

Wi ększo ść złó Ŝ piasków do celów budowlanych i drogowych, wyst ępuj ących na terenie arkusza, stanowi ą piaski eoliczne i piaski eoliczne w wydmach. S ą to zło Ŝa: „Kolonia K ą- ty” (Siliwo ńczuk, 1994 a; Siero ń, Ptak, 2005), „Dyle dz. 285/2, 286” (Sierant, 1995), „Rapy Dyla ńskie” (Sławek, Sierant, 1994; Wi ęckowski, 2007), Wolaniny” (Rajczykowska-Augus- tyn, 1985), „Wolaniny I” (Gałus, Wójcik, 2010), „Krasne” (Merle, 1982) i „Topólcza I” (Sie- rant, 2008). Tylko zło Ŝa „ śurawica 1” (Machowska-Adamek, 2010) buduj ą piaski deluwialne wieku plejstoce ńskiego. Przewa Ŝnie s ą to małe zło Ŝa o powierzchni nieprzekraczaj ącej 5 ha, tylko zło Ŝe „Rapy Dyla ńskie” i „Krasne” zajmuj ą powierzchni ę ponad 11 ha. Zło Ŝa: „Wola- niny” i „Krasne” udokumentowane zostało kart ą rejestracyjn ą, zło Ŝa „Dyle dz. 285/2, 286” i „Rapy Dyla ńskie” udokumentowano w kategorii C 2, natomiast pozostałe zło Ŝa w kategorii

C1. Zło Ŝa „Kolonia K ąty” i „Rapy Dyla ńskie” s ą cz ęś ciowo zawodnione, pozostałe s ą suche. Mi ąŜ szo ść złó Ŝ piasków eolicznych uwarunkowana jest morfologi ą wydmy i maksymalnie wynosi 19 m (tabela 2). Nadkład, o maksymalnej grubo ści do 1,1 m, stanowi gleba i piaski humusowe. Kopalin ę stanowi ą piaski drobnoziarniste, nie zawieraj ą- ce ziaren o wielko ści ponad 2 mm, a zawarto ść pyłów nie przekracza 9%. Przewa Ŝnie s ą to piaski kwarcowe o zawarto ści SiO 2 dochodz ącej do 96%, jednak z uwagi na przewi- dywany inny sposób ich wykorzystania, uzale Ŝniony od dora źnych kierunków zbytu, zakwalifikowano je jako piaski do celów budowlanych, najcz ęś ciej do zapraw i betonu oraz drogowych. Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym waha si ę w granicach od 1,56 do 1,83 T/m 3. Zło Ŝe „ śurawica 1” stanowi pokład piasków uło Ŝony w niecce morfologicznej u podnó Ŝa wzniesienia. S ą to piaski deluwialne drobnoziarniste, rzadziej średnioziarniste, zalegaj ące pod cienk ą warstw ą gleby piaszczystej z humusem (tabela 2). Z uwagi na dobr ą jako ść kopaliny piaski mog ą znale źć zastosowanie w drogownictwie. Wska źnik piaskowy (wska źnik piaskowy jest to procentowy stosunek obj ęto ści ziaren frakcji piaskowej i cz ęś ciowo Ŝwirowej do obj ęto ści tych frakcji wraz z cz ąstkami wyst ępuj ącymi w formie zawiesiny przygotowanej w sposób okre ślony norm ą) wynosi od 56 do 72, średnio 65, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym: 1,53 do 1,92, średnio 1,63 T/m 3. Kopalinę ze złó Ŝ: „Dyle” i „Hedwi Ŝyn” stanowi ą piaski kwarcowe spełniaj ące wymagania surowców do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Zło Ŝa te udokumentowano w wydmach zalegaj ących na piaskach i mułkach aluwialnych lub utworach wapiennych. Zło Ŝe „Dyle” pierwotnie miało powierzchni ę 51,1 ha (pole A – północne 14,4 ha i B – południowe 36,7 ha) (Krzy Ŝanowski, 1955, Bujalska, 1966, Samocka, 1979). Dodatek nr 3 (Kelman, Wój- cik, 2006) obejmuje ju Ŝ tylko pole A, poniewa Ŝ pole B zostało w wi ększo ści wyeksploatowane.

11 W dokumencie tym skorygowano ponadto powierzchni ę pola A powi ększaj ąc j ą o 0,77 ha i ak- tualizuj ąc zasoby. Aktualna powierzchnia zło Ŝa „Dyle” wynosi 15,27 ha. Zło Ŝe „Hedwi Ŝyn” (Haas, 1967) zajmuje powierzchni ę 18,8 ha. Mi ąŜ szo ść obu złó Ŝ jest zmienna, w zale Ŝno ści od morfologii wydmy i wynosi od 2 do ponad 13 m. Nadkład tworzy cienka warstwa gleby, z le Ŝą cymi poni Ŝej piaskami humusowymi, o grubo ści do 0,5 m w „Dylach” i do 2,2 m w „Hedwi Ŝynie”. Piaski z obu złó Ŝ charakteryzuj ą si ę minimalnym udziałem frakcji wi ększej ni Ŝ 1 mm, średni ą zawarto ści ą pyłów mineralnych 0,2 % – w „Dylach” i 0,8 % w „Hedwi Ŝy- nie” oraz zawarto ści ą SiO 2 na poziomie od 90 do 97 %, a tak Ŝe nieszkodliw ą zawarto ści ą zwi ązków: Al 2O3, Fe 2O3, MgO. Oba zło Ŝa s ą suche. Tabela 2 Podstawowe parametry złó Ŝ kruszyw okruchowych i jako ść kopalin

Zawarto ść py- a a Mi ąŜ szo ść Grubo ść nad- Punkt piaskowy Ŝ Powierzchnia łów mineral- zło Ŝa kładu (φ<2mm) Nazwa zło Ŝa zło Ŝa nych (m) (m) (%) (ha) (%) (od-do; śr.) (od-do; śr.) (od-do; śr.) na mapie Numer Numer zło (od-do; śr.) 1 2 5 3 4 6 7 3 Kolonia K ąty 4,77 1,3-19,0; 6,17 0,5-1,1; 0,8 100 1,4-2,4; 2,0 6 Dyle dz. 285/2, 286 0,85 1,0-5,4; 2,6 0,3 100 0,5 7 Rapy Dyla ńskie 11,77 1,3-10,0; 7,0 0,1-0,2; 0,2 100 0,2-0,3; 0,25 11 Wolaniny 3,34 3,5-16,0; 6,4 0,0 100 1,0-8,2; 3,5 12 Krasne 11,93 2,0-12,0; 4,6 0,5-1,0; 0,7 100 0,2-1,6; 0,9 13 Topólcza I 0,55 3,25 0,47 - 8,7 14 śurawica 1 1,97 2,5-7,6; 5,1 0,3-0,5; 0,4 - 0,9-4,0; 2,5 15 Wolaniny I 1,30 2,0-13,1; 7,0 0,4-0,4 - 0,2

Na terenie arkusza udokumentowano jedno zło Ŝe mioce ńskich piasków szklarskich „Tereszpol” (Por ęba, 1973), wyst ępuj ące w trzech odosobnionych soczewach (pole I, II i III). Uznano je za kopalin ę podstawow ą. Ł ączna powierzchnia zło Ŝa wynosi 33,48 ha (pole I – środkowe: 15,77 ha, pole II – zachodnie: 4,16 ha i pole III – wschodnie: 13,55 ha). Kopalina główna ze zło Ŝa „Tereszpol” zalega pod piaskami wydmowymi i fluwioglacjalnymi oraz gli- nami zwałowymi, o maksymalnej grubo ści do 7,5 m. Ponadto w polu I i II nadkład stanowi ą wapienie litotamniowe i margle o średniej grubo ści odpowiednio: 2,94 i 2,41 m. Wapienie uznano za kopalin ę towarzysz ącą. Zawarto ść CaO wynosi w nich 27,8-48,6%. Mog ą one znale źć zastosowanie do produkcji wapna rolniczego palonego i wapniaka mielonego rolniczego. Mi ąŜ szo ść piasków szklarskich waha si ę od 0,8 do13,2 m, średnio dla poszczególnych pól wynosi: 6,9 m (pole I), 3,1 m (pole II) i 4,7 m (pole III). Piaski szklarskie przewarstwione s ą

12 piaskami glaukonitowymi i iłami. Wkładki te stanowią do kilkunastu procent serii złoŜowej. Zło Ŝe jest suche. Średnia zawarto ść frakcji 0,1-0,5 mm dla poszczególnych pól wynosi: 89,26 % (pole I), 86,9 % (pole II) i 84,7 % (pole III). Skład chemiczny po płukaniu wynosi:

SiO 2 od 98,90 do 99,71 % ( średnio dla poszczególnych pól: 99,30 %, 99,36 % i 99,42 %),

Fe 2O3 od 0,024 do 0,085 % (średnio dla poszczególnych pól: 0,037 %, 0,049 % i 0,061 %) oraz TiO 2 od 0,008 do 0,057 ( średnio dla poszczególnych pól: 0,036 %, 0,044 % i 0,03 %). Po prostej przeróbce polegaj ącej na rozfrakcjonowaniu i płukaniu kopalina spełnia wymagania 4 i 5 klasy piasków szklarskich do produkcji szkła okiennego i opakowaniowego. Weryfi- kacja złó Ŝ piasków szklarskich wykazała, Ŝe kopalina ze złoŜa „Tereszpol” jest niskiej warto- ści (Por ęba, 1996, Galos (red.) 2009, Galos, Burkowicz 2009). Wyst ępuj ące w przewarstwie- niach piaski glaukonitowe nie spełniaj ą wymaga ń przemysłu szklarskiego, ale mog ą by ć przydatne dla odlewnictwa. W strefie przykraw ędziowej Roztocza, udokumentowano 4 zło Ŝa wapieni mioce ńskich (baden, sarmat): „Smory ń” (Woli ński, Orzechowski, 1968 b), „Dyle-Kąty” (K ęsik, 1958), „śelebsko” (Wołkowicz, Czarnik, 1983, Zar ębski, Góra 2005) i „Gliniska” (Woli ński, Orzechowski, 1968 a). Profil serii zło Ŝowej jest niejednorodny. Buduje go zespół ławic wapieni glonowych (litotamniowych), detrytycznych (glonowo-detrytycznych), piaszczystych i marglistych oraz wapieni serpulowych, tworz ących gniazda w śród wapieni detrytycznych i marglistych, oraz margli (Musiał, 1987, Jasionowski, 1998). Mi ąŜ szo ść całego kompleksu wapiennego dochodzi do około 40 m. Zło Ŝa udokumentowano w jego cz ęś ci przypowierzchniowej a ich mi ąŜ szo ść waha si ę od 1,4 do 19,5 m (tabela 3). Nadkład nad zło Ŝami, o grubo ści od 0 do 5 m, tworzy gleba, piaski i rumosze zwietrzelinowe. Wła ści- wo ści fizyczno-mechaniczne tych wapieni s ą zró Ŝnicowane. Z uwagi na brak w regionie innych surowców do produkcji kruszywa drogowego, zwi ęzłe odmiany wapieni ze złó Ŝ: „Smory ń”, „ śelebsko”, „Gliniska” udokumentowano jako kopalin ę do produkcji kruszywa i kamienia łamanego. Dla celów budowlanych wapienie te były wykorzystywane od naj- dawniejszych czasów. Obecnie ich znaczenie jest marginalne. Wapie ń ze zło Ŝa „Gliniska” pozyskiwany był tak Ŝe jako bloczny kamie ń budowlany, a ze zło Ŝa „ śelebsko” wykorzy- stywano równie Ŝ do produkcji nawozów wapniowych o średniej zawarto ści CaO 52,8 %.

Z uwagi na wysok ą zawarto ść CaCO 3 w wapieniu ze zło Ŝa „Dyle-Kąty” kopalina mo Ŝe mie ć zastosowanie jako surowiec wapienniczy. Zło Ŝe „ śele ńsko” przez kilka lat nosiło nazw ę „ śelebsko-83, jednak w 2005 r. wykonano dodatek nr 1 przywracaj ący nazw ę „ śe- lebsko” i dokumentuj ący pozostałe w tym rejonie zasoby wapieni.

13 Tabela 3 Podstawowe parametry złó Ŝ wapieni Mi ąŜ szo ść Zawarto ść Nr Powierz- Wytrzyma- Ścieralno ść zło Ŝa nadkładu Nasi ą- (% wagowe) zło Ŝa chnia ło ść na w b ębnie Zło Ŝe od-do od-do kliwo ść na zło Ŝa ściskanie Devala CaO / Ca- średnio średnio (%) SiO mapie (ha) (MPa) (%) CO 2 (m) (m) 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1,4-13,8 0,4-3,2 1 Smory ń 4,26 1,45-3,67 61-79 3,62-8,70 - - 11,05 1,9 2,0-12,0 0,0-1,0 CaCO 2 Dyle-Kąty 4,83 - - - 3 0,5-3,5 7,0 - 87,6-92,4 CaO 1,0-17,9 0,8-5,0 5,7-37,8; 37,0-490,0 0,53-2,62 1,54-12,02 4 śelebsko 13,55 50,34-55,55 11,38 1,9 23,98 139,1 1,94 3,81 52,80 9,6-19,5 0,2-4,8 9 Gliniska 8,30 2,06-4,0 61-70 6,55-9,50 - - 12,92 1,9

W ubiegłym wieku dokumentowane były trzy małe zło Ŝa torfu: „Gorajec”, „Ta- łandy” i „Biłgoraj” o zasobach 2,5-7,5 tys. m 3 (Popielski, 1994), jednak dokumentacje si ę nie zachowały a ponadto zło Ŝa te nie były ujmowane w bilansach zasobów. Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi zasadami dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999) oraz na podstawie analizy przyrodniczo- krajobrazowej. Z punktu widzenia ochrony zasobów złó Ŝ, zło Ŝa wapieni: „Mory ń”, „Dy- le K ąty”, „ śele ńsko”, „Gliniska” i piasków szklarskich Tereszpol” są zło Ŝami zalicza- nymi do klasy 2 obejmuj ącej zło Ŝa rzadkie w skali kraju lub skoncentrowane w okre ślo- nym regionie. Pozostałe zło Ŝa, s ą powszechnie wyst ępuj ącymi (4 klasa). Wszystkie zło- Ŝa uznano za konfliktowe (klasa B) z punktu widzenia ochrony środowiska. Przyczyn ą konfliktowo ści jest ich wyst ępowanie w obszarach zwartych kompleksów le śnych, na obszarze gleb chronionych, w strefie ochrony krajobrazu, w obszarach NATURA 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Przemysł wydobywczy na obszarze arkusza Tereszpol ogranicza si ę do eksploatacji pi ęciu złó Ŝ piasków budowlanych: „Kolonia K ąty”, „Dyle dz. 285/2,286”, „Rapy Dyla ńskie”, „Krasne”, „ śurawica 1” i jednego zło Ŝa piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno piaskowej „Dyle”. Dla złó Ŝ tych wyznaczono obszary i tereny górnicze (tabela 4).

14 Tabela 4 Zło Ŝa eksploatowane na podstawie udzielonych koncesji Nr Powierzchnia (ha) zło Ŝa Koncesja Nazwa zło Ŝa obszaru górniczego (OG) UŜytkownik na (wa Ŝno ść od – do) terenu górniczego (TG) mapie 1 2 3 4 5 30.05.2006. OG = 4,77 3 Kolonia K ąty osoba prywatna 16.05.2024. TG = 6,34 16.08.2006. OG = 1,81 SC „MEGOLA” Zakład Wa- 5 Dyle 31.12.2016. TG = 1,81 pienno-Piaskowy w Hedwi Ŝynie 10.09.1996. Dyle dz. 285/2, „do wyczerpania OG = 0,85 6 osoba prywatna 286* zasobów przemysło- TG = 0,85 wych zło Ŝa” 04.09.2008. OG = 0,98 7 Rapy Dyla ńskie osoba prywatna 31.12.2018 TG = 0,98 07.05.1998. „do wyczerpania OG = 9,76 Przedsi ębiorstwo Wielobran Ŝo- 12 Krasne zasobów przemysło- TG = 9,76 we „TRANSPIN” wych zło Ŝa” 21.10.2010. „do wyczerpania OG = 1,97 Spółdzielnia Transportowo Han- 14 śurawnica 1 zasobów przemysło- TG = 1,97 dlowa w Szczebrzeszynie wych zło Ŝa”

Wydobycie kopaliny we wszystkich zło Ŝach prowadzone jest sposobem odkrywko- wym, systemem ścianowym. Zło Ŝa „Dyle” i „Krasne” posiadaj ą wyrobiska stokowe, a „ śu- rawnica 1” wgł ębne. Zło Ŝa „Kolonia K ąty”, „Rapy Dyla ńskie” i „Dyle dz. 285/2,286” posiadaj ą wyrobiska stokowo-wgł ębne, z czego dwa pierwsze s ą cz ęś ciowo zawodnione. Piasek dostarczany jest odbiorcom w stanie surowym. W procesie wydobycia nie powstaj ą odpady. Zdejmowany nadkład składowany jest w tymczasowych zwałach o zmiennej lokalizacji i wykorzystywany do sukcesywnej rekultywacji terenu poeksploatacyjnego. Proponowany jest le śny kierunek rekultywacji. W zło Ŝach „Dyle”, „Krasne”, „Rapy Dyla ńskie”, „Kolonia Kąty” zalesianie terenu poeksploatacyjnego jest wykonywane na bie Ŝą co. W zło Ŝu „Kolonia Kąty” cz ęść wyrobiska rekultywowana jest w kierunku wodnym. W „Rapach Dyla ńskich” oprócz zalesiania planowana jest równie Ŝ w cz ęś ci wyrobiska budowa stawu. Tereny poeks- ploatacyjne złó Ŝ: „Dyle dz. 285/2,286” i „ śurawica 1” b ędą zalesiane po wydobyciu. Zło Ŝe „Dyle dz. 285/2,286” jest ju Ŝ w ko ńcowej fazie eksploatacji, w bie Ŝą cym roku na- st ąpi jej zako ńczenie. W 1994 r. u Ŝytkownik zło Ŝa „Rapy Dyla ńskie” uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę jego wschodniej cz ęś ci. Wydobycie prowadzone było do 2002 r., w 2005 r. koncesja wygasła, wy- eksploatowany teren został zalesiony. W 2008 r. u Ŝytkownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę na kolejny

15 (środkowy) fragment. Aktualnie w przygotowaniu jest koncesja eksploatacyjna na dalsz ą cz ęść zło Ŝa w kierunku zachodnim. Zło Ŝe „Dyle” eksploatowane jest od 1968 roku na potrzeby Zakładu Produkcji Cegły Wapienno-Piaskowej w Hedwi Ŝynie, odległego o 6 km od zło Ŝa. Na terenie tego zło Ŝa eks- ploatacja prowadzona była jeszcze przed II wojn ą światow ą. W latach 70. i 80. ubiegłego wieku kopalin ę wydobywano w obr ębie pola B (południowego), które w wi ększo ści zostało wyeksploatowane. Pó źniej eksploatacj ę przeniesiono na pole A (północne) – koncesje z 1994 r. i 2000 r. (wa Ŝna do 2005 r.). Obecnie, na podstawie nowej koncesji, kopalina wydobywana jest we wschodniej cz ęś ci tego pola (tabela 4). Zło Ŝe wapieni „ śelebsko” eksploatowane było ju Ŝ przed II wojn ą światow ą. Pozosta- ło ści ą jest rozległe wyrobisko. W 1983 r. udokumentowano i zagospodarowano teren na wschód od niego, pod nazw ą „ śelebsko-83”. Wydobywano tu wapienie do produkcji kruszywa i kamienia łamanego. Od 2000 roku produkowano tu tak Ŝe wapno nawozowe. Eksploata- cja zło Ŝa została wstrzymana w 2004 roku z powodu du Ŝej zmienno ści serii zło Ŝowej i złej jako ści surowca. Pozostało tu rozległe kilkuhektarowe wyrobisko. W przeszło ści eksploatowano na omawianym obszarze zło Ŝa wapieni: „Smory ń” (w latach 1969-1977), „Dyle-Kąty” (1959-1961) i „Gliniska” (1945-1989). Wyrobiska po zło Ŝu „Smory ń” i „Dyle K ąty” uległy całkowitej samorekultywacji, ściany zapełzły i zarosły krzewami i drzewami. Po zło Ŝu „Gliniska” pozostało wyra źne wyrobisko, cz ęś ciowo zawodnione, w którym ro śnie las. Do czasów II wojny światowej czynny był du Ŝy kamieniołom Zamojskich w Bukownicy, który dostarczał surowca do prowadzonej na miejscu produkcji wapna, wyko- rzystywanego w okolicy. W Ignatówce do lat 80. XX wieku był tak Ŝe eksploatowany du Ŝy kamieniołom poło Ŝony na gruntach prywatnych. W granicach arkusza znajduj ą si ę liczne punkty niekoncesjonowanej eksploatacji pia- sków, niekiedy na du Ŝą skal ę (punkty 1, 2 i 3). Wydobycie kopaliny prowadzone jest na potrzeby lokalne, głównie w okolicach Tereszpola, a tak Ŝe Brzezin, Górecka, Lipowca, Trz ęsin, Dyli, Topólczy i Hedwi Ŝyna. W Tereszpolu pozyskiwane s ą zarówno piaski, czwartorz ędowe (wydmowe), jak i mioce ńskie. W strefie kraw ędziowej Roztocza i na zboczach wzniesie ń (w Smoryniu, Trz ęsinach, śelebsku, Ignatówce, Lipowcu, Hedwi Ŝynie, Bukownicy, Tereszpolu) wapienie eksploatowane były w przeszło ści na potrzeby miejscowe w licznych małych kamieniołomach i łomach. Były one wykorzystywane do celów budowlanych oraz przerabiane w polowych wapienni- kach na wapno palone. Aktualnie czynny punkt eksploatacyjny wapieni znajduje si ę w pobli-

16 Ŝu kamieniołomu śelebsko. Pozostałe ulegaj ą samorekultywacji i zatarciu w terenie, ale sporo ci ągle jeszcze jest widocznych. Wyra źnie widoczne kamieniołomy i łomy zaznaczono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. Po wybudowanej w latach 70. XX wieku szerokotorowej linii kolejowej (LHS) pozo- stały w Szozdach i Tereszpolu hałdy wydobytych z przekopów glin i gez. Powierzchnia hałd dochodzi do 1,5 ha, a wysoko ść do 20 m. S ą one zrekultywowane, poro śni ęte traw ą i nielicz- nymi drzewami. Z jednej z nich okresowo pozyskiwane s ą masy ziemne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na omawianym obszarze znaczenie surowcowe maj ą piaski czwartorz ędowe oraz mioce ńskie. W przeszło ści znaczenie miały równie Ŝ wapienie mioce ńskie. Podstaw ą dla oceny perspektyw surowcowych s ą: Szczegółowa mapa geologiczna polski w skali 1:50 000 arkusz Tereszpol (Popielski, 1992, 1994), oceny wyst ępowania surowców mineralnych i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania w gminach, znajduj ących si ę w granicach arkusza (Siliwo ńczuk, 1992 a, b, 1994 b, c, 1995 a, b), wyniki prac zwiadowczych (Por ęba, 1968, 1975, Musiał, Chomicka, 1972, Musiał, 1981), weryfikacja złóŜ kopalin pospolitych w województwie zamojskim (Szuwarzy ńska, Nowak, Por ęba, 1996), weryfikacja złó Ŝ pia- sków szklarskich (Por ęba, 1996) oraz własne obserwacje w terenie. Z rozwaŜań na temat perspektyw i prognoz wyst ępowania złó Ŝ wył ączono obszar Roztocza ńskiego Parku Na- rodowego i Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego. Na pozostałym obszarze oce- nione zostały perspektywy wyst ępowania złó Ŝ piasków budowlanych i kwarcowych (szklarskich), wapieni oraz torfu. Zapadlisko Przedkarpackie w granicach arkusza Tereszpol pokrywaj ą piaski eoliczne, cz ęsto w wydmach oraz piaski aluwialne i lokalnie fluwioglacjalne buduj ące terasy rzeczne (Popielski, 1992, 1994). Z uwagi na wymagania ochrony kompleksów le śnych porastaj ących znaczn ą cz ęść terenu arkusza oraz na to, Ŝe piaski w rozpatrywanym obszarze s ą kopalin ą powszechnie wyst ępuj ącą ocen ę perspektyw ograniczono do piasków czwartorz ędowych i mioce ńskich. Potencjalnie mog ą one kwalifikowa ć si ę do produkcji cegły wapienno-piaskowej lub betonów komórkowych, jednak Ŝe dotychczas nie wykonano bada ń pod tym k ątem. Dane archiwalne pozwalaj ą na wyznaczenie perspektyw dla pia- sków budowlanych. Obszary perspektywiczne czwartorzędowych piasków eolicznych (w pokrywach i wydmowych) dla dokumentowania złó Ŝ wyznaczono na zachód od miejscowo ści Ignatówka, w okolicach Dyli i Hedwi Ŝyna, na zachód od Tereszpola i Zaoren-

17 dy oraz w okolicy zło Ŝa „Krasne” (Szuwarzy ńska, Nowak, Por ęba, 1996, Musiał, 1981). Przez analogi ę do udokumentowanych w tych obszarach złó Ŝ mo Ŝna si ę tu spodziewa ć piasków drobno- i średnioziarnistych o mi ąŜ szo ściach dochodz ących nawet do kilkunastu metrów i niskim zapyleniu nieprzekraczaj ącym 4 %. W rejonie Topólczy wokół udokumentowanego zło Ŝa wyznaczono niewielk ą perspektyw ę dla piasków zboczowych. W rejonie tym kopalina jest wydobywana od ubiegłego wieku, aktualnie znajduje si ę tu kilka punktów eksploatacyjnych. Spodziewana mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej, któr ą stanowi ą piaski drobno- i średnioziarniste wynosi do 10 m, nadkład około 0,5m, a zapylenie na poziomie 8%. Cz ęść prac poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa okruchowego zako ńczyła si ę wynikiem negatywnym. W dolinie rzeki Wieprza, w rejonie miejscowo ści Bagno i Wywłoczka (Wagner, 1968) na podstawie wykonanych wierce ń stwierdzono wyst ępowanie pod niewielkim nadkładem (do 1,2 m) piasku drobnoziarnistego, tworz ącego nieci ągłe warstwy i so- czewki o zmiennej mi ąŜ szo ści. Kopalina jest zawodniona, nie zawiera domieszki Ŝwirów oraz posiada niewielki zasi ęg wyst ępowania. W strefie kraw ędziowej Roztocza na powierzchni, a miejscami poni Ŝej wapieni orga- nodetrytycznych wyst ępuj ą drobno- i średnioziarniste, mioce ńskie piaski kwarcowe (Musiał, 1976). Pojawiaj ą si ę one lokalnie na powierzchni w odosobnionych płatach i soczewach. Na podstawie bada ń przeprowadzonych w rejonie Hedwi Ŝyna (Por ęba, 1968) oraz na południowy wschód od Tereszpola (Por ęba, 1975) stwierdzono brak mo Ŝliwo ści udokumentowania pia- sków szklarskich. Cechuj ą si ę one du Ŝą zmienno ści ą uziarnienia i równocze śnie mał ą zawar- to ści ą frakcji podstawowej ( średnio poni Ŝej 70 %). W obszarze na południowy wschód od Tereszpola, z uwagi na du Ŝą zmienno ść jako ści i niekiedy znaczny udział frakcji pyłowej, kwarcowe piaski mioce ńskie nie spełniają równie Ŝ kryteriów bilansowo ści jako kopalina do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Wyst ępuj ące na zachód od Tereszpola piaski mioce ń- skie tak Ŝe nie przydatne dla celów szklarskich ze wzgl ędu na nisk ą jako ść kopaliny ale wyst ępuj ące płytko lub odsłaniaj ące si ę na powierzchni uznano za przydatne do celów drogowych i budowlanych, co potwierdzaj ą wyst ępuj ące tu punkty eksploatacyjne. Wapienie mioce ńskie, które wyst ępuj ą w strefie kraw ędziowej Roztocza, były w przeszło ści wykorzystywane na lokalne potrzeby jako surowiec do celów budowlanych i wapienniczy, a wyj ątkowo do produkcji kruszywa. Odmiany małozwi ęzłe mog ą by ć przydatne do produkcji nawozów wapniowych (Sokoli ńska, 1996). Liczne prace zwiadowcze, prowadzone w rejonach: Ignatówki-śelebska, Smorynia, Trz ęsin, Lipowca, Tereszpola wykazały obecno ść wapieni małozwi ęzłych, kruchych, marglistych i za-

18 piaszczonych, w śród których odmiany zwi ęzłe tworz ą przeławicenia o małej mi ąŜ szo ści (Bomba, Nicpo ń, 1981, Knapczyk, Nicpo ń, 1981, Musiał, Chomicka, 1972).Wapienie gruboławicowe, stwierdzane np. w rejonie Smorynia wyst ępuj ą na ograniczonym obszarze. Niejednorodno ść litologiczna kompleksów wapiennych, du Ŝa zmienno ść ich wła- ściwo ści fizycznych i chemicznych, oraz nieregularne występowanie odmian o wła ści- wo ściach kwalifikuj ących kopalin ę do okre ślonych zastosowa ń powoduje, Ŝe nie ma dostatecznych podstaw do wyznaczenia obszarów perspektywicznych dla dokumentowania złó Ŝ (Kozłowski, 1984, Musiał, 1987). Zdecydowanie negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę badania w rejonach Smorynia (Knapczyk, Nicpo ń, 1981) i Tereszpola (Musiał, Chomicka, 1972). Torfy wyst ępuj ą na znacznych obszarach w granicach arkusza, przede wszystkim w obr ębie płytkich dolin rzecznych oraz w obni Ŝeniach bezodpływowych. Szczególnie du Ŝe obszary zajmuj ą one w dolinie Gorajca i na obszarze Puszczy Solskiej. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie i przej ściowe. Powierzchnia torfowisk jest zró Ŝnicowana od 1 do około 600 ha (w dolinie Gorajca). Torfowiska Tałandy i w dolinie Gorajca s ą zmeliorowane i ulegaj ą osuszaniu. Mi ąŜ szo ść torfu wynosi na ogół od kilkudziesi ęciu cen- tymetrów do około 1,5 m. (Borowiec, 1990, Popielski, 1994). Kryteria bilansowo ści spełniaj ą dwa obszary wyst ępowania torfów: „Biłgoraj” i „Sarny Pysk” (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Wykazano obecno ść torfu o mi ąŜ szo ści od 1,7 do 4,5 m, popielno ści 12,6-14,5% i stopniu rozkładu 33-37%. Nie uznano ich jednak za perspektywiczne z uwagi na kryterium hydrologiczne (retencja wód) i walory krajobrazowe oraz poło Ŝe- nie w obszarze Natura 2000. Obszar arkusza Tereszpol le Ŝy na obszarze o graniczonych perspektywach wydo- bywania ropy i gazu ziemnego tradycyjnymi metodami. Oszacowano, Ŝe wska źnik nasy- cenia w ęglowodorami kształtuje si ę na poziomie 1 tys. t/km 2 (Skarbek, 1990). Jednak Ŝe nowoczesne metody pozyskiwania kopaliny ze złó Ŝ otwieraj ą nowe mo Ŝliwo ści poszu- kiwawcze. Obecnie trwa procedura rozpatrywania wniosków koncesyjnych na poszuki- wanie złó Ŝ na omawianym terenie. VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Tereszpol poło Ŝony jest na granicy zlewni Wieprza i Sanu. Dział wodny mi ędzy nimi przebiega wzdłu Ŝ kulminacji Roztocza. W zlewni Wieprza znajduje si ę rzeka Gorajec (dopływ Poru) oraz dopływ Wieprza Świerszcz. Na obszarze Roztocza doliny

19 rzeczne przebiegaj ą wzdłu Ŝ stref uskokowych. Dolina Wieprza wykorzystuje rów tektonicz- ny, jej szeroko ść na północ od Zwierzy ńca si ęga do 2 km. Tektoniczne zało Ŝenia ma równie Ŝ dolina Gorajca, jej rozległy obszar źródliskowy znajduje si ę w bagnach Tałandy. Do zlewni Sanu nale Ŝy obszar południowego skłonu Roztocza i obszar Zapadliska Przedkarpackiego. Do zlewni tej nale Ŝą wpadaj ące do Tanwi Szum i Czarna Łada z licznymi dopływami. Sie ć małych cieków powierzchniowych oraz rozległe obszary podmokłe na terenie Puszczy Solskiej sprawiaj ą, Ŝe jest to obszar zasobny w wody powierzchniowe. Doliny rzeki Gorajec i Czarnej Łady s ą silnie zmeliorowane. W granicach arkusza wyst ępuj ą liczne źródła (Balcerz-Rolewska, 1998, Michalczyk, red., 1996). Wa Ŝniejsze z nich, o du Ŝej wydajno ści, od 3,8–42 l/s, znajduj ą si ę w: Górecku Starym, Czarnymstoku, Wywłoczce i Trz ęsinach. S ą to źródła szczelinowo-warstwowe, zbo- czowe, zasilane przez wody poziomu kredowego zwi ązane ze stref ą kraw ędziow ą Roztocza. W Hedwi Ŝynie znajduje si ę źródło zasilane wodami poziomu mioce ńskiego. Świerszcz zasi- lany jest przez kilkana ście przykorytowych źródeł o niewielkich wydajno ściach około 0,1 l/s. Mniejsze źródła zasilaj ą rzeki Szum i Gorajec. Źródła w Górecku Starym i Trz ęsinach obj ęto ochrona w formie pomników przyrody nieo Ŝywionej. Sie ć wód powierzchniowych uzupełniaj ą sztucznie utworzone zbiorniki i stawy. Na rzece Świerszcz na południe od Zwierzy ńca, utworzono kompleks stawów „Echo” o łącznej powierzchni około 42 ha, najwi ększy przeznaczony został do celów rekreacyjnych. Na tej samej rzece w Zwierzy ńcu znajduje si ę Staw Ko ścielny, o powierzchni 3,7 ha, oraz Staw Pa- łacowy o powierzchni 0,5 ha. We wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru znajduje si ę zbiornik małej retencji Rudka. WIO Ś w Lublinie ocen ę jakości wód powierzchniowych w 2009 r. prowadził zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008). W granicach arkusza nie badano wód w 2009 r. Wykonana ocena jednolitych cz ęś ci wód wskazuje, Ŝe wody płyn ące w granicach arkusza są potencjalnie zagro Ŝone, poza rzek ą Gorajec, która pro- wadziła wody niezagro Ŝone.

2. Wody podziemne W granicach arkusza Tereszpol wyst ępuj ą trzy pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe, mioce ńskie i górnokredowe (Balcerz-Rolewska, 1998). Czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje głównie na obszarze Zapadliska Przedkarpackiego w rynnie erozyjnej równoległej do kraw ędzi Roztocza oraz w dolinach rzek Gorajca, Wieprza. Buduj ą go ró Ŝnoziarniste rzeczno-lodowcowe i aluwialne piaski z do-

20 mieszk ą Ŝwiru. Mi ąŜ szo ść ich jest zmienia si ę w zale Ŝno ści od morfologii podło Ŝa i waha si ę od około 20 m przy kraw ędzi Roztocza do około 40 m na południe od niej. Lokalnie poziom ten jest dwudzielny, utwory wodono śne s ą rozdzielone warstw ą glin i mułków. Zwierciadło wody wyst ępuje zwykle na gł ęboko ści 5 m i ma charakter swobodny. Zasilanie odbywa się na drodze bezpo średniej infiltracji, a w rejonie skłonu Roztocza z poziomu kredowo-mioce ńskiego. Wydajno ści potencjalne uj ęć wynosz ą od 10 do 30 m 3/h, a lokalnie si ęgaj ą 50 m3/h. Wody z tego poziomu maj ą nisk ą mineralizacj ę. Charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszon ą zawarto ści ą Ŝelaza i manganu. Wody s ą średniej jako ści, klasy II i wymagaj ą uzdatniania. Brak warstwy izoluj ącej powoduje, Ŝe czwartorz ędowy poziom wodono śny jest podatny na zanieczyszczenie. Na obszarze wyst ępowania wodono śnych utworów wypełniaj ących rynn ę erozyjn ą ustanowiono główny zbiornik wód podziemnych nr 428 dolina kopalna Biłgoraj- Lubaczów o zasobach dyspozycyjnych wynosz ących 702 tys. m 3/d (Kruk i in., 1996). Utwory czwartorz ędowe na obszarze Roztocza, w dolinach rzecznych (Wieprza, Goraj- ca) tworz ą poziom wodono śny ł ącznie z utworami kredowymi. Mi ąŜ szo ść zawodnionych utworów czwartorz ędowych w dolinie Wieprza dochodzi do 40 m. Wydajno ści uj ęć wynosz ą od 2,5 do 40 m 3/h. W strefie brze Ŝnej Roztocza wyst ępuje mioce ński poziom wodono śny. Tworz ą go wapienie, piaskowce i piaski. Pozostaj ą one w łączno ści hydraulicznej z wyst ępuj ącym poni Ŝej kredowym poziomem w gezach. Wydajno ści uj ęć wód tego poziomu s ą zró Ŝnicowane od 10 do 70 m 3/h, w zale Ŝno ści od stopnia zaanga Ŝowania tektonicznego utworów wodono śnych. Wi ększe uj ęcia znajduj ą si ę w Dylach i Hedwi Ŝynie. Dla uj ęcia wiejskiego w Hedwi Ŝynie wyznaczono stref ę ochrony sanitarnej po średniej. Wody tego poziomu s ą dobrej jako ści i niskiej mineralizacji. Niekiedy zawieraj ą podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza i wysokie azotanów.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tereszpol na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990 )

1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowym i szczelinowo-porowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 406 – Niecka lubelska (Lublin), kreda górna (K 2); 407 – Niecka lubelska (Chełm-Zamo ść ), kreda górna (K 2); 428 – Dolina kopalna Biłgoraj-Lubaczów, czwartorzęd (Q)

Kredowe piętro wodono śne tworz ą gezy, opoki i margle silnie sp ękane w strefach tektonicznych oraz w strefie przypowierzchniowej obj ętej wietrzeniem. Pi ętro to wyst ępuje na obszarze Roztocza. Strefa intensywnego kr ąŜ enia wód si ęga do gł ęboko ści około 120 m. Mi ąŜ szo ść utworów wodonośnych wynosi średnio 90 m. Zwierciadło wody jest na ogół swo- bodne i stabilizuje si ę na gł ęboko ści 40-50 m na wierzchowinach, a do około kilku metrów w dolinach. W dolinach rzecznych lokalnie jest napięte przez osady ilasto-mułkowe lub gli- niaste i stabilizuje si ę na gł ęboko ści do 5 m. Wody tego poziomu pozostaj ą w ł ączno ści hydraulicznej z wodami czwartorz ędowego poziomu wodono śnego. Zasilanie odbywa si ę przez bezpo średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych na wychodniach, lub po średnio poprzez

22 utwory czwartorz ędowe. Wody tego poziomu na kraw ędzi Roztocza zasilaj ą źródła zboczo- we. Wydajno ść uj ęć wynosz ą od 10 do 30 m 3/h, w strefach tektonicznych do 70 m 3/h, a lokalnie nawet do 180 m 3/h. Wody s ą dobrej jako ści, klasy Ib, i niskiej mineralizacji. Brak izolacji lub tylko cienka pokrywa utworów czwartorz ędowych powoduje, Ŝe poziom wodono śny w utworach kredowych jest nara Ŝony na zanieczyszczenia antropogeniczne. Wodono śne utwory kredowe wyst ępuj ące na wschód od doliny Wieprza i Świerszcza stanowi ą cz ęść udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407. Jego cał- kowita powierzchnia, obejmuj ąca tak Ŝe arkusze s ąsiednie, wynosi 9015 km 2, a zasoby dyspo- zycyjne 1127,5 tys. m 3/h (Zezula, Pietruszka, Kopacz, 1996). Wody tego zbiornika ujmowane są w Rudce, gdzie zatwierdzona wydajno ść wynosi 150 m 3/h. Cały zbiornik obj ęty jest ochron ą. W zachodniej cz ęś ci obszaru wody poziomu kredowego tworz ą równie Ŝ udokumen- towany GZWP 406 Niecka Lubelska – Lublin. Jego powierzchnia wynosi 7,5 tys. km 2 a mo- duł zasobów odnawialnych 213 m 3/d*km 2 (Czerwi ńska-Tomczyk, 2008). Powierzchnia zbiornika w granicach arkusza obj ęta jest ochron ą ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść dotarcia zanieczyszcze ń z powierzchni terenu w czasie krótszym ni Ŝ 25 lat. Poni Ŝej poziomów wodono śnych wód słodkich stwierdzono wyst ępowanie wód wysoko zmineralizowanych. W starszych utworach kredowych, w utworach jurajskich i paleozo- icznych, na gł ęboko ści poni Ŝej 780 m, wyst ępuj ą solanki chlorkowo-sodowe o mineralizacji do 88 g/dm 3, stwierdzone w otworze wiertniczym w Dylach (Malinowski, 1974). Obszar arkusza Tereszpol jest zasobny w wody podziemne dobrej jako ści. Udokumen- towane zasoby wód podziemnych w granicach arkusza są wykorzystywane w niespełna 10 procentach (Balcerz-Rolewska, 1998). W Zwierzy ńcu woda z dwóch uj ęć – kredowego „Roztocze” i czwartorz ędowego „Zwierzyniec-Zdrój” rozlewana jest jako naturalna woda źródlana niskozmineralizowana.

VIII Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytko- wania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 893 – Tereszpol, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej za-

23 warto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej za- nieczyszczonych w kraju). Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 893 – dian) w gle- obszarów niezabu- Tereszpol bach na arku- dowanych Polski 4) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie szu 893 – lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Tereszpol Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6 – 51 18 27 Cr Chrom 50 150 500 <1 – 5 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 7 – 139 16 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1 – 2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1 – 3 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1 – 3 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 4 – 26 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 893 – Tereszpol 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 1 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 7 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 893 – Tereszpol do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – A tlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

24 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

25 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 6 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 3, ze wzgl ędu na zawarto ść cynku (139 ppm). Koncentracja wskazanego pierwiastka wyst ępuje w obszarze le śnym nieopodal wsi Ignatówka i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga dokładniejszych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomia- rowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wy- nosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

26 893W PROFIL ZACHODNI 893E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5608687

5606792

m 5598916 m 5605555

5604689

5601838

0 2 4 6 8 10 12 0 5 10 15 20 25 30 nGy/h nGy/h 27 27 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5608687

5606792

m 5598916 m 5605555

5604689

5601838

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Tereszpol (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1 : 50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 9–25 nGy/h, przy czym warto ści poni Ŝej 15 nGy/h odpowiadaj ą przede wszystkim szeroko rozprzestrzenionym osa- dom rzecznym, za ś wy Ŝsze wapieniom, opokom i marglom mastrychtu. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionukli- dów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i nie przekracza 3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szcze- gółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie …, 2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienio- nych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie pro- jektowania składowisk.

28 Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono tereny wył ączone cał- kowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 1. tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one trakto- wane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 2. tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak 3. lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli * ; - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 6

Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery Rodzaj składowanych opadów geologicznej Współczynnik Mi ąŜ szo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 * 10 -9

O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 * 10 -7 Gliny

Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Otwór zlokalizowany poza obszarami bezwzgl ędnych wył ącze ń, którego profil wnosi istotne informacje dotycz ące wy- kształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MGsP – plansza B.

29 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Terespol Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Zezula, Dziewa, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze arkusza Terespol około 75% waloryzowanej powierzchni obejmuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podle- gaj ą: ─ obszar zwartej zabudowy w obr ębie miasta Terespol (siedziba urz ędu miasta i gminy) du Ŝy przeładunkowy w ęzeł kolejowy w Małaszewiczach wraz z infrastruktur ą; tereny bagienne i podmokłe, w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego – wyst ę- puj ące na wi ększych powierzchniach wzdłu Ŝ dolin rzek: Krzny i Czapelki, a tak Ŝe innych mniejszych cieków, wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; ─ obszary wyst ępowania osadów holoce ńskich: torfów, namułów torfiastych i piaszczystych, kredy jeziornej oraz piasków i mułków rzecznych akumulowanych wzdłu Ŝ rzek: Bugu, Krzny i Czapelki, a tak Ŝe innych mniejszych cieków; ─ obszary poło Ŝone w obr ębie zagł ębie ń bezodpływowych wypełnionych w znacznym stopniu osadami organicznymi (torfy, namuły, mułki); ─ tereny wyst ępowania utworów deluwialnych (piaski, gliny) w rozci ęciach erozyjnych w obr ębie wysoczyzny, na zboczach dolin rzecznych lub suchych dolinkach, z uwagi na mo Ŝliwo ść powstawania ruchów geodynamicznych (spłukiwanie, spływanie, spełzywa- nie); ─ tereny predysponowane do powstawania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007), wyst ępuj ące w okolicy Nepli, Koroszczyna, Kobylan Michałkowa i Murawca; ─ kompleksy le śne o wielko ści powy Ŝej 100 ha, zajmuj ące du Ŝe i zwarte powierzchnie w rejonie Koroszczyna oraz Małaszewicz;

30 ─ rezerwat przyrody (le śno-krajobrazowy) „Szwajcaria Poldlaska”; ─ tereny wchodz ące w skład zespołu fortyfikacyjnego Twierdzy Brzeskiej; ─ tereny obj ęte ochron ą przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: specjalne obszar ochrony siedlisk – „Ostoja Nadbu Ŝańska” (PLH140011) i „Tere- spol” (PLH060053) oraz obszary specjalnej ochrony ptaków: „Dolina Dolnego Bugu” (PLB140001) i „Dolina Środkowego Bugu” (PLB060003 ); ─ obszar maksymalnego mo Ŝliwego zasi ęgu podtopie ń, wyst ępuj ący wzdłu Ŝ doliny Bugu od Krzyczewa po Dobratycze.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna zajmuj ą około 25% powierzchni arkusza. Preferowane do tego celu s ą jednak obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 6). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe zlodowacenia odry (zlodowacenia środkowopolskie). Pokrywaj ą one znaczn ą cz ęść obszarów wysoczyznowych i wyst ępuj ą na ogół bezpo- średnio na powierzchni terenu lub pod cienk ą pokryw ą utworów piaszczysto-Ŝwirowych pochodzenia wodnolodowcowego. Są to gliny bardzo piaszczyste, barwy szarej i br ązowo- szarej. Stanowi ć mog ą one warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla bezpo średniej lokalizacji skła- dowisk odpadów oboj ętnych. Na wi ększych i zwartych powierzchniach wyznaczonych pod obszary POLS utwory te wyst ępuj ą w okolicach Nepli oraz na południe i zachód od Korosz- czyna. Analiza materiałów archiwalnych: Szczegółowej mapy geologicznej Polski i przekroju geologicznego (Nitychoruk i inni, 2003, 2007), przekrojów hydrogeologicznych (Zezula, Dziewa, 2004) oraz profili otworów znajduj ących si ę w obszarach wydzielonych POLS wy- kazała, Ŝe mi ąŜ szo ść glin zwałowych wynosi od kilku do około 15 metrów. Ze wzgl ędu na przykrycie utworów słabo przepuszczalnych (glin zwałowych) osadami o mi ąŜ szo ści mniejszej ni Ŝ 2,5 m (piaskami i Ŝwirami o genezie wodnolodowcowej), obszary te zostały zakwalifikowane jako NBG o zmiennych warunkach izolacyjno ści. Wi ększe powierzchnie zajmuj ą one w rejonie Koroszczyna, gdzie tworz ą cienk ą pokryw ę na obrze Ŝach płata zbudowanego z glin zwałowych. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowaw- czych.

31 Na mapie wskazano równieŜ obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej. S ą to tereny wyst ępowania piaszczysto-Ŝwirowych utworów: wodnolodowcowych, morenowych i rzecznych. Du Ŝe i zwarte powierzchnie tworz ą one w cz ęś ci zachodniej arkusza pomi ędzy Koroszczynem a Małaszewiczami oraz pomi ędzy Lebiedziewem a Dobratyczami. W innych rejonach wyst ępuj ą w okolicach: Nepli, Zastawek oraz Podolanki. Lokalizacja składowiska w tych miejscach jest dopuszczalna, pod warunkiem wykonania pełnej sztucznej przesłony izolacyjnej. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę dwa u Ŝytkowe pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe oraz jurajskie (Zezula, Dziewa, 2004). Pi ętro czwartorz ędowe obejmuje niewielki obszar POLS wyznaczony w okolicy Nepli, gdzie wyst ępuj ący na głęboko ści od 15 m poziom podglinowy izolowany jest warstw ą glin i iłów. Z tego wzgl ędu stwierdzony na tym terenie stopie ń zagro Ŝenia GPU jest niski. Jurajskie pi ętro wodono śne posiada znaczenie u Ŝytkowe w granicach du Ŝego obszaru przypowierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych, predysponowanego do składowania odpadów (w rejonie Ko- roszczyna). Utwory wodono śne tego wieku wyst ępuj ą tam na gł ęboko ści około 250 m i s ą bardzo dobrze izolowane od wpływów powierzchniowych – jest to obszar o bardzo niskim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych. Obszary pozbawione izolacji charakteryzuj ą si ę śred- nim (rejon Podolanki), niskim (rejony Dobratycz, Nepli i Krzyczewa) oraz bardzo niskim (rejon Małaszewicz) stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących ze wzgl ędu na poło Ŝenie niewielkich fragmentów POLS na terenie parku krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu” (na północny zachód od Nepli) oraz w pasie wzdłu Ŝ projektowanej autostrady A2 (okolice Koroszczyna). Ograniczenie to nie ma charakteru bezwzgl ędnego zakazu, lecz powinno by ć rozpa- trywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na opisywanym terenie nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprze- puszczalno ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści od 1 do 5 m.

32 W obszarze pozbawionym przypowierzchniowej warstwy izolacyjnej zaznaczono otwór wiertniczy dokumentuj ący płytkie wyst ępowanie iłów, spełniaj ących wymogi bariery izolacyjnej dla odpadów komunalnych. W pobli Ŝu Koroszczyna, w obr ębie obszaru nie posiadaj ącego naturalnej bariery geologicznej, nawiercono na gł ęboko ści 1,8 m plejstoce ńskie iły o mi ąŜ szo ści 4,9 m. Jest to najprawdopodobniej seria osadów zastoiskowych zlodowacenia odry, wykształcona w postaci mułków, mułków ilastych i iłów zastoiskowych (Nitycho- ruk i inni, 2007). Nawiercone zwierciadło wody znajduje si ę tam na gł ęboko ści poni Ŝej sp ągu warstwy ilastej, na gł ęboko ści 6,7 m. W przypadku konieczno ści realizacji inwestycji w postaci składowiska odpadów komunalnych, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre śle- nie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. B ędzie si ę to wi ąza ć równie Ŝ, z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych, aby wykluczy ć mo Ŝliwo ść ska Ŝenia wód powierzchniowych i podziemnych. W Lebiedziewie znajduje si ę jedno czynne składowisko odpadów komunalnych. Jego zamkni ęcie planowane jest po 2012 roku.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Wśród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpadów oboj ętnych, najkorzystniejsze warunki wskaza ć mo Ŝna na terenach obejmuj ących wychodnie glin zwałowych w okolicy Koroszczyna. Wyznaczone obszary POLS maj ą tam stosunkowo zwarte powierzchnie i charakteryzuj ą si ę wyst ępowaniem utworów słabo przepuszczalnych o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 15 m. Stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w tym rejonie okre ślono jako bardzo niski. Cz ęść obszarów POLS posiada w tym rejonie ograniczenia warunkowe ze wzgl ędu na tras ę projektowanej autostrady A2.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano odpowiednimi symbolami trzy wyrobiska po eksploatacji kopalin (kruszywa naturalnego), które z racji pozostawienia niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, mog ą by ć rozpa- trywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasi ęg tych wyrobisk mo Ŝe ulega ć zmianom, st ąd zaznaczono je na Planszy B wył ącznie w formie punktowych znaków graficznych. W okolicy Krzyczewa jest to punkt po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego, natomiast w pobli Ŝu Małaszewicz i Dobratycz znajduj ą si ę wyrobiska eksploato-

33 wanego złóŜ „Małaszewicz Małe I” i „Dobratycze I”. Wskazane na mapie wyrobiska posiada- ją ograniczenia warunkowe wynikaj ące z s ąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej. Dodatkowe ograniczenie składowania odpadów dla wyrobiska połoŜonego w rejonie Małaszewicz i Dob- ratycz wynika z wymaga ń ochrony zasobów kopaliny. Opisane wyrobiska zlokalizowane s ą w obszarach pozbawionych naturalnej izolacji, dlatego ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowisko odpadów b ędzie wi ązało si ę z wykonaniem sztucznych zabezpiecze ń dna i skarp wyrobiska przy u Ŝyciu izolacji synte- tycznych lub barier gruntowych. Nale Ŝy wspomnie ć, Ŝe przestrzenny zasi ęg wyrobisk eksplo- atowanego zło Ŝa: „Małaszewicze Małe I” mo Ŝe ulega ć zmianom, co w efekcie przyczyni si ę do powi ększenia potencjalnej powierzchni niszy do składowania odpadów.

VIII. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Tereszpol opracowano na podstawie mapy topograficznej i geologicznej (Popielisk, 1992) oraz obserwacji terenowych. Z waloryzacji wył ączono obszary Roztocza ńskiego Parku Narodowego, Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego, udokumentowanych, powierzchniowych złó Ŝ kopalin mineralnych, lasów, gleb klasy od I do Iva, zwart ą zabudow ę miejsk ą Zwierzy ńca. Waloryzacj ą obj ęto oko- ło 15% powierzchni arkusza mapy. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształto- wanie terenu oraz poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych. Zastosowano dwa wydzielenia obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Jako korzystne dla budownictwa wskazano obszary wyst ępowania wapieni i gez mioce ńskich oraz górnokredowych opok marglistych zaliczanych do gruntów skalistych, silnie sp ękanych, piasków mioce ńskich oraz piasków czwartorz ędowych, je śli woda gruntowa wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m, które stanowi ą gruntów niespoistych, średnio zag ęsz- czonych. Tereny o warunkach uznanych za korzystne dla budownictwa zajmuj ą połow ę obszaru obj ętego waloryzacj ą. Są to obszary wzdłu Ŝ strefy kraw ędziowej Roztocza oraz w rejonie śurawicy, a tak Ŝe nieco wyniesione morfologicznie, tereny Równiny Biłgorajskiej. Niekorzystne dla budownictwa s ą obszary wyst ępowania głównie w dolinie Wieprza i Czarnej Łady gruntów sypkich, piaszczystych aluwialnych i wodno-lodowcowych, w których poziom wodono śny pojawia si ę na gł ęboko ści mniejszej od 2 m, piasków lu źnych w wydmach na Równinie Biłgorajskiej, lessów i lessów zapiaszczonych w północnej cz ęś ci

34 arkusza, ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść wyst ąpienia sufozji i osiadania zapadowego (Malinowski, 1964). Niekorzystnymi dla budownictwa s ą tak Ŝe strome zbocza o spadkach wi ększych ni Ŝ 12%, znajduj ące si ę w strefie kraw ędziowej Roztocza, oraz w okolicach Zwierzy ńca i śurawnicy. Na kraw ędziach wysoczyzn zbudowanych z lessów oraz na zboczach w ąwozów panu- ją niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie, sprzyjaj ące powstawaniu obrywów lub osuwisk (Grabowski, 2008). Dotychczas udokumentowano jedno osuwisko w rejonie Topól- czy, jednak Ŝe predysponowane do powstawania osuwisk s ą znaczne obszary w północnej cz ęś ci arkusza. Strefa kraw ędziowa Roztocza jest aktywna tektonicznie. Współczesne ruchy pionowe osi ągaj ą tu pr ędko ść do 1 mm rocznie (Brzezi ńska-Wójcik, Harasimiuk, 1998, Kowalski, Liszkowski, 1972).

IX. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 95 % powierzchni omawianego obszaru. We wschodniej cz ęś ci znajduje si ę fragment Roztocza ńskiego Parku Narodowego, utworzonego w 1974 roku. Powierzchnia całego parku wynosi 8 481,76 ha, a jego otuliny 38 000 ha. Ponad 90% powierzchni parku zajmuj ą doskonale zachowane lasy, posiadaj ące naturalny charakter. Wiele drzew osi ąga tu rozmiary pomnikowe. Na terenie obecnego parku utworzono w 1934 roku rezerwat przyrody „Bukowa Góra”, który aktualnie stanowi obszar ochrony ści- słej. W parku wyst ępuje kilkaset gatunków ro ślin, cz ęsto chronionych, np. obuwik pospolity. Osobliwo ści ą jest prowadzona od 1982 roku rezerwatowa hodowla konika polskiego, potom- ka tarpanów-dzikich koni le śnych. Północn ą cz ęść obszaru arkusza mapy zajmuje cz ęść Szczebrzeszy ńskiego Parku Kra- jobrazowego (SzPK) utworzonego w 1992 roku. Powierzchnia parku wynosi 20 209 ha. Obejmuje on wschodni ą cz ęść Roztocza Zachodniego przeciętego dolinami rzek: Gorajec i Wieprz. Rze źbę parku, o do ść du Ŝych deniwelacjach terenu od 50 do 100 m, urozmaicają ró Ŝnorodne formy morfologiczne. Do najciekawszych naleŜy g ęsta sie ć malowniczych w ąwo- zów lessowych o stromych zboczach, dochodz ących do kilkunastu metrów wysoko ści, i szeroko ści dna od kilkudziesi ęciu centymetrów do 20 m. W otulinie Roztocza ńskiego Parku Narodowego, koło Górecka Ko ścielnego, znajduje si ę rezerwat krajobrazowy „Szum” (tabela 7). Jest to rezerwat utworzony w celu zachowania w stanie naturalnym malowniczo ukształtowanej doliny potoku Szum z licznymi małymi wo-

35 dospadami wy Ŝłobionymi w skałach wapiennych, w miejscu jej przełomu przez stref ę kraw ę- dziow ą Roztocza. W Puszczy Solskiej projektuje się utworzenie rezerwatu le śno-faunistycznego „Wiel- kie Bagno”, dla którego opracowana została dokumentacja (Głowaci ński, Fijał, Profus, 1991). Przedmiotem ochrony maj ą by ć stanowiska głuszca, a tak Ŝe kompleks mozaikowych siedlisk puszcza ńskich z przewag ą mszarów i borów bagiennych. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę 33 pomniki przyrody obj ęte prawn ą ochron ą. S ą to pomniki przyrody Ŝywej reprezentowane przez pojedyncze drzewa lub ich grupy, głównie: buki, d ęby, jodły i lipy. Ochrona pomnikowa obj ęto tak Ŝe 3 niewielkie le śne stanowiska ro- ślin naczyniowych: zimozioła północnego i śnie Ŝyczki przebi śniegu (tabela 7). Prawn ą ochron ą obj ęto skałki osta ńcowe mi ędzy innymi na północnym zboczu Laso- wej Góry w Tereszpolu-Zygmuntach oraz „Płacz ący Kamie ń” pod szczytem Świstkowej Gó- ry we Floriance. Za pomniki przyrody nieo Ŝywionej uznano równie Ŝ dwa obecnie obudowane źródła szczelinowe w Trz ęsinach i Górecku Starym. Licznie na omawianym obszarze wyst ępuj ą niewielkie obszary obj ęte ochron ą w formie u Ŝytków ekologicznych. Ustanowione przez władze lokalne nie posiadaj ą dokumentacji przyrodniczej. Są to najcz ęś ciej bagna o powierzchni od 0,12 do 25,22 ha. Gleby chronione stanowi ące około 10% terenu arkusza wyst ępuj ą w niewielkich pła- tach, głównie w północnej i północno-zachodniej cz ęś ci. Zdecydowanie przewa Ŝaj ą gleby Iva i III klasy bonitacyjnej, charakteryzuj ące si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą typów. Gleby chronione mineralne, wyst ępuj ące w północno-zachodniej cz ęś ci na zachód od Smorynia, między Ka- węczynkiem a Wygwizdowem wyst ępuj ą lessy całkowite, na południe od Lipowca i w Tere- szpolu gliny średnie, zalegaj ące na w ęglanach. Gleby chronione organiczne-torfy niskie cał- kowite, tworz ą zwarty kompleks w dolinie Gorajca i mniejsze w dolinach Ratwicy i Smolni- ka. W dolinie Wieprza, oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza, wyst ępuj ą mur- sze płytkie na piasku lu źnym. Lasy stanowi ą najwi ększe bogactwo omawianego rejonu. Pokrywaj ą prawie 70% powierzchni obszaru. S ą to wielkie kompleksy Puszczy Solskiej, Roztocza ńskiego Parku Naro- dowego, lasy porastaj ące zbocza w ąwozów lessowych pomi ędzy Kaw ęczynkiem a Wygwiz- dowem, mniejsze kompleksy le śne na północ od Zwierzy ńca. Charakteryzuj ą si ę du Ŝą ilo ści ą biotopów, siedlisk i zespołów le śnych. W kompleksach le śnych Puszczy Solskiej dominuj ą siedliska borowe a gatunkiem przewa Ŝaj ącym jest sosna. Na terenach obni Ŝonych i podmokłych wyst ępuje bór bagienny a w sąsiedztwie torfowisk, w dolinach rzek, wyst ępuj ą siedliska olsowe. W lasach Roztocza ńskiego Parku Narodowego najcz ęś ciej spotykane s ą bór

36 sosnowy, buczyna karpacka oraz bór jodłowy. Zbocza w ąwozów lessowych porasta las gra- bowo-bukowy. Na terenie Zwierzy ńca znajduj ą si ę parki i ogrody zabytkowe, które naniesiono na mapie jako ziele ń urz ądzon ą. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Gmina Rok Nr na Forma Miejscowo ść Rodzaj obiektu zatwier- mapie ochrony Nadle śnictwo – obr ęb Powiat (powierzchnia w ha) dzenia

1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol * L – FN „Wielkie Bagno” 1 R OT Biłgoraj (443,32) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1958 K – „Szum” 2 R OT; Oddz. 210, 211, 175 Biłgoraj (18,17) 3 P Kaw ęczynek Szczebrzeszyn 1991 PŜ – 2 wi ązy szypułkowe Zamo ść 4 P Kaw ęczynek Szczebrzeszyn 1991 PŜ – grusza polna Zamo ść 5 P Czarnystok Radecznica 1992 PŜ – 2 lipy szerokolistne Zamo ść 6 P Czarnystok Radecznica 1992 PŜ – lipa drobnolistna Zamo ść 7 P Topólcza Zwierzyniec 1988 PŜ – lipa drobnolistna Zamo ść 8 P Trz ęsiny Radecznica 1998 Pn – Ź Zamo ść 9 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – sosna czarna Zamo ść 10 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – orzech czarny Zamo ść Zwierzyniec PŜ – daglezja odmiana sina 11 P Zwierzyniec 1983 Zamo ść 12 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – cypry śnik błotny Zamo ść 13 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – jałowiec wirginijski Zamo ść 14 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – platan klonolistny Zamo ść 15 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – d ąb szypułkowy Zamo ść odmiana strz ępolistna 16 P Zwierzyniec Zwierzyniec 1983 PŜ – 2 brzozy papierowe Zamo ść Nadle śnictwo Zwierzyniec – Zwierzyniec PŜ – stanowisko zimoziołu 17 P 1988 OZ; oddz. 114 Zamo ść północnego (0,02) RPN Zwierzyniec PŜ – stanowisko zimoziołu 18 P 1988 oddz. 149c Zamo ść północnego (0,01) RPN Zwierzyniec PŜ – 17 buków zwyczaj- 19 P 1960 oddz. 152 i 158 Zamo ść nych i 2 jodły pospolite Zwierzyniec PŜ – 17 buków zwyczaj- 20 P RPN 1961 Zamo ść nych i 6 jodeł pospolitych RPN Zwierzyniec PŜ – stanowisko śnieŜyczki 21 P 1988 oddz. 158b Zamo ść przebi śniegu (0,7) 22 P Tereszpol – Zygmunty Tereszpol 1963 Pn – S – wapienie Biłgoraj

37 1 2 3 4 5 6 23 P Tereszpol – Zygmunty Tereszpol 1963 Pn – S – wapienie Biłgoraj 24 P Tereszpol – Zygmunty Tereszpol 1963 Pn – S – wapienie Biłgoraj 25 P Tereszpol – Kukiełki Tereszpol 1981 PŜ – d ąb szypułkowy Biłgoraj 26 P Tereszpol – Kukiełki Tereszpol 2005 PŜ – klon jawor Biłgoraj 27 P Tereszpol – Kukiełki Tereszpol 2005 PŜ – klon Biłgoraj 28 P Florianka (RPN) Józefów 1956 PŜ – d ąb szypułkowy Biłgoraj Józefów Pn – S „Płacz ący Kamie ń” 29 P Florianka (RPN) 1963 Biłgoraj 30 P Wola Mała Józefów 1987 PŜ – d ąb szypułkowy Biłgoraj 31 P Górecko Stare Józefów 1998 Pn – Ź Biłgoraj Józefów PŜ – 6 d ębów szypułko- 32 P Górecko Ko ścielne 1964 Biłgoraj wych 33 P Górecko Ko ścielne Józefów 1987 PŜ – d ąb szypułkowy Biłgoraj Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagna Tałandy” 34 U OT, oddz. 3a, 4a Biłgoraj (10,38) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Przy zielonej drodze” 35 U OT, oddz. 13 l, 14b Biłgoraj (0,82) dwa pola Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Przy ko ścielnej drodze” 36 U OT, oddz. 22b Biłgoraj (0,89) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Przy ławkowej drodze” 37 U OT, oddz. 34a, c, f Biłgoraj (1,06) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Długie bagno” 38 U OT, oddz. 34i Biłgoraj (0,26) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Skórów sadek” 39 U OT, oddz.35g Biłgoraj (0,57) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Grz ąskie bagno” 40 U OT, oddz. 45d, g Biłgoraj (0,71) dwa pola Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 41 U OT, oddz. 47f Biłgoraj (0,22) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 42 U OT, oddz. 46 g Biłgoraj (0,67) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagno Hedwi Ŝyńskie” 43 U OT, oddz. 52f Biłgoraj (4,91) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Parów” 44 U OT, oddz. 52j Biłgoraj (0,70) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 45 U OT, oddz. 61g Biłgoraj (0,35) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 nie nazwany 46 U OT, oddz. 85j Biłgoraj (0,33) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 47 U OT, oddz. 84b, 68i Biłgoraj (1,600 Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 48 U OT, oddz. 84g Biłgoraj (0,53) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Dudkowe bagno” 49 U OT, oddz. 100f, 101b Biłgoraj (2,44)

Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Czerwone bagno” 50 U OT, oddz. 62b Biłgoraj (0,50)

38 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 nie nazwany 51 U OT, oddz. 78b Biłgoraj (0,30) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 52 U OT, oddz. 74g. 75d Biłgoraj (2,25) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagno rotwickie” 53 U OT, oddz. 141b, h, 142d, i , j Biłgoraj (7,53) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagno” 54 U OT, oddz. 169h, i, 170 d Biłgoraj (2,46) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Zagrodnickie ł ąki” 55 U OT, oddz. 202 l Biłgoraj (0,22) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 nie nazwany 56 U OT, oddz. 200n Biłgoraj (1,02) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Brodziackie bagno” 57 U OT, oddz. 271b Biłgoraj (0,57) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Pod zajazdem” 58 U OT, oddz. 267g, 168i Biłgoraj (14,05) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Halizny” 59 U OT, oddz. 267a, 266b, 234g, Biłgoraj (25,22) 235h, 236j Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Płoty” 60 U OT, oddz. 264f Biłgoraj (0,31) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 61 U OT, oddz. 129d Biłgoraj (0,76) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 62 U OT, oddz. 154g Biłgoraj (0,68) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 63 U OT, oddz. 192b Biłgoraj (0,12) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 64 U OT, oddz. 191k Biłgoraj (0,31) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 65 U OT, oddz. 258c Biłgoraj (0,45) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagno” 66 U OT, oddz. 224f, 225b Biłgoraj (2,42) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Ciche bagno” 67 U OT, oddz. 255d Biłgoraj (1,11) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Kacze doły” 68 U OT, oddz.254j, 285a, 284c Biłgoraj (0,74) dwa pola Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Korzeniowe bagno” 69 U OT, oddz.177f Biłgoraj (0,62) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Suche uszko” 70 U OT, oddz. 147i Biłgoraj (0,54) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Uszko” 71 U OT, oddz.147h Biłgoraj (0,16) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Pijawnik” 72 U OT, oddz.147f, 175b, 176a Biłgoraj (0,88) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Torfowiska” 73 U OT, oddz. 269m, j Biłgoraj (5,88) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagienka” 74 U OT, oddz.297j, k, h, m Biłgoraj (1,17) dwa pola 75 U Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Kobylackie bagna” OT, oddz. 320b, d Biłgoraj (1,80) 76 U Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Brzozowe bagna” OT, oddz.317c, 318b, c, 295j Biłgoraj (2,87) 77 U Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Góreckie bagno” OT, oddz. 293a, 294c Biłgoraj (8,81) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Bagno” 78 U OT, oddz. 316b, f, 294h Biłgoraj (1,31)

39 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 bagno 79 U OT, oddz. 312b Biłgoraj (0,52) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Brzozowskie ł ąki” 80 U OT, oddz. 289i Biłgoraj (3,36) Nadle śnictwo Zwierzyniec – Tereszpol 1999 „Placówka” 81 U OT, oddz. 288f Biłgoraj (3,17)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 3: OT – obr ęb Tereszpol, OZ – obr ęb Zwierzyniec, RPN – Roztocza ński Park Narodowy Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6; rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, K – krajobrazowy, L – le śny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej; rodzaj obiektu: S – skałka, Ź – źródło.

Proponuje si ę utworzenie o śmiu stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej (tabela 8). dla zachowania przejawów procesów geologicznych i geomorfologicznych zacho- dz ących na omawianym terenie. Tabela 8 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieo Ŝywionej Nr Gmina Rodzaj obiektu Miejscowo ść Uzasadnieni wyboru obiektu na mapie Powiat 1 2 3 4 5 1 Topólcza* Zwierzyniec F Unikalne, naturalne w ąwozy lessowe o długo ści do 200 m. Zamo ść W pionowych ścianach w ąwozów odsłaniaj ą si ę monolitycz- ne, zapiaszczone lessy, nieodporne na erozj ę wodn ą. Gł ębo- ko ść w ąwozów do 10m 2 śelebsko ** Biłgoraj Wr W nieczynnym kamieniołomie profil wapieni badenu i Biłgoraj sarmatu (wapienie organonodetrytyczne, litotamniowe i srepulowe). Wysoko ść ściany około 10 m. 3 Lipowiec* Tereszpol O Utwory piaszczyste miocenu z charakterystycznymi dla strefy Biłgoraj falowania warstwowaniami przek ątnymi. Wysoko ść odsło- niecia do 10m. 4 Zwierzyniec* Zwierzyniec F Wydma piaszczysta pochodz ąca ze schylku zlodowacenia Zamo ść Wisły. jest to typowa wydma paraboliczna. Wysko ść wydmy do 15 m 5 Hedwi Ŝyn*** Biłgoraj ś Źródlisko podzboczowe, szczelinowo-warstwowe Biłgoraj (zasilane z poziomu mioce ńskiego) w formie kilkunastu wypływów, daj ących pocz ątek potokowi Stok. 6 Nadle śnictwo*** Tereszpol O W nieczynnym kamieniołomie Gliniska, w górnej cz ęś ci Zwierzyniec, Biłgoraj wschodniej ściany kontakt mioce ńskich piasków glaukonito- oddz. 32j wych z wapieniami i piaskowcami wapnistymi. Wysoko ść odsłoni ęcia do 3 m. 7 Tereszpol – Tereszpol O Odsłoni ęcie profilu piasków mioce ńskich Zygmunty*** Biłgoraj (glaukonitowych, kwarcowych) przykrytych piaskowcami wapnistymi. Wysoko ść do 5 m. 8 Tereszpol – Tereszpol F Kamienna Góra stanowi charakterystyczny pagór osta ńcowy Kukiełki* Biłgoraj powstały w wyniku rozczłonkowania i wyerodowania wapieni rafowych. Wysoko ść do 40m. 8. stanowisko proponowane na podstawie M. Kr ąpiec, L. Jankowski, W. Margielewski, 2010 ** stanowisko proponowane na podstawie A. Wysock ą i P. Roniewicza, 2004 *** stanowisko proponowane na podstawie M. Kawulak, M. Nie ć, 2005 Rubryka 4: rodzaj obiektu: F – forma morfologiczna, Wr – wyrobisko, Ź – źródło, O – odsłoni ęcie

W systemie sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro, 1998) północno-wschodnia cz ęść terenu arkusza została zaliczona do obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym

40 33M – Obszar Roztocza ński, a cz ęść południowo-zachodnia do korytarza o znaczeniu mi ę- dzynarodowym 24m – Biłgorajski (fig. 5). Południowo-wschodni fragment terenu le Ŝy w granicach obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym 21K – Obszar Południoworoztocza ń- ski, a niewielki północno-zachodni fragment w granicach korytarza krajowego 64k – Wznie- sie ń Urz ędowskich.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tereszpol na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 33M – Obszar Roztocza ń- ski, 34M – Obszar Lasów Janowskich; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21K – Obszar Południoworoztocza ński, 22K – Obszar Zamojski, 25K – Obszar Doliny Środkowego Sanu; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24m – Biłgorajski; 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich, 65k – Wieprza

Siedliska chronione s ą na specjalnych obszarach ochrony siedlisk Uroczyska Puszczy Solskiej oraz Roztocze Środkowe. Ostoja Uroczyska Puszczy Solskiej stanowi znacz ącą cz ęść

41 jednego z najwi ększych kompleksów le śnych w Polsce. Stwierdzono tu wyst ępowanie licznych typów siedlisk Szczególnie warto ściowe s ą siedliska podmokłe torfowiska, bory i lasy bagienne oraz ł ęgi. Roztocze Środkowe jest wa Ŝnym obszarem dla zachowania bioró Ŝnorod- no ści. Naturalne, dobrze zachowane starodrzewy, silnie zró Ŝnicowane zbiorowiska le śne, bo- gata flora naczyniowa (ok.700 gatunków) z wieloma rzadkimi i zagro Ŝonymi gatunkami; rzadkie i interesuj ące gatunki ro ślin ni Ŝszych (grzybów, porostów i mszaków) s ą cenn ą ostoj ą fauny puszcza ńskiej. Na terenie obj ętym arkuszem znajduj ą si ę fragmenty czterech obszarów chronionych w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (tabela 9). Puszcza Solska, uznana za obszar specjalnej ochrony ptaków to rozległy kompleks le śny poło Ŝony w strefie kontaktu Roztocza i Kotliny Sandomierskiej, przeci ęty licznymi dolinami rzecznymi. Przełamuj ące si ę przez Kraw ędź Roztocza rzeki tworz ą systemy niewielkich wodospadów, zwanych szumami, o du Ŝej atrakcyjno ści krajobrazowej. Bardzo liczne tereny bagienno-torfowiskowe w połu- dniowej i zachodniej cz ęś ci ostoi decyduj ą o du Ŝej warto ści przyrodniczej tego obszaru. Znajduj ą si ę tu miejsca l ęgowe takich ptaków chronionych jak: bocian czarny, gado Ŝer, głu- szec, puchacz, orlik krzykliwy, trzmielojad i lelek. Ptaki obj ęte s ą tak Ŝe ochron ą w Obszarze Specjalnej Ochrony Roztocze. Obejmuje on Lasy Zwierzyniecko-Kosobudzkie oraz całe Roz- tocze Środkowe i Południowe. Jest to pas łagodnych wzniesie ń w 70% powierzchni pokryty lasami o charakterze zbli Ŝonym do naturalnego.

X. Zabytki kultury

Najstarsze, nieliczne ślady bytności człowieka w tym rejonie pochodz ą z neolitu (kultu- ra pucharów lejkowatych i ceramiki sznurowej). Epoka br ązu pozostawiła ślady kultury mie- rzanowickiej, trzcinieckiej i łu Ŝyckiej. Na omawianym terenie znajduje si ę niewiele stanowisk archeologicznych, a te które s ą nie przedstawiaj ą wi ększej warto ści poznawczej. Historia tych ziem zwi ązana jest ści śle z proklamowan ą w 1589 roku Ordynacj ą Za- mojsk ą, która przetrwała do 1944 roku. Wtedy zintensyfikowało si ę osadnictwo, powstały wsie, zacz ął si ę rozwój gospodarczy. Kanclerz Jan Zamoyski zało Ŝył rozległy, ogrodzony zwierzyniec wokół swojej rezydencji. Powstała wówczas śródle śna osada, z czasem centrum administracyjne i przemysłowe, która na pocz ątku XIX wieku stało si ę siedzib ą Ordynacji Zamojskiej

Tabela 9

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Typ Poło Ŝenie centralnego Po- Poło Ŝenie administracyjne ob- Kod Nazwa obszaru i symbol punktu obszaru wierzchnia obszaru Lp. sza- obszaru oznaczenia na mapie Długo ść geo- Szeroko ść obszaru Kod Województwo Powiat Gmina ru graficzna geograficzna (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Biłgoraj, Frampol, Puszcza Solska 1 A PLB 060008 E 22 o 51’57“ N 50 o29’35“ 74 816,9 PL 032 lubelskie biłgorajski Tereszpol, Józefów, (P) Aleksandrów Uroczyska Puszczy Solskiej PL312 Biłgoraj, Frampol, 2 K PLH 060034 E 23 o 02’55“ N 50 o 2’57“ 34 671,5 lubelskie biłgorajski (S) PL324 Tereszpol, Aleksandrów 43 43 Roztocze PL312 biłgorajski Tereszpol, Zwierzyniec 3 F PLB060012 E23 o 14’45“ N 50 o 8’49“ 103 503,3 lubelskie (P) PL324 zamojski Józefów, Szczebrzeszyn Roztocze Środkowe biłgorajski Tereszpol, Zwierzyniec 4 B PLH 060017 E 23 o 03’57“ N 50 o 6’09“ 8 482,0 PL 032 lubelskie (S) zamojski Józefów

Rubryka 2: A – wydzielony Obszar Specjalnej Ochrony (OSO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, B – wydzielony Specjalny Obszar Ochrony (SOO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, F – obszar OSO (Obszar Specjalnej Ochrony), całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, K – specjalny obszar ochrony siedlisk, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnym ochrony ptaków

Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Układ przestrzenny Zwierzy ńca o charakterze osady – grodu tworzony od ko ńca XVI wieku do XIX wieku zachował si ę do czasów obecnych. Jego cz ęść wraz z istniej ącą zabudow ą, zadrzewieniem, wodami, ci ągami komunikacyjnymi stanowi zabytkowy zespół architektoniczny. W jego skład wchodz ą: barokowy ko ściół filialny pw. św. Jana Nepo- mucena wybudowany w latach 1741–1747 na wyspie Stawu Ko ścielnego wraz z wyposa- Ŝeniem wn ętrza, dzwonnic ą, figur ą NMP, cmentarzem ko ścielnym oraz drzewostanem, zespół Zarz ądu Ordynacji Zamojskiej w tym gmach główny, 4 oficyny, zało Ŝenie zieleni i układ wodny, klasycystyczne z 1 połowy XIX wieku, zespół „Pałacu Plenipotenta” z ko ńca XIX wieku, który obejmuje drewnian ą will ę, stajnie, budynek drewniany studni, otoczenie z drzewostanem oraz murowany browar z 1806 roku. Ponadto w Zwierzy ńcu znajduje si ę zabytkowy cmentarz rzymsko-katolicki z pocz ątku XX wieku, cmentarz Ŝy- dowski z pierwszej połowy XIX wieku oraz łuszczarnia nasion z 1896 roku. Miejscem zabytkowym jest tak Ŝe plac strace ń z 1944 roku. Zabytkowy zespół architektoniczny zachował si ę tak Ŝe w małej miejscowo ści Górec- ko Ko ścielne. Obejmuje on drewniany ko ściół parafialny pw św. Stanisława Biskupa z poło- wy XVII wieku, wraz z wyposa Ŝeniem wn ętrza, dzwonnic ę, cmentarz przyko ścielny i jego ogrodzenie wraz z kapliczkami. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą tak Ŝe dwie drewniane ka- plice „Pod D ębami” i „Na Wodzie” pochodz ące z ko ńca XIX wieku. Murowany dwór z pierwszej połowy XIX wieku zachował si ę w Panasówce. Został on wybudowany na miejscu dawnego folwarku z drugiej połowy XVIII wieku. Dwór otoczony jest parkiem. Omawiany obszar był terenem krwawych walk o charakterze patriotycznym. Znajduje si ę tutaj wiele mogił, cmentarzy wojennych, pomników i tablic upami ętniaj ących bohaterów Powstania Styczniowego w 1863 roku, Ŝołnierzy Wrze śnia z 1939 roku, Armi ę Krajow ą, Ba- taliony Chłopskie i zamordowan ą ludno ść cywiln ą. W czasie II wojny światowej hitlerowcy dokonywali egzekucji, wysiedle ń oraz pacyfikacji całych miejscowo ści mi ędzy innymi wsi Sochy. W Zwierzy ńcu znajdował si ę obóz przej ściowy, a w Smoryniu cmentarz wojenny z I wojny światowej, który zachował si ę i został wpisany do rejestru zabytków.

XI. Podsumowanie

Teren obj ęty arkuszem posiada wybitne walory: krajobrazowe, przyrodnicze oraz kul- turowe, decyduj ące o jego niezwykłej atrakcyjności turystycznej. Składaj ą si ę na nie niepo- wtarzalna rze źba terenu Roztocza, malownicze wzniesienia pokryte w ąskimi pasmami pól,

44 lasy Roztocza ńskiego Parku Narodowego, Puszczy Solskiej i dogodny klimat. Omawiany teren prawie w cało ści obj ęty jest systemami ochrony przyrody, mi ędzy innymi Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Mimo urozmaiconej budowy geologicznej perspektywy wyst ępowania złó Ŝ kopalin s ą ograniczone. Najwa Ŝniejsz ą kopalin ą s ą piaski kwarcowe wyst ępuj ące w wydmach, kwalifikuj ące si ę jako budowlane i do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Eksploatowane s ą one w kilku zło Ŝach na podstawie udzielonych koncesji oraz w wielu miejscach bez wymaganej koncesji, na lokalne potrzeby. Udokumentowane zło Ŝe piasków szklarskich ze wzgl ędu na niewielkie zasoby i cz ęś ciowo mi ąŜ szy nadkład ma znaczenie podrz ędne. Wapienie wydoby- wane w przeszło ści w wielu kamieniołomach mog ą mie ć obecnie znaczenie tylko jako surowce na lokalne potrzeby budowlane, a odmiany mało zwi ęzłe do produkcji nawozów wapniowych. Na omawianym terenie wyst ępuj ą liczne torfowiska, lecz nie maj ą one znaczenia surowcowego. Źródłem zaopatrzenia w wod ę dobrej jako ści s ą zbiorniki wód podziemnych: dwa górnokredowe i czwartorz ędowy. Ocenie warunków pod zabudow ę poddane zostało tylko około 15% terenu obj ętego arkuszem, ze wzgl ędu na ochron ę przyrody. Niekorzystne warunki wyst ępuj ą głównie w dolinach rzek i na stromych stokach, które w znacznej cz ęś ci zagro Ŝone s ą wyst ępowaniem osuwisk. W granicach arkusza wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk odpadów oboj ętnych. Najkorzystniejsze warunki dla składowania od- padów wytypowano w rejonie Koroszczyna, ze wzgl ędu na znaczn ą mi ąŜ szo ść utworów słaboprzepuszczalnych, brak ogranicze ń warunkowych oraz bardzo niski stopie ń zagro- Ŝenia poziomu wodono śnego. Warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk zwi ązane są z poło Ŝeniem cz ęś ci wyznaczonych na północ od Nepli obszarów POLS w granicach parku krajobrazowego oraz w rejonie Koroszczyna w pasie projektowanej autostrady A2. Wielk ą szans ą rozwoju dla całego regionu jest turystyka. Przez teren arkusza przecho- dzi kilka szlaków turystycznych oraz Centralny Szlak Rowerowy Roztocza, a w okolicach Zwierzy ńca i Górecka Ko ścielnego wyznaczono kilka ście Ŝek poznawczych, dydaktycznych, przyrodniczych, historycznych i spacerowych.

45 XII. Literatura

BALCERZ-ROLEWSKA L., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tereszpol (893). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BOMBA M., NICPO Ń W., 1981 – Orzeczenie geologiczne z bada ń dla opracowania karty rejestracyjnej zło Ŝa wapieni mioce ńskich „Ignatówka”. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. PWN, Warszawa. BRZEZI ŃSKA-WÓJCIK T., HARASIMIUK M., 1998 – Południowo-zachodnia strefa kra- wędziowa Roztocza. W: Budowa geologiczna Roztocza (100-lecie bada ń polskich geologów). LXIX Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Wyd. UMCS, Lu- blin, s. 169-178. BUJALSKA M., 1966 – Dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Dyle”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., RYSAK A., ŁUSIAK R., GIL R., ZWOLI ŃSKI Z., 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochron- nego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406) GALOS K (red.), 2009 – Waloryzacja bazy zasobowej piasków szklarskich i ocena perspektyw zło Ŝowych w świetle współczesnych wymaga ń przemysłu szklarskiego. Wydawnictwo Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, PAN Kraków. GALOS K., BURKOWICZ A, 2009 – Mo Ŝliwo ści dalszego rozwoju polskiego przemysłu szklarskiego w świetle udokumentowanej i perspektywicznej bazy zasobowej. Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi Polskiej Akademii Nauk nr 76, 17-28. Kraków. GAŁUS S., WÓJCIK L., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Wolaniny I” w kat. C1. Arch. Starostwa Powiatowego w Biłgoraju. GŁOWACI ŃSKI Z., FIJAŁ J., PROFUS P., 1991 – Dokumentacja rezerwatu przyrody „Wielkie Bagno”. ZOPiZN PAN, Kraków. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – System Ochro- ny Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centralne Archiwum Geo- logiczne, Warszawa.

46 HAAS T., 1967 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Hedwi Ŝyn”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005.Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAHN A., 1956 – Wy Ŝyna Lubelska. Rze źba i czwartorz ęd. PAN. Prace geograficzne nr 7. PWN, Warszawa. JASIONOWSKI M., 1998 – Odsłoni ęcie miocenu w śelebsku. W: Budowa geologiczna Roz- tocza (100-lecie bada ń polskich geologów). LXIX Zjazd Polskiego Towarzystwa Geo- logicznego. Wyd. UMCS, Lublin, s. 203-205. KAWULAK M., NIE Ć M., 2005 – Mapa geologiczno – gospodarcza polski w skali 1:50 000, ark. Tereszpol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KELMAN CZ., WÓJCIK L., 2006 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa piasku kwarcowego „Dyle-pole A”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KĘSIK A., 1958 – Karta rejestracyjna zło Ŝa wapienia w kol. K ąty-Dyle. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. red., 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, 1:500 000. AGH, Kra- ków. KNAPCZYK J., NICPO Ń W., 1981 – Sprawozdanie z bada ń zwiadowczych za surowcami węglanowymi do produkcji kruszyw łamanych w rejonie Roztocza, miejscowo ść : Wo- la Radzi ęcka, Wola K ątecka, gm. Frampol, Lipowiec gm. Zwierzyniec, Ignatówka, Cyncynopol, gm. Biłgoraj. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOWALSKI W. C., LISZKOWSKI J., 1972 – Współczesne ruchy pionowe skorupy ziem- skiej w Polsce na tle budowy geologicznej. Biul. Geol. Uniw. Warszawskiego, War- szawa t. 14, s. 5-19. KOZŁOWSKI S. (red), 1984 – Surowce mineralne środkowo-wschodniej Polski. Wyd. Geol., Warszawa. KR ĄPIEC M., JANKOWSKI L., MARGIELEWSKI W., 2010 – Mapa geologiczno – tury- styczna Roztocza ński Park Narodowy. Pa ństw. Inst. Geol. Pa ństw. Inst. Bad., War- szawa.

47 KRUK L., GÓRKA J., LE ŚNIAK J., WITKOWSKA J., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych 428 „Biłgoraj-Lubaczów”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZY śANOWSKI M., 1955 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku kwarcowego do produkcji cegieł wapienno-piaskowych we wsi Dyle. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. red., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACHOWSKA-ADAMEK J., 2010 – Dokumentacja Geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku „ śurawica 1” w kat. C1. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo- ściu. MALINOWSKI J., 1964 – Budowa geologiczna i własno ści geotechniczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej mi ędzy Szczebrzeszynem a Turobinem. Prace Inst. Geol. 41. MALINOWSKI J., 1974 – Hydrogeologia Roztocza Zachodniego. Prace hydrogeologiczne Inst. Geol. S. Specjalna z. 6. Wyd. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MERLE B., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków kwarcowych dla celów budowlanych „Krasne” miejsc. Korczów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MICHALCZYK Z. (red.), 1996 – Źródła Roztocza. Monografia Hydrograficzna. Wyd. UMCS, Lublin. MUSIAŁ B., CHOMICKA G., 1972 – Sprawozdanie geologiczne z przeprowadzonych bada ń zwiadowczych za zło Ŝami wapieni i piaskowców trzeciorz ędowych do produkcji kruszywa łamanego w rejonie miejscowo ści Tereszpol-Kukiełki i Tereszpol-Zygmunty. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. MUSIAŁ T. (red.), 1981 – Surowce województwa zamojskiego oraz perspektywy i kierunki ich wykorzystania. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. MUSIAŁ T., 1976 – Wyst ępowanie i własno ści piasków mioce ńskich południowego Rozto- cza oraz mo Ŝliwo ści ich gospodarczego wykorzystania. W: Z bada ń złó Ŝ surowców skalnych w Polsce. T. 8, Biul. Inst. Geol. 292, s. 61-148. MUSIAŁ T., 1987 – Litologia i wła ściwo ści surowcowe wapieni miocenu Roztocza. Rozpra- wy Uniw. Warszawskiego. Poz. 265. Wyd. Uniw. Warszawskiego.

48 OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Inst. Meliora- cji i U Ŝytków Zielonych. Zakład Ekorozwoju Przestrzeni Rolniczej, Falenty. PERYT M., JASIONOWSKI M., 1998 – Miocen Roztocza. W: Budowa geologiczna Rozto- cza (100-lecie bada ń polskich geologów). LXIX Zjazd Polskiego Towarzystwa Geo- logicznego. Wyd. UMCS, Lublin, s. 65-78. PERYT T., M., PIWOCKI M. (red.), 2004 – Budowa geologiczna Polski. T.I., Stratygrafia cz ęść 3a Kenozoik, Paleogen, Neogen. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1992 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000. Arkusz Tereszpol (893). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1994 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000. Arkusz Tereszpol (893). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POR ĘBA E., 1968 – Orzeczenie geologiczne wykonane dla potrzeb prac zwiadowczych i poszukiwawczych za mioce ńskimi piaskami kwarcowymi dla potrzeb przemysłu szklarskiego w rejonie Hedwi Ŝyna i Górecka. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. POR ĘBA E., 1973 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa torto ńskich piasków kwarcowych przydatnych dla przemysłu szklarskiego „Tereszpol” w kat. C1. Zjednoczenie Prze- mysłu Szklarskiego i Ceramicznego, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. POR ĘBA E., 1975 – Orzeczenie geologiczne wykonane na podstawie bada ń geologiczno- poszukiwawczych mioce ńskich piasków kwarcowych z rejonu „Nowa Wie ś”. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. POR ĘBA E., 1996 – Weryfikacja i waloryzacja zasobów złóŜ piasków szklarskich w Polsce. Arch. Przeds. Geol. S.A., Kraków. RAJCZYKOWSKA-AUGUSTYN M., 1985 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasków „Wolaniny” woj. Zamo ść . Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r.

49 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SAMOCKA B., 1979 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Dyle”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1995 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego /piasku/ „Dyle”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kat. rozpoznania C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku „Topólcza I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SIERO Ń G., PTAK E., 2005 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego – piasku „Kolonia K ąty” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1992a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Frampol. Arch. Dele- gatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1992b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Biłgoraj. Arch. Dele- gatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1994 a – Uproszczona dokumentacja geologiczna kruszywa naturalnego – piasku w kat. C2 zło Ŝa „Kolonia K ąty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1994 b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Józefów. Arch. Dele- gatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1994 c – Studium geologiczno-surowcowe gminy Tereszpol. Arch. De- legatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. SILIWO ŃCZUK Z., 1995 a – Studium geologiczno-surowcowe gminy Radecznica. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu.

50 SILIWO ŃCZUK Z., 1995 b – Studium geologiczno-surowcowe gminy Zwierzyniec. Arch. Delegatury Lubelskiego UW w Zamo ściu. SKARBEK K., 1990 – Ocena stanu zasobów prognostycznych gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce według stanu na 1.01.1989. Technika Posz. Geol., nr 3-4, Kraków. SŁAWEK J., SIERANT M., 1994 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło Ŝa kruszywa naturalnego /piasku/ w miejscowo ści Rapy Dyla ńskie k/Biłgoraja. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SOKOLI ŃSKA Z., 1996 – Projekt prac geologicznych dla udokumentowania w kat. C 2 zło Ŝa trzeciorz ędowych wapieni do lokalnej produkcji nawozów wapniowych w rejonie miejscowo ści śelebsko. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUWARZY ŃSKA K., NOWAK T., POR ĘBA E., 1996 – Weryfikacja zasobów złó Ŝ kopalin pospolitych woj. zamojskiego. Arch. Przeds. Geol., Kraków. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity). DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251. WAGNER J., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych wykonanych w celu znalezienia zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie Zwierzy ńca. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WI ĘCKOWSKI S., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa (pia-

sków) „ Rapy Dyla ńskie” w kat. C 2. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOI ŃSKI J. 1994 – Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000. Arkusz Rzeszów. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa WOLI ŃSKI W., ORZECHOWSKI J., 1968a – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa wapieni litotamniowych „Gliniska”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOLI ŃSKI W., ORZECHOWSKI J., 1968b – Uproszczona dokumentacja geologiczna „Smo- ry ń” dla zło Ŝa wapieni litotamniowych. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa.

51 WOŁKOWICZ W., CZARNIK E., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa wapieni trzeciorz ędowych „śelebsko-83” woj. Zamo ść . Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S. i in., 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., 2005 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa wapieni „ śelebsko” w kat. B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych, 1999 – Ministerstwo Środowiska. Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm-Zamo ść ). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.