PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz Orzysz (181) Warszawa 2012 Autorzy: Joanna Fajfer*, Anna Gabryś-Godlewska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny Planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny Planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka* * – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „PROXIMA” SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG-PIB and MŚ, Warszawa 2012 Spis treści I. Wstęp (J. Fajfer) ............................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (J. Fajfer) .................................................. 4 III. Budowa geologiczna (J. Fajfer)........................................................................................ 8 IV. ZłoŜa kopalin (A. Gabryś-Godlewska)............................................................................ 13 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Gabryś-Godlewska)........................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (A. Gabryś-Godlewska) ...................... 16 VII. Warunki wodne (A. Gabryś-Godlewska) ........................................................................ 17 1. Wody powierzchniowe............................................................................................ 17 2. Wody podziemne..................................................................................................... 18 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 20 1. Gleby (P. Kwecko) ................................................................................................. 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ........................................ 23 IX. Składowanie odpadów (J. Król)...................................................................................... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego (A. Gabryś-Godlewska)................................................ 31 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Fajfer)...................................................................... 33 XII. Zabytki kultury (J. Fajfer) .............................................................................................. 39 XIII. Podsumowanie (J. Fajfer, A. Gabryś-Godlewska, J. Król)............................................. 41 XIV. Literatura ........................................................................................................................ 44 I. Wstęp Arkusz Orzysz Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) w skali 1:50 000 opracowany został w Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza A oraz plansza B – warstwa geochemia środowiska) i Przedsiębior- stwie Geologicznym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B – warstwa składowanie odpa- dów) w 2011 r. Niniejsze opracowanie powstało na podstawie Instrukcji opracowania MGśP (Instrukcja ..., 2005). Przy opracowaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanego przez Segi-AT Sp. z o.o. w Warszawie (Krogulec, Wierchowiec, 2006). Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 składa się z dwóch plansz – planszy A zawierającej informacje zgrupowane w następujących warstwach tematycznych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlane- go oraz ochrona przyrody (w tym system NATURA 2000) i zabytków kultury oraz planszy B obejmującej informacje w zakresie potencjalnych i występujących zagroŜeń powierzchni zie- mi. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Przedsta- wione na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bez- piecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa skierowana jest głównie do administracji samorządowej i rządowej oraz instytucji zajmujących się zagadnieniami związanymi bezpośrednio i pośrednio z ochroną środowiska naturalnego i racjonalnym korzystaniem z jego zasobów. Informacje zawarte w treści mapy stanowią doskonały materiał, pomocny przy podejmowaniu róŜnych działań związanych z realizacją obowiązków wynikających z uregulowań prawnych w zakresie m.in.: planowania przestrzennego, lokalizacji inwestycji czy opracowań planistycznych. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych oraz zwiadu terenowego. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Starostwie Powiatowym w Piszu oraz urzędach miast i gmin w: Orzyszu, Piszu i Bia- 3 łej Piskiej, a takŜe w Nadleśnictwie Drygały i Pisz. Korzystano równieŜ z materiałów znajdu- jących się w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego Państwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz dostępnych dokumentów na stronach internetowych Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, Narodowego Instytu- tu Dziedzictwa w Warszawie, a takŜe urzędów miast i nadleśnictw. Zebrane informacje zosta- ły zweryfikowane w czasie wizji terenowej w lipcu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złóŜ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Orzysz połoŜony jest między 53°40’ a 53°50’ szerokości geograficznej północnej i między 21°45’ a 22°00’ długości geograficznej wschodniej. Administracyjnie znajduje się w południowo-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego w obrę- bie powiatu piskiego i obejmuje miasto Orzysz oraz częściowo gminy: Orzysz, Pisz i Biała Piska. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2002) omawiany teren znajduje się w obrębie NiŜu Wschodniobałtycko-Białoruskiego, w podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckiego i naleŜy do makroregionu Pojezierze Mazurskie (fig. 1), w obrębie którego wyróŜniamy trzy mezoregiony: Równiny Mazurskiej, Krainy Wielkich Jezior Mazurskich oraz Pojezierza Ełc- kiego. Około 70% powierzchni omawianego obszaru zajmuje Równina Mazurska. Na obszarze tym, w części zachodniej występuje strefa czołowomorenowa rozciągająca się z południo- wego zachodu na północny wschód, która w części zachodniej przebiega między jeziorami Białoławka i Kocioł, a w części wschodniej tworzy Szwejkowskie Wzgórza i Wzgórza Ma- zurskie. Ich wysokości względne nie przekraczają 5 m. Natomiast centralny i południowo- wschodni obszar arkusza w obrębie analizowanej jednostki tworzy płaska równina pochodze- nia sandrowego, porozcinana licznymi jeziorami. ZróŜnicowanie wysokościowe nie jest tutaj duŜe, najniŜej połoŜona jest tafla jeziora Roś – średnio 114,4 m n.p.m. Północna i północno-zachodnia część arkusza, stanowiąca około 30%, naleŜy do Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. W rejonie tym kulminacje terenu przekraczają 150 m n.p.m. (na północ od Chmielewa), co jest związane z występowaniem rozległych wzgórz czołowomore- nowych. Są to przewaŜnie moreny akumulacyjne o wysokościach względnych przekraczają- cych 20 m. Obszar ten charakteryzuje się występowaniem jezior połączonych siecią rzek i ka- nałów. Jeziora Tyrkło i Orzysz zlokalizowane są w dwóch rynnach lodowcowych o przebiegu 4 zbliŜonym do południkowego. Jezioro Śniardwy (wytopiskowe) ma miejscami charakter ryn- nowy. W północnej części arkusza występują równieŜ pojedyncze wydmy, które na wschod- nim brzegu jeziora Orzysz osiągają wysokości względne do ponad 5 m. Niewielki, północno-wschodni fragment terenu arkusza w rejonie wschodniego brzegu jeziora Orzysz naleŜy do Pojezierza Ełckiego. 1 2 3 Fig. 1. PołoŜenie arkusza Orzysz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – jezioro Prowincja NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.82 – Pojezierze Mrągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.86 – Pojezierze Ełckie, 842.87 – Rów- nina Mazurska Podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.31 – Wysoczyzna Kolneńska 5 Obszar objęty arkuszem Orzysz pod względem klimatycznym znajduje się w Regionie Środkowomazurskim (Woś, 1999). Rejon ten pozostaje w zasięgu ścierania się mas powietrza atlantyckiego i kontynentalnego. W zaleŜności od przewagi jednej z mas powietrza, na obsza- rze tym występują ciepłe i deszczowe lub mroźne i słoneczne zimy, natomiast lata – chłodne i wilgotne lub gorące i suche. Średnia roczna temperatura oscyluje w przedziale od 6,5oC do 7,4oC. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń (–4,0oC), a najcieplejszym lipiec (17oC). Licz- ba dni mroźnych o maksymalnej temperaturze dobowej poniŜej 0°C waha się od 45 do 58.