Arkusz Orzysz (181)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz Orzysz (181)

Warszawa 2012 Autorzy: Joanna Fajfer*, Anna Gabryś-Godlewska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny Planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny Planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „PROXIMA” SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Spis treści I. Wstęp (J. Fajfer) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (J. Fajfer) ...... 4 III. Budowa geologiczna (J. Fajfer)...... 8 IV. ZłoŜa kopalin (A. Gabryś-Godlewska)...... 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Gabryś-Godlewska)...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Gabryś-Godlewska) ...... 16 VII. Warunki wodne (A. Gabryś-Godlewska) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 20 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 23 IX. Składowanie odpadów (J. Król)...... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego (A. Gabryś-Godlewska)...... 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Fajfer)...... 33 XII. Zabytki kultury (J. Fajfer) ...... 39 XIII. Podsumowanie (J. Fajfer, A. Gabryś-Godlewska, J. Król)...... 41 XIV. Literatura ...... 44

I. Wstęp

Arkusz Orzysz Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opracowany został w Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza A oraz plansza B – warstwa geochemia środowiska) i Przedsiębior- stwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B – warstwa składowanie odpa- dów) w 2011 r. Niniejsze opracowanie powstało na podstawie Instrukcji opracowania MGśP (Instrukcja ..., 2005). Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanego przez Segi-AT Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2006). Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 składa się z dwóch plansz – planszy A zawierającej informacje zgrupowane w następujących warstwach tematycznych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody (w tym system NATURA 2000) i zabytków kultury oraz planszy B obejmującej informacje w zakresie potencjalnych i występujących zagroŜeń powierzchni ziemi. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Przedsta- wione na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bez- piecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa skierowana jest głównie do administracji samorządowej i rządowej oraz instytucji zajmujących się zagadnieniami związanymi bezpośrednio i pośrednio z ochroną środowiska naturalnego i racjonalnym korzystaniem z jego zasobów. Informacje zawarte w treści mapy stanowią doskonały materiał, pomocny przy podejmowaniu róŜnych działań związanych z realizacją obowiązków wynikających z uregulowań prawnych w zakresie m.in.: planowania przestrzennego, lokalizacji inwestycji czy opracowań planistycznych. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Starostwie Powiatowym w Piszu oraz urzędach miast i gmin w: Orzyszu, Piszu i Bia-

3 łej Piskiej, a takŜe w Nadleśnictwie Drygały i Pisz. Korzystano równieŜ z materiałów znajdu- jących się w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz dostępnych dokumentów na stronach internetowych Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, Narodowego Instytu- tu Dziedzictwa w Warszawie, a takŜe urzędów miast i nadleśnictw. Zebrane informacje zosta- ły zweryfikowane w czasie wizji terenowej w lipcu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złóŜ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Orzysz połoŜony jest między 53°40’ a 53°50’ szerokości geograficznej północnej i mię dzy 21°45’ a 22°00’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie znajduje się w południowo-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego w obrę- bie powiatu piskiego i obejmuje miasto Orzysz oraz częściowo gminy: Orzysz, Pisz i Biała Piska. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2002) omawiany teren znajduje się w obrębie NiŜu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, w podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckiego i naleŜy do makroregionu Pojezierze Mazurskie (fig. 1), w obrębie którego wyróŜniamy trzy mezoregiony: Równiny Mazurskiej, Krainy Wielkich Jezior Mazurskich oraz Pojezierza Ełc- kiego. Około 70% powierzchni omawianego obszaru zajmuje Równina Mazurska. Na obszarze tym, w części zachodniej występuje strefa czołowomorenowa rozciągająca się z południo- wego zachodu na północny wschód, która w części zachodniej przebiega między jeziorami Białoławka i Kocioł, a w części wschodniej tworzy Szwejkowskie Wzgórza i Wzgórza Ma- zurskie. Ich wysokości względne nie przekraczają 5 m. Natomiast centralny i południowo- wschodni obszar arkusza w obrębie analizowanej jednostki tworzy płaska równina pochodzenia sandrowego, porozcinana licznymi jeziorami. ZróŜnicowanie wysokościowe nie jest tutaj duŜe, najniŜej połoŜona jest tafla jeziora Roś – średnio 114,4 m n.p.m. Północna i północno-zachodnia część arkusza, stanowiąca około 30%, naleŜy do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. W rejonie tym kulminacje terenu przekraczają 150 m n.p.m. (na północ od Chmielewa), co jest związane z występowaniem rozległych wzgórz czołowomore- nowych. Są to przewaŜnie moreny akumulacyjne o wysokościach względnych przekraczają- cych 20 m. Obszar ten charakteryzuje się występowaniem jezior połączonych siecią rzek i ka- nałów. Jeziora Tyrkło i Orzysz zlokalizowane są w dwóch rynnach lodowcowych o przebiegu

4 zbliŜonym do południkowego. Jezioro Śniardwy (wytopiskowe) ma miejscami charakter ryn- nowy. W północnej części arkusza występują równieŜ pojedyncze wydmy, które na wschodnim brzegu jeziora Orzysz osiągają wysokości względne do ponad 5 m. Niewielki, północno-wschodni fragment terenu arkusza w rejonie wschodniego brzegu jeziora Orzysz naleŜy do Pojezierza Ełckiego.

1 2 3

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Orzysz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – jezioro

Prowincja NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.82 – Pojezierze Mrągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.86 – Pojezierze Ełckie, 842.87 – Rów- nina Mazurska Podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.31 – Wysoczyzna Kolneńska

5 Obszar objęty arkuszem Orzysz pod względem klimatycznym znajduje się w Regionie Środkowomazurskim (Woś, 1999). Rejon ten pozostaje w zasięgu ścierania się mas powietrza atlantyckiego i kontynentalnego. W zaleŜności od przewagi jednej z mas powietrza, na obszarze tym występują ciepłe i deszczowe lub mroźne i słoneczne zimy, natomiast lata – chłodne i wilgotne lub gorące i suche. Średnia roczna temperatura oscyluje w przedziale od 6,5oC do 7,4oC. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń (–4,0oC), a najcieplejszym lipiec (17oC). Licz- ba dni mroźnych o maksymalnej temperaturze dobowej poniŜej 0°C waha się od 45 do 58. Liczba dni ciepłych o maksymalnej temperaturze wyŜszej od 25° wynosi około 30. Najwięcej dni słonecznych przypada na marzec, kwiecień, maj i czerwiec (www.powiat.pisz.pl). Średni roczny opad kształtuje się na poziomie 550 mm. Liczba dni z opadami wynosi około 190, a dni z pokrywą śnieŜną jest około 100. Opady przewaŜają w półroczu ciepłym (kwiecień- wrzesień), stanowiąc wtedy około 60% sumy opadów rocznych, maksimum przypada na mie- siące letnie (czerwiec-lipiec), natomiast minimum na styczeń i marzec. Stopień zachmurzenia jest wysoki. Liczba dni pochmurnych wynosi około 180 (www.powiat.pisz.pl, Prognoza od- działywania..., 2010). Okres wegetacyjny trwa około 200–205 dni, zaczyna się w połowie kwietnia i kończy w połowie października. W okresie zimowym dominują wiatry południo- wo-wschodnie i południowo-zachodnie, a w okresie letnim zachodnie i północno-zachodnie. Lasy zajmujące około 30% omawianego obszaru, występują najczęściej na piaskach sandrowych. Większe ich kompleksy rozciągają się w pasie na południe od Orzysza aŜ do jeziora Roś oraz w rejonie pomiędzy jeziorem Białoławka a miejscowościami Zdory i Szcze- chy Wielkie, natomiast niewielkie powierzchnie leśne spotykane są na pozostałym terenie. W granicach arkusza gleby chronione dla rolniczego uŜytkowania (klas I–IVa) zajmują niewielkie kompleksy w rejonie jeziora Śniardwy. Łąki rosnące na glebach pochodzenia organicznego występują w rejonie bagiennych obniŜeń terenu, głównie w okolicach jezior. Pod względem gospodarczym omawiany rejon ma charakter handlowo-usługowy (w rejonie miasta Orzysz) oraz turystyczno-rolniczy, o czym decydują warunki krajobrazowe, przyrodnicze i glebowe. Na terenie gminy Orzysz ogółem na koniec 2010 r. (wg Bank Da- nych Lokalnych GUS) zarejestrowanych było 542 przedsiębiorstw, w tym w sektorze pu- blicznym – 52, a w sektorze prywatnym – 490 (378 to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą). Działalność sektora prywatnego związana jest głównie z handlem i usługami (branŜa budowlana, leśna i stolarska). Natomiast w rolnictwie, na omawianym obszarze, większość gospodarstw stanowią gospodarstwa małe – 29,18% (do 5 ha) oraz średnie – 27,3% (od 5-20 ha). Ze względu na słabą jakość gleb, w rejonie tym uprawiane jest głównie

6 tylko Ŝyto oraz mieszanki paszowe, w niewielkich ilościach równieŜ pszenica. DuŜa powierzchnia gruntów ornych zajętych pod uŜytki zielone przyczynia się do prowadzenia na tych terenach hodowli bydła, szczególnie mlecznego. Wysokie walory krajobrazowe i przyrodnicze czynią ten obszar atrakcyjnym turystycz- nie. W granicach omawianego obszaru znajdują się doskonałe warunki dla amatorów wędró- wek pieszych i rowerowych (zlokalizowano tu fragmenty tras rowerowych o znaczeniu lokalnym oraz szlaków wędrówek pieszych), zwolenników wędkowania i grzybobrania oraz miło- śników sportów wodnych (Ŝeglarstwo i kajakarstwo). Na arkuszu Orzysz występuje szereg jezior połączonych ze sobą kanałami i siecią rzeczną, co powoduje, Ŝe rejon ten jest bardzo licznie odwiedzany przez turystów. Wokół największego na terenie Polski oraz częściowo zlokalizowanego na terenie arkusza jeziora Śniardwy znajduje się wiele miejscowości turystycznych. Do najciekawszych i najliczniej odwiedzanych naleŜą Nowe Guty, malowniczo połoŜone na wschodnim brzegu jeziora z punktem widokowym oraz Okartowo – wieś pomiędzy jeziorami Tyrkło i Śniardwy. Rów- nieŜ jezioro Orzysz wraz z rozbudowaną linią brzegową i występującymi na nim wyspami stanowi zaplecze turystyczne wyposaŜone w ośrodki wczasowe, domki letniskowe oraz inne obiekty hotelarskie. We wsi Pilchy nad jeziorem Roś jest zlokalizowana Stacja Hydrobiologiczna Uniwersy- tetu Warszawskiego, w której są prowadzone badania naukowe i zajęcia dla studentów. W obrębie omawianego arkusza największym miastem jest Orzysz, w którym mieszka około 6 tys. osób. Stopień zwodociągowania gminy (wg Bank Danych Lokalnych GUS) wynosi 70,6%, natomiast skanalizowania 54,4%, przy czym w mieście z wodociągu korzysta 92,6% mieszkańców, a z urządzeń kanalizacyjnych 78%. Natomiast w gminie proporcje te przedstawiają się następująco – 35,5% mieszkańców korzysta z wodociągu, a tylko 16,9 z ka- nalizacji. Na pozostałym obszarze zaopatrzenie w wodę odbywa się przy wykorzystaniu studni kopanych i wierconych, a odprowadzanie ścieków ma miejsce do zbiorników bezodpły- wowych. W granicach arkusza, w miejscowości Mikosze zlokalizowana jest oczyszczalnia ścieków z podwyŜszonym usuwaniem biogenów. Liczba RLM (RównowaŜna Liczba Miesz- kańców) wynosi 17 466. W 2010 r. do oczyszczalni odprowadzono ogółem 248 dam3 ścieków (wg Bank Danych Lokalnych GUS). W zakresie gospodarki odpadami, na terenie arkusza funkcjonuje system zbierania od- padów niesegregowanych oraz w ograniczonym zakresie system selektywnego zbierania od- padów (głównie szkło i tworzywa sztuczne PET). Ponadto zbierane są równieŜ zuŜyte baterie (Sprawozdanie..., 2009). Odpady niesegregowane deponowane są na składowiskach odpadów

7 komunalnych zlokalizowanych poza arkuszem m.in.: w m. Górki (składowisko posiada po- zwolenie zintegrowane) zarządzane przez Zakład Usług Komunalnych Sp. z o.o. w Orzyszu oraz w m. Wólka zarządzane przez Zakład Usług Komunalnych Ruciane-Nida (Raport..., 2011). Sposób postępowania z odebranymi odpadami komunalnymi nie jest prawidłowy. Sy- tuację w tym zakresie mają uporządkować wytyczne opracowane w Planie Gospodarki Odpa- dami dla Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2007–2010. W ramach wyznaczonych w Planie rejonów gospodarki odpadami, omawiany obszar naleŜy do 3 zakładów gospo- darowania odpadami: północna i centralna część – ZZO Świdry (Rejon N–E), południowo- zachodnia część – ZZO Polska Wieś-Linowo (Rejon S–E) oraz południowo-wschodnia część arkusza – ZZO Ełk (Rejon E), w których będzie prowadzona zintegrowana gospodarka odpadami zgodnie z wymogami aktualnie obowiązujących uregulowań prawnych. Sieć dróg, łącząca ze sobą poszczególne miejscowości leŜące w granicach omawianego terenu, jest dobrze rozwinięta, ale stan nawierzchni w wielu miejscach kwalifikuje się do na- prawy. Przez obszar arkusza przebiegają dwie drogi krajowe – nr 16 (relacji: Grudziądz- Olsztyn-Mrągowo-Orzysz-Ełk-Ogrodniki) i 63 (relacji: Węgorzewo-GiŜycko-Orzysz-Kolno- ŁomŜa-Sławatycze) krzyŜujące się w miejscowości Orzysz (Lokalny Program..., 2010) oraz drogi powiatowe i gminne o nawierzchni bitumicznej, twardej ulepszonej oraz gruntowej (Plan Rozwoju Lokalnego..., 2008). Na omawianym terenie, w jego centralno-wschodniej części zlokalizowany jest poligon wojskowy. Teren ten jest zamknięty, a informacje o nim są poufne.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Orzysz przedstawiono na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzysz (Lisicki, 2000). Obszar objęty arkuszem Orzysz znajduje się w obrębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej na wyniesieniu mazursko-suwalskim. Budowa geologiczna mezozoicznego podłoŜa jest słabo rozpoznana. Najstarsze utwory nawiercono na głębokości 283,5 m. Są to margle piaszczyste zaliczone do mastrychtu (kreda górna). Utwory te występują prawdopodobnie w dnie głębokiej formy dolinnej w północnej części arkusza, w rejonie miejscowości Góra. Utwory trzeciorzędu na obszarze arkusza, reprezentowane przez utwory paleogenu (eocen, oligocen) oraz neogenu (miocen), stanowią bezpośrednie podłoŜe osadów czwarto- rzędowych. Występowanie utworów paleocenu stwierdzono w północnej części arkusza na podstawie litologii otworu Góra (zlokalizowanego poza obszarem arkusza), gdzie tworzą dno

8 głębokiej, równoleŜnikowej, kopalnej formy dolinnej i wyścielają prawdopodobnie dno roz- ległej niecki występującej głęboko pod dnem jeziora Śniardwy. Utwory eocenu reprezentowane są przez zielonoszare piaskowce margliste z glaukonitem oraz morskie, zielonkawoszare, bezwapienne, drobnoziarniste piaski kwarcowe z glaukonitem, miejscami z przemazami substancji węglistej (w stropowej części przykryte zielonymi i zielonoszarymi iłami). Łączna miąŜszość osadów eoceńskich wynosi ponad 61 m. We wschodniej i północnej części analizowanego arkusza, utwory te występują pod utworami plejstoceńskimi. Utwory oligocenu dolnego, reprezentowane przez słodkowodne, jasnoszare, pylaste piaski z domieszką substancji burowęglowej, miejscami z przewarstwieniami brązowych muł- ków i bardziej gruboziarnistych piasków kwarcowych, zalegają na płytkomorskich, zielono- szarych piaskach kwarcowych z glaukonitem. W południowej części arkusza Orzysz, osady te odsłaniają się na powierzchni podczwartorzędowej. Utwory miocenu, o miąŜszości od 2 m (w rejonie wsi Łysonie) do 44,1 m (w rejonie Okartowa), wykształcone zostały jako jasnoszare i jasnobrązowe piaski kwarcowe z cienkimi pokładami węgla brunatnego, miejscami piaski pyłowate i mułki. Osady te w zachodniej i częściowo północnej części omawianego arkusza podścielają bezpośrednio osady czwarto- rzędowe. Utwory czwartorzędowe, reprezentowane przez osady plejstocenu i holocenu, pokrywa- ją grubą warstwą cały obszar arkusza Orzysz. MiąŜszość osadów czwartorzędowych waha się w przedziale od 120 do 130 m we wschodniej części arkusza Orzysz do ponad 240 m w jego północnej i północno-zachodniej części. Najstarsze osady czwartorzędowe o miąŜszości ponad 40 m, pochodzące ze zlodowacenia narwi, nawiercono w okolicach Chmielewa (w północno-zachodniej części arkusza). Osa- dy te wykształcone są w postaci piasków wodnolodowcowych oraz glin zwałowych i pia- sków, a takŜe Ŝwirów, miejscami z przewarstwieniami piasków pyłowatych, wodnomoreno- wych. W okresie interglacjału augustowskiego (podlaskiego) odbywała się tu sedymentacja rzecznych piasków drobnoziarnistych i róŜnoziarnistych ze Ŝwirem, które osiągają miąŜszość ponad 50 m. Zlodowacenie południowopolskie reprezentowane jest na obszarze arkusza przez pięć poziomów glin zwałowych zaliczanych odpowiednio do: dolnego i górnego stadiału zlodowacenia nidy, dolnego i górnego stadiału zlodowacenia sanu 1 i do zlodowacenia sanu 2. Pozio-

9 my glin zwałowych rozdzielone są przez osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorno- rzeczne. Osady zlodowacenia nidy osiągają miąŜszość ponad 50 m. Występują one w rejonach obniŜeń powierzchni podłoŜa trzeciorzędowego w północnej części arkusza. Reprezentowane są przez osady stadiału dolnego, wykształcone w postaci iłów i mułków zastoiskowych w rejonie Chmielewa i Orzysza oraz glin zwałowych i piasków wodnolodowcowych stwier- dzonych w okolicach Chmielewa. Natomiast osady stadiału górnego reprezentowane są tylko przez poziom glin zwałowych występujących w rejonie Chmielewa i Okartowa. Osady zlodowacenia nidy i sanu 1 rozdzielone są rzecznymi i jeziornymi utworami in- terglacjału małopolskiego o miąŜszości około 30 m. Utwory zlodowacenia sanu 1 występują prawie na całym obszarze charakteryzowanego arkusza w postaci piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Natomiast gliny zwałowe tego wieku zachowały się najprawdopodobniej jedynie w części północnej arkusza. Osady zlodowacenia sanu 2 występują w zachodniej i południowej części omawianego arkusza. Są to: iły, mułki i piaski zastoiskowe (dolne i górne), gliny zwałowe (piaszczyste i silnie wapniste) oraz piaski i Ŝwiry rzeczno-peryglacjalne. MiąŜszość tego kompleksu osiąga prawie 50 m. Okres interglacjału mazowieckiego reprezentowany jest poprzez drobnoziarniste piaski rzeczne, miejscami z detrytusem roślin oraz gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia liwca. Zlodowacenia środkowopolskie, pozostawiły na obszarze arkusza trzy gliny zwałowe zaliczane do zlodowacenia odry (stadiał górny) oraz zlodowacenia warty (stadiał dolny i środkowy). Gliny zwałowe rozdzielone są osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Osady zlodowacenia odry, wykształcone są w postaci glin zwałowych oraz osadów wodnolodowcowych i zastoiskowych o łącznej miąŜszości w przedziale od około 10 do około 40 m, tworząc ciągłą pokrywę w obrębie arkusza. W profilu utworów tego wieku w Chmie- lewie stwierdzono występowanie porwaków glin zlodowacenia sanu 1, a w Okartowie porwak ilastej gliny stadiału dolnego zlodowacenia odry. Osady zlodowacenia warty w rejonie Chmielewa osiągają miąŜszość ponad 60 m. Re- prezentowane są przez: mułki i piaski pyłowate zastoiskowe, gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (naleŜące do stadiału górnego, który tworzy nieciągłą pokrywę w obrębie arkusza), a takŜe przez gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły, mułki i piaski zastoiskowe (naleŜące do stadiału środkowego, które występują na całym obszarze arkusza).

10 Utwory zlodowacenia północnopolskiego (wisły) osiągają tu miąŜszość od kilku do około 30 m (lokalnie w rejonie Okartowa do 65 m). Stadiał środkowy tego zlodowacenia po- zostawił gliny zwałowe o miąŜszości do 17 m (wyścielające głęboką formę rynnową i odsła- niające się takŜe na powierzchni terenu w południowo-wschodnim, klifowym brzegu jeziora Śniardwy) oraz piaski, mułki i iły zastoiskowe wypełniające kopalną formę rynnową w rejonie Okartowa (osady te moŜna obserwować w krawędzi klifowej jeziora Śniardwy), a takŜe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, które występują na obszarze całego arkusza. Osady stadiału środkowego i górnego rozdzielone są osadami interstadiału, wykształconymi w postaci jeziornych mułów i piasków pylastych z detrytusem roślin. Stadiał górny zlodowacenia reprezentowany jest głównie przez piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (dolne i górne), gliny zwało- we, Ŝwiry i piaski lodowcowe a takŜe iły i mułki zastoiskowe (dolne i górne). Osady tego stadiału tworzą powierzchnię arkusza Orzysz lub zalegają bezpośrednio pod utworami holo- ceńskimi (fig. 2). MiąŜszość tych osadów dochodzi do ponad 50 m (w głębokich, kopalnych formach rynnowych). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe dolne występują na większej części obszaru arkusza. Na powierzchni terenu odsłaniają się u podstawy krawędzi morfologicznej biegnącej od jeziora Śniardwy w kierunku południowo-wschodnim. Iły i mułki zastoiskowe, zarówno dolne jak i górne, występują tylko w okolicach Okar- towa. Gliny zwałowe stanowią przewodni poziom najmłodszego okresu glacjalnego. Poziom ten buduje znaczną część powierzchni morenowej wysoczyzny polodowcowej. MiąŜszość glin zwałowych wynosi do 10 m. Wzgórza i pagórki w północnej części arkusza Orzysz, na przedpolu pomorskiej strefy czołowomorenowej oraz na przyległym do misy jeziora Śniar- dwy obszarze budują piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe moren wyciśnięcia, rzadziej spiętrzonych. świry i piaski lodowcowe występują głównie na płaskich powierzchniach wysoczyznowych po południowo-wschodniej stronie jeziora Śniardwy. MiąŜszość tych utworów nie przekracza 2 m. W północno-zachodniej części arkusza występują piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe moren czołowych, gdzie budują formy strefy czołowomorenowej fazy pomorskiej, a w części środ- kowej pas pagórków akumulacyjnych strefy czołowomorenowej fazy poznańskiej. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne tworzą rozległe powierzchnie w środkowej i południowej części arkusza oraz towarzyszą rynnom subglacjalnym jeziora Tyrkło i Orzysz i budują dwa tarasy sandrowe. Pod koniec plejstocenu i w holocenie tworzyły się piaski zwietrzelinowe (eluwialne), rytmicznie sortowane piaski i gliny deluwialne, piaski, Ŝwiry i mułki jeziorne oraz piaski eoliczne, które tworzą wydmy na wschodnim brzegu jeziora Orzysz, a takŜe na zachód od jeziora Tałty i od jeziora Roś.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Orzysz na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006)

Ciągi drobnych form rzeźby: kemy; zasięg zlodowacenia: Wi – Wisły, Pm – fazy pomorskiej zlodowacenia wisły; jeziora Czwartorzęd: Holocen: 1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne; 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Plejstocen: Zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czo- łowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz pisaki i Ŝwiry lodowcowe; Zlodowacenia środko- wopolskie: 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych.

zachowano oryginalną numerację wydzieleń (Marks i inni, 2006)

Osady holocenu reprezentowane są przez: piaski, Ŝwiry, mułki i iły jeziorne, które bu- dują część tarasów jeziornych i wałów brzegowych wokół jezior Śniardwy i Seksty, piaski i namuły rzeczne wypełniające doliny łączące jeziora Śniardwy i Roś oraz wąskie rozcięcia erozyjne powierzchni sandrowych, a takŜe gytie, kreda jeziorna oraz torfy. MiąŜszość gytii wapiennej dochodzi w jeziorze Śniardwy do ponad 7 m, natomiast w złoŜu Chmielewo (na północ od jeziora Tuchlin) do 6,5 m.

12 IV. ZłoŜa kopalin

Aktualnie w wyniku przeprowadzonych prac geologiczno-poszukiwawczych w granicach arkusza Orzysz udokumentowano 2 złoŜa – kredy jeziornej „Chmielewo” oraz piasków i Ŝwirów „Wierzbiny” (Szuflicki i in. (red.) 2011). Charakterystykę gospodarczą oraz klasyfi- kację tych złóŜ przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜe kredy jeziornej „Chmielewo” udokumentowano w latach 50. na powierzchni 55 ha (Wenerowicz, 1954). W roku 1998 opracowano dodatek nr 1 do złoŜa zmniejszający jego granice do powierzchni 8,34 ha (Tatarata, 1998), a w 2002 r. wykonano do złoŜa dodatek nr 2, który miał na celu określenie pozostałych w złoŜu zasobów po prowadzonej eksploatacji w latach ubiegłych (Ceckowski, Tatarata, 2002). ZłoŜe „Chmielewo” udokumentowano w kat. C1 dla celów rolniczych do produkcji nawozów mineralnych. Ma ono formę pokładową i jest zawodnione. MiąŜszość serii złoŜowej wynosi od 0,4 do 4,1 m (śr. 1,7 m). W spągu serii zło- Ŝowej nawiercono piaski i mułki piaszczyste. Występująca w złoŜu kreda jeziorna charakteryzuje się wilgotnością naturalną od 52,5 do 64,1% i cięŜarem objętościowym śr. 1,33 t/m3. Zasadowość ogólna (zawartość CaO przeliczeniowego) wynosi od 39,5 do 50,0%; śr. 45,2% natomiast średnie zawartości Fe2O3 i SiO2 odpowiednio 1,23% i 7,06%. Nadkład złoŜa stanowi torf o grubości od 0,2 do 1,6 m, średnio - 0,8 m. Torf ten moŜe mieć zastosowanie do rekultywacji gruntów i wyrobisk górniczych, natomiast nie nadaje się do wykorzystania rolniczego ze względu na słabe parametry jakościowe.

Rozpoznane wstępnie (w kat. C2) złoŜe „Wierzbiny” ma powierzchnię ponad 100,5 ha, formę pokładową i zostało udokumentowane w obrębie utworów sandrowych. LeŜy ono w całości w granicach poligonu Wojsk Lądowych. MiąŜszość kopaliny głównej – piasków i Ŝwirów wynosi od 2,0 do 10,0 m (śr. 6,0 m), a kopaliny towarzyszącej – piasków od 1,7 do 3,3 m (śr. 2,5m). Nadkład stanowi gleba i piaski pylaste o średniej grubości 0,8 m. W spągu serii złoŜowej występują piaski gliniaste i glina piaszczysta (Liwska, 1992). Kruszywo Ŝwi- rowo-piaskowe charakteryzuje się punktem piaskowym (tj. zawartością ziaren < 2 mm) od 33,6 do 79,1% (śr. 57,3%), wskaźnikiem piaskowym od 30,2 do 91,3% (śr. 73,0%) oraz za- wartością pyłów mineralnych od 0,5 do 5,0% (śr. 2,1%). Zanieczyszczeń organicznych i obcych nie odnotowano. Występujące w złoŜu piaski mają punkt piaskowy od 80,6 do 95,6% (śr. 90,1%) i zawartość pyłów mineralnych od 2,3 do 8,6% (śr. 5,1%). ZłoŜe nie jest zawodnione.

13 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek zagospodarowani bilansowe rozpoznania (tys. ton) kopaliny złóŜ Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu a złoŜa (tys. ton) konfliktowośc na złoŜa kopaliny litologiczno- i złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2010 (Szuflicki, Malon, Tymiński (red.) 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 K, Gl, Natura 1 Chmielewo kj Q 193,2 C1 Z 0,0 Sr 4 B 2000 2 Wierzbiny pŜ, p Q 12 518 C2 N 0,0 Skb 4 B Natura 2000

14 Rubryka 3: kj − kreda jeziorna, pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski Rubryka 4: Q − czwartorzęd

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C1, C2 Rubryka 7: złoŜe: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: Skb − kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sr – kopaliny skalne rolnicze Rubryka 10: 4 − powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: B − złoŜe konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl − ochrona gleb

Z punktu widzenia ochrony wartości złóŜ oba złoŜa zaliczono do klasy 4, tj. powszechnie występujących i łatwo dostępnych, moŜliwych do eksploatacji bez specjalnych ograni- czeń. Pod względem konfliktowości ze środowiskiem złoŜe „Chmielewo” zaliczono do klasy B – konfliktowe z uwagi na połoŜenie w granicach Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazo- wego i OChK Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego – Wschód, a takŜe na terenie obszaru zaliczonego do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Puszcza Piska. W za- sięgu złoŜa występują równieŜ łąki na glebach pochodzenia organicznego. ZłoŜe „Wierzbiny” zaliczono do klasy B – konfliktowe z uwagi na połoŜenie na terenie obszaru zaliczonego do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 Ostoja Poligon Orzysz.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na terenie arkusza Orzysz nie jest eksploatowane Ŝadne ze złóŜ. ZłoŜe „Chmielewo”, dokumentowane w latach 50., było eksploatowane od roku 1990 (Wenerowicz, 1954). Eksploatacja w granicach złoŜa prowadzona była do roku 1997 przez Spółdzielnię Produkcji i Usług Rolniczych WATOR w Orzyszu na podstawie koncesji na eksploatację wydaną przez Wojewodę Suwalskiego w 1992 roku. Powstałe w wyniku wy- dobycia wyrobiska (w części północnej złoŜa) zostały zrekultywowane w kierunku wodnym – powstały tam stawy rybne. Po zmianie granic złoŜa i zmniejszeniu jego powierzchni prowadzono dalszą eksploatację na nieduŜą skalę w latach 1998−1999. W roku 2002 nowy właściciel terenu starał się o koncesję na dalsze wydobycie, której nie otrzymał. Obecnie złoŜe nie jest eksploatowane, a jego teren wykorzystywany jest rolniczo jako łąki i pastwi- ska. Eksploatacja złoŜa „Wierzbiny”, leŜącego w granicach czynnego poligonu wojskowego, jak dotąd nie została podjęta. Obecnie górnictwo kopalin na obszarze arkusza jest ograniczone tylko do prowadzonej okresowo, na niewielką skalę niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów w okolicach miejscowości: Chmielewo, Tuchlin, Mikosze, Nowe Guty i Zdory. Kruszywo z odkrywek wykorzystywane jest głównie do sezonowych napraw lokalnych dróg oraz w budownictwie indywidualnym na róŜnorodne potrzeby gospodarskie.

15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

W granicach arkusza Orzysz istnieją małe moŜliwości powiększenia bazy surowcowej. Wynika to zarówno z budowy geologicznej tego obszaru (Lisicki, 2000) jak i ograniczeń przyrodniczych. Około 20% analizowanego terenu zajmują jeziora, a obszary prawnie chronione pokrywają blisko 90% ogólnej powierzchni mapy. Jako perspektywiczny dla udokumentowania kopalin okruchowych uznano rejon wy- stępowania piasków sandrowych w okolicach miejscowości Pilchy. W wykonanych tutaj 3 sondach i otworze wiertniczym stwierdzono piaski drobno- i średnioziarniste o miąŜszości większej niŜ 10 m, nieprzewiercone (Liwska, 1989). Piaski te są zawodnione (poziom wody został nawiercony na głębokości od 1,5 m do 3,1 m p.p.t.). Prace poszukiwawcze za kruszywem grubym wykonane w sąsiedztwie złoŜa „Wierzbi- ny” pozwoliły wyznaczyć tu obszar perspektywiczny. W wykonanych, poza granicami złoŜa, 7 sondach stwierdzono obecność piasków róŜnoziarnistych ze Ŝwirem na głębokości około 1,5 m (Liwska, 1989). Są to piaski i Ŝwiry tarasu sandrowego oraz moreny czołowej, prawdopodobnie o podobnej miąŜszości i zbliŜonych parametrach jakościowych jak w złoŜu „Wierz- biny”. Dostępność tego terenu jest jednak ograniczona, gdyŜ jest to obszar czynnego poligonu wojskowego. Prace poszukiwawcze za kruszywem grubym prowadzono takŜe w rejonie: Chmielewo- Dąbrowa-Tuchlin. W wykonanych tutaj 7 otworach stwierdzono występowanie głównie osa- dów gliniastych niekiedy z przewarstwieniami piasków ze Ŝwirem o małych miąŜszościach. Obszar ten uznano za negatywny (Liwska, 1989). Analiza budowy geologicznej regionu nie pozwala takŜe na wskazanie obszarów per- spektywicznych w sąsiedztwie prowadzonej niekoncesjonowanej eksploatacji. Zinwentary- zowane w terenie odkrywki są zazwyczaj nieduŜych rozmiarów, a wydobywana w nich kopa- lina ma małe miąŜszości i słabą jakość, pozwalającą jedynie na zaspokojenie lokalnych po- trzeb mieszkańców. Za perspektywiczne dla perspektyw surowcowych uznano nagromadzenia torfów wy- stępujące w rejonach: Orzysza, Mikosz, Szwejkowa, Dąbrowy, WęŜewa, Suchego Rogu, Zdor i Falęcina. W rejonach tych torfy mają miąŜszość od 1,5 do 2,5 m i charakteryzują się popiel- nością od 8 do 15% (OstrzyŜek, Dembek 1996). Wykorzystanie tego surowca w wielu przypadkach moŜe być jednak problemem z uwagi na połoŜenie większości wskazanych terenów w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny, w zasięgu OChK, oraz na obszarach łąk chronionych.

16 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Według podziału hydrograficznego (Czarnecka, 2005) obszar arkusza Orzysz jest poło- Ŝony w zlewni III rzędu rzeki Pisy. Sieć rzeczna jest tutaj słabo rozwinięta. Północno- wschodnią część terenu odwadnia rzeka Orzysza, której długość wynosi 38,6 km, w tym ponad połowa przebiega przez jeziora. W granicach arkusza połoŜony jest dolny odcinek rzeki od jeziora Orzysz do jeziora Tyrkło, połączonego przesmykiem z jeziorem Śniardwy. Liczne jeziora zajmują około 20 % powierzchni arkusza. Stanowią podstawę sieci hy- drograficznej opisywanego obszaru. Największymi z nich są: Śniardwy, Roś, Białoławki, Kocioł, Seksty, Tuchlin i Orzysz. Jezioro Śniardwy ma charakter wytopiskowy i zajmuje powierzchnię 11 383 ha. Jest największym słodkowodnym zbiornikiem w Polsce, jego średnia głębokość wynosi 5,9 m, zaś maksymalna 23,4 m. Posiada dobrze rozwiniętą linię brzegową z wieloma zatokami, z któ- rych dwie zwane są jeziorami Warnołty i Seksty. Rynnowe jezioro Roś ma powierzchnię 1 888 ha. Osiąga maksymalną głębokość 31,8 m, a średnią około 8 m. Jezioro charakteryzuje się bogatą rzeźbą dna, zmienną głęboko- ścią, nieregularnym kształtem oraz urozmaiconą linią brzegową. Zasilają go wody rzek Wil- kus, Święcek i Konopka. Z jeziora wypływa rzeka Pisa. Jezioro Białoławki zajmuje powierzchnię 211 ha. Jego głębokość maksymalna dochodzi do 36 m, a średnia wynosi 10 m. Ze Śniardwami łączy je rzeka Wyszka. Jezioro Kocioł ma owalny kształt i powierzchnię 291 ha. Jego maksymalna głębokość sięga 24,6 m, zaś średnia wynosi 9,5 m. Od północy wpływa do niego rzeka Białoławka łą- cząca to jezioro z jeziorem Białoławki, a na południu wypływa rzeka Wilkus, która wpada do jeziora Roś. Jezioro Seksty stanowi największą zatokę Śniardw, połoŜoną w jego południowej czę- ści. Poprzez Kanał Jegliński Seksty mają połączenie z jeziorem Roś i rzeką Pisą. Przebiega tędy Szlak Wielkich Jezior Mazurskich. Od północy Seksty łączą się ze Śniardwami płytką i wąską cieśniną zwaną Bramką Seksteńską. Od północno-zachodniej strony wody Sekst łączą się z jeziorem Kaczerajno. Powierzchnia jeziora Seksty wynosi 795 ha, maksymalna głębo- kość – 8,4 m, a średnia – 2,4 m. Jezioro Tuchlin, połączone ze Śniardwami gęsto zarośniętym trzciną przesmykiem, zajmuje powierzchnię 219 ha, jego maksymalna głębokość dochodzi do 5 m, a średnia wynosi 2,8 m. TakŜe brzegi jeziora są silnie zarośnięte.

17 Powierzchnia jeziora Orzysz wynosi 1085 ha, maksymalna głębokość 36 m, średnia – 6,6 m. Jest to jezioro typu rynnowego, charakteryzujące się silnie rozwiniętą linią brzegową, rozczłonkowaną wieloma półwyspami, zatokami i wyspami. Wypływa z niego rzeka Orzysza. Od południa i zachodu jezioro otaczają duŜe kompleksy leśne. Południowe brzegi są wysokie, natomiast pozostałe płaskie i podmokłe. Z jeziora wiedzie 12 kilometrowy szlak kajakowy – Kanałem Orzyskim i rzeką Orzysza do jezior Tyrkło i Śniardwy. W ciągu ostatnich 6 lat wody jezior leŜących w granicach arkusza nie były objęte bada- niami Państwowego Monitoringu Środowiska prowadzonymi przez Wojewódzkie Inspektora- ty Ochrony Środowiska. WIOŚ w Olsztynie prowadzi natomiast regularne badania wód płynących. Na jednolitej części wód „Pisa z jez. Śniardwy i Orzyszą do wpływu do jez. Roś” usytuowane są dwa punk- ty monitoringu znajdujące się na terenie arkusza na Orzyszy w Mikoszach i na dopływie w Karwiku. W 2009 r. w Mikoszach stwierdzono dobry stan ekologiczny z uwagi na tempera- turę, tlen, OWO i azot Kjeldahla. Natomiast w Karwiku stwierdzono umiarkowany potencjał ekologiczny, a wskaźnikami obniŜającymi jakość wód były: stęŜenie tlenu, OWO, azot Kjel- dahla i fosfor ogólny. Stan chemiczny wód nie był określany (Raport…, 2010).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Orzysz przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami (Sokołowski, 2004). Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczyński red., 1995) omawiany teren znajduje się w regionie mazowieckim (I), makroregionu północno-wschodniego. Cały teren arkusza leŜy w granicach jednolitej części wód podziemnych (JCWPd) nr 33 (Paczyński, Sadurski red., 2007). Na obszarze arkusza Orzysz wody podziemne stanowią podstawowe źródło zaopatrze- nia ludności i rolnictwa w wodę. Wykorzystanie zasobów wód podziemnych jest niewielkie, ale bardzo nierównomierne. Występują tutaj dwa uŜytkowe poziomy wodonośne w osadach czwartorzędu: − pierwszy, główny uŜytkowy poziom wodonośny związany z piaskami róŜnoziarni- stymi stadiałów środkowego i górnego zlodowacenia wisły, − drugi, podrzędny poziom uŜytkowy, który tworzą piaski i Ŝwiry zlodowacenia warty. Główny uŜytkowy poziom wodonośny występuje niemalŜe na całym omawianym terenie. Jest on przewaŜnie pozbawiony izolacji, tylko miejscami przykrywa go kilkumetrowy nadkład glin zwałowych. Zwierciadło wody ma najczęściej charakter swobodny, lokalnie napięty. Po-

18 ziom ten jest zasilany wskutek infiltracji opadów atmosferycznych, a drenowany przez liczne jeziora. Charakteryzuje się zmienną miąŜszością, największą wynoszącą od 20 do 40 m w pół- nocno-zachodniej i południowo-wschodniej części arkusza oraz w rejonie Orzysza, a najmniej- szą wynoszącą kilka metrów w rejonie Nowych Gut na wschodnim brzegu jeziora Śniardwy. Parametry hydrogeologiczne są takŜe zróŜnicowane. Na przewaŜającej części arkusza przewodność hydrauliczna wynosi od 100 do 500 m2/24h. NajwyŜsza wartość wynosząca ponad 1500 m2/24h związana jest z rejonem Okartowa (na północy arkusza) a najniŜsza, mniej niŜ 100 m2/24h, występuje na niewielkim obszarze w północno-zachodniej części. Wy- dajność potencjalna studni najczęściej wynosi od 30 do 50 m3/h. Lokalnie, wzdłuŜ wschodniego brzegu jeziora Śniardwy oraz w północno-zachodniej części arkusza, stwierdzono wy- dajności niŜsze od 30 m3/h. NajwyŜsze wydajności, przekraczające 70 m3/h, odnotowano w rejonie Orzysza. Wody tego poziomu charakteryzują się średnią jakością i wymagają uzdatniania, z uwagi na podwyŜszoną zawartość Ŝelaza i manganu. Lepsza jakość wód występuje lokalnie w centralnej i wschodniej części arkusza. Podrzędny poziom uŜytkowy jest udokumentowany jedynie w okolicach Orzysza oraz przy południowo-wschodnim brzegu jeziora Śniardwy w rejonie wsi Zdory. Na większości omawianego terenu, w jego centralnej i południowo-zachodniej części, występuje wysoki stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Jest on tu pozbawiony izolacji lub przykryty małej miąŜszości warstwą utworów słabo przepuszczalnych a licznie występują obiekty uciąŜliwe dla środowiska (stacje paliw, oczyszczalnia ście- ków, lotnisko sportowe, poligon wojskowy i tereny uŜytkowane rolniczo). Tam gdzie nie wy- stępują ogniska zanieczyszczeń, z uwagi na ograniczoną dostępność terenu (lasy) wyznaczono średni stopień zagroŜenia uŜytkowych poziomów wodonośnych. W północno-zachodniej czę- ści arkusza, gdzie izolacja poziomu wodonośnego jest nieco lepsza i nie występują ogniska zanieczyszczeń, występuje niski stopień zagroŜenia. Największe ujęcie wody naleŜy do Zakładu Usług Komunalnych i jest zlokalizowane w Orzyszu przy ul. Polnej. Zaopatruje ono w wodę miasto oraz okoliczne wsie. Inne ujęcia, których zasoby eksploatacyjne są wyŜsze niŜ 25 m3/h są zlokalizowane w Orzyszu: przy ul. Wojska Polskiego (Wytwórni Wód Gazowanych i Rozlewni), przy ul. Mickiewicza (Za- kładu produkcyjno-usługowego „SOLMET”) oraz w Mikoszach. Południowo – zachodnia część arkusza obejmuje brzeŜną część GZWP 215 Subniecka warszawska (Kleczkowski, 1990) (fig. 3). Zbiornik ten nie posiada jeszcze dokumentacji hydrogeologicznej ustanawiającej jego strefy ochronne.

1 2 3

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Orzysz na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 − granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – jezioro

Numer, nazwa i wiek GZWP: 215 − Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr); 216 − Sandr Kurpie, czwartorzęd (Q); 217 − Pradolina rzeki Biebrza, czwartorzęd (Q);

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 181 – Orzysz, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar-

20 tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

21 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 181 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Orzysz bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 181 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Orzysz

Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–61 18 27 Cr Chrom 50 150 500 1–6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–92 29 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–9 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–5 2 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–33 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,1 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 181 – Orzysz 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 9 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 9 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 9 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 181 – Orzysz do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

22 Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜ- szonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Cze- chy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

23 181 W PROFIL ZACHODNI 181 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5967682 5957690 5963730

5955755 5956819 m m 5954687 5951756 5952727

5949802 5950886

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 nGy/h nGy/h 24

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5967682 5957690 5963730

5955755 5956819 m m 5954687 5951756 5952727

5949802 5950886 0 2 4 6 8 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Orzysz (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do około 44 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 33 nGy/h i jest zbliŜona do średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 20 do około 56 nGy/h i prze- ciętnie wynoszą takŜe około 33 nGy/h. Profil zachodni przecina jezioro Śniardwy. WzdłuŜ tego profilu dominują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o niskich wartościach promieniowania gamma (ok. 25–35 nGy/h). Nieco wyŜsze dawki promieniowania lokalnie zarejestrowane w profilu (40–44 nGy/h) są związane z glinami zwałowymi i osadami jeziornymi (na północ od jeziora) oraz z osadami moren czo- łowych (piaski, Ŝwiry i gliny) na wyspie Szeroki Ostrów. W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania gamma takŜe pochodzą głównie od osadów wodnolodowcowych (piaski i Ŝwiry). NajniŜsza zarejestrowana wartość promieniowania (ok. 20 nGy/h) jest związana z torfami. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 2,7 do 8,7 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 2,5 do 8,7 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Roz- porządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wyma- gań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Mini- stra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składo- wisk.

25 Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- Ŝyniersko-geologiczne; 2. tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 5; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

Tabela 5 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów MiąŜszość Współczynnik Rodzaj gruntów [m] filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1–5 ≤ 1 x 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność potencjalnej warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Orzysz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Sokołowski, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on

26 funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyzna- czonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izo- lacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Orzysz ponad 95% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: − rozległe obszary objęte ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NA- TURA 2000 – obszary specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (PLB 280008) i „Osto- ja Poligon Orzysz” (PLB 280014) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk „Ostoja Piska” (PLH 280048) i „Murawy na Poligonie Orzysz” (PLH 280016); − obszary w bezpośrednim otoczeniu jezior: Śniardwy, Roś, Seksty, Tyrkło, Orzysz, Biało- ławki, Kocioł, Tuchlińskie, Głębówko i Sajno (250 m od lustra wody); − doliny cieków i kanałów tworzących wraz z licznymi jeziorami system wód powierzchniowych; − tereny przykryte osadami holoceńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii i kredy jeziornej, piasków, Ŝwirów, namułów i mułków jeziornych oraz rzecznych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków zasilających jeziora, a takŜe w brzeŜnych strefach jezior oraz w zagłębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego (występujące powszechnie na całym obszarze arkusza), wyłączone bez- względnie wraz ze strefą o szerokości 250 m; − obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜyt- kowego poziomu wodonośnego, połoŜone na południe i wschód od Orzysza, w rejonie jeziora Tyrkło oraz na południu w otoczeniu jezior Kocioł i Roś. W ich obrębie obecność pierwszego zwierciadła wód podziemnych stwierdzono na głębokości 0–5 m (Sokołowski, 2004). Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne, głównie ze względu na brak izolacji od wpływów powierzchniowych.

27 − tereny Ośrodka Szkolenia Poligonowego Wojsk Lądowych „Orzysz”, połoŜone we wschodniej częś ci arkusza; − teren lotniska polowego w Rostkach, połoŜonego w południowo-zachodniej części poligonu „Orzysz”; − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha; − obszary występowania osuwisk i predysponowane do występowania ruchów masowych, zlokalizowane wzdłuŜ południowo-wschodniego brzegu jeziora Śniardwy (Grabowski (red.), 2007; − tereny zwartej zabudowy Orzysza (siedziba urzędu miasta i gminy).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około 5% obszaru arkusza). Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 5). W obrębie omawianego obszaru rolę taką spełniają plejstoceńskie gliny zwałowe stadia- łu górnego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie), których zasięg powierzchniowy określono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Lisicki, 2000). Na powierzchni terenu, odsłaniają się one w postaci płatów o niewielkiej miąŜszości i ograniczonej powierzchni. Miejsca te zaznaczono na mapie w rejonie Nowych Gut i Gaudynka (na południo- wy zachód od Orzysza) oraz – w północnej części arkusza – koło Chmielewa, Tuchlina i na północ od Orzysza. Pod względem litologicznym jest to osad piaszczysty, zawierający frakcję Ŝwirową i głazową, wapnisty od głębokości około 1 metra. W rejonie Gaudynka na powierzchni glin zwałowych, lokalnie, na niewielkich powierzchniach występują osady piaszczyste i gliny zwałowe moren wyciśnięcia. Z uwagi na skalę mapy i konieczność generalizacji wydzieleń, osady te włączono w obręb głównego poziomu glacjalnego (NBG) zlodowacenia wisły. Analiza otworów wiertniczych i przekrojów geologicznych oraz hydrogeologicznych wskazuje, Ŝe w omawianych rejonach miąŜszość glin zwałowych zlodowacenia wisły waha się od 2 do 6 metrów w okolicach Tuchlina, 5 do 8 m na północ od Orzysza, do 6–10 m w rejonie Grzegorzy i Gaudynka. Od słabo przepuszczalnych osadów starszych stadiałów, omawiane gliny wszędzie oddzielone są warstwą przepuszczalnych osadów wodnolodowcowych.

28 W przypadku obecności na stropowej powierzchni glin zwałowych eluwialnych i wodnolodowcowych osadów piaszczysto-Ŝwirowych o miąŜszości nie przekraczającej 2,5 m, na mapie, w okolicach Chmielewa, Grzegorzy i Gaudynka wskazano zmienne warunki wy- kształcenia naturalnej bariery geologicznej. Lokalizacja składowisk w tych rejonach będzie wymagać usunięcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej zalegającej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Obszary przypowierzchniowego występowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych (wodnolodowcowych, wodno-morenowych, czołowomorenowych, lodowcowych i peryglacjal- nych) o miąŜszości >2,5 m określono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Loka- lizacja składowiska odpadów na tych terenach wiązać się będzie z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych głównym wodonośnym poziomem uŜytkowym (GPU) jest pierwszy czwartorzędowy poziom wodono- śny związany z piaskami zlodowacenia wisły, częściowo równieŜ zlodowacenia warty (Soko- łowski, 2004). W zasięgu wskazanych POLS występuje on przewaŜnie na głębokości 5– 15 m p.p.t., jedynie koło Tuchlina i Grzegorzy połoŜony jest głębiej (15–50 m p.p.t.). Są to jednak tereny o generalnie niskiej odporności głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przede wszystkim z uwagi na brak ciągłości rozprzestrzenienia istniejącej warstwy izolacyjnej zbudowanej z glin zwałowych, często o minimalnej miąŜszości. Na przewaŜającym obszarze arkusza stwierdzono zupełny brak izolacji zwierciadła wody głównego poziomu uŜytkowego od wpływów powierzchniowych. Z tego względu, na terenach połoŜonych między jeziorem Śniardwy i Orzyszem, stopień jego zagroŜenia określono jako wysoki. Wpływa na to równieŜ koncentracja istniejących obiektów uciąŜliwych. Ich brak w rejonie Chmielewa (północno- zachodnie naroŜe arkusza), pomimo ogólnej niskiej odporności GPU, wpłynął na wyznacze- nie tam średniego stopnia zagroŜenia. Nieco większą odpornością charakteryzuje się poziom uŜytkowy w rejonie miejscowości Tuchlin, który połoŜony na głębokości około 25 metrów (niski stopień zagroŜenia). W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU). WyróŜniono je głównie ze względu na ochronę przyrody: połoŜenie w granicach Ma- zurskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny i Obszaru Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Ponadto w promieniu 1 km wyznaczono ograniczenie warunkowe związane z sąsiedztwem zwartej zabudowy północnej części miasta Orzysz, natomiast w strefie 8 km od lotniska w Rostkach.

29 Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów we wskazanych rejonach mogą na- stąpić dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla których wyma- gana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepusz- czalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 metra. W strefie przypowierzchniowej, na obszarach niewyłączonych bezwzględnie z moŜliwości składowania odpadów, brak jest osa- dów tego typu. Budowa składowiska odpadów komunalnych zawsze będzie się wiązać z koniecznością zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. PoniewaŜ jest to inwestycja uciąŜliwa dla środowiska naturalnego, na waloryzowanym obszarze (o wybitnych walorach przyrodniczych) nie jest wskazane lokalizowanie obiektu w postaci składowiska odpadów komunalnych. W granicach arkusza tego typu składowiska nie występują.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Obszary spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowied- niej dla lokalizowania składowisk odpadów obojętnych wyznaczono w kilku rejonach, w których w strefie przypowierzchniowej występują gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły. Wskazane POLS częściowo połoŜone są w granicach obszarów chronionych, o duŜych walorach przyrodniczych. Na podstawie przeprowadzonej analizy takich czynników jak: odporność głównego poziomu uŜytkowego wód podziemnych na zanieczyszczenia, miąŜ- szość naturalnej bariery geologicznej moŜna stwierdzić, Ŝe relatywnie najlepsze warunki lokalizacyjne dla budowy składowiska odpadów występują w rejonach połoŜonych w okolicy Tu-

30 chlina. Jest to obszar, dla którego wskazano niski stopień zagroŜenia GPU, połoŜony jednak w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora Śniardwy i sieci odwodnienia powierzchniowego. Tereny występowania glin zwałowych na północ od Orzysza o miąŜszości 5–8 metrów zajmują więk- sze powierzchnie, jednak uŜytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się w tym rejonie wy- sokim stopniem zagroŜenia. Uwarunkowania: geologiczne, geomorfologiczne, hydrograficzne i przyrodnicze istnie- jące na omawianym obszarze arkusza, wskazują na brak moŜliwości bezpiecznej lokalizacji inwestycji uciąŜliwej dla środowiska.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano trzy wyrobiska (o powierzchni >1 ha) związane z niekoncesjonowaną eksploatacją kopalin (kruszywa naturalnego). Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznych przesłon izolacyjnych (nie posiadają one warstwy izolacyjnej). Dwa wyrobiska, zlokalizowane są na wschód od miejscowości Nowe Guty, jedno w południowej części Chmielewa. Ograniczenia warunkowe dla wskazanych wyrobisk wynikają z połoŜenia w granicach OChK Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego, a takŜe sąsiedztwa zabudowy wiejskiej.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Orzysz ocenę warunków podłoŜa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzysz (Lisic- ki, 2000), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Orzysz (Sokołowski, 2004) i mapy topograficznej. Z analizy warunków podłoŜa budowlanego wyłączone zostało łącznie ok. 70% powierzchni arkusza obejmujące obszary występowania gleb chronionych klas I–IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego, tereny leśne, obszary parku krajobrazowego i złóŜ kopalin, zwartej zabudowy Orzysza oraz zieleni urządzonej. W wyniku tej analizy wyróŜniono dwa rodzaje obszarów – o warunkach korzystnych dla budownictwa (ok. 20% powierzchni arkusza) i o warunkach niekorzystnych, utrudniają- cych budownictwo (ok. 10% powierzchni arkusza). Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono na gruntach spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz na gruntach niespoistych (sypkich): średnio zagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne,

31 a poziom wody gruntowej znajduje się głębiej niŜ 2,0 m p.p.t. Grunty tego typu występują w północnej, centralnej i wschodniej części arkusza, gdzie na powierzchni odsłaniają się śred- nio zagęszczone i zagęszczone piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz mało skonsolidowane piaszczyste gliny zlodowacenia wisły. TakŜe mułki oraz iły jeziorne akumulowane podczas zlodowaceń północnopolskich, leŜące najczęściej na osadach wodnolodowcowych, mogą być traktowane jako korzystne podłoŜe budowlane o ile występują w stanie twardoplastycznym, półzwartym lub zwartym. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, wyznaczono w rejonie występowania gruntów słabonośnych organicznych, spoistych w stanie plastycznym oraz na gruntach niespoistych w stanie luźnym i wszystkich terenach, gdzie poziom wód gruntowych występuje płycej niŜ 2,0 m p.p.t. Niekorzystne dla budownictwa są teŜ obszary o spadkach terenu powyŜej 12%. Warunki tego typu wskazano w pobliŜu licznych jezior, a takŜe w obrębie doliny Orzy- szy i mniejszych cieków. Na terenach tych występują grunty organiczne (namuły i torfy), któ- rym mogą towarzyszyć wody agresywne w stosunku do betonu i stali. NiŜsze części tarasów jeziornych zbudowane są takŜe z często luźnych piasków i Ŝwirów bądź mułków, a doliny cieków łączących jeziora oraz wąskie rozcięcia erozyjne powierzchni sandrowych we wschodniej części analizowanego obszaru, wypełnione są piaskami i namułami rzecznymi. Dodatkowym czynnikiem obniŜającym wartość tych terenów pod względem budowlanym jest płytkie występowanie zwierciadła wód gruntowych na głębokości do 2 m p.p.t. Obszary te wymagają zatem specjalnych zabiegów przy prowadzeniu robót budowlanych (np. wymiany gruntu, jego wzmocnienia czy odwodnienia). Niekorzystne warunki budowlane wskazano takŜe w miejscach występowania piasków, Ŝwirów i glin moren wyciśnięcia (okolice jeziora Śniardwy) z uwagi na stwierdzone tam za- burzenia glacitektoniczne. Zasadnicze trudności budowlane istnieją takŜe na terenach predysponowanych do wy- stępowania i rozwoju ruchów masowych. Obszary takie związane są z południowo-wschod- nimi stromymi brzegami jeziora Śniardwy (Grabowski (red.), 2007). Zarówno na terenach zaburzeń glacitektonicznych, jak i terenach zagroŜonych po- wierzchniowymi ruchami masowymi (osuwiska), planowana inwestycja powinna zostać po- przedzona wykonaniem dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej.

32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Orzysz około 20% powierzchni zajmują gleby i łąki chronione. Gleby bardzo wysokich klas bonitacyjnych od I do IVa występują w postaci niewielkich kompleksów, głównie w sąsiedztwie jeziora Śniardwy. Natomiast łąki rosnące na glebach pochodzenia organicznego związane są z niewielkimi obszarami połoŜonymi głównie w rejonach bagiennych obniŜeń terenu, w okolicach jezior: Roś, Głębówko, Kocioł, Biało- ławka, Śniardwy oraz Tuchlińskiego. Lasy zajmują około 30% powierzchni arkusza, a ich największe kompleksy rozciągają się w pasie na południe od Orzysza aŜ do jeziora Roś oraz w rejonie pomiędzy jeziorem Białoław- ka a miejscowościami Zdory i Szczechy Wielkie. Na pozostałym obszarze występują niewielkie ich fragmenty. Zieleń urządzona związana jest tylko z terenem gminy Orzysz. Wg danych GUS, w 2010 roku zieleńce i tereny zieleni osiedlowej obejmowały powierzchnię 48,8 ha. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza potwierdzone zostały objęciem znacznych terenów, połoŜonych w jego zasięgu, ochroną przyrody. Obszary prawnie chronione zajmują blisko 90% ogólnej powierzchni mapy. Są to: park krajobrazowy wraz z otuliną, 4 obszary chronionego krajobrazu, projektowany rezerwat przyrody, uŜytek ekologiczny, 7 pomników przyrody oŜywionej i 2 przyrody nieoŜywionej oraz 3 obszary Natura 2000. Mazurski Park Krajobrazowy wraz z otuliną (utworzony w grudniu 1977 roku) zlokalizowany jest w części zachodniej omawianego terenu. W granicach arkusza obejmuje on jezioro Śniardwy wraz z jego linią brzegową. Występujące na terenie parku wybitne wartości przyrodnicze, historyczne, kulturowe oraz krajobrazowe (m.in. jeziorny krajobraz polodowcowy) stanowią jako formy chronione podstawę do ich zachowania oraz popularyzacji. Powierzchnia parku wynosi 53 655 ha (w tym powierzchnia leśna zajmuje 29 000 ha, natomiast powierzchnia wód – 18 000 ha), a jego otuliny 18 608 ha. W granicach omawianego arkusza powierzchnia parku stanowi 6 515 ha, natomiast powierzchnia otuliny 6 680 ha. Obszary chronionego krajobrazu obejmują tereny chronione wyróŜniające się krajobra- zowo o zróŜnicowanych ekosystemach. Obszar Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskie- go Parku Krajobrazowego – Wschód otacza swoim zasięgiem (na powierzchni arkusza Orzysz) Mazurski Park Krajobrazowy. Został on utworzony w 2003 roku i zajmuje po- wierzchnię 9 250 ha, w tym w granicach arkusza 6 682 ha. Obszar powstał w celu zachowania krajobrazu oraz walorów przyrodniczych Pojezierza Mazurskiego. Południową część arkusza zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jezior Pi- skich, który graniczy od zachodu z Obszarem Chronionego Krajobrazu Otuliny Mazurskiego

33 Parku Krajobrazowego – Wschód. Został utworzony w 2003 roku i obejmuje swoim zasię- giem powierzchnię 43 630 ha w tym na analizowanym arkuszu 8 286 ha. Celem jego ochrony jest zachowanie krajobrazu i przyrody ze względu na jej ekologiczną rolę, utrzymywanie róŜ- norodności przyrody, zapewnienie społeczeństwu korzystnych warunków zdrowotnych oraz znaczenie naukowe i historyczne. Północno-wschodnią część arkusza zajmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Jezior Orzyskich, który został ustanowiony w 2003r. Obejmuje on powierzchnię 21 153 ha, w tym na analizowanym arkuszu 1 070 ha. Utworzony został głównie w celu ochrony krajobrazu polodowcowego. Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich zlokalizowany jest na niewielkim terenie w północnej części omawianego arkusza. Utworzony został w 1998 roku. Jest to obszar o bardzo wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych obejmujący polodowcowy krajobraz Pojezierza Mazurskiego. Powierzchnia całego OChK wynosi 85 527 ha, w tym w granicach arkusza 24 ha. „Kaczerajno-Blankowa Struga” jest projektowanym rezerwatem faunistycznym, na któ- ry składa się jezioro Kaczerajno oraz wpadająca do niego niewielka rzeczka zwana Blankową Strugą. Całość otoczona przez lasy Puszczy Piskiej stanowi matecznik dla bobrów, łosi, wydr i licznych ptaków, m.in. bielika. Jezioro pełni ponadto rolę naturalnego tarliska, zasilającego w narybek kompleks jeziora Śniardwy. UŜytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mają- cych znaczenie dla zachowania róŜnorodności biologicznej. Na terenie arkusza Orzysz zlokalizowano uŜytek ekologiczny „Wyspy na jeziorach województwa warmińsko-mazurskiego” utworzony w 2009 r. W granicach arkusza połoŜony jest fragment tego uŜytku ekologicznego obejmujący Wyspę Szeroki Ostrów (ok. 70 ha). Cenniejsze obiekty przyrody występujące w granicach arkusza podlegają ochronie konserwatorskiej. Wśród drzew objętych ochroną (tabela 6) znajdują się: dęby szypułkowe, modrzew polski, modrzew europejski, wiąz szypułkowy. Ponadto jako pomnik przyrody uznano aleję drzew obejmującą 40 szt. lip szerokolistnych zlokalizowanych w leśnictwie Lisuny (na terenie poligonu) oraz grupę drzew, do której zalicza się lipę drobnolistną dwukonarową, 4 dęby szypułkowe i 3 lipy drobnolistne na terenie przykościelnym i plebanii parafii Naj- świętszego Serca Jezusowego przy ul. Ełckiej w Orzyszu. Na prezentowanym obszarze zlokalizowane są dwa pomniki przyrody nieoŜywionej będące głazami narzutowymi o znacznych rozmiarach. We wsi Nowe Guty jest to granitoid o obwodzie 8 m, a we wsi Gau-

34 dynki – 9 m. Podczas zwiadu terenowego, zlokalizowano dodatkowo cztery głazy narzutowe o średnicy większej niŜ 1,5 m, które dotychczas nie zostały objęte ochroną. Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i uŜytków ekologicznych

Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu na Miejscowość ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Pisz 1 R Jezioro Seksty * Fn – „Kaczerajno” (450) piski Orzysz 2 P Chmielewo 2010 PŜ – Dąb szypułkowy piski PŜ – Grupa drzew: lipa drobnolistna Orzysz 3 P Orzysz 1993 dwukonarowa, 4 dęby szypułkowe, 3 piski lipy drobnolistne Orzysz 4 P Orzysz 1996 PŜ – Dąb szypułkowy piski Orzysz 5 P Orzysz 1996 PŜ – Modrzew polski piski Orzysz 6 P Orzysz 1996 PŜ – Modrzew europejski piski Orzysz 7 P Nowe Guty 1961 Pn – G - granitoid piski Orzysz 8 P Gaudynek 1952 Pn – G - granitoid piski Orzysz PŜ – Aleja drzew pomnikowych: 9 P Gaudynek 2008 piski 40 szt. lip szerokolistnych Biała Piska 10 P Pilchy 2008 PŜ – Wiąz szypułkowy piski „Wyspy na jeziorach województwa Pisz warmińsko-mazurskiego” 11 U Zdory 2009 piski Wyspa Szeroki Ostrów (ok. 70 ha – w granicach arkusza) Rubryka 2: R – rezerwat przyrody; P − pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Fn - faunistyczny, PŜ − Ŝywej, Pn - nieoŜywionej; rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W granicach arkusza znajduje się fragment międzynarodowego obszaru węzłowego sieci ekologicznej ECONET (Liro (red.), 1998) „Puszcza Piska” obejmujący niemal cały omawiany teren za wyjątkiem niewielkiego obszaru w części północno-wschodniej. Na północny zachód od jeziora Orzysz przebiega korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym „Mazurski”, którego niewielki fragment połoŜony jest w granicach arkusza (fig. 5).

1 2 3 4 Fig. 5. PołoŜenie arkusza Orzysz na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Puszcza Piska, 15M – Wschodnio- mazurski, 22M – Puszcza Kurpiowska; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Ełku; 4 – jezioro

Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 jest siecią obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod względem przyrodniczym i zagroŜonych składników róŜnorodności biologicznej (http://natura2000.gdos.gov.pl). W skład sieci NATURA 2000, na omawianym arkuszu (tabela 7), wchodzą: fragmenty obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikich ptaków tzw. „Ptasiej” (Rozporządzenie Minister- stwa Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków – DzU nr 25, poz. 133 z dn. 4 lutego 2011 r.) – są to obszary „Puszcza Piska” o kodzie PLB 280008 i „Ostoja Poligon Orzysz” o kodzie PLB 280014 oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony

36 siedlisk przyrody oraz dzikiej fauny i flory, tzw. „Siedliskowej” – w granicach arkusza znajduje się mały fragment obszaru „Ostoja Piska” o kodzie PLH 280048. OSO „Puszcza Piska” obejmuje swoim zasięgiem zachodnią część omawianego arkusza, w skład którego wchodzi jezioro Śniardwy wraz z terenami przyległymi do niego. Sta- nowi on bardzo waŜną ostoję cietrzewia oraz bielika (w okresie lęgowym występuje tu powy- Ŝej 2% populacji krajowej). Ponadto występują tu takŜe podlegające ochronie: orlik krzykliwy, rybitwa rzeczna, puchacz i włochatka (Program Ochrony..., 2010). OSO „Ostoja Poligon Orzysz” zlokalizowany jest w środkowo-zachodniej części arkusza, w granicach czynnego poligonu wojskowego. Jego całkowita powierzchnia wynosi 21 208 ha. Obszar ten stanowi jeden z dziesięciu najwaŜniejszych w Polsce ostoi cietrzewia. Stwierdzono tu równieŜ występowanie co najmniej 11 gatunków ptaków z załącznika I Dy- rektywy tzw. „Ptasiej” takich jak: bąk, bocian czarny, trzmielojad, kania czarna, kania ruda, bielik, orlik krzykliwy, zielonka, derkacz, Ŝuraw i cietrzew. Natomiast SOO „Ostoja Piska” zajmuje niewielką powierzchnię w zachodniej części analizowanego arkusza – fragment Wyspy Kaczor połoŜonej na jeziorze Seksty w obrębie obszaru OSO „Puszcza Piska”. Powierzchnia całego obszaru wynosi 57 826,6 ha. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl) prowadzi proces opiniowania dotyczący projektowanych obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty Natura 2000 utworzonych na podstawie ustaleń z Komisją Europejską na seminarium bioge- ograficznym w marcu 2010 r. Na analizowanym arkuszu zlokalizowany jest projektowany obszar „Murawy na poligonie Orzysz”. Jego powierzchnia ma wynieść 1 345,9 ha. Obszar ten posiada duŜe znaczenie ze względu na występujące tu siedliska: murawy napiaskowe i suche wrzosowiska zajmujące duŜe powierzchnie oraz wydmy śródlądowe posiadające niewielki udział powierzchniowy, natomiast mające ogromne znaczenie krajobrazowe. Projektowany obszar stanowi część OSO „Ostoja Poligon Orzysz”. Przez obszar arkusza Orzysz przebiega znaczny odcinek ponadlokalnej trasy rowerowej pod nazwą Trasa „A” – „Wokół Jeziora Śniardwy” – szlak niebieski. Trasa ta, o długości 100,6 km, prowadzi wokół jeziora Śniardwy i ma swój początek i koniec w miejscowości Pisz (www.orzysz.pl). W granicach omawianego obszaru zlokalizowane są równieŜ fragmenty tras rowerowych o znaczeniu lokalnym (niezaznaczone na mapie): trasa „B” – „Wokół Jeziora Orzysz”, trasa „C” – „Po Szwajcarii Orzyskiej”, trasa „D” – „Szlak Jezior Rynnowych” oraz trasa „E” – „Szlak Rodzinny”.

37 Tabela 7

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000

PołoŜenie Nazwa obszaru centralnego punktu Powierzchnia PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ obsza- Lp. Kod obszaru i symbol oznaczenia obszaru obszaru ru na mapie (ha) Kod Dł. geogr. Szer. geogr. Województwo Powiat Gmina NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

warmińsko- Puszcza Piska ° ° 1 D PLB280008 21 28’24’’E 53 39’15’’N 172 802,2 PL623 piski Pisz (P) mazurskie

warmińsko- Ostoja Poligon Orzysz ° ° 2 D PLB280014 22 01’07’’E 53 43’11’’N 21 208,0 PL623 piski Orzysz (P) mazurskie 38 warmińsko- Ostoja Piska ° ° 3 K PLB280048 21 21’42’’E 53 33’35’’N 57 826,6 PL623 piski Pisz (S) mazurskie

Rubryka 2: D – obszar specjalnej ochrony ptaków, który graniczy z innymi obszarami Natura 2000 ale się z nimi nie przecina, K– specjalny obszar ochrony siedliskowej częściowo przecinający się z obszarem specjalnej ochrony ptaków Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków; S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na obszarze objętym arkuszem Orzysz ślady bytności człowieka datowane są od wcze- snego średniowiecza do czasów nowoŜytnych. Jest to rejon, który z uwagi na dostępność wody stwarzał dobre warunki do rozwoju i stabilizacji osadnictwa na przestrzeni dziejów. Prace archeologiczne prowadzone w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) wykazały szereg stanowisk, świadczących o ciągłości osadnictwa na tym obszarze. Stanowiska te nie zostały wpisane do rejestru zabytków. PołoŜone w północnej części arkusza Grodzisko Tyrkło (niem. Schlossberg) jest jednym z kilku grodzisk wzniesionych w rejonie jeziora Śniardwy. Pierwszy opisał grodzisko Georg Christopher Pisanski w 1749 r. LeŜy ono około 2,5 km na północ od Okartowa, z jednej strony otoczone jest jeziorem a z drugiej dostępu do niego bro- nił wał i fosa. Wierzchołek grodziska jest spłaszczony, ale stoki są strome. Pośrodku wierz- chołka znajdowało się zagłębienie, które według daleko idących przypuszczeń, mogło być reliktem studni (www.orzysz.pl). W granicach omawianego arkusza zachowały się liczne zabytki architektoniczne, sa- kralne i zorganizowanej zieleni, objęte opieką konserwatorską. Pierwsze wzmianki o Orzyszu (Arys) datuje się na XIV w., kiedy to w czasach kolej- nej fali osadniczej w Prusach zaczęto lokować wsie czynszowe. ZałoŜenie miasta nastąpiło w pierwszej połowie XV wieku. Przywilej lokacyjny wystawił wielki mistrz Konrad von Erlichshausen, w którym nakazał załoŜenie wsi czynszowej. W XVI w. nastąpił dynamiczny rozwój Orzysza jako wsi czynszowej, która rozbudowywała się wzdłuŜ głównego szlaku komunikacyjnego w kształcie ulicówki. Forma ta została zachowana w układzie przestrzennym obecnego miasta. W tym wieku wieś otrzymała przywilej stałych targów i dorocznych jarmarków. Powołano takŜe sąd krajowy, który w XVII w. został przekształcony w Urząd Sprawiedliwości. Prawa miejskie Orzyszowi nadano w 1725 roku. Przez długi czas ludność miasta trudniła się: uprawą roli, rzemiosłem, handlem i rybołówstwem. ZałoŜenie w 1753 roku garnizonu wojskowego znacznie przyczyniło się do rozwoju miasta głównie w sferze handlu i usług. W tym samym roku załoŜono pocztę. Kryzys gospodarczy z pierwszej po- łowy XIX wieku odbił się bardzo powaŜnie na rozwoju miasta. OŜywienie gospodarcze nastąpiło w drugiej połowie XIX w. W latach 1861–1867 przeprowadzono prace meliora- cyjne, w wyniku których wybudowano kanał, osuszono bagna i budowano kanalizację. W 1890 roku na terenach zakupionych od wsi Wierzbiny i Szwejkówko oraz lasów Grą- dówka i Drygalskich załoŜono pod miastem poligon. Z początkiem XX w. miasto otrzymało

39 połączenia kolejowe z: Piszem, GiŜyckiem, Mrągowem i Ełkiem, co przyczyniło się do rozwoju innej dziedziny gospodarczej tj. turystyki. W czasie drugiej wojny światowej miasto uległo zniszczeniu i zostało wyludnione. Po wojnie w wyniku sukcesywnego rozwoju gospodarczego, Orzysz wzbogacał się w kolejne inwestycje. Nie zatracił jednak wojskowego charakteru, gdyŜ dla stacjonujących tu jednostek wojskowych rozbudowano infrastruktu- rę garnizonu (www.orzysz.pl). Do najstarszych i najwaŜniejszych zabytków architektonicznych i sakralnych naleŜy układ urbanistyczny centrum miasta Orzysz datowany na okres XV–XVIII w. oraz kościół ewangelicki z XV w. (obecnie rzymskokatolicki, parafia pod wezwaniem Matki Boskiej Szkaplerznej). Kościół został odrestaurowany i pomalowany w drugiej połowie XIX w. W jego wnętrzu znajduje się późnorenesansowy ołtarz. Do rejestru zabytków zostały równieŜ wpisane 4 domy oraz kościół parafialny przy ulicy Ełckiej, budynek mieszkalny przy ulicy Wojska Polskiego, cmentarz wojskowy z dwoma bramami przy ulicy Wyzwolenia oraz cmentarz ewangelicki przy ulicy 1 Maja. W miejscowości Okartowo ochronie konserwatorskiej podlegają: cmentarz ewangelicki z przełomu XIX/XX oraz kościół ewangelicki (aktualnie rzymskokatolicki). Jest to barokowy kościół parafialny wybudowany w 1799 roku obecnie pod wezwaniem Niepokalanego Serca NMP. Świątynia, w latach 1914–1923 została gruntownie odnowiona. W miejscowościach Grądy i Pianki ochronie podlegają cmentarze ewangelickie. Cmen- tarz w Grądach załoŜony został w drugiej połowie XIX w. W miejscowości Kociołek Szlachecki obiektami zabytkowymi są: kościół ewangelicki murowany (obecnie parafia rzymskokatolicka pod wezwaniem MB Gietrzwałdzkiej) oraz park dworski wraz z terenami przyległymi do brzegu jeziora Kocioł. Natomiast w WęŜewie na listę konserwatora zabytków został wpisany park dworski z przełomu XIX i XX w. Na uwagę zasługuje, wpisany równieŜ na listę konserwatorską wiatrak holenderski z XIX w. zlokalizowany w miejscowości Nowe Guty (fot. 1).

Fot. 1 Wiatrak holenderski z XIX w. w miejscowości Nowe Guty nad jeziorem Śniardwy

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Orzysz leŜy w południowo-wschodniej części województwa warmiń- sko-mazurskiego w granicach powiatu piskiego i obejmuje miasto Orzysz oraz częściowo gminy: Orzysz, Pisz i Biała Piska. Rejon ten ma charakter handlowo-usługowy (w okolicach miasta Orzysz) oraz na pozo- stałym obszarze turystyczno-rolniczy, o czym decydują warunki krajobrazowe, przyrodnicze i glebowe. Na omawianym terenie udokumentowano dwa złoŜa – kredy jeziornej „Chmielewo” oraz kopalin okruchowych „Wierzbiny”. Oba złoŜa zaliczono do klasy 4 (z punktu widzenia ochrony wartości złóŜ), tj. powszechnie występujących i łatwo dostępnych, moŜliwych do eksploatacji bez specjalnych ograniczeń. Aktualnie na terenie arkusza Orzysz nie jest eksploatowane Ŝadne z nich. Natomiast prowadzone jest na niewielką skalę niekoncesjonowane wydobycie kruszyw naturalnych (piasków i Ŝwirów). Surowiec ten wykorzystywany jest głównie przez miejscową ludność do sezonowych napraw lokalnych dróg oraz w budownictwie indywidualnym na róŜnorodne potrzeby gospodarskie. Obszar arkusza nie jest zasobny w surowce mineralne. Wyniki prac geologiczno- poszukiwawczych, które były prowadzone w tym rejonie, wskazują na ograniczone moŜliwo-

41 ści powiększenia bazy surowcowej. Na podstawie opracowań archiwalnych oraz analizy budowy geologicznej i obserwacji terenowych wyznaczono jednie obszar perspektywiczny dla udokumentowania kruszywa grubego, przylegający do złoŜa „Wierzbiny”, o utrudnionej do- stępności z uwagi na połoŜenie w granicach czynnego poligonu wojskowego oraz nieduŜy obszar w okolicach miejscowości Pilchy perspektywiczny dla udokumentowania kruszywa naturalnego drobnego. W roku 2009 przeprowadzone były badania wód płynących w granicach arkusza na jednolitej części wód „Pisa z jez. Śniardwy i Orzyszą do wpływu do jez. Roś” w punktach pomiarowych na Orzyszy w Mikoszach i na dopływie w Karwiku. W punktach tych stwierdzono odpowiednio dobry i umiarkowany stan ekologiczny wód. Stan chemiczny wód nie był określany. W granicach opisywanego terenu do celów komunalnych i rolniczych wykorzystywane są zasoby wód podziemnych. Główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z czwarto- rzędowymi piaskami róŜnoziarnistymi stadiałów środkowego i górnego zlodowacenia wisły i występuje niemalŜe na całym omawianym terenie. W centralnej i południowo-zachodniej części arkusza, występuje wysoki stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodo- nośnego, ze względu na lokalizację na tym terenie licznych obiektów uciąŜliwych dla środo- wiska oraz brak izolacji lub bardzo małą miąŜszość przykrywających go warstw utworów słabo przepuszczalnych. Południowo - zachodnia część arkusza obejmuje brzeŜną część GZWP 215 Subniecka warszawska. Zbiornik ten nie posiada jeszcze dokumentacji hydrogeologicznej ustanawiającej jego strefy ochronne. W granicach arkusza ok. 20% waloryzowanej powierzchni zajmują obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa. Zaklasyfikowano do nich miejsca występowania na powierzchni średnio zagęszczonych i zagęszczonych piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych oraz mało skonsolidowanych piaszczystych glin zlodowacenia wisły, a takŜe mułki oraz iły jeziorne akumulowane podczas tego zlodowacenia, leŜące najczęściej na osadach wodnolodowcowych, o ile występują w stanie twardoplastycznym, półzwartym lub zwartym. Niekorzystnymi warunkami budowlanymi charakteryzują się tereny gdzie na powierzchni odsłaniają się: słabonośne piaski w stanie luźnym, namuły, torfy i mułki oraz obszary o spadkach terenu przekraczających 12%. Warunki tego typu występują w dolinach Orzyszy i jej cieków oraz w rejonie jeziora Śniardwy. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zajmują ok. 10% powierzchni arkusza.

42 Gleby wysokich klas bonitacyjnych (I–IVa) oraz łąki chronione zajmują około 20% powierzchni arkusza. Gleby te występują w postaci niewielkich kompleksów, głównie w sąsiedztwie jeziora Śniardwy, natomiast łąki związane są z niewielkimi obszarami połoŜo- nymi głównie w rejonach bagiennych obniŜeń terenu, w okolicach jezior: Roś, Głębówko, Kocioł, Białoławka, Śniardwy oraz Tuchlińskiego. Lasy zajmują około 30% powierzchni arkusza, a ich największe kompleksy rozciągają się w pasie na południe od Orzysza aŜ do jeziora Roś oraz w rejonie pomiędzy jeziorem Bia- łoławka a miejscowościami Zdory i Szczechy Wielkie. Na pozostałym obszarze występują niewielkie ich fragmenty. Zieleń urządzona związana jest tylko z terenem gminy Orzysz, gdzie obejmuje tereny zieleni miejskiej. Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru objętego arkuszem Orzysz są wyjątkowe nie tylko w skali regionalnej, ale równieŜ krajowej, co zostało potwierdzone objęciem znacznych terenów, połoŜonych w jego zasięgu (około 90%), ochroną przyrody. Są to: Mazurski Park Krajobrazowy wraz z otuliną; 4 obszary chronionego krajobrazu: Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego – Wschód, Puszczy i Jezior Piskich, Jezior Orzyskich oraz Krainy Wielkich Jezior Mazurskich; uŜytek ekologiczny „Wyspy na jeziorach województwa warmiń- sko-mazurskiego” (w granicach arkusza połoŜony jest fragment obejmujący Wyspę Szeroki Ostrów); 7 pomników przyrody oŜywionej i 2 przyrody nieoŜywionej oraz 3 obszary Natura 2000, w tym dwa obszary ochrony ptasiej – „Puszcza Piska” i „Ostoja Poligon Orzysz” oraz obszary ochrony siedlisk w granicach arkusza mały fragment obszaru „Ostoja Piska”. Na omawianym terenie zachowały się liczne zabytki architektury i zieleni (parki dworskie). Ochroną konserwatorską objęte jest centrum Orzysza, które stanowi zabytkowy układ urbanistyczny oraz szereg obiektów architektonicznych, sakralnych i zieleni zorganizowanej (parki dworskie) zlokalizowanych w róŜnych miejscach omawianego obszaru arkusza. W miejscowości Nowe Guty na uwagę zasługuje zabytkowy wiatrak holenderski z XIX w. Niemal cały obszar arkusza Orzysz został bezwzględnie wyłączony z moŜliwości skła- dowania odpadów, głównie z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze. W północnej części arkusza wyznaczono niewielkie powierzchniowo obszary predysponowane do bezpośredniego lokalizowania jedynie składowisk odpadów obojętnych. Wy- magania przewidziane dla naturalnych barier geologicznych przy projektowaniu składowisk, spełniają występujące na powierzchni gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły, osiągające maksymalną miąŜszość 10 metrów.

43 Na mapie zaznaczono równieŜ trzy wyrobiska po eksploatacji kruszywa naturalnego, mogące spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów, pod warunkiem stworzenia sztucznej przesłony izolacyjnej. Na obszarze arkusza, z uwagi na niską odporność głównego uŜytkowego poziomu wo- donośnego, obfitość zbiorników wód powierzchniowych i specyfikę przyrodniczą terenu, trudno jest wskazać rejony najkorzystniejsze do lokalizacji składowisk odpadów. Stosunkowo najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów obojętnych występują w okolicy Tuchli- na (północno-zachodnia część arkusza), gdzie określono niski stopień zagroŜenia wód podziemnych. Lokalizacja składowisk odpadów na omawianym terenie nie jest jednak wskazana, ze względu na jego unikatowe walory przyrodniczo-krajobrazowe Krainy Wielkich Jezior Ma- zurskich. NajbliŜsze tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych podłoŜa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zostały wyznaczone na północ od niniejszego arkusza, w granicach arkuszy Ryn i Mrągowo. Wysokie walory krajobrazowe, przyrodnicze i kulturowe czynią ten teren atrakcyjnym pod względem turystycznym. Dlatego teŜ, na tym obszarze, naleŜy szczególnie dbać o jakość środowiska, a przede wszystkim o takie jego elementy jak: wody powierzchniowe i podziemne oraz powietrze atmosferyczne. W związku z tym trzeba zintensyfikować działania doty- czące rozbudowy sieci kanalizacyjnej oraz wyeliminować zanieczyszczenia wprowadzane do powietrza w wyniku tzw. niskiej emisji z gospodarstw indywidualnych (szczególnie w sezo- nie grzewczym).

XIV. Literatura

BANK Danych Lokalnych, GUS. CECKOWSKI T., TATARATA M., 2002 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kredy jeziornej "Chmielewo" w miejsc. Chmielewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZARNECKA H., 2005 – Atlas podziału hydrograficznego Polski. IMGW Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w woje- wództwie warmińsko-mazurskim. CAG PIG, Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl http://www.orzysz.pl

44 http://www.powiat.pisz.pl INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Pań- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:50 00. AGH, Kra- ków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz: Orzysz. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Funda- cja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. LISICKI S., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000, arkusz Orzysz (181), z objaśnieniami. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIWSKA H., 1989 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego w rejonie Piszu, gm. Miłki, Pisz, Orzysz, Biała Piska, Prostki, woj. suwal- skie, gm. Kolno, Szczuczyn, woj. łomŜyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

LIWSKA H., 1992 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Wierzbiny”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LOKALNY Program Rewitalizacji Miasta Orzysz na lata 2008-2013, 2010. Urząd Miejski w Orzyszu. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce, spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Falenty. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Część II. Państwo- wy Instytut Geologiczny, Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

45 PLAN Gospodarki Odpadami dla Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2007-2010, 2007. Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. PLAN Rozwoju Lokalnego Powiatu Piskiego, 2008 – Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XV/87/08 Rady Powiatu Pisz z dnia 31 stycznia 2008 r., Starostwo Powiatowe w Pi- szu PROGNOZA oddziaływania na środowisko Lokalnego Programu Rewitalizacji Miasta Orzysz, 2010. IntegruM ConsutinG, Wrocław. PROGRAM Ochrony Przyrody Nadleśnictwo Drygały, 2010. Biuro Urządzania Lasu i Geo- dezji Leśnej, Oddział w Warszawie. RAPORT o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. RAPORT o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Olsztyn. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporzą- dzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. ROZPORZĄDZENIE Ministerstwa Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obsza- rów specjalnej ochrony ptaków. Dziennik Ustaw nr 25, poz. 133 z dnia 4 lutego 2011 r. SOKOŁOWSKI A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Orzysz (181). Centralne Arch. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SPRAWOZDANIE z realizacji planu gospodarki odpadami gmin Mazurskiego Związku Mię- dzygminnego – Gospodarka Odpadami za okres 2007–2008, 2009. Mazurski Zwią- zek Międzygminny – Gospodarka Odpadami (www.bip.giŜycko.pl), GiŜycko. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski cz. I. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.

46 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski cz. II. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

TATARATA M., 1998 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kredy jeziornej „Chmielewo”. Centralne Arch. Państw. Inst. Geol., Warszawa. USTAWA o odpadach. z dnia 27 kwietnia 2001 r., tekst jednolity: Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. WENEROWICZ J., 1954 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kredy jeziornej w Chmielewie. Centralne Arch. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.