P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1 : 50 000

Arkusz SIERAKÓW (430)

Warszawa 2005

Autorzy: Barbara Ptak **, Izabela Bojakowska ** , Krystyna Bujakowska *, Aleksandra Dusza ** , Anna Pasieczna ** , Hanna Tomassi-Morawiec ** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska ** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemi ńska ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska **

* Przedsi ębiorstwo geologiczne „POLGEOL” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 5 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 8 IV. Zło ża kopalin – B. Ptak ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ...... 16 VII. Warunki wodne – B. Ptak ...... 18 1. Wody powierzchniowe...... 18 2. Wody podziemne...... 19 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby – A. Pasieczna, A. Dusza ...... 22 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – K. Bujakowska ...... 29 X. Warunki podło ża budowlanego – B. Ptak ...... 40 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ...... 41 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 49 XIII. Podsumowanie – B. Ptak ...... 50 XIV. Literatura ...... 52

I. Wst ęp

Arkusz Sieraków Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Sieraków Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2001 w Katowickim Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Katowicach (Uchnast, 2001 a, b). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), warunki podło ża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak że w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dla wykonania mapy wykorzystano materiały zebrane w: Wydziale Środowiska i Rol- nictwa Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Poznaniu, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Poznaniu, Ośrodku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie, Centralnym Archiwum Geo- logicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo że- nia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Sieraków, Nadle śnictwie Pniewy, Nadle- śnictwie Bolewice, Starostwie Powiatowym w Mi ędzychodzie, Urz ędzie Gminy w Kwilczu i Chrzypsku Wielkim oraz u u żytkowników złó ż. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono tak że zwiad terenowy. Dane dotycz ące złó ż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opraco- wanych dla komputerowej bazy o zło żach.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Sieraków znajduje si ę mi ędzy 16º00´ a 16º15´ długo ści geograficznej wschodniej oraz 52º30´ a 52º40´ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten poło żony jest w zachodniej cz ęś ci województwa wielkopolskiego i obejmuje fragmenty gmin: Lwówek nale żą cej do powiatu nowotomyskiego, Kwilcz, Sieraków, Chrzypsko Wielkie i Mi ędzychód nale żą cych do powiatu mi ędzychodzkiego oraz Pniewy i Wronki nale żą cych do powiatu szamotulskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) teren arkusza Sieraków nale ży do prowin- cji Ni żu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego i mezoregionu Pojezierza Pozna ńskiego. Niewielka pół- nocno-zachodnia jego cz ęść poło żona jest w makroregionie Pradolina Toru ńsko-Ebers- waldzka w mezoregionie Kotlina Gorzowska (Fig. 1). Pojezierze Pozna ńskie jest wysoczyzn ą otoczon ą z czterech stron dolinami. Jest to re- gion du ży, dosy ć zró żnicowany, w którym mo żna wyró żni ć trzy mikroregiony (Kondracki, 2001). Wi ększo ść obszaru zajmuje Pojezierze Mi ędzychodzko-Pniewskie, które stanowi stre- fę marginaln ą fazy pozna ńskiej zlodowacenia wisły. Powierzchnia terenu jest urozmaicona. Kulminacje pasma moren wznosz ą si ę do około 110 m n.p.m. Najwy ższe wzgórze na północ- ny wschód od Kwilcza osi ąga 125,8 m n.p.m. i jest najwy ższym punktem na całym omawianym obszarze. W obr ębie pojezierza znajduje si ę kilkadziesi ąt jezior, z których najwi ększe to: Chrzypskie, Lutomskie, Białokoskie i Śremskie. Jezioro Śremskie osi ąga gł ęboko ść 45 m, a jego dno znajduje si ę poniżej poziomu morza i tworzy kryptodepresj ę. Niewielk ą południo- wą cz ęść obszaru arkusza zajmuje Równina Nowotomyska b ędąca sandrem, który powstał w fazie pozna ńskiej zlodowacenia wisły. Równina ta obni ża si ę w kierunku południowo- zachodnim do wysoko ści 91,5 m n.p.m. w Miłostowie. Na jej powierzchni wyst ępuj ą wydmy i jest mało jezior. Niewielki fragment w pobli żu Zamorza nale ży do mikroregionu Równina Opalenicka. Północno-zachodnia cz ęść obszaru arkusza nale ży do Równiny Gorzowskiej, mikrore- gionów: Obornicka Dolina Warty oraz Mi ędzyrzecze Warty i Noteci. Dolina Warty ma szeroko ść od 2 do 4 kilometrów. Tworz ą j ą tarasy pradolinne i rzeczne poziomu dolinnego. Jej dno poro śni ęte jest przez ł ąki, natomiast na wy ższych tarasach rosn ą bory sosnowe. W dolinie Warty znajduje si ę najni żej poło żony punkt na omawianym obszarze (32,7 m n.p.m.). Mię- dzyrzecze Warty i Noteci znajduje si ę na północ od Obornickiej Doliny Warty i obejmuje niewielki fragment w północnej cz ęś ci omawianego obszaru. S ą to wysokie tarasy lodowco-

5 wo-rzeczne pochylaj ące si ę ze wschodu na zachód, poro śni ęte borem sosnowym (Kondracki, 2001). Na północ i północny wschód od Sierakowa wyst ępuj ą wytopiskowe jeziora rynnowe, z których najwi ększe to Jezioro Kłosowskie. Rynny te powstały w pozna ńskiej fazie zlodowacenia wisły.

Fig. 1. Poło żenie arkusza Sieraków na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregion Pradoliny Toru ńsko-Eberswaldzkiej: 315.33 – Kotlina Gorzowska Mezoregion Pojezierza Lubuskiego: 315.44 – Bruzda Zbąszy ńska Mezoregion Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Pozna ńskie

Obszar arkusza zgodnie z regionalizacj ą rolniczo-klimatyczn ą znajduje si ę w dzielnicy środkowej, gdzie wyst ępuj ą najni ższe roczne opady w skali kraju – średnio około 550 mm (Raport…, 1999). Średnia temperatura roczna wynosi około 7,6-8,0ºC, przy czym najcieplej- szym miesi ącem jest lipiec z temperatur ą średni ą 17,8ºC, najchłodniejszym natomiast stycze ń – 2,2ºC. Okres wegetacyjny trwa od 210 do 220 dni. Wyst ępuje tu 30-50 dni z mrozem, 100- 110 dni z przymrozkami, a pokrywa śnie żna utrzymuje si ę 38-60 dni. Przewa żaj ą wiatry z kierunku zachodniego i południowo-zachodniego, o średniej pr ędko ści 4 m/s. Północno-

6 zachodnia cz ęść omawianego obszaru, obejmuj ąca pradolin ę Warty, le ży w dzielnicy bydgo- skiej, w której jest mniej dni mro źnych ni ż w dzielnicy środkowej (30-35 dni) i 38-50 dni z pokryw ą śnie żną. W obr ębie arkusza znajduj ą si ę dwa miasta: Sieraków, w dolinie Warty, liczący około 6 tys. mieszka ńców oraz północno-zachodnia nie zurbanizowana cz ęść Pniew. Pozostałe miejscowo ści nie posiadaj ą praw miejskich, a liczba ich mieszka ńców nie przekracza 2,5 tys. Głównym o środkiem administracyjnym i usługowym s ą miejscowo ści będące siedzibami urz ędów gmin: Sieraków, Chrzypsko Wielkie i Kwilcz. Obszar arkusza Sieraków ma charakter turystyczny i rolniczo-le śny. Liczne jeziora oraz towarzysz ące im lasy dały baz ę do rozwoju o środków wypoczynkowych i turystycznych. Omawiany teren nale ży do nielicznych obszarów w kraju o mało zmienionym środowisku geograficzno-przyrodniczym. W Sierakowie znajduje si ę huta szkła Warta, zakłady mi ęsne Bartek i mleczarnia Fobos, w pobli żu Kwilcza funkcjonuje jedna z najwi ększych w Wielko- polsce elektrowni wiatrowych, a w Miłostowie na du żą skal ę rozwini ęta jest tuczarnia trzody chlewnej. Rze źba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz uwilgocenie mają bezpo średni wpływ na rodzaj gleb wyst ępuj ących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych I-IVa stanowi ą około 20% powierzchni i znajduj ą si ę głównie we wschodniej i środkowej cz ęś ci obszaru arkusza Sieraków. Obni żenia rynien lodowcowych, zagł ębie ń terenowych oraz tarasów niskich dolin rzecznych, wy ścielone osadami piaszczysto-żwirowymi oraz osadami torfowymi, zaj ęte s ą przez u żytki zielone. Lasy zajmują około 45% powierzchni arkusza i porastaj ą równiny sandrowe, wysoki taras Warty oraz piaszczyste pagórki moren. Wszystkie gminy powiatu mi ędzychodzkiego posiadaj ą własne oczyszczalnie ścieków z ci ągle rozbudowywan ą sieci ą instalacji kanalizacyjnej. Oczyszczalnia ścieków mechanicz- no-biologiczna w Sierakowie oddana została w 1996 roku, a średni przepływ dobowy w 2002 roku wynosił 860 m 3. Ł ączna długo ść sieci kanalizacyjnej w Sierakowie to około 23 km. Obejmuje ona zasi ęgiem około 70% mieszka ńców miasta. Ostatnia modernizacja wy- konana została w 2002 roku. Planowana jest rozbudowa sieci kanalizacyjnej w latach 2006- 2008 nast ępuj ących wsi: Lutom, Kaczlin, Grobia i Kłosowice. Symbolem proekologicznych działa ń jest góruj ąca nad okolic ą w Kwilczu elektrownia wiatrowa. Sie ć komunikacyjna jest dobrze rozwini ęta. Ze wschodu na zachód przebiega droga mi ędzynarodowa Pozna ń – Berlin. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny. Ze wschodu na

7 zachód przebiegaj ą tak że dwie linie kolejowe: Szamotuły – Mi ędzychód, Pozna ń – Mi ędzy- chód.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Sieraków opracowana została na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sieraków (Liszkowski, 2000 a, b). Omawiany obszar znajduje si ę w południowej cz ęś ci niecki szczeci ńsko-łódzkiej, której podło że buduj ą osady paleozoiczne i mezozoiczne rozpoznane odwiertem w okolicy Chrzypska Wielkiego. Są to kwa śne intruzyjne skały magmowe – granity i granodioryty star- szego paleozoiku, wyst ępuj ące w osadach klastycznych górnego karbonu. Powy żej zalegaj ą sole, anhydryty i gipsy cechsztynu oraz osady l ądowe triasu. Przykryte s ą one wapieniami i marglami kredy górnej. Najstarszymi utworami kenozoicznymi na omawianym obszarze s ą trzeciorz ędowe 1 (paleogen) osady oligocenu wykształcone w postaci: piasków i mułków z glaukonitem, pia- sków z drobnymi soczewkami w ęgla brunatnego i piasków kwarcowo-glaukonitowych. Mi ąż- szo ść całego kompleksu wynosi 18-70,9 m (Liszkowski, 2000 a). Wyst ępuj ące powy żej osady miocenu o mi ąż szo ści 70-90 m, reprezentowane przez: piaski, żwirki, mułki i iły z licznymi pokładami w ęgla brunatnego o mi ąż szo ści do 2 m oraz iły pozna ńskie o mi ąż szo ści od 15 do 20 m, tworz ą bezpo średnie podło że utworów czwartorz ędowych. Iły pozna ńskie wyst ępuj ą tak że lokalnie w formie kier glacjalnych w śród osadów czwartorz ędowych. Niewielkie wy- chodnie osadów górnego i środkowego miocenu wyst ępuj ą w obr ębie tarasów Warty. Mak- symalna mi ąższo ść osadów trzeciorzędowych w obszarze arkusza wynosi 180 m. Osady czwartorz ędowe o zró żnicowanych mi ąż szo ściach od kilku metrów w dolinie Warty do około 100 m w pobli żu jeziora Luboszek przykrywaj ą cały obszar arkusza Sieraków (Fig. 2). Osady zlodowace ń południowopolskich, stwierdzone wierceniami, reprezentowane s ą przez: gliny zwałowe zlodowacenia nidy i sanu o mi ąż szo ści do 18 m, piaski i mułki rzeczne interglacjału małopolskiego o mi ąż szo ści do 24 m. Nawiercono je w: Luboszu, Prusimiu, Charcicach i Mościejewie.

1 W zwi ązku z wprowadzeniem w roku 2002 przez Mi ędzynarodow ą Uni ę Nauk Geologicznych zmian w tabeli stratygraficznej, na wydrukach map stosowany jest nowy podział stratygraficzny. W tek ście obja śniaj ącym do arkusza zachowuje si ę dotychczasowy system, a wprowadzone zmiany (dotyczące podziału utworów trzeciorz ędu) sygnalizowane s ą w nawiasach.

Fig. 2. Poło żenie arkusza Sieraków na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986) Czwartorz ęd; holocen: 1 – mady, iły i piaski miejscami ze żwirami, akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 – piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 – piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 – iły, mułki i piaski akumulacji zastoiskowej, 5 – piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, w tym piaski i żwiry kemów oraz ozów, 6 – głazy, żwiry, piaski i gliny zwałowe akumulacji czołowolodowcowej, 7 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej.

Dominuj ącą rol ę w budowie form powierzchniowych odgrywaj ą utwory zlodowace ń środkowopolskich, zwi ązane głównie ze zlodowaceniem warty. Przeciętna mi ąż szo ść tych utworów waha si ę od 0 do 40 m w dolinie Warty i od 10 do 50 m na wysoczy źnie. S ą one reprezentowane przez: piaski i żwiry rzecznolodowcowe (rejon: Charcic, Mo ściejewa, Lubo- sza), gliny zwałowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, piaski i mułki zastoiskowe zlodowacenia odry; mułki, iły rzeczne i zastoiskowe (rejon jeziora Ławickiego) interglacjału lubuskiego oraz gliny zwałowe, piaski i żwiry rzecznolodowcowe zlodowacenia warty. Osady zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia wisły) tworz ą zwart ą pokryw ę na obszarze całego arkusza. Mi ąż szo ść osadów tego zlodowacenia waha si ę od 0,5 m w dolinie Warty do około 30 m w pobli żu Charcic i Chalina. Osady zlodowacenia wisły s ą reprezentowane przez: piaski rzeczne i rzecznoperyglacjalne (w rejonie: Sierakowa i Piasków) stadiału

9 świecia; piaski, żwiry, mułki i głazy, gliny zwałowe, piaski, żwiry i głazy moren czołowych, piaski i żwiry kemów i ozów, piaski ze żwirami rzecznolodowcowymi sandrów (południowa cz ęść obszaru arkusza), piaski i żwiry rzecznoperyglacjalne (rozległe tarasy wy ższe i średnie po obu stronach Warty) stadiału leszczy ńsko-pomorskiego. Pokrywy piasków eolicznych o mi ąż szo ści od 0,5 do 4,0 m oraz wydmy odsłaniaj ą si ę na powierzchni w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Osady rzeczne: piaski, mułki, mady i gliny deluwialne buduj ą powierzchni ę tarasu nadzalewowego. Osady holocenu na obszarze arkusza Sieraków wyst ępuj ą w zagł ębieniach bezodpły- wowych i w dolinach rzek. Najbardziej rozpowszechnionymi osadami holoce ńskimi s ą: piaski rzeczne tarasów zalewowych Warty oraz torfy (rejon: Sierakowa, Charcic, Ławicy) i gytie (drobne płaty na obrze żach torfowisk), rzadziej: mułki, mady i iły jeziorne, które buduj ą tarasy zalewowe rzek. Torfy zajmuj ą znaczne powierzchnie w dolinach: Warty, Oszczynicy i Koszczycy. Mi ąż szo ść osadów holoce ńskich waha si ę od 0,4 do 5,0 m.

IV. Zło ża kopalin Na obszarze arkusza Sieraków udokumentowano: dziesięć złó ż kruszywa naturalnego i zło że surowców ilastych ceramiki budowlanej. Zło że iłów i łupków ilastych ceramiki budowlanej „Kłosowice”, zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zostało wybilansowane. Zestawienie złó ż kopalin, ich charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło ża piasków: „Ł ęż ce”, „Ł ęż ce I”, „Prusim”, „Prusim I”, „Ł ęż- ce II”, „Stara D ąbrowa I – Zachód” oraz zło ża piasków, piasków i żwirów: „Mechnacz”, „Sta- ra D ąbrowa”, „Stara D ąbrowa I – Wschód” i zło że piasków i żwirów „Mechnacz II” są zło- żami czwartorz ędowymi, a zło że iłów i łupków ilastych ceramiki budowlanej oraz piasków schudzaj ących „Sieraków” jest zło żem trzeciorz ędowym (neogen) i czwartorz ędowym. Zło że „Sieraków” surowców ilastych ceramiki budowlanej (iły i piaski schudzaj ące), poło żone w gminie Sieraków, zostało udokumentowane w 1956 roku w kategorii A+B+C 1, na powierzchni 11,37 ha, w tym 2,98 ha stanowi powierzchnia piasków schudzaj ących. Zło że wyst ępuje w formie pokładu. Średnia mi ąż szo ść zło ża iłów wynosi 9,0 m, a piasków 2,3 m. Zło że wyst ępuje pod nadkładem 0,2-3,4 m. Średnie parametry jako ściowe iłów s ą nast ępuj ą- ce: skurczliwo ść wysychania 12%, woda zarobowa 17,0-24,4%, a wyrobów po wypaleniu w temperaturze 950ºC: nasi ąkliwo ść 4,3-17,4%, wytrzymało ść na ściskanie 8,7 MPa. Parame- trów piasków schudzaj ących i w ęgla brunatnego, b ędącego kopalin ą towarzysz ącą, nie podano. Jest to zło że suche. Kopalina nadaje si ę do produkcji ceramiki budowlanej, a kopalina towarzysz ąca dla celów opałowych (Nowak, 1956).

10 Tabela 1 Zło ża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Wydobycie Zastoso- Kategoria zagospoda- Przyczyny zło ża Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. ton, wanie Klasyfikacja złó ż rozpoznania rowania 3 konfliktowości na zło ża kopaliny litologiczno- (tys. ton, mln m *) kopaliny 3 zło ża zło ża mapie surowcowego mln m *) wg stanu na 31.12.2003 r. (Przeniosło, red., 2004) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Sieraków i(ic), p Tr, Q 544* A+B+C1 Z − Scb 4 B K

2 Łęż ce p Q 649 C1 N − Skb 4 B K

3 Łęż ce I p Q 373 C1 N (G) − Skb, Sd 4 B K

4 Prusim p Q 436 C*1 Z − Skb, Sd 4 A −

5 Prusim I p Q 3 304 C1 N* − Skb, Sd 4 A −

6 Mechnacz p, p ż Q 299 C1 G − Skb, Sd 4 A − 11 11

7 Stara D ąbrowa p, p ż Q 4 980 C1+C 2 Z − Skb, Sd 4 B L

8 Łęż ce II p Q 2 657 C1 G 557 Skb, Sd 4 B K

9 Mechnacz II pż Q 281 C1 N (G) − Skb, Sd 4 A −

10 Stara D ąbrowa I – Zachód p Q 6 450 C1 G 219 Skb, Sd 4 B L, GL*

11 Stara D ąbrowa I – Wschód p, p ż Q 7 512 C1 N* − Skb, Sd 4 A −

Kłosowice i(ic) Tr − − ZWB − − − − −

Rubryka 3 - i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, pż – piaski i żwiry, p – piaski Rubryka 4 - Q – czwartorz ęd, Tr – trzeciorz ęd (neogen) * Rubryka 6 - C 1 – zło że zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7 - zło ża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych), ( ) – stan zagospodarowania na 2005 r., * – niezagospodarowane, posiada obszar i teren górniczy Rubryka 9 - kopaliny skalne: Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Skb – kruszyw budowlanych Rubryka 10 - zło ża: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 - zło ża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 - L – ochrona lasów, K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, * – fragment zło ża

Zło że „Ł ęż ce”, usytuowane na 3,98 ha powierzchni w gminie Chrzypsko Wielkie, zo- stało udokumentowane w kategorii C 1 w 1994 roku. Średnia mi ąż szo ść zło ża wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 9,4 m, a grubo ść nadkładu średnio 0,4 m. Punkt piaskowy waha si ę w granicach 59,7-99,0% i średnio wynosi 86,2%, a zawarto ść pyłów mineralnych 1,0-7,4%, średnio 3,3%. Jest to zło że cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie (Mazur, 1994). Zło że „Ł ęż ce I” poło żone na terenach gminy Chrzypsko Wielkie zostało udokumentowane w kategorii C 1 w 2000 roku (cz ęś ciowo w granicach zło ża „Ł ęż ce”) na powierzchni 1,68 ha. Zło że wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąż szo ść zmienia si ę od 9,6 do 14,4 m i średnio wynosi 11,1 m, przy nadkładzie o grubo ści średniej 0,6 m. Średnie warto ści parame- trów jako ściowych piasków (lodowcowych) s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 77,5%, zawar- to ść pyłów mineralnych 3,8%, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,78 Mg/m 3. Jest to zło że cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Kwiatkowska, 2000). Zło że „Prusim”, usytuowane na 3,69 ha powierzchni w gminie Kwilcz, zostało udokumentowane w 1980 roku kart ą rejestracyjn ą. Średnia mi ąż szo ść zło ża wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 8,3 m, a grubo ść nadkładu średnio 1,7 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 86,4%, zawarto ść pyłów mineralnych 7,5%, wska źnik piaskowy 51, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,85 Mg/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło że suche. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie. W 1999 roku firma „Anko” Sp. z o.o. w Warszawie przedstawiła do zatwierdzenia do- kumentacj ę geologiczn ą zło ża „Prusim I”, którego cz ęść zasobów le ży w granicach złoża „Prusim”. Dla zło ża „Prusim” wykonano rozliczenie zasobów w 2000 roku (Kinas, 2000; Tomalak, 1980).

Zło że „Prusim I”, poło żone w gminie Kwilcz, zostało udokumentowane w kategorii C 1 w 2000 roku, na powierzchni 13,19 ha (obszar zło ża pokrywa si ę cz ęś ciowo z obszarem zło ża „Prusim”). Zło że wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąż szo ść zmienia si ę od 2,9 do 19,8 m i średnio wynosi 13,0 m, przy nadkładzie o grubo ści średniej 0,9 m. Parametry jako- ściowe piasków s ą nast ępuj ące: średni punkt piaskowy 88,4%, średnia zawarto ść pyłów mineralnych 7,7%, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,76 Mg/m 3, wodoprzepuszczalno ść 11,8 m 3/dob ę. Jest to zło że suche. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Kinas, 1999). Zło że „Mechnacz”, usytuowane na 2,69 ha powierzchni w gminie Kwilcz, zostało udokumentowane w 1989 roku kart ą rejestracyjn ą, a dwa dodatki do dokumentacji uproszczonej

12 w kategorii C 1 wykonano w 2001 i 2002 roku. Średnia mi ąż szo ść zło ża wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 8,1 m, a grubo ść nadkładu średnio 0,7 m. Parametry jako ściowe piasków i żwirów s ą nast ępuj ące: średni punkt piaskowy 79,4%, średnia zawarto ść pyłów mineralnych 3,0%, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,9 Mg/m 3, zawarto ść siarki cał- kowitej 0,04%, wodoprzepuszczalno ść 19,6% m 3/dob ę, zawarto ść zanieczyszcze ń obcych 0,3%. Jest to zło że suche. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Foltyniewicz, 1989; Marciniak, Kinas, 2001, 2002). Zło że „Stara D ąbrowa”, poło żone w gminie Kwilcz, zostało udokumentowane w 1995 roku, na powierzchni 0,01 ha w kategorii C 1 i 34,05 ha w kategorii C 2 z jako ści ą kopaliny w kategorii B. Dla tego zło ża wykonano rozliczenie zasobów w 2001 roku. Zło że wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąż szo ść zmienia si ę od 1,6 do 19,5 m i średnio wynosi 8,3 m, przy nadkładzie o grubo ści średniej 1,25 m. Średnie warto ści parametrów jako ścio- wych piasków i żwirów s ą nast ępuj ące: punkt piaskowy 76,3%, zawarto ść pyłów mineralnych 2,8%, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,88 Mg/m 3, brak zanieczyszcze ń obcych. Jest to zło że cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Mazur, 2001 a; Przechera, 1994). Zło że „Ł ęż ce II” o powierzchni 10,68 ha poło żone jest na terenach gminy Chrzypsko

Wielkie. Zło że udokumentowano w 2002 roku w kategorii C 1. Składa si ę ono z dwóch cz ęś ci: zachodniej – POLE I o średniej mi ąż szo ści 13,9 m i wschodniej – POLE II o średniej mi ąż- szo ści 16,0 m. Nad zło żem zalega przeci ętnie 1,2 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi 1,5-5,8%, a punkt piaskowy 45,4-97,1% dla piasków z POLA I oraz 1,1-5,8% i 32,8- 99,6% dla piasków z POLA II. Pozostałe parametry – średnia zawarto ść siarki całkowitej, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym dla POLA I i POLA II wynosz ą odpowiednio: 0,032% i 1,73 Mg/m 3 oraz 0,031% i 1,83 Mg/m 3. Jest to zło że cz ęś ciowo zawodnione. Piaski te nada- ją si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Gawro ński, 2002). Zło że „Mechnacz II”, usytuowane na 1,97 ha powierzchni w gminie Kwilcz, zostało udokumentowane w 2003 roku w kategorii C 1. Średnia mi ąż szo ść zło ża stanowi ącego fragment kemu wynosi 8,5 m. Nad zło żem zalega przeci ętnie 1,4 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 10,3%, punkt piaskowy 70,8%, a ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,68 Mg/m 3. Jest to zło że suche. Piaski i żwiry nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Szapli ński, Żurowska, 2002). Zło że „Stara D ąbrowa I – Zachód”, poło żone w gminie Kwilcz, zostało udokumentowane w 2001 roku w kategorii C 1, na powierzchni 38,91 ha. Zło że wyst ępuje w formie pokła- du, którego mi ąż szo ść zmienia si ę od 3,0-29,8 m i średnio wynosi 9,7 m, przy nadkładzie

13 o średniej grubo ści 0,9 m. Parametry jako ściowe piasków s ą nast ępuj ące: średni punkt piaskowy 83,5%, średnia zawarto ść pyłów mineralnych 3,3%, zawarto ść siarki całkowitej 0,15%, nasi ąkliwo ść 1,8%, ci ęż ar nasypowy w stanie utrz ęsionym 1,84 Mg/m 3, brak zanieczyszcze ń obcych. Jest to zło że cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Mazur, 2001 b). Zło że „Stara D ąbrowa I – Wschód” o powierzchni 22,85 ha poło żone jest na terenach gminy Kwilcz. Zło że udokumentowano w 2000 roku w kategorii C 1. Jego średnia mi ąż szo ść wynosi 17,8 m, a grubo ść nadkładu 0,6 m. Kopalina charakteryzuje si ę średnim punktem pia- skowym 76,8% i zawarto ści ą pyłów mineralnych 2,0% oraz ci ęż arem nasypowym w stanie utrz ęsionym 1,85 Mg/m 3. Jest to zło że cz ęś ciowo zawodnione. Piaski i żwiry nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Mazur, 2000). Klasyfikacja sozologiczna złó ż została uzgodniona z geologiem Wielkopolskiego Urzę- du Wojewódzkiego w Poznaniu. Ze wzgl ędu na ochron ę złó ż wszystkie zło ża zaliczono do klasy 4 – złó ż powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych. Z uwagi na ochron ę środowiska zło ża: „Prusim”, „Prusim I”, „Mechnacz”, „Mechnacz II”, „Stara D ąbrowa I – Wschód” zaliczono do klasy A (małokonfliktowe), natomiast do klasy B (konfliktowe) zaliczono zło ża: „Sieraków”, „Ł ęż ce”, „Ł ęż ce I” i „Ł ęż ce II” ze wzgl ędu na ich poło żenie w obszarze Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, „Stara D ąbrowa” ze wzgl ędu na poło żenie w lasach, a „Stara D ąbrowa I – Zachód” ze wzgl ędu na poło żenie w lasach i glebach ochron- nych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sieraków eksploatowanych jest pi ęć złó ż kruszywa naturalnego: „Ł ęż ce I”, „Mechnacz”, „Ł ęż ce II”, „Mechnacz II” i „Stara D ąbrowa I – Zachód”. U żytkow- nicy tych złó ż posiadaj ą aktualne koncesje na eksploatacj ę kopalin oraz ustanowione obszary i tereny górnicze. Zło ża eksploatowane s ą odkrywkowo. Kopalina urabiana jest mechanicznie. Pozostałe złoża nie s ą aktualnie eksploatowane. Zło ża: „Ł ęż ce”, „Prusim I”, „Stara D ąbrowa I – Wschód” do tej pory nie były zagospodarowane, natomiast na pozostałych eksploatacja zo- stała zaniechana. Wydobycie piasków ze zło ża „Ł ęż ce I” prowadzi Komunalny Zakład Bud żetowy, a eksploatacja odbywa si ę zgodnie z koncesj ą wa żną do ko ńca kwietnia 2005 roku. Ustano- wiony jest obszar i teren górniczy o powierzchni 1,68 ha. Zło że jest eksploatowane od 2000 roku. W wyniku eksploatacji powstaje wyrobisko wgł ębne o docelowej powierzchni

14 około 1,5 ha. Po jej zako ńczeniu w wyrobisku powstanie zbiornik wodny. Wkrótce b ędzie wniosek o wygaszenie koncesji. Użytkownik zło ża „Mechnacz” uzyskał koncesj ę na wydobywanie kopaliny wa żną do 2008 roku. Zło że jest eksploatowane okresowo od 1998 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy Mechnacz I o powierzchni 2,69 ha oraz teren górniczy o powierzchni 3,09 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne oraz składowisko nadkładu zewn ętrzne, tymczasowe, które zostanie wykorzystane przy zalesieniu. Zło że „Ł ęż ce II” eksploatowane jest od 2003 roku przez „KRUSZ-ŻWIR” Firm ę Han- dlow ą Grzegorza Szymoniaka. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wa żna jest do 2012 roku. Dla zło ża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 10,89 ha w dwóch polach (1,475 ha + 9,42 ha) oraz teren górniczy o powierzchni 14,44 ha równie ż w dwóch polach (2 ha + 12,44 ha). W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne w polu I na powierzchni 1,2 ha. Jego południow ą cz ęść (0,5 ha) wypełnia woda. W polu II, w jego północ- nej cz ęś ci, powstało wyrobisko o wymiarach 250x200 m. Na jego południowych i północnych obrzeżach powstały nieregularne hałdy. Proponowany kierunek rekultywacji: wodny, le śny i składowisko odpadów. Wydobycie piasków i żwirów ze zło ża „Mechnacz II” prowadzi Z.P.H.U. Trans-Bet Tomasz Plewa, który jest wła ścicielem gruntów, a eksploatacja odbywa si ę zgodnie z koncesj ą wa żną do 2013 roku. Dla zło ża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,97 ha oraz teren górniczy o powierzchni 4,25 ha. Eksploatacja zło ża „Mechnacz II” prowadzona jest ze sp ągu zło ża. Generalny kierunek eksploatacji jest południowy. W wyniku eksploatacji po- wstało wyrobisko wgł ębne oraz składowisko nadkładu w południowo-zachodniej cz ęś ci terenu górniczego, które zostanie wykorzystane przy zalesieniu. Użytkownik zło ża „Stara D ąbrowa I – Zachód” uzyskał koncesj ę na wydobycie kruszywa wa żną do 2015 roku. Zło że jest eksploatowane od 2003 roku. Dla zło ża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 38,31 ha oraz teren górniczy o powierzchni 41,21 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgł ębne w południowej cz ęś ci obszaru górniczego oraz 3 oczka wodne w tym wyrobisku. Prace rekultywacyjne wykonywane s ą na bie żą co (zalesie- nie około 4 ha). Od 1905 roku prowadzona była eksploatacja surowca ilastego ceramiki budowlanej – iłów pozna ńskich oraz piasków jako materiału schudzaj ącego za zło ża „Sieraków”. Eksplo- atacja została zako ńczona w latach osiemdziesi ątych. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wy- gasła w 2000 roku. Obecnie cegielnia jest rozebrana, a wyrobisko zalane wod ą. W przeszło ści w pobli żu Sierakowa i Kłosowic prowadzona była eksploatacja w ęgla brunatnego. W Siera-

15 kowie istniała kopalnia „Klara”, gdzie eksploatacja w ęgla była prowadzona do lat trzydzie- stych XX wieku. Przed udokumentowaniem zło ża „Ł ęż ce”, była prowadzona niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa. W latach 80. trwała eksploatacja zło ża piasków „Prusim”. U żytkownikiem zło ża do 1986 roku była Dyrekcja Okr ęgowa Dróg Publicznych w Poznaniu do 1986 roku. Pó źniej eksploatacja została zaniechana. Aktualnie wyrobisko poeksploatacyjne wgł ębne w północnej cz ęś ci zło ża wykorzystane jest jako składowisko i wylewisko odpadów. Od 1993 roku do 2001 roku prowadzono eksploatacj ę kruszywa ze zło ża „Stara D ąbro- wa”. U żytkownikiem zło ża było „KRUSZGEO” – Wielkopolskie Kopalnie Spółka z o.o., które jest obecnie u żytkownikiem zło ża „Stara D ąbrowa I – Zachód”. Koncesj ę na eksploatacj ę kopalin wygaszono w 2002 roku w zwi ązku z ustanowieniem obszaru i terenu górniczego dla zło ża „Stara Dąbrowa I – Zachód” i „Stara D ąbrowa I – Wschód”. Użytkownikiem zło ża „Prusim I” jest Anna Wo źniak-Starak z Warszawy. Wydano koncesj ę na eksploatacj ę kopalin do 2013 roku oraz ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 13,09 ha i teren górniczy o powierzchni 20,23 ha. Do dzisiaj nie podj ęto eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Sieraków został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem budowy geologicznej i wyst ępowania kopalin (Liszkowski, 2000 a, b; Ostrzy żek, Dembek, 1996). Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło żowych wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych torfów. Nie wyznaczono natomiast obszarów prognostycznych z uwagi na ochro- nę przyrody i brak wyników jako ściowych kopalin. Wyst ępuj ące w obszarze arkusza torfowiska zwi ązane z dolinami rzecznymi i jeziorny- mi były przedmiotem bada ń geologicznych i geobotanicznych. Torfowiska te wyst ępuj ą w Sierakowskim Parku Krajobrazowym, dysponuj ą infrastruktur ą rolnicz ą i pełni ą wa żne funkcje ekologiczne. Bior ąc to pod uwagę, nie wyznaczono obszarów prognostycznych. Na podstawie danych zawartych w opracowaniu „Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce…” (Ostrzy żek, Dembek, 1996) wyznaczono obszary perspektywiczne. S ą to torfowiska niskie: szuwarowo-turzycowiskowe, olesowo-turzycowiskowe, turzycowiskowe, szuwarowe, turzycowiskowo-mechowiskowe i mechowiskowe. Obszar perspektywiczny torfów wyznaczono na powierzchni 27,5 ha na północny za- chód od Sierakowa. Maksymalna mi ąż szo ść tych osadów wynosi 3,6 m, stopie ń rozkładu 38%, a popielno ść 15,5%. Torfom towarzyszy gytia organiczna. Na wschód od tego torfowi-

16 ska na powierzchni 11,6 ha wyst ępuj ą torfy o mi ąż szo ści maksymalnej 3,8 m, stopniu rozkła- du 33% i popielno ści 16,6%. Pod torfami wyst ępuje gytia organiczna. Na południe od Siera- kowa wyst ępuje torfowisko o powierzchni 25,7 ha. Parametry tych osadów s ą nast ępuj ące: średnia mi ąż szo ść torfu 2,6 m, popielno ść 14,1%, stopie ń rozkładu 32%. Na północ od Chrzypska Wielkiego wyst ępuj ą trzy torfowiska na powierzchni od 12 do 35 ha. Mi ąż szo ść zmienia si ę od 1,6 do 3,0 m, popielno ść od 14,8 do 21,3%, a stopie ń rozkła- du od 14,8 do 21,0%. Torfom towarzysz ą gytie w ęglanowe. Cztery torfowiska poło żone s ą w pobli żu jezior: Putnik i Śremskiego. Najwi ększe z nich ma powierzchni ę 46 ha i mi ąż szo ść 5,8 m. Parametry torfów s ą nast ępuj ące: popielno ść 12,0- 18,6%, stopie ń rozkładu 29-32%. Pod torfami wyst ępuje gytia w ęglanowa. Nad Jeziorem Lutomskim wyst ępuje torfowisko na powierzchni 19 ha. Mi ąż szo ść tor- fów wynosi 2,5 m, popielno ść 16,3%, a stopie ń rozkładu 31%. Torfom towarzyszy gytia krzemionkowa. W dolinie rzeki, na południowy wschód od Niemierzewa, wyznaczono na powierzchni 20,7 ha obszar perspektywiczny torfów. Maksymalna mi ąż szo ść tych osadów wynosi 5,0 m, stopie ń rozkładu 40%, a popielno ść 18%. Pod torfami wyst ępuje gytia w ęglanowa. W pobli żu Kwilcza, na powierzchni 11,7 ha zalegaj ą torfy o mi ąż szo ści 2,5 m, popielno ści 15% i stopniu rozkładu 45%. Nad jeziorem Luboszek wytypowano obszar perspektywiczny na powierzchni 11 ha. Maksymalna mi ąższo ść torfów wynosi 2,3 m, a popielno ść 9%. Stopie ń rozkładu wynosi 25%. Torfom towarzyszy gytia w ęglanowa. Na mapie zaznaczono obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno-poszukiwawcze za piaskami ze żwirem i w ęglem brunatnym dały wyniki negatywne. Dwa obszary o negatywnych wynikach rozpoznania w ęgla brunatnego zlokalizowane s ą w rejonie nieczynnej kopalni w ęgla brunatnego „Klara” na zachód od Sierakowa i Kłosowic. Nawiercono w nich pokłady w ęgla o małej mi ąż szo ści i bardzo silnie zaburzone glacitekto- nicznie. Obszary te uznano za negatywne i badania zako ńczono orzeczeniami (Gacek, 1964; Nicpo ń, 1964 a, b). Piaski i żwiry rozpoznane zostały badaniami geologicznymi na południowy zachód i północ od Sierakowa. Nawiercono w nich piaski z domieszk ą żwirów, ale silnie zaglinione (Dzioba, 1967; Kinas, 1996). Kolejny obszar negatywny wyst ępuje w pobli żu Izdebna. Stwierdzono w nim zamiast kruszywa naturalnego osady piaszczysto-pylaste i piaszczysto-gliniaste (Jasi ńska, 1972).

17 Dwa du że obszary o negatywnych wynikach rozpoznania kruszywa naturalnego zlokalizowane s ą w rejonie Upartowa i Mechnacza. Nawiercono w nich piaski z wkładkami gliny oraz mułki i gliny piaszczyste ze żwirami (Wo źnicka, 1983). Prace poszukiwawcze piasków ze żwirem prowadzone były równie ż w rejonach: Pólko, Józefowo, Miłostwowo i zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Nawiercono w nich: piaski gliniaste, piaski pylaste i gliny piaszczyste (Tomalak, 1991; Włodarczak, 1992).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Sieraków poło żony jest w dorzeczu Warty – zlewni II rz ędu. Rzeka Warta płyn ąca na zachód tworzy główn ą arteri ę hydrograficzn ą na terenie arkusza. Zbiera ona wody z wysoczyzn polodowcowych za po średnictwem mi ędzy innymi Oszczynicy i Kosz- czycy, które ł ącz ą ze sob ą jeziora: Białokoskie, Chrzypskie, Białeckie i Lutomskie. Połu- dniowo-wschodnia cz ęść obszaru nale ży do dorzecza Mogielnicy, która odprowadza wody na południe do Kanału Obry. Omawiany obszar obfituje w jeziora. Do najwi ększych jezior nale żą : Chrzypskie o powierzchni 304,3 ha, Białokoskie o powierzchni 145,9 ha, Kłosowskie o powierzchni 135,5 ha i Lutomskie o powierzchni 127,7 ha. Najgł ębszym jest Jezioro Śremskie – osi ąga 43 m, a jego dno znajduje si ę 6 m p.p.m. i stanowi kryptodepresj ę. Gł ęboko ść wi ększo ści jezior nie przekracza 10 m (Raport…, 2004). Oprócz jezior i g ęstej sieci drobnych cieków naturalnych na obszarze tym wyst ępuj ą równie ż: stawy hodowlane, rowy i kanały melioracyjne. W pobli żu wsi Wituchowo wyst ępuj ą mokradła stałe, a w Białczu i Ł ęż cach wybudowano zbiorniki retencyjne kryte (Hoc, 2002 b). Według informacji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Poznaniu wyniki przeprowadzonych bada ń jako ści wód powierzchniowych Warty, w punkcie pomiaro- wym Kłosowice, wykazuj ą pozaklasow ą ich jako ść (Informator…, 2004). O niekorzystnej ocenie stanu czysto ści wód w Warcie zadecydowały: substancje bagienne, stan sanitarny i saprobowo ść . Wody Oszczynicy badano w trzech punktach pomiarowo-kontrolnych: Chrzypsko Ma- łe, poni żej jeziora Chrzypsko oraz uj ście do rzeki Warty. Rzeka ta prowadzi wody pozaklasowe. O ocenie stanu czysto ści wód w Oszczynicy zadecydowały substancje biogenne i saprobowo ść (Informator…, 2004).

18 Głównymi źródłami zanieczyszczenia rzek s ą spływy obszarowe z rolniczo u żytkowa- nej zlewni oraz wsi o nieuporz ądkowanej gospodarce wodno-ściekowej. Za główne źródło degradacji wód Warty nale ży uzna ć ścieki komunalne odprowadzane z Sierakowa. Wszystkie badane jeziora, za wyj ątkiem Jaroszewskiego i Śremskiego, maj ą niekorzystne warunki naturalne, s ą podatne na degradacj ę (tabela 2). Jako ść wód jezior w sposób zasadniczy zdeterminowana jest przez rolnicze i turystyczne zagospodarowanie terenów przy- ległych. Niewykorzystane w procesie produkcji roślinnej nawozy mineralne trafiaj ą do jezior pot ęguj ąc ich eutrofizacj ę. Dotychczasowe badania wykazuj ą, że na wypadkow ą klas ę czysto- ści istotny wpływ wywiera wysokie obci ąż enie zbiorników biogenami, zwłaszcza fosforem. Wody wszystkich jezior odbiegaj ą od planowanej I klasy czysto ści (Raport…, 2000). Tabela 2 Stan czysto ści jezior Powierzchnia Gł ęboko ść maksy- Podatno ść na de- Klasa czysto ści Nazwa jeziora malna gradacj ę (w roku) [ha] [m] (kategoria) 1 2 3 4 5 Białkowskie 145,9 31,4 II III (1999) Chrzypskie 304,3 15,0 II III (2004) Jaroszewskie 92,2 35,7 I II (2004) Lubosz Wielki 94,0 29,2 II II (2000) Luboszek 59,7 6,0 III III (2000) Lutomskie 127,7 15,0 II poza klas ą (1999) Małe Chali ńskie 19,1 24,4 II III (2002) Radziszewskie 40,7 9,2 III III (2004) Śremskie 115,8 43,0 I II (2004)

Ocen ę jako ści wód dokonano metod ą st ęż eń charakterystycznych (metoda COGW – Za- rz ądzenie Prezesa CUGW z 1967 roku), a klasyfikacj ę jako ści wód wg rozporz ądzenia MO ŚZNiL z 5.11.1991 roku.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą zwykłych wód podziemnych, obszar pół- nocny arkusza nale ży do regionu VI – wielkopolskiego, subregionu VI 1 – pradoliny toru ńsko- eberswaldzkiej, za ś środkowy i południowy do regionu VI – wielkopolskiego, subregionu VI 2 – lubusko-pozna ńskiego (Paczy ński, 1995). Wyst ępuj ą tu dwa pi ętra wodono śne: trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe (Hoc, 2002 a, b). W czwartorz ędowym pi ętrze wodono śnym wydzielono dwa zasadnicze poziomy wodono śne: przypowierzchniowy w dolinie Warty oraz mi ędzyglinowy górny i dolny na wysoczy źnie (Hoc, 2002 a, b).

19 Poziom mi ędzyglinowy dolny zwi ązany jest z piaskami rzecznolodowcowymi i piaskami pylastymi rozdzielaj ącymi gliny zlodowacenia odry i sanu. Utwory te osi ągaj ą mi ąż- szo ść do 22 m. Poziom ten wyst ępuje lokalnie w rejonie miejscowo ści: Ławica, Prusim i Lu- bosz. Jest on izolowany grub ą, dochodz ącą do 70 m warstw ą glin. Mi ędzyglinowy poziom wodono śny górny tworz ą piaski oraz piaski ze żwirem stadiału leszczy ńsko-pomorskiego. Średnia mi ąż szo ść poziomu u żytkowego wynosi 10,5 m. Poziom ten wyst ępuje w południowo-wschodniej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza Sieraków. Zwierciadło wody jest napi ęte, a w dolinie Warty lokalnie swobodne. Z uwagi na słab ą izolacj ę i płytkie wyst ępowanie poziomu wodono śnego ustalono wysoki i średni stopie ń zagro że- nia wód podziemnych. Przypowierzchniowy poziom wodono śny (najwyższy) zwi ązany jest z piaszczystymi osadami holocenu i zlodowacenia wisły wypełniaj ącymi dna dolin, wodnolodowcowymi osadami wypełniaj ącymi dolinki wód roztopowych, piaszczystymi osadami stokowymi i delu- wialnymi. W osadach tych wyst ępuje swobodne lustro wody. Poziom przypowierzchniowy wyst ępuje w północno-zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Jego mi ąż szo ść jest znaczna i waha si ę w granicach 20-30 m. Jest to jeden z najcz ęś ciej ujmowanych głównych poziomów wodono śnych na tym obszarze. Czwartorz ędowe uj ęcia komunalne zlokalizowane w miejscowo ściach: Sieraków, Ła- wica, Kwilcz, Białokosz, Daleszynek i Lubosz maj ą wydajno ści eksploatacyjne w granicach 51-161 m 3/h. U żytkownikami tych uj ęć s ą gospodarstwa rolne i wodoci ąg miejski. Kolejne uj ęcie czwartorz ędowe wyst ępuje w Miłostowie. U żytkownikiem tego uj ęcia jest gospodarstwo hodowlane zwierz ąt. Wydajno ść eksploatacyjna wynosi 60 m 3/h. Jako ść wód poziomu czwartorz ędowego jest średnia – klasa II b (Hoc, 2002 a, b). Wody te wymagaj ą uzdatniania. Wska źnikiem obni żaj ącym jako ść wód jest zawarto ść żelaza i manganu oraz podwy ższone st ęż enie azotanów w Mechnaczu i Sierakowie. Poło żenie arkusza Sieraków na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce przedstawia figura 3 (Kleczkowski, red., 1990). W północnej częś ci omawianego obszaru wyst ępuje zbiornik trzeciorz ędowy o numerze 146 – Subzbiornik Jezioro Byty ńskie – Wronki – Trzciel. W obr ębie tego zbiornika wyznaczony został obszar wysokiej ochrony. Powierzchnia całkowita zbiornika wynosi około 750 km 2, średnia gł ęboko ść uj ęć 130 m, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika oceniane s ą na 20 tys. m 3/d.

Fig. 3. Poło żenie arkusza Sieraków na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 127 – Subzbiornik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 138 – Pradolina Toru ń-Eberswalde (Note ć), czwartorz ęd (Q); 144 – Dolina kopalna Wielkopolska, czwartorz ęd (Q); 145 – Dolina kopalna Szamotuły-Duszniki, czwartorz ęd (Q); 146 – Subzbiornik Jezioro Byty ńskie- Wronki-Trzciel, trzeciorz ęd (Tr); 147 – Dolina rzeki Warta (Sieraków-Mi ędzychód), czwartorz ęd (Q); D – zbiornik w dolinie, K – zbiornik w dolinie kopalnej, P – zbiornik w pradolinie

Równie ż w północnej cz ęś ci terenu poło żony jest czwartorz ędowy zbiornik wodonośny nr 147 – Dolina rzeki Warta (Sieraków – Mi ędzychód). W obr ębie tego zbiornika wyznaczony został obszar najwy ższej ochrony. Powierzchnia całkowita zbiornika wynosi około 50 km 2, średnia gł ęboko ść uj ęć 40 m, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika oceniane s ą na 10 tys. m 3/d. Oba zbiorniki nie posiadaj ą szczegółowych dokumentacji hydrogeologicznych. Trzeciorz ędowe (neogen) pi ętro wodono śne wyst ępuj ące na całym omawianym obszarze jest zwi ązane z piaskami kwarcowymi miocenu. Średnia mi ąższo ść poziomu wodono śne- go wynosi 25,9 m, a współczynnik filtracji warstwy 3,6 m/24 h. Wyst ępuj ący tu poziom wodono śny ma zwierciadło napi ęte. U żytkowa warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od 16 do 149 m. Na linii Białcz i Chrzypsko Wielkie zwierciadło wody ma charakter artezyjski.

21 Z uwagi na dobr ą izolacj ę – mi ąż szo ść glin i iłów pozna ńskich dochodzi do 127 m – stopie ń zagrożenia poziomu jest bardzo niski. Ferma w Przemy ślu eksploatuje trzeciorz ędowy poziom wodono śny. Wydajno ść eksploatacyjna tego uj ęcia wynosi 52 m 3/h. Drugim uj ęciem dysponuje gospodarstwo rolne w Białczu. Jego wydajno ść eksploatacyjna oceniona jest na 60 m 3/h. Wody pi ętra trzeciorz ędowego nale żą do klasy II a – dobrej jako ści, rzadziej II b – śred- niej jako ści ze wzgl ędu na podwy ższone zawarto ści żelaza i manganu (Hoc, 2002 b). Ko- nieczne jest stosowanie zabiegów uzdatniania tych wód.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęż eń okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002 b). Warto- ści dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszcze ń oraz zakresy i ich przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 430-Sieraków zamieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawarto ść metali, lecz ta ich cz ęść , której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc słabo zwi ązana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 go- dziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption

22 Spectrometry ) z u życiem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy za- Warto ść Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęż eń w glebie warto ści przeci ętnych (median) w glebach lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra w glebach na (median) obszarów niezabudo- Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) arkuszu 430- w glebach na wanych Polski 4) Sieraków arkuszu 430- Metale Sieraków N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa Frakcja ziarnowa Grupa B 2) Grupa C 3) <2 mm <1 mm Grupa A 1) Mineralizacja – woda Mineralizacja królewska HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-<5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 15-30 22 27 Cr Chrom 50 150 500 3-9 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 19-46 31 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1-4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3-11 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 3-9 3 3 Pb Ołów 50 100 600 7-14 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 430-Sieraków 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszcze ń a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 7 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepi- Zn Cynk 7 sów o ochronie przyrody; je żeli utrzymanie aktual- Cd Kadm 7 nego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza Co Kobalt 7 zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Mied ź 7 obszarów tych st ęż enia zachowuj ą standardy wyni- kające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do u żytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 7 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu żytki, a tak że grunty zabudowane i zurbani- arkusza 430-Sieraków do poszczególnych grup zanie- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, czyszcze ń (ilo ść próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych,

3) grupa C - tereny przemysłowe, u żytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

23 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść opróbowania (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizacj ę miejsc opróbowania (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęż eń dopuszczalnych metali okre ślonych w „Rozporz ądzeniu z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do wartości przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści badanych pierwiastków w glebach arkusza s ą na ogół porówny- walne z warto ściami przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Zawarto ści wy ższe obserwuje si ę jedynie dla cynku. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielo- funkcyjne u żytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo żli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęż kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie…, 2002 a). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach

24 wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązujące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Pniewskie „Rozporz ą- Tło geoche- Białkowskie Śremskie* Pierwiastek PEL ** (Pniewy) dzenie M Ś* miczne (1999 r.) (2003 r.) (1995 r.) Arsen (As) 30 17 <5 6 7 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 10 20 4 Cynk (Zn) 1000 315 73 152 129 49 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 1,1 1,0 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 16 17 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 9 11 4 Ołów (Pb) 200 91 11 42 61 20 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 0,03 0,149 0,053 PCB 0,3 0,189 <0,001 Suma 11WWA 5,683 2,558 Suma 7WWA 8,5 1,086 Lubosz Chali ńskie Chrzypskie Jaroszewskie Lutomskie Luboszek Pierwiastek Wielki Małe (1999 r.) (1999 r.) (1999 r.) (2000 r.) (2000 r.) (2002 r.) Arsen (As) 6 5 8 6 5 3 Chrom (Cr) 17 9 10 12 7 3 Cynk (Zn) 87 87 61 108 89 26 Kadm (Cd) 1,0 1,0 1,0 1,4 1,3 <0,5 Mied ź (Cu) 11 10 10 15 15 9 Nikiel (Ni) 16 9 11 10 7 4 Ołów (Pb) 35 43 30 53 46 8 Rt ęć (Hg) 0,12 0,113 0,106 0,119 0,089 0,029 Rubryka 2: * - Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Rubryka 3: ** - zawarto ść pierwiastka, powy żej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne wg D. D. MacDonald, 1994. *** - suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** - suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska. Próbki osadów s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej. W badaniach analitycznych wykorzystano frak- cj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni ż 0,2 mm. Zawarto ści: arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, ozna-

25 czenia kadmu wykonano metod ą spektrometrii mas z jonizacj ą w plazmie indukcyjnie sprz ę- żonej (ICP-MS), tak że z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)- perylenu oznaczono przy u życiu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas. Oznaczenia polichlorowanych bifenyli - kongenery: PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 wykonano przy u życiu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów GC-ECD. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta obwiedzionego odmiennymi kolorami dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych lub niezanieczyszczonych i o przekroczonych warto ściach PEL . Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , co najmniej jednego pierwiastka przewy ższała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania osadu do zanieczyszczonego ka żdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady dziewi ęciu jezior: Pniewskiego (Pniewy), Białkowskiego, Śremskiego (jezioro reperowe badane co dwa lata), Chrzypskiego, Jaroszewskiego, Lutomskiego, Lubosza Wielkiego, Luboszka, Chali ńskiego Małego. Osady jeziora Śremskiego i Chali ńskiego Małego charakteryzuj ą si ę niskimi zawar- to ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli żonymi do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach pozostałych jezior obserwowane s ą podwy ższone zawarto ści tych pier- wiastków; najcz ęś ciej odnotowany jest wzrost st ęż eń: ołowiu, chromu, miedzi, kadmu i rt ęci, ale s ą to st ęż enia ni ższe ni ż warto ści PEL tych pierwiastków, powy żej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne oraz ni ższe od dopuszczalnych zawarto ści tych składników w osadach według „Rozporz ądzenia z dnia 16 kwietnia 2002 r.. Dane prezentowane na mapie umo żliwiaj ą jedynie oceny zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla

26 odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka, wielopier ścieniowych w ęglo- wodorów aromatycznych lub polichlorowanych bifenyli.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu ż profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15´´. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy ższonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo żliwy, gdy ż te dwie kraw ędzie s ą zbie żne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu ż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu ż profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 15 do około 37 nGy/h. Przeci ętnie warto ści te wynosz ą około 20 nGy/h i s ą ni ższe od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu ż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszcz ą si ę w zakresie od około 20 do około 40 nGy/h przy przeci ętnej warto ści około 30 nGy/h.

27 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 430W PROFIL ZACHODNI 430E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma (na osi rz osi (na

5836002 5829713 5832858 ę

dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5828797 5829795 m m 5827781 5825806 5826725 5822856 5820704 5819858 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h 28

iotwórczymi na obszarze arkusza Sieraków Sieraków arkusza obszarze na iotwórczymi

St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęż enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5836002 5829713 5832858 5828797 5829795 m m 5827781 5825806 5826725 5822856 5820704 5819858 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 kBq/m 2 kBq/m 2

Powierzchni ę obszaru arkusza Sieraków buduj ą utwory o niskich warto ściach promieniowania gamma. S ą to głównie gliny zwałowe oraz piaski, żwiry i głazy lodowcowe. Pod- rz ędnie na badanym obszarze wyst ępuj ą utwory wodnolodowcowe (głównie na południu) oraz osady rzeczne (piaski, żwiry, mady i namuły) wieku plejstoce ńskiego i holoce ńskiego (na północnym zachodzie, w dolinie Warty). Lokalnie spotyka si ę torfy. Południowa cz ęść profilu zachodniego odznacza si ę wy ższymi warto ściami promieniowania gamma (>20 nGy/h), zwi ązanymi z glinami zwałowymi, od cz ęś ci północnej (<20 nGy/h), gdzie wyst ępuj ą głównie utwory piaszczysto-żwirowe. Dawki promieniowania gamma zarejestrowane w profilu wschodnim s ą do ść wyrównane, gdy ż wzdłu ż tego profilu dominuje jeden typ utwo- rów (gliny zwałowe). St ęż enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu ż obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahaj ą si ę w przedziale od około 0,5 do około 3,3 kBq/m 2 wzdłu ż profilu zachodniego, a wzdłu ż profilu wschodniego - od około 0,5 do około 2,6 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. 01.62.628) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmody- fikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo żliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró żnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony: litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

29 − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo żna lokalizowa ć składowisk odpadów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu żb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy ższych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo żliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo żliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró żni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło ża – odpowiadaj ących wyró żnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony (b – zabudowy mieszkaniowej, obiektów u żyteczno- ści publicznej, – przyrody i dziedzictwa kulturowego, w – wód podziemnych, z – złó ż). Dodatkowo analizowano warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikaj ą- ce z wyst ępowania w obr ębie wyró żnionych RWU zabudowy na terenach wiejskich. Lokali- zowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami plani- stycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale żnione od typu składowanych odpadów (tabela 5).

30 Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąż szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni ż niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró żnienie: − warunków izolacyjno ści podło ża zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu składowisk (przyj ętymi w tabeli 5), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło ża (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąż szo ści do 2,5 m, mi ąż szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro żenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne (tabela 6) wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni żej stropu pierw- szej warstwy wodono śnej poło żonej pod utworami izoluj ącymi. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro żenia głównego użytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Sieraków Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Hoc, 2002 a, b). Stopie ń zagro żenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak że czynników zewn ętrznych, takich jak istnie- nie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró żne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego te ż obszarów o ró żnym stopniu zagro żenia nie nale ży wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do-

31 brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró żnym zagro żeniu jako ści wód podziemnych. Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Sieraków bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk odpadów podlegaj ą: − obszary zwartej zabudowy miasta: Pniewy b ędącego siedzib ą Urz ędu Miasta i Gmi- ny oraz w gminnej miejscowo ści Kwilcz, − tereny bagienne i podmokłe, tereny źródliskowe, − obszary specjalnej ochrony Natura 2000: siedlisk „Sieraków” i ptaków „Puszcza No- tecka”, − łąki na glebach pochodzenia organicznego, − obszary le śne o powierzchni powy żej 100 ha, − teren rezerwatu przyrody „Buki nad Jeziorem Lutomskim”, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Warty, Koszczycy, Osiecznicy i mniejszych cieków , − tereny (250 m) wokół zbiorników powierzchniowych, − tereny o spadkach powy żej 10º (okolice Sprzeczna, Lutomka, Upartowa, Prusimia oraz przy misach jeziornych). Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło ża i ścian bocznych potencjalnych składowisk analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni ż 2,5 m p.p.t. (Liszkowski, 2002 a, b). W rze źbie terenu zaznaczaj ą si ę trzy poziomy morfologiczne – dwa wysoczyznowe i jeden dolinny. Wy ższy poziom wysoczyznowy obejmuje południow ą cz ęść obszaru, ni ższy cz ęść centraln ą i północno-wschodni ą. Oba poziomy oddziela prawie ci ągła kraw ędź (stok) o średnim nachyleniu 15-30%. Rozpi ęto ść wysoko ści wzgl ędnych jest znaczna i dochodzi do około 90 m. Generalnie jest to jednak obszar lekko falisty, jedynie miejscami pagórkowaty, opadaj ący stopniowo na północ, ku dolinie Warty. W ramach prac kartograficznych stosowano podział genetyczny glin na dwie facje: gliny subglacjalne i gliny supraglacjalne (Liszkowski, 2002 a, b).

32 Gliny subglacjalne stanowi ą podstawow ą facj ę glin systemu deglacjacji frontalnej; gliny supraglacjalne – systemu deglacjacji arealnej. W systemie deglacjacji arealnej obie facje glin są oddzielone od siebie piaszczysto-żwirowymi osadami ablacyjnymi. W miejscach wyst ępowania na powierzchni plejstoce ńskich glin zwałowych i piaszczystych glin supraglacjalnych fazy leszczy ńsko-pomorskiej, stadiału leszczy ńsko-pomorskiego zlodowace ń północnopolskich wytypowano miejsca predysponowane do ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Obszary ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wytypowano na du- żych obszarach wysoczyzny morenowej płaskiej i na niższym tarasie wysoczyznowym, mi ę- dzy innymi w rejonach: Ławicy, Cholina, Kaczlina, Kmicza, Lesionek, Izdebnej, Ry żyna, Mylina, Chrzypska Wielkiego, Grobii, Lutomia i Ł ęż ca. W rejonie Lubosza i Pniew wytypowane obszary znajdują si ę na wy ższym tarasie wysoczyznowym (Liszkowski, 2002 b). Najwi ęcej obszarów predysponowanych do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenach gmin: Chrzypsko Wielkie, Kwilcz oraz w zachodniej i południowej cz ęś ci gminy Sieraków. Gliny zwałowe maj ą barw ę szar ą i ciemnobrunatno-szar ą, rzadziej szarobr ązow ą, a nawet zielonkawo-szar ą. Ich wyst ępowanie stwierdzono w licznych odsłoni ęciach w kraw ę- dziach erozyjnych rynien wód roztopowych (Potok Kwilecki) i jezior wytopiskowych (kra- wędzie jezior Ławickiego i Lutomskiego) i lokalnie, bezpo średnio na powierzchni wysoczyzn morenowych. Granulometrycznie gliny charakteryzuj ą si ę średnic ą ziarn w granicach 0,25-0,10 mm. Dominuje frakcja piaszczysta 0,5-0,05 mm (zawarto ść 42-52%), frakcja pyłowa reprezento- wana jest głównie przez ziarna o średnicy 0,05-0,01 mm (10-20%), zawarto ść frakcji iłowej waha si ę w granicach 10-18%, a frakcji żwirowej od 1% do 2%. Gliny s ą mało wapniste, zawarto ść CaCO 3 wynosi 3,2-5,3%. S ą to bazalne, masywne gliny twardoplastyczne o bardzo dobrych własno ściach izolacyjnych. Mi ąż szo ść ich wynosi na ogół ponad 5,0 m. Zmienne wła ściwo ści izolacyjne, ale mieszcz ące si ę w przyj ętych kryteriach, maj ą obszary powierzchniowych wyst ąpie ń glin piaszczystych, lodowcowych, supraglacjalnych. Charakte- ryzuj ą si ę one ogromnym zró żnicowaniem uziarnienia, nieregularnym warstwowaniem lub smugowaniem, niekiedy ze strukturami deformacyjnymi i tekstur ą fluidaln ą. Poziom ten tworz ą piaski, piaski ze żwirem i żwiry z głazami pyłowate i ilaste oraz gliny piaszczyste i gliny, żółto- br ązowe lub rdzawo-żółte, bezwapniste lub słabowapniste. Nale ży spodziewa ć si ę zmiennej mi ąż szo ści, od 0,5-0,8 m do 4,5 m. Ten przedział zmienno ści mi ąż szo ści wyst ępuje na odległo- ści od kilku do kilkudziesi ęciu metrów. Obszary predysponowane do lokalizacji składowisk

33 odpadów w obr ębie wyst ąpie ń tych glin wytypowano koło: Ł ęż ców, Mo ściejowa, Kwilcza, w okolicach: Mechnacza, Kurnatowic, Białokoszyc oraz mi ędzy Mo ściejowem i Niemierzowem. Obszary ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych o zmiennych własno- ściach izolacyjnych podło ża wytypowano tak że w rejonach powierzchniowych wyst ąpie ń piasków i żwirów rzecznolodowcowych górnych (pokrywowych) i piasków z głazami lodowcowych. Zalegaj ą one na glinach zwałowych fazy leszczy ńsko-pomorskiej, stadiału leszczy ń- sko-pomorskiego, zlodowacenia bałtyckiego, zlodowace ń północnopolskich. Piaski lodowcowe s ą najcz ęś ciej ró żnoziarniste, skaleniowo-kwarcowe, słabo wysorto- wane, cz ęsto pyłowate, ze zmienn ą zawarto ści ą żwirów i głazików (głównie krystalicznych) oraz z pojedynczymi głazami. Tworz ą one pokrywy o mi ąż szo ści na ogół nieprzekraczaj ącej 1,5 m. S ą to osady o strukturze masywnej, ze sporadycznym niewyra źnym i nieci ągłym warstwowaniem płasko-równoległym (przemycie i redepozycja w środowisku wód płyn ących). Piaski i żwiry rzeczno-lodowcowe górne (pokrywowe) wyst ępuj ą w postaci izolowa- nych płatów na glinach zwałowych. Litofacjalnie s ą to piaski ró żnoziarniste, średnio wysor- towane i przemyte (pyłowate), cz ęsto z domieszk ą frakcji żwirów drobnookruchowych (do 19%) oraz średnio- i grubookruchowych średnicy 80-60 mm. Maj ą one struktury warstwowe z przewag ą warstwowania płasko-równoległego i płasko-przek ątnego. Ich mi ąż szo ść wynosi od 1,0 do 3,5 m. Obszary o zmiennych warunkach izolacyjnych zostały wytypowane w gminach: Siera- ków, Chrzypsko Wielkie i Kwilcz. Najwi ększe powierzchniowo wydzielenia wyznaczono koło Ł ęż ców i Białokoszy, mi ędzy Tucz ępami i Kwilczem, koło: Wituchowa, Augustowa, Chorzewa i Pniew. W obr ębie obszarów predysponowanych do składowania odpadów dokonano podziału na rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) składowania odpadów na podstawie zalecanych ogranicze ń warunkowych. Na analizowanym obszarze ograniczenia warunkowe stanowiły: − granice Pszczewskiego i Sierakowskiego Parku Krajobrazowego, − strefy o wysokiej i najwy ższej ochronie wód podziemnych zbiorników nr 146 i 147 (Kleczkowski, 1990), − obszary udokumentowanych, czwartorz ędowych złó ż kruszyw naturalnych. Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie obj ętym arkuszem Sieraków znajduj ą si ę trzy składowiska odpadów. Skła- dowisko w Grobii w gminie Sieraków ma uregulowany status prawny, podło że jest zabezpie- czone foli ą PEHD, powierzchnia wynosi 0,9 ha.

34 Składowiska w Ł ęż cach w gminie Chrzypsko Wielkie i w Prusimiu w gminie Mi ędzy- chód nie mają uregulowanego stanu formalno-prawnego. Niedostateczne zabezpieczenie pod- ło ża składowiska w Ł ęż cach spowodowało podwy ższone st ęż enie azotu w wodach podziemnych. W strefie gł ęboko ści do 10,0 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady ilaste, które mogłyby stanowi ć naturaln ą barier ę dla składowania odpadów komunalnych. W bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wiertniczego wykonanego koło miejscowo ści Ł ęż- ce, gdzie pod 61,5 m pakietem glin zalega 4,0 m warstwa iłów trzeciorz ędowych, po wykona- niu dodatkowych bada ń geologiczno-in żynierskich i hydrogeologicznych mo że zaistnie ć mo żliwo ść budowy składowiska odpadów komunalnych. Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Wśród obszarów wyznaczonych pod ewentualne składowanie odpadów najbardziej korzystne warunki geologiczne i hydrogeologiczne występuj ą w cz ęś ci północnej. S ą to miejsca powierzchniowych wyst ąpie ń jednorodnych litologicznie, bazalnych, twardoplastycznych glin zwałowych o du żej mi ąż szo ści. Lokalnie gliny wyst ępuj ą bezpo średnio na trzeciorz ędowych iłach. Ich wła ściwo ści izolacyjne s ą bardzo dobre. Taka sytuacja wyst ępuje równie ż w obszarze wyznaczonym na południowy wschód od miejscowo ści Grobia w gminie Sieraków. Z gliny zbudowane s ą du że obszary wysoczyzny morenowej płaskiej. U żytkowy poziom wodono śny w utworach trzeciorz ędowych jest dobrze izolowany od powierzchni. Ewentualna lokalizacja składowisk odpadów na tych terenach powinna by ć jednak bardzo wnikliwie rozpatrzona. Jest to teren Sierakowskiego Parku Krajobrazowego. W bezpo- średnim s ąsiedztwie obszaru, koło Grobii znajduje się rezerwat przyrody „Buki nad Jeziorem Lutomskim”. Obszar obj ęty arkuszem Sieraków poło żony jest w dorzeczu Warty. Dolina rzeki prze- cina teren z północnego wschodu na zachód. Teren jest bogaty w jeziora poł ączone rzekami. Koszczysta i Osiecznica ł ącz ą ze sob ą jeziora: Białokoskie, Chrzypskie, Białeckie i Lu- tomskie tworz ąc skomplikowany system hydrograficzny. Cał ą północn ą i centraln ą cz ęść ana- lizowanego terenu zajmuje Sierakowski Park Krajobrazowy. Niewielki, południowo-zachodni fragment zajmuje Pszczewski Park Krajobrazowy i jego strefa ochronna. S ą to tereny bardzo cenne przyrodniczo, o rozwini ętej infrastrukturze turystycznej i rekreacyjnej, bogate w do- skonale utrzymane architektonicznie obiekty zabytkowe oraz liczne zespoły dworsko-parkowe i pałacowo-parkowe. Lokalizacja składowisk odpadów na tych terenach powinna by ć przeanalizowana pod k ątem ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych.

35 W północnej cz ęś ci omawianego obszaru wyst ępuje trzeciorz ędowy – mioce ński zbiornik wodono śny o nazwie Jezioro Byty ńskie-Wronki-Trzciel (GZWP nr 146), ze stref ą podlegaj ącą wysokiej ochronie oraz czwartorz ędowy zbiornik wodono śny Dolina rzeki Warty (Sie- raków-Mi ędzychód) GZWP nr 147 obejmuj ący poziom przypowierzchniowy i mi ędzyglino- wy górny, gdzie wody znajduj ą si ę w o środku porowym i podlegaj ą najwy ższej ochronie (Hoc, 2002). Pi ętro u żytkowe na tych terenach tworz ą utwory czwartorz ędu i trzeciorz ędu. W czwartorz ędzie wyró żnia si ę poziom gruntowy i mi ędzyglinowy. Pi ętro czwartorz ę- dowe od trzeciorz ędowego-mioce ńskiego oddziela izoluj ąca warstwa iłów. Cały omawiany teren charakteryzuje si ę niskim i średnim stopniem zagro żenia u żytkowych poziomów wodono śnych. Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wszystkie wytypowane obszary s ą poło żone przy drogach dojazdowych, ich wydzielenia s ą powierzchniowo na tyle du że, że lokalizacja ewentualnych składowisk odpadów w ich obr ębie nie powinna by ć uci ąż liwa dla okolicznych mieszka ńców. W obr ębie wytypowanych do lokalizacji składowisk odpadów obszarów znajduj ą si ę zło ża kruszywa naturalnego: „Ł ęż ce”, „Ł ęż ce I”, „Ł ęż ce II”, „Stara D ąbrowa”, „Stara D ą- browa I – Wschód” i „Stara D ąbrowa I – Zachód” rozpoznane do gł ęboko ści 14 m. Kopaliną są piaski ró żnej granulacji z domieszk ą żwiru. Zło ża s ą zawodnione, warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,8 m do 6,5 (Ł ęż ce) i od 0,5 m do 13,8 m („Łęż ce I”, „Łęż- ce II”). Ze wzgl ędu na płytko wyst ępuj ący poziom wodono śny wyrobisko nieeksploatowane- go ju ż zło ża „Ł ęż ce”, a po zako ńczeniu eksploatacji równie ż wyrobiska zło ża „Ł ęż ce I” i „Ł ęż ce II”, maj ą by ć zrekultywowane w kierunku wodnym i nie powinny by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów. Zaniechane zło że „Stara D ąbrowa”, oraz rozpoznane szczegółowo, aktualnie nieeksploatowane zło że: „Stara D ąbrowa I – Wschód” i eksploatowane zło że „Stara D ąbrowa I – Zachód” równie ż ze wzgl ędu na płytko zalegaj ący poziom wodono śny (4,4-14,4 m przy rozpoznaniu do 20,0 m) po zako ńczonej eksploatacji nie powinny by ć składowiskami odpadów (zbiorniki wodne). Na terenach pozbawionych naturalnej izolacji, w pobli żu wsi Mechnacz w gminie Kwilcz udokumentowano dwa zło ża piasków czwartorz ędowych: „Mechnacz” i „Mech- nacz II”. Zło ża s ą suche, eksploatowane okresowo. Po zako ńczeniu eksploatacji i odpowiednich zabezpieczeniach podło ża i ścian bocznych wyrobiska mog ą sta ć si ę miejscem ewentual- nego składowania odpadów. Na terenie gminy Kwilcz, na południe od stacji kolejowej w Pru- simiu, w obr ębie obszarów pozbawionych naturalnej izolacji, udokumentowano dwa zło ża

36 kruszywa naturalnego: „Prusim” i „Prusim I”. Pod nadkładem grubo ści 0,1-4,5 m piasków gliniastych zalegaj ą piaski o ró żnej granulacji, o mi ąż szo ściach 8,3 m („Prusim”) i 13,9 m („Prusim I). Zło ża s ą suche. Obszary złó ż cz ęś ciowo pokrywaj ą si ę. W du żym wyrobisku zaniechanego zło ża „Prusim” składowane s ą odpady komunalne. Stan formalno-prawny zało- żonego w 1988 roku składowiska nie jest uregulowany. Tabela 6 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obr ębie wydzielonych POLS Mi ąż- Gł ęboko ść do zwierciadła Nr otwo- szo ść wody podziemnej wyst ę- ru Profil geologiczny warstwy puj ącego pod warstw ą Archiwum na mapie izola- izolacyjn ą [m p.p.t.] i nr otworu doku- strop cyjnej menta- Litologia zwierciadło zwierciadło warstwy [m] cyjnej B i wiek warstwy nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,3 glina piaszczysta BH 4,0 glina zwałowa 1 4300063 8,1 glina zwałowa 10,7 8,1 11,0 piasek z otoczakami 11,0 22,5 ił, piasek Q 0,0 glina zwałowa 4,6 glina zwałowa 4,6 5,0 glina piaszczysta 6,0 glina zwałowa 10,5 10,5 żwir, otoczaki 11,3 glina , otoczaki Q 25,7 26,0 ił Ng 37,0 węgiel brunatny 38,5 ił BH 2 41,5 węgiel brunatny 4300033 42,5 ił 51,0 węgiel brunatny 52,0 ił 70,0 ił, w ęgiel brunatny 76,0 ił 100,0 ił, w ęgiel brunatny 108,0 piasek 106,0 110,7 piasek drobnoziarnisty 132,0 ił 0,0 nasyp

1,5 glina Q 62,0 ił Ng 60,5 32,0 66,0 węgiel brunatny BH 3 68,0 ił, w ęgiel brunatny 4300018 70,0 ił pylasty 82,0 ił, w ęgiel brunatny 102,8 piasek pylasty 102,8 117,0 ił, w ęgiel brunatny

37 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,5 glina , otoczaki 2,3 glina 6,3 2,3 BH 4 6,8 żwir z otoczakami 6,8 4300034 7,3 glina zwałowa 8,0 glina zwałowa 11,8 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,5 glina piaszczysta BH 6,0 glina zwałowa 7,5 5 4300078 7,5 glina zwałowa 21,5 22,0 piasek średnioziarnisty 22,0 27,0 piasek średnioziarnisty Q 0,0 gleba 0,4 glina piaszczysta 1,1 1,5 piasek drobnoziarnisty IG 6 3,0 piasek drobnoziarnisty 3,5 3,5 83230 4,0 żwir z otoczakami 6,0 glina zwałowa 12,0 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,5 glina 3,5 4,0 żwir z otoczakami 5,0 glina zwałowa 20,0 piasek z otoczakami ró żnoziar- nistymi, żwir BH 7 21,0 glina zwałowa 4300073 25,0 piasek z otoczakami ró żno- ziarnistymi, żwir 27,0 glina zwałowa 42,0 muły 44,0 glina zwałowa 45,0 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,3 glina 2,5 piasek drobnoziarnisty 3,0 glina zwałowa BH 8 12,3 glina zwałowa 30,2 12,3 4300067 31,0 piasek gruboziarnisty 31,0 31,5 piasek ró żnoziarnisty, żwir 35,0 glina zwałowa 37,3 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,3 glina piaszczysta BH 9 3,0 glina zwałowa 16,7 6,0 4300043 17,0 piasek pylasty Q 17,0 27,0 ił piaszczysty Ng 0,0 gleba 0,3 piasek pylasty BH 10 0,6 glina piaszczysta 4300044 4,0 glina zwałowa 5,7 6,0 piasek ró żnoziarnisty, żwir Q 24,0 7,5

38 1 2 3 4 5 6 7 0,0 gleba 0,4 piasek drobnoziarnisty 1,2 glina piaszczysta 28,8 10,1 30,0 piasek drobnoziarnisty BH 11 30,5 glina zwałowa 32,5 4300021 32,5 piasek drobnoziarnisty 34,6 węgiel brunatny 35,4 piasek drobnoziarnisty 37,0 piasek średnioziarnisty Q 0,0 gleba 0,3 glina piaszczysta 2,0 glina 3,7 4,0 4,0 BH 4,0 piasek, glina 12 4300062 4,4 glina 6,0 glina zwałowa 10,0 otoczaki, glina zwałowa 12,0 żwir gruboziarnisty Q 0,0 gleba 0,6 glina 2,9 3,5 żwir z otoczakami 19,0 glina BH 19,5 glina zwałowa 25,0 13 4300029 32,5 piasek drobnoziarnisty 32,5 33,0 glina zwałowa 34,6 piasek drobnoziarnisty 35,3 glina zwałowa 37,0 piasek średnioziarnisty Q 0,0 nasyp 1,0 glina 4,0 BH 5,0 żwir 14 4300045 7,0 piasek, piasek z otoczakami ró żnoziarnisty 29,5 13,1 8,5 glina zwałowa Q 0,0 gleba 0,3 glina piaszczysta BH 15 1,0 glina zwałowa 26,7 27,0 3,1 4300081 27,0 piasek drobnoziarnisty 32,0 glina zwałowa Q

Obja śnienia: BH – Bank HYDRO Q – czwartorz ęd, Ng - neogen

W Kurnatowicach znajduje si ę wyrobisko poeksploatacyjne kruszywa naturalnego na potrzeby lokalne, które mo że by ć rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów przy dodat- kowej izolacji podło ża. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró żnio- nych typów odpadów nale ży traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji

39 i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in żynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie ż na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąż liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło żu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło żonych gł ębiej poziomów wodono śnych. W tabeli 6 podano profile 15 otworów wiertniczych.

X. Warunki podło ża budowlanego

Na obszarze arkusza Sieraków warunki podło ża budowlanego opracowane zostały na podstawie map: geologicznej (Liszkowski, 2000 b) i hydrogeologicznej (Hoc, 2002 a). Z analizy wył ączono: obszary gleb chronionych klasy I-IVa, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, kompleksy le śne, obszary zieleni urz ądzonej, obszary udokumentowanych złó ż oraz parki krajobrazowe. Poniewa ż znaczn ą cz ęść omawianego obszaru arkusza obejmu- ją obszary chronione, warunki podło ża budowlanego oceniono tylko w południowej jego cz ę- ści i fragmentarycznie w dolinie Warty. Do obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa zaliczono te tereny, na któ- rych wyst ępuj ą grunty spoiste znajduj ące si ę w stanie: zwartym, półzwartym i twardopla- stycznym oraz grunty niespoiste: średniozag ęszczone i zag ęszczone, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wody gruntowej przekracza 2 m. Są to obszary wyst ę- powania osadów zlodowacenia wisły fazy leszczy ńskiej i pozna ńskiej. Grunty niespoiste w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym s ą reprezentowane przez piaszczysto-żwirowe osady akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej. Grunty spoiste o konsystencji od zwartej do twardoplastycznej s ą reprezentowane przez małoskonsolidowane gliny zwałowe (najcz ę- ściej gliny piaszczyste) zlodowacenia wisły wyst ępuj ące na przewa żaj ącej cz ęś ci omawianego arkusza. S ą to m.in. tereny poło żone w okolicach: Rozbitka, Miłostowa, Chudobczyc i Lubo-

40 cześnicy. Teren pagórkowaty z ozami i kemami wyst ępuje w okolicach: Mechnacza, Kubowa i Lubosza, ale spadki terenu nie przekraczaj ą 12%. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo, do których zaliczono grunty słabono śne (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie mi ękkoplastycznym i plastycznym, a tak że grunty niespoiste lu źne), obszary na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m oraz obszary podmokłe i zabagnione. Na obszarze arkusza Sieraków niekorzystne warunki geologiczno-in żynierskie zwi ązane s ą głównie z: dolinami licznych cieków, jeziorami oraz zagł ębieniami terenu, gdzie wyst ępuj ą torfy i organiczne grunty bagienne, grunty piaszczysto-madowe, b ądź piaski, mułki i iły jeziorne. Poziom wód gruntowych na gł ęboko ści mniejszej ni ż 2 m p.p.t. oraz wysoka zawar- to ść substancji organicznej wyst ępuj ąca w wymienionych gruntach, s ą czynnikami nieko- rzystnymi dla budownictwa. Na obszarach wyst ępowania nieskonsolidowanych osadów za- stoiskowych pogorszenie warunków geologiczno-in żynierskich, spowodowane jest głównie plastycznym stanem gruntów. Zastoiska zajmuj ą tereny na południe od Rozbitka i Lubosza. Warunki niekorzystne wyst ępuj ą lokalnie w pobli żu jezior w strefach stromych kraw ędzi morfologicznych (Sierakowski Park Krajobrazowy). Tak że niewielkie obszary występowania piasków wydmowych posiadaj ą niezbyt korzystne warunki budowlane, ze wzgl ędu na niski stopie ń zag ęszczenia gruntu (okolice na zachód od Lubosza).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Sieraków zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu. Stanowi ą one barier ę ograniczaj ącą wpływ niekorzystnej działalno ści człowieka na środowi- sko naturalne. S ą to: lasy, u żytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, pomniki przyrody i u żytki ekologiczne. Rozporządzeniem Wojewody Pozna ńskiego z 1991 roku na powierzchni 30 413 ha, zo- stał utworzony Sierakowski Park Krajobrazowy w celu ochrony polodowcowego krajobrazu o rze źbie urozmaiconej: wzgórzami morenowymi, wydmami, dolinami rzek i rynnami jezior- nymi (Łakomiec i in., red., 2004). Poło żony jest na terenach gmin: Chrzypsko Wielkie, Kwilcz, Mi ędzychód, Pniewy i Sieraków. Ponad 33% jego powierzchni pokrywaj ą lasy: w cz ęś ci południowej bukowe i mieszane, a w cz ęś ci północnej na wydmach bory sosnowe. Du żą atrakcj ą parku jest ponad 50 jezior o powierzchni powy żej 1 ha. W obr ębie parku znajduj ą si ę cztery rezerwaty przyrody. Na południowym zachodzie wyst ępuje Pszczewski Park Krajobrazowy, którego nie- znaczna cz ęść poło żona jest na obszarze arkusza Sieraków. Został on utworzony na mocy

41 uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gorzowie Wielkopolskim w 1986 roku w celu zachowania ró żnorodno ści biologicznej i krajobrazowej (Łakomiec i in., red., 2004). Po- wierzchnia parku wraz z otulin ą zajmuje ponad 45 000 ha. Charakterystyczny dla parku jest mozaikowy krajobraz: lasów, pól, łąk i pastwisk, muraw i torfowisk, rzek oraz licznych jezior. Ponad 60% powierzchni parku pokrywaj ą lasy. Najwi ększ ą osobliwo ści ą pośród fauny jest obecno ść w rzece Kamionce minoga strumieniowego, odkrytego w 2004 roku przez pra- cowników parku. W zachodniej cz ęś ci omawianego obszaru, na niewielkiej powierzchni, w okolicy Po- powa znajduje si ę obszar chronionego krajobrazu Obszar „H” Mi ędzychód, a w północno- wschodniej powy żej Mylina Puszcza Notecka. Pierwszy z nich został ustanowiony Rozporz ą- dzeniem Wojewody Gorzowskiego z 1998 roku na powierzchni 32 243 ha, a drugi Rozporz ą- dzeniem Wojewody Pilskiego równie ż z 1998 roku na powierzchni 58 170 ha. Kolejnym bardzo wa żnym elementem podlegaj ącym ochronie s ą rezerwaty przyrody. Wszystkie rezerwaty znajduj ą si ę na terenie parku krajobrazowego, co stwarza naturalne strefy ochrony. Na wyspach Jeziora Kłosowskiego znajduje si ę rezerwat faunistyczny „Czaple Wyspy” utworzony w 1957 roku na powierzchni 8,07 ha. Jest to miejsce lęgowe kani czarnej i sokoła w ędrownego. W rezerwacie nie ma ju ż czapli siwej, od której wzi ął on swoj ą nazw ę. Na wschodnim brzegu Jeziora Mnich utworzono w 1960 roku rezerwat le śny „Cegliniec” – starodrzew sosnowy z domieszk ą brzozy. Rezerwat torfowiskowy „Mszar nad Jeziorem Mnich” powstał w roku 1967 celem ochrony zbiorowisk ro ślinno ści torfowiskowej i bagien- nej na jeziorze dystroficznym. Rosn ą w nim: rosiczka okr ągłolistna i długolistna, gr ążel żółty oraz kilka gatunków storczyków. Fragment jeziora pokrywa pływaj ący mszar. Nad Jeziorem Lutomskim utworzono w 1958 roku rezerwat le śny „Buki nad Jeziorem Lutomskim”. Zajmu- je on strome brzegi jeziora ponacinane licznymi rynnami erozyjnymi. Wiele drzew ma ponad 300 lat i obwód pnia powy żej 4 m. Projektowany rezerwat le śny „Bukowy Ostrów” znajduje si ę we wsi Józefów. Zajmuje powierzchni ę około 70 ha. Drugi projektowany rezerwat „Vogiel” poło żony jest w Nadle śnic- twie Pniewy, około 2 km na wschód od Pniew. Zajmuje powierzchni ę 96,09 ha: boru miesza- nego wilgotnego, lasu wilgotnego, olsu, olsu jesionowego, bagna, ł ąki – ostoi ptactwa wodne- go i innych gatunków chronionych m.in. bobra europejskiego. Drzewostan projektowanego rezerwatu jest w wieku 30-114 lat (Podstawowe…, 1997). Na obszarze arkusza wyst ępuje kilkadziesi ąt pomników przyrody, wyszczególnionych w tabeli 7. S ą to okazy drzew odznaczaj ące si ę imponuj ącymi rozmiarami oraz wyj ątkowo pięknym pokrojem. Są to przewa żnie d ęby szypułkowe i cisy pospolite. Pod opiek ą konser-

42 watora przyrody znajduj ą si ę równie ż: cyprysiki nutkajskie w Sierakowie; żywotniki zachodnie i lipy drobnolistne w Le śnictwie Prusim; buk, kasztan jadalny, platan klonolistny, choina kanadyjska w Chalinie, miłorz ąb japo ński w Starym Młynie; wi ązy polne w Le śnictwie Lu- bosz; buk w Białokoszu, Lubosz; lipa drobnolistna w Orzeszkowie, Le śnictwie D ąbrowa. Pomniki przyrody nieo żywionej to głazy b ędące pozostało ści ą po obecno ści l ądolodu, znajdu- jące si ę w miejscowo ściach: Lutom, Upartowo, Góra i Prusim. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u żytków ekologicznych Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu zatwierdze- ochrony Miejscowo ść (powierzchnia w ha) na mapie Powiat nia 1 2 3 4 5 6 Sieraków Fn – „Czaple Wyspy” 1 R Kłosowice 1957 mi ędzychodzki (8,07) Sieraków L – „Cegliniec” 2 R Kłosowice 1960 mi ędzychodzki (4,31) Sieraków T – „Mszar nad Jeziorem Mnich” 3 R Kobylarnia 1967 mi ędzychodzki (6,04) Sieraków L – „Buki nad Jeziorem Lutomskim” 4 R Jaroszewo 1958 mi ędzychodzki (55,17) Kwilcz L – „Bukowy Ostrów” 5 R Niemierzewo * mi ędzychodzki (około 70,00) Pniewy, Kwilcz L, Fn – „Vogiel” 6 R Pniewy * szamotulski, mi ę- (96,09) dzychodzki Sieraków 7 P Cegliniec 1954 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Sieraków 8 P Marianowo 1988 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Sieraków 9 P Marianowo 1981 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Sieraków 10 P Sieraków 1988 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Sieraków Pż – grupa drzew 11 P Sieraków 1994 mi ędzychodzki 4 d ęby szypułkowe Sieraków Pż – grupa drzew 12 P Sieraków 1994 mi ędzychodzki 2 cyprysiki nutkajskie Nadle śnictwo Sieraków Sieraków 13 P 1997 Pn – G – granit Le śnictwo Tuchola mi ędzychodzki oddz. 39 a Sieraków 14 P Ławica 1981 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Sieraków 15 P Ławica 1975 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Sieraków 16 P Ławica 1975 Pż – d ąb szypułkowy Międzychodzki

1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Sieraków 17 P Sieraków 1967 Pż – cis pospolity Le śnictwo Ławica mi ędzychodzki oddz. 60 i Nadle śnictwo Sieraków Sieraków 18 P 1967 Pż – cis pospolity Le śnictwo Ławica mi ędzychodzki oddz. 88 b Sieraków 19 P Kłosowice 1975 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Sieraków 20 P Kłosowice 1975 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Nadle śnictwo Kwilcz Sieraków Pż – grupa drzew 21 P obr ęb Sieraków 1987 2 żywotniki zachodnie Le śnictwo Prusim mi ędzychodzki oddz. 212 j Nadle śnictwo Kwilcz Sieraków Pż – grupa drzew 22 P obr ęb Sieraków 1987 4 lipy drobnolistne Le śnictwo Prusim mi ędzychodzki oddz. 212 j Nadle śnictwo Kwilcz Pn – G Sieraków 9 głazów: „Ja ś”, „Małgosia”, 23 P obr ęb Sieraków 2002 „Apsik”, „Gapcio”, „Gburek”, Le śnictwo Prusim mi ędzychodzki „M ędrek”, Nie śmiałek”, „Pła- oddz. 105 r czek”, „ Śmieszek” Nadle śnictwo Kwilcz Sieraków 24 P obr ęb Sieraków 1982 Pż – buk zwyczajny Le śnictwo Prusim mi ędzychodzki oddz. 105 m Sieraków 25 P Chalin 1988 Pż – kasztan jadalny międzychodzki Sieraków 26 P Chalin 1988 Pż – platan klonolistny mi ędzychodzki Sieraków 27 P Chalin 1988 Pż – choina kanadyjska mi ędzychodzki Sieraków 28 P Chalin 1973 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki Sieraków 29 P Upartowo 1980 Pn – G – granit „Kuba” mi ędzychodzki Kwilcz 30 P So śnia 1978 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Kwilcz Pż – grupa drzew 31 P Rozbitek 1957 mi ędzychodzki 2 buki zwyczajne Kwilcz 32 P Kwilcz 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Kwilcz 33 P Stary Młyn 1978 Pż – miłorz ąb japo ński międzychodzki Kwilcz 34 P Stary Młyn 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki

44 1 2 3 4 5 6 Kwilcz 35 P Mo ściejewo 1980 Pż – d ąb szypułkowy mi ędzychodzki Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 36 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 37 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 38 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 39 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 40 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – wi ąz polny Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 41 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – wi ąz polny Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Nadle śnictwo Kwilcz Pniewy 42 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – wi ąz polny Le śnictwo Lubosz mi ędzychodzki oddz. 7 g Chrzypsko Wielkie 43 P Białokosz 1981 Pż – buk zwyczajny Międzychodzki Kwilcz 44 P Orzeszkowo 1996 Pż – lipa drobnolistna mi ędzychodzki Kwilcz 45 P Orzeszkowo 1996 Pż – kasztanowiec zwyczajny międzychodzki Kozubówka Kwilcz Nadle śnictwo Sieraków 46 P 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Stary mi ędzychodzki Młyn oddz. 181 c Kozubówka Kwilcz Nadle śnictwo Sieraków 47 P 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Stary mi ędzychodzki Młyn oddz. 181 c

45 1 2 3 4 5 6 Kozubówka Kwilcz Nadle śnictwo Sieraków 48 P 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo Stary mi ędzychodzki Młyn oddz. 181 c Kozubówka Kwilcz Nadle śnictwo Sieraków 49 P 2000 Pż – sosna pospolita Le śnictwo Stary mi ędzychodzki Młyn oddz. 181 c Kwilcz 50 P Lubosz 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Kwilcz 51 P Lubosz 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Kwilcz 52 P Lubosz 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Kwilcz 53 P Lubosz 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Kwilcz 54 P Lubosz 1978 Pż – buk zwyczajny mi ędzychodzki Kwilcz 55 P Lubosz 1978 Pż – cis pospolity mi ędzychodzki Kwilcz 56 P Koralewice 1978 Pż – 3 d ęby szypułkowe Międzychodzki Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 57 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 110 l Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 58 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 110 l Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 59 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 110 l Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 60 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Leśnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 110 l Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 61 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Leśnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 110 l Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 62 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Le śnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 110 l

46 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 63 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Leśnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 111 j Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 64 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Leśnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 111 j Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 65 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – d ąb szypułkowy Leśnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 111 j Nadle śnictwo Pniewy Pniewy 66 P obr ęb Niemierzewo 2000 Pż – lipa drobnolistna Leśnictwo D ąbrowa szamotulski oddz. 111 k Nadle śnictwo Mi ędzychód Bolewice powierzchnia niele śna, obszar staro- 67 U obr ęb Lewice 1995 rzecza przeznaczony do centralnej Le śnictwo Papiernia mi ędzychodzki sukcesji (0,92) oddz. 75 b

Rubryka 2 - R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u żytek ekologiczny Rubryka 5 - * – w fazie projektowania Rubryka 6 - rodzaj rezerwatu: L – le śny, Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieo żywionej - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Na południe od miejscowo ści Tucz ępy poło żony jest u żytek ekologiczny. Jest to powierzchnia niele śna 0,92 ha, obszar starorzecza przeznaczony do centralnej sukcesji. Ochronie podlegaj ą gleby o wysokich klasach bonitacyjnych i ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby są dobrej i średniej jako ści. Pokrywaj ą one du żą cz ęść obszaru gminy Chrzypsko Wielkie i północno-zachodni ą cz ęść gminy Kwilcz. Ponadto wyst ępuj ą w mniejszych kompleksach w okolicy: Ławicy, Góry, Grobii, Lutomka, Niemierzewa i Pniew. Łąki wykształcone na glebach organicznych zwi ązane s ą głównie z dolinami rzecznymi i obrzeżami jezior. Lasy iglaste z niewielk ą domieszk ą li ściastych rozmieszczone s ą równomiernie na całej powierzchni arkusza. Rosn ą tutaj głównie sosny oraz sporadycznie d ęby i buki. W północnej cz ęś ci omawianego obszaru znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk Sieraków (PLH300013) (Europejska…, 2004), w którym znajduje si ę kolonia rozrodcza noc- ka du żego na strychu budynku nale żą cego do Parafii Augsbursko-Ewangelickiej w Sierako- wie (tabela 8). W przypadku specjalnych obszarów ochrony siedlisk ich lista została przesłana do Unii Europejskiej i obecnie jest na etapie uzgodnie ń. Informacje na ich temat zaczerpni ęto ze strony internetowej M Ś (http://www.mos.gov.pl/1strony_tematyczne/natura2000/index.shtml).

Fig. 5. Poło żenie arkusza Sieraków na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – mi ędzynarodowe obszary w ęzłowe, ich numer i nazwa: 5M – Mi ędzyrzecki. 2 – krajowe obszary w ęzłowe, ich numer i nazwa: 3K – Puszczy Noteckiej. 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 23k – Zb ąszy ński Obry

Na omawianym obszarze nie ma obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, któ- re zostały prawnie zatwierdzone rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Tabela 8 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło żenie centralnego Po- Typ Nazwa obszaru Poło żenie administracyjne obszaru Kod obsza- punktu obszaru wierzch Lp. ob- i symbol ozna- ru Długo ść Szeroko ść nia Kod Wojewódz- szaru czenia na mapie Powiat Gmina geogr. geogr. obszaru NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 wielkopol- mi ędzy- 1 B PLH300013 Sieraków (S) E 16 05 07 N 52 38 55 0,1 ha PLOF2 Sieraków skie chodzki Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie S – specjalny obszar ochrony siedlisk

48 Tereny w północnej i centralnej cz ęś ci omawianego obszaru (Sierakowski Park Krajo- brazowy) znalazły si ę na li ście obszarów zgłoszonych przez organizacje pozarz ądowe do sieci Natura 2000 (tzw. Shadow List) jako obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Notecka. W koncepcji przyj ętej w Strategii wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA (Liro, red., 1998), za wyj ątkiem południowo-wschodniej cz ęś ci, cały obszar arkusza Sieraków zajmuje mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy 5M – Mi ędzyrzecki (fig. 5).

XII. Zabytki kultury

Pocz ątki osadnictwa na obszarze arkusza Sieraków miały miejsce w środkowej epoce kamienia, co potwierdzaj ą wykopaliska archeologiczne z okolic Lutomia. Liczne ślady osadnictwa z pó źnej epoki kamienia znaleziono w okolicy Sierakowa i nad Jeziorem Białeckim. Tam te ż natrafiono na obozowiska i osady z okresu kultury świderskiej datowanej na schył- kowy paleolit. Liczne ślady osad z okresu neolitu wyst ępuj ą nad Jeziorem Jaroszewskim, w pobli żu: Sierakowa, Białcza i Kłosowic. W pobli żu Grobii znajduje si ę cmentarzysko z okresu br ązu. Na osady z okresu kultury przeworskiej i łu życkiej natrafiono na znacznej cz ęści obszaru arkusza. Koło Lutomia znajduje si ę cmentarzysko kultury wielbarskiej, a obok Chrzypska Wielkiego grodzisko z wczesnego średniowiecza. Najstarsz ą miejscowo ści ą na omawianym terenie jest Sieraków. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z XIII wieku. Prawa miejskie uzyskał on w ko ńcu XIV wieku. W szesnastym wieku Sieraków był siedzib ą jednej z pi ęciu głównych komór celnych skarbu królewskiego w Wielkopolsce. Miasto posiada układ urbanistyczny oparty na zało żeniach XIV-XIX wiecz- nych. Jednym z najwa żniejszych zabytków jest zespół klasztorny Bernardynów, w skład któ- rego wchodzi ko ściół NMP Niepokalanie Pocz ętej z pocz ątku XVII wieku, plebania z XIX wieku oraz ogrodzenie z bram ą z XVIII wieku. Cennym zabytkiem jest tak że zespół ko ścioła ewangelickiego pochodz ący z XVIII wieku oraz ruiny zamku opali ńskich zniszczonego w XVIII wieku i odbudowanego cz ęś ciowo w latach 1993-1995. Pozostałe zabytki Sierakowa pochodz ą z XIX i pocz ątku XX wieku. S ą to domy mieszkalne w centrum Sierakowa oraz obiekty u żyteczno ści publicznej (Krzy żanowska, red., 1998). W Kwilczu, miejscowo ści znanej od XIV wieku, znajduje si ę ko ściół św. Michała zbudowany w ko ńcu XVIII wieku. Wn ętrze ko ścioła wyko ńczone jest w stylu rokokowym i wczesnoklasycystycznym. W głównym ołtarzu jest rze źba św. Michała Archanioła z prze- łomu XVII i XVIII wieku, a w jednym z bocznych obraz NMP z XVII wieku. Przed ko ścio- łem stoi głaz – pomnik dla uczczenia powsta ńców wielkopolskich z lat 1918-1919. Na pół- nocnym skraju wsi znajduje si ę zespół dworsko-folwarczny, w skład którego wchodzi pałac

49 zbudowany w 1830 roku oraz park o powierzchni 6,5 ha. Na południe od wsi usytuowany jest dworzec kolejowy pochodz ący z ko ńca XIX wieku. W Prusimiu znajduje si ę dworzec kolejowy z ko ńca XIX wieku oraz zespół dworsko- folwarczny wraz z zabytkowym parkiem, pochodz ący z drugiej polowy XVIII wieku. W pó ź- niejszym okresie został on rozbudowywany i przebudowywany (Krzy żanowska, red., 1998). W Chrzypsku Wielkim, wsi znanej od ko ńca XIV wieku, jest ko ściół św. Wojciecha zbudowany na pocz ątku XVII wieku. W ołtarzu ko ścioła znajduje si ę rze źba z około 1360 roku przedstawiaj ąca Matk ę Bosk ą na lwie. Jest to jedno z najlepszych dzieł sztuki go- tyckiej w Wielkopolsce. W Lutomiu jest pó źnobarokowy ko ściół z połowy XVIII wieku. W ołtarzach ko ścioła znajduj ą si ę obrazy i rze źby z XVII i XVIII wieku. W Kaczlinie znajduje si ę zabytkowa zabudowa mieszkalna, w Grobii cegielnia, a w Kornałowicach szkoła. Wszystkie obiekty pochodz ą z ko ńca XIX wieku (Krzy żanowska, red., 1998). Pozostałe zabytki architektoniczne na omawianym obszarze to obiekty sakralne i liczne pałace oraz dwory pochodz ące z XIX i pocz ątku XX wieku. Zabytkowe ko ścioły znajduj ą si ę w: Orzeszkowie, Luboszu, Miłostowie, Mościejowie, a zabytkowe pałace wraz z parkami podworskimi w: Charcicach, Lutomiu, Białczu, Chalinie, Kurnatowicach, Lutomku, Ł ęż cach, Rozbitku, Niemierzewie, Białokoszu, Wituchowie, Nowej D ąbrowie, Lubaszu, Mo ściejewie i Ławicy. Poza tym zabytkowe pałace znajduj ą si ę w Orzeszkowie i Ł ęż eczkach (Krzy żanow- ska, red., 1998).

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sieraków ma charakter rolniczo-le śny. Lasy i gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) rozmieszczone s ą na całym obszarze arkusza. Jedynym miastem jest Sie- raków, który poło żony jest nad Wart ą w północno-zachodniej cz ęści arkusza. Wi ększe miejscowo ści pełni ą tutaj rol ę o środków o charakterze handlowo-usługowym. Zło ża udokumentowane na tym obszarze zawieraj ą pospolite kopaliny – kruszywo naturalne i surowce ilaste ceramiki budowlanej – w ilo ściach wystarczaj ących na pokrycie potrzeb lokalnej ludno ści. Na omawianym obszarze udokumentowano 10 złó ż kruszywa naturalnego i jedno zło że surowców ilastych ceramiki budowlanej. Obecnie kruszywo naturalne eksploatowane jest z pi ęciu złó ż: „Ł ęż ce I”, „Mechnacz”, „Ł ęż ce II”, „Mechnacza II”, „Stara D ą- browa I – Zachód”. W przeszło ści prowadzone było wydobycie iłów ilastych ceramiki budowlanej ze zło ża „Sieraków” oraz kruszywa naturalnego „Prusim” i „Stara D ąbrowa”. Do- tychczasowe badania geologiczne pozwoliły wyznaczy ć szereg obszarów perspektywicznych dla torfów i gytii. Perspektyw ani prognoz dla innych kopalin nie wyznaczono. Wydaje si ę

50 celowe maksymalne wykorzystanie złó ż ju ż udokumentowanych, aby uchroni ć inne obszary przed zmian ą sposobu u żytkowania. Zło że piasków „Prusim I” i „Stara D ąbrowa I – Wschód” dotychczas nie eksploatowane, mog ą by ć zagospodarowane. U żytkownikom tych złó ż udzie- lono koncesji. Przez północn ą cz ęść arkusza przepływa Warta, a na obszarze całego arkusza poło żo- nych jest kilkadziesi ąt jezior. Wi ększo ść wód jezior ma trzeci ą klas ę czysto ści. Rzeki we wszystkich punktach s ą pozaklasowe. Wody podziemne ujmuj ą przede wszystkim dwa poziomy wodono śne: trzeciorz ędowy i czwartorz ędowy, a jako ść tych wód jest dobra i średnia. Ochrona jako ści wód powinna by ć brana pod uwag ę w planach zagospodarowania gmin. Za- opatrzenie ludno ści w wod ę odbywa si ę poprzez wodoci ągi grupowe oraz z indywidualnych studni kopanych i wierconych. W południowej cz ęś ci arkusza poza parkiem krajobrazowym, wyst ępuj ą przewa żnie korzystne warunki dla budownictwa. Niekorzystne warunki zwi ązane są głównie z obni żeniami dolinnymi licznych cieków. Na terenie obj ętym arkuszem Sieraków wytypowano obszary, które mogą by ć miejscem składowania odpadów oboj ętnych. Obszary o własno ściach izolacyjnych podło ża spełniaj ących kryteria przyj ęte dla skła- dowania odpadów oboj ętnych wytypowano w miejscach wyst ępowania na powierzchni plejstoce ńskich glin zwałowych i glin piaszczystych supraglacjalnych fazy leszczy ńskiej + pomorskiej, stadiału leszczy ńsko-pomorskiego, zlodowacenia bałtyckiego, zlodowace ń północ- nopolskich. Najwi ększe powierzchniowo obszary wyznaczono na terenach gmin: Chrzypsko Wielkie i Kwilcz oraz w zachodniej i południowej częś ci gminy Sieraków. Obszary ewentualnej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych, na których mo żna spodziewa ć si ę zmiennych własno ści izolacyjnych podło ża i ścian bocznych wytypowano w miejscach wyst ąpie ń powierzchniowych piasków i żwirów wodnolodowcowych górnych (pokrywowych) i piasków z głazami lodowcowych. Osady te zalegaj ą na glinach zwałowych zlodowacenia bałtyckiego, zlodowace ń północnopolskich. Obszary zostały wytypowane na terenie gmin: Sieraków, Chrzypsko Wielkie i Kwilcz. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Omawiany obszar posiada bardzo du że walory przyrodnicze. Na północ od drogi Pru- sim-Kwilcz-Lubosz poło żony jest Sierakowski Park Krajobrazowy, natomiast południowo- zachodni ą cz ęść zajmuje Pszczewski Park Krajobrazowy. W północnej cz ęś ci arkusza poło-

51 żone s ą cztery rezerwaty przyrody, ro śnie tutaj kilkadziesi ąt drzew pomnikowych. Wyst ępuje tu równie ż projektowany obszar ochrony siedlisk Sieraków – obszar Europejskiej Sieci Eko- logicznej Natura 2000. Liczne s ą stanowiska archeologiczne i zabytki architektoniczne. Do najciekawszych nale żą zabudowania Sierakowa oraz kościół w Chrzypsku Wielkim. Ze wzgl ędu na niepowtarzalne walory przyrodnicze regionu, a przede wszystkim obecno ść parków krajobrazowych, w obr ębie których poło żonych jest du żo prawnie chronionych obiektów przyrodniczych, nadrz ędn ą spraw ą powinna by ć kompleksowa ochrona środowiska przyrodniczego. W zwi ązku z tym nale ży ograniczy ć nadmierny rozwój tych działów gospodarki, które mog ą stwarza ć zagro żenie dla szeroko rozumianego środowiska przyrodniczego. Nale ży wykorzysta ć pozagospodarcze funkcje obszaru poprzez propagowanie ich jako miejsc turystyki, wypoczynku i rekreacji.

XIV. Literatura

DZIOBA T., 1967 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno poszukiwawczych za zło żami kruszywa naturalnego w rejonie Lewice-Łęż ce. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. EUROPEJSKA Sie ć Ekologiczna Natura 2000. 2004. Ministerstwo Środowiska. Warszawa. FOLTYNIEWICZ W., 1989 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Mechnacz”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GACEK K., 1964 – Orzeczenie z prac geologiczno rozpoznawczych za w ęglem brunatnym w rejonie „Kłosowic”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GAWRO ŃSKI J., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Ł ęż ce II”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HOC R., 2002 a – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Sieraków (430). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HOC R., 2002 b – Obja śnienia do Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sieraków (430). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. INFORMATOR Stan środowiska w Wielkopolsce. 2004. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Pozna ń. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JASI ŃSKA T., 1972 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno zwiadowczych za kruszywem naturalnym w miejscowo ściach Ł ęż ce i Izdebno, powiat Mi ędzychód. Archiwum Wiel- kopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu. Pozna ń.

52 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. KINAS R., 1996 – Inwentaryzacja złó ż surowców mineralnych województwa pozna ńskiego w uj ęciu gminnym – gmina Sieraków. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa.

KINAS R., 1999 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Prusim I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KINAS R., 2000 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej (karty rejestracyjnej) zło ża kruszywa naturalnego „Prusim” w miejscowo ści Prusim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN. Warszawa. KRZY ŻANOWSKA H. (red.), 1998 – Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Woje- wództwo pozna ńskie 32 cz. 2. O środek Dokumentacji Zabytków. Warszawa.

KWIATKOWSKA T., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Ł ęż ce I” dla potrzeb drogownictwa i budownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra żania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA. Wyd. Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISZKOWSKI J., 2000 a – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sieraków. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LISZKOWSKI J., 2000 b – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Sieraków. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ŁAKOMIEC J., SZAFRA ŃSKI F., ZIMNIEWICZ Z., red., 2004 – Wielkopolski informator przyrodniczy. Parki krajobrazowe województwa wielkopolskiego. Bogucki Wydaw- nictwo Naukowe. Pozna ń. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARCINIAK Z., KINAS R., 2001 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczo-

nej w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Mechnacz”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

53 MARCINIAK Z., KINAS R., 2002 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej zło ża kru-

szywa naturalnego „Mechnacz” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAZUR K., 1994 – Dokumentacja geologiczna uproszczona zło ża kruszywa naturalnego „Ł ęż ce”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

MAZUR K., 2000 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Stara D ąbrowa I – Wschód”. Archiwum Wielkopolskiego Urz ędu Woje- wódzkiego w Poznaniu. Pozna ń. MAZUR K., 2001 a – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej uproszczonej zło ża kru-

szywa naturalnego „Stara D ąbrowa” w kat. C 1+ C 2 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

MAZUR K., 2001 b – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło ża kruszywa naturalnego „Stara D ąbrowa I – Zachód” dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NICPO Ń W., 1964 a – Orzeczenie geologiczne o wynikach geologicznych robót rozpoznawczych za w ęglem brunatnym w rejonie dawnej kopalni „Klara”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NICPO Ń W., 1964 b – Orzeczenie geologiczne o wynikach prac poszukiwawczych za w ę- glem brunatnym w miejscowo ści Marianowo k/Sierakowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NOWAK Z., 1956 – Uproszczona dokumentacja geologiczno-technologiczna zło ża surowców ilastych ceramiki budowlanej cegielni Sieraków. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY ŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó ż torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U żytków Zielonych. Falenty. PACZY ŃSKI B., red., 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski, Cz ęść II – Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PODSTAWOWE dane i materiały do zarz ądzenia Ministra O ŚZNiL w sprawie uznawania za rezerwat przyrody. 1997. Nadle śnictwo Pniewy. Pniewy. PRZECHERA Ł., 1994 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa naturalnego „Stara D ą-

browa” w kat. C 1+C 2 z rozpoznaniem jako ści kopaliny w kat. B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

54 PRZENIOSŁO S., red., 2004 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2003 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w Wielkopolsce w latach 1997-1998. 1999. Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Pozna ń. RAPORT o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 1999. 2000. Inspekcja Ochrony Śro- dowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Mo- nitoringu Środowiska. Pozna ń. RAPORT o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2003. 2004. Inspekcja Ochrony Śro- dowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu. Biblioteka Mo- nitoringu Środowiska. Pozna ń. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęż eń substancji, które powoduj ą, że urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. 2002 a. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. 2002 b. RÜHLE E. (red.), 1986 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęż eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZAPLI ŃSKI A., ŻUROWSKA M., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło ża kruszywa natu-

ralnego „Mechnacz II” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TOMALAK E., 1980 – Karta rejestracyjna zło ża kruszywa naturalnego „Prusim” dla potrzeb drogownictwa. Archiwum Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu. Pozna ń. TOMALAK E., 1991 – Sprawozdanie z wierce ń penetracyjnych za kruszywem naturalnym wykonanych na terenie działania Rejonu Dróg Publicznych w Szamotułach. Archi- wum Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu. Pozna ń.

55 UCHNAST Z., 2001 a – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Sie- raków (430). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. UCHNAST Z., 2001 b – Obja śnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sieraków (430). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. WŁODARCZAK J., 1992 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za zło żami kruszywa naturalnego na terenie Rejonu Dróg Publicznych w Szamotułach. Archi- wum Wielkopolskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Poznaniu. Pozna ń. WO ŹNICKA E., 1983 – Sprawozdanie z prac penetracyjnych za kruszywem naturalnym na terenie województwa pozna ńskiego cz. III. Archiwum Wielkopolskiego Urz ędu Wo- jewódzkiego w Poznaniu. Pozna ń.