Arkusz TOPRZYNY (35)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: SŁAWOMIR M ĄDRY*, PAWEŁ KWECKO**, HANNA TOMASSI-MORAWIEC **, GRA śYNA HRYBOWICZ***

Główny koordynator MGP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny planszy A: BOGUSŁAW B ĄK** Redaktor regionalny planszy B: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA** Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA **

* – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 12 VII. Warunki wodne (Sławomir M ądry) ...... 13 1. Wody powierzchniowe...... 13 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 18 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 21 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 24 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ...... 25 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ...... 29 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 29 XIV. Literatura ...... 30

I. Wst ęp

Arkusz Toprzyny Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2011/12 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzo- no zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Toprzyny, wraz z materiałami autorskimi (M ądry i in., 2006). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: − Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie,

3 − Urz ędach Wojewódzkim i Marszałkowskim w Olsztynie, − urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych, − nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Toprzyny wyznaczaj ą współrz ędne 20°30’–20°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°20’–54°30’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 301 km 2, w tym w granicach Polski 76 km 2. Opisywany teren poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim, w granicach dwóch gmin – Górowo Iławieckie i Bartoszyce, które od północy granicz ą z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego (2002) obszar arkusza nale Ŝy w cało ści do makroregionu Niziny Staropruskiej. W granicach Polski wyst ępuj ą dwa mezoregiony – Nizina S ępopolska i Wzniesienia Górowskie (fig. 1). Rze źba Równiny S ępopolskiej, która poza granic ą pa ństwa przechodzi w równin ę nad Pregoł ą, jest mało urozmaicona. Powierzchnia terenu w polskiej cz ęś ci obszaru arkusza, wznosi si ę na ogół łagodnie, ze wschodu na zachód, w stron ę Wzniesie ń Górowskich, od 75 m n.p.m. do 125 m n.p.m. Na zachód od przej ścia granicznego w Bezledach i na południe od Toprzyn w powierzchni równiny zaznaczaj ą si ę wyra źne obni Ŝenia. Na zachód od Toprzyn w morfologii wyró Ŝniaj ą si ę ci ągi wzgórz morenowych, zwane Wzniesieniami Górowskimi, których szczyty na omawianym obszarze znajduj ą si ę na rz ęd- nych od około 165 do 183,2 m n.p.m. Lasy zajmuj ą około 35% powierzchni terenu. Cechuje je bardzo wysoka Ŝyzno ść , dzi ęki czemu wyst ępuje tu du Ŝa ró Ŝnorodno ść gatunków drzew. Dominuj ącym typem siedliskowym są lasy mieszane i bory. S ą to głównie siedliska świe Ŝe i wilgotne, tworz ące cz ęsto struktur ę dwupi ętrow ą, wielogatunkow ą, z g ęstym podszytem. Do najwa Ŝniejszych gatunków laso- twórczych nale Ŝą : sosna, świerk i dąb. Du Ŝy udział w powierzchni le śnej ma równie Ŝ brzoza, która wyró Ŝnia si ę na tych terenach dobr ą jako ści ą i znaczn ą ekspansywno ści ą.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Toprzyny na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granice mezoregionów, 3 – granica pa ństwa Nizina Staropruska: 841.57 Wzniesienia Górowskie 841.58 Równina Ornecka 841.59 Nizina S ępopolska Pojezierze Mazurskie: 842.81 Pojezierze Olsztyńskie

Wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego na obszarze arkusza s ą grunty rolne. Na około 80% ich powierzchni wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. S ą to głównie gleby brunatne, III i IV klasy bonitacyjnej, wykształcone na glinach zwałowych. W rejonie wsi Gałajny wyst ępuj ą gleby piaszczyste, V i VI klasy bonitacyjnej. Chronione s ą równie Ŝ gleby organiczne – torfowe, rozwini ęte na torfowiskach niskich m.in. w rejonach wsi: Kumkiejmy, Gałajny i Piergozy. Obszar arkusza znajduje si ę w północnomazurskim regionie klimatycznym, który charakteryzuje si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą typów pogody, zwi ązan ą z przemieszczaniem si ę frontów atmosferycznych i cz ęst ą zmienno ści ą mas powietrza. Średnia temperatura roku wynosi 6,9°C (na podstawie danych z posterunku meteorologicznego w Bartoszycach z lat 1951–1970).

5 Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17,9°C, a najzimniejszym luty o średniej temperaturze –4,0°C. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych kształtują si ę na poziomie 580 – 600 mm, przy czym najwi ększe opady wyst ępuj ą latem, a najni Ŝsze zi- mą. Wiatry maj ą głównie kierunek zachodni, lub zbli Ŝony do zachodniego (Puza i in., 2000). Obszar arkusza charakteryzuje si ę bardzo rzadk ą sieci ą osadnicz ą, któr ą stanowi ą niewielkie wsie oraz osiedla znajduj ące si ę przy dawnych pa ństwowych gospodarstwach rolnych (PGR). Na omawianym terenie nie ma zakładów przemysłowych. Niespełna 15–20 lat temu przewa Ŝaj ąca cz ęść terenów uprawnych nale Ŝała do PGR. Pozostałe u Ŝytki rolne zagospodarowane były przez niewielkie gospodarstwa indywidualne. Po rozpadzie PGR, na przej ętych przez Agencj ę Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa areałach utworzyły si ę odłogi. Obecnie na wi ększo ści tych terenów, po ich wykupieniu lub wydzier Ŝawieniu, zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym na obszarze arkusza jest droga krajowa nr 51, prowadz ąca do przej ścia granicznego Bezledy. Z Lidzbarka Warmi ńskiego przez Gó- rowo Iławieckie i Toprzyny do granicy pa ństwa biegnie droga wojewódzka nr 511. Wy Ŝej wymienione drogi oraz nieczynna linia kolejowa z Bartoszyc ł ącz ą si ę w Bagrationowsku (dawna Iława Pruska), w Obwodzie Kaliningradzkim. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, łącz ąc poszczególne wsie z ośrodkami gminnymi.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Toprzyny przedstawiono według Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Ma ńkowska, Słowa ński, 1979a,b) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Giemza, 2009a,b). Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci platformy wschodnioeu- ropejskiej, w granicach jednostki ni Ŝszego rz ędu, okre ślanej jako obni Ŝenie nadbałtyckie (pe- rybałtyckie). Na omawianym obszarze podło Ŝe krystaliczne, zbudowane z gabr i granitów prekam- bru, znajduje si ę na gł ęboko ści około 2 500 m. Zalegaj ą na nim, le Ŝą c prawie poziomo, utwory pokrywy osadowej (monoklina k ętrzy ńska). W jej profilu wyst ępuj ą osady kambru, ordo- wiku, syluru, wykształcone w postaci piaskowców, wapieni, mułowców i iłowców, o łącznej mi ąŜ szo ści około 1000 m. Brak jest osadów dewonu, karbonu i dolnego permu (luka straty- graficzna). Utwory permu reprezentuj ą zlepie ńce i piaskowce umownie zaliczane do czerwonego sp ągowca, powy Ŝej których zalegaj ą piaskowce, mułowce, iłowce, margle, dolomity, anhydryty i sole kamienne cechsztynu o mi ąŜ szo ści około 300 m.

6 Osady mezozoiczne, w śród których wyst ępuj ą liczne luki stratygraficzne, wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza. Profil triasu rozpoczynaj ą mułowce i iłowce pstrego piaskowca (trias dolny). Wy Ŝej pojawiaj ą si ę iłowce retyku (trias górny). Utworów wapienia muszlowego (trias środkowy) na omawianym terenie brak. Utwory jury to: piaskowce, mułowce i iłowce jury dolnej i środkowej oraz mułowce, podrz ędnie piaskowce i margle jury górnej. Po prze- rwie w sedymentacji, na przełomie kredy dolnej i górnej, osadziły si ę piaski i piaskowce (alb, cenoman) oraz wapienie i margle (turon). Profil osadów kredy ko ńcz ą margle, wapienie, opo- ki, lokalnie piaskowce (kampan, mastrycht). Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów mezozoiku wynosi około 1000 m. Paleogen na obszarze arkusza reprezentuj ą piaski i mułki paleocenu, eocenu i oligocenu o mi ąŜ szo ści do kilkunastu metrów. Osady neoge ńskie na omawianym terenie nie wyst ę- puj ą, uległy prawdopodobnie zniszczeniu w wyniku erozyjnej i egzaracyjnej i działalno ści lądolodu. Utwory czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 165–250 m pokrywaj ą cały obszar omawianego arkusza (fig. 2). Le Ŝą bezpo średnio na utworach paleocenu, oligocenu lub eocenu. W profilu tych osadów główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe, tworzące miejscami jeden ci ągły kompleks od powierzchni terenu do sp ągu czwartorz ędu. Na omawianym obszarze nie stwierdzono osadów preglacjalnych. W dolnej cz ęś ci profilu utworów czwartorz ędowych zalegaj ą muł- ki zastoiskowe i gliny zwałowe zlodowacenia najstarszego (narwi). Zlodowacenia południo- wopolskie (nidy i sanu), reprezentuj ą 3 poziomy glin zwałowych, miejscami pod ścielone i rozdzielone iłami, mułkami, b ądź piaskami zastoiskowymi. Towarzysz ą im piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Do interglacjału mazowieckiego została zali- czona seria jeziornych piasków, mułków i ciemnobr ązowych iłów, przykrytych poziomem gliny zwałowej z okresu zlodowacenia liwca. Nad osadami interglacjału mazowieckiego zalegaj ą 3 poziomy glin zwałowych zlodowace ń środkowopolskich. Najni Ŝszy z nich zaliczany jest do zlodowacenia odry, a dwa wy Ŝsze do zlodowacenia warty. Rozdzielaj ą je osady wodnolodowcowe, wykształcone jako piaski, piaski ze Ŝwirami, lokalnie jako piaski gliniaste. Gliny zwałowe zlodowacenia warty miejscami pod ścielone są mułkami i piaskami zastoiskowymi. Osadów interglacjału eemskiego na obszarze omawianego arkusza nie stwierdzono. Najmłodszymi osadami glacjalnymi s ą 2 poziomy glin zwałowych z okresu zlodowace ń pół- nocnopolskich, reprezentuj ące 2 stadiały zlodowacenia wisły. Towarzysz ą im osady zastoiskowe: iły, mułki i piaski oraz wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły – faza pomorska (fig. 2). Pozostało ści ą po rozpadzie l ądolodu s ą wzgórza moren martwego lo-

7 du, kemy oraz wały form akumulacji szczelinowej. Pomi ędzy Gałajnami i Pierselami oraz na północ od Lejd wyst ępuj ą cienkie płaty piasków wodnolodowcowych, utworzone przez wody roztopowe.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Toprzyny na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodow- cowe. Drobne formy akumulacji lodowcowej: a – kemy; b – granica pa ństwa.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

Holocen jest okresem akumulacji piasków w dolinach rzecznych. Równocze śnie, w licznych zagł ębieniach i kotlinach wytopiskowych, osadzaj ą si ę, zawieraj ące substancj ę organiczn ą, namuły piaszczysto-humusowe oraz torfy.

8 IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Toprzyny znajduj ą się 3 zło Ŝa piasków czwartorz ędo- wych (Szuflicki i in., red., 2011). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. W zło Ŝach „Warszkajty” (Helwak, 1985; Zaprzelski, 2002), „Warszkajty II” (Zaprzel- ski, 1996; Olik, 2007b) i „Warszkajty III” (Olik, 2007a) udokumentowane zostały piaski ze Ŝwirem i piaski kemów, wyst ępuj ące pod pokryw ą glin. Oprócz warstw piaszczysto-Ŝwiro- wych w ścianach wyrobiska złó Ŝ „Warszkajty” i „Warszkajty II” widoczne s ą serie piasków pylastych z mułkami (Giemza, 2009b). Zło Ŝa udokumentowano po wschodniej stronie dawnej wsi Warszkajty, w sąsiedztwie istniej ących tu ju Ŝ wcze śniej Ŝwirowni. Zło Ŝe „Warszkajty II” składa si ę z 4 pól: A, B, C i D. Poszczególne pola obj ęły niewyeksploatowane przed opraco- waniem dokumentacji cz ęś ci zło Ŝa. Pole B ma wspóln ą granic ę ze zło Ŝem „Warszkajty”. W nadkładzie złó Ŝ, którego mi ąŜ szo ść wykazuje du Ŝą zmienno ść , oprócz glin zwałowych, wyst ępuj ą równie Ŝ piaski gliniaste i pylaste oraz gleba. Przy dokumentowaniu zło Ŝa „Warszkajty” przyj ęto, Ŝe piaski, wyst ępuj ące w stropie piasków ze Ŝwirem, w zachodniej cz ęś ci obszaru zło Ŝowego, s ą kopalin ą towarzysz ącą. W zło Ŝach „Warszkajty II” i „Warszkajty III” zarówno piaski jak i piaski ze Ŝwirem stanowi ą kopalin ę główn ą. Dla zło Ŝa „Warszkajty II” zasoby i parametry jako ściowe kruszywa obli- czono osobno dla piasków ze Ŝwirem i osobno dla piasków. W zło Ŝu „Warszkajty III” zaso- bów piasków ze Ŝwirem i piasków nie rozdzielano. Wszystkie zło Ŝa udokumentowano powy- Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piaszczysto-Ŝwirowych, jako ść kopaliny głównej oraz sposób jej wykorzystania został przedstawiony w tabeli 2. Zło Ŝa „Warszkajty”, „Warszkajty II” i „Warszkajty III” poddano klasyfikacji sozolo- gicznej ze wzgl ędu na ich ochron ę oraz ochron ę środowiska. Wszystkie zaliczono do klasy 4 tj. do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących, a ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Elmy i w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” uznano je za konfliktowe (tabela 1).

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny zagospodarowania zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ konfliktowo- zło Ŝa ś na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t) ci mapie surowcowego zło Ŝa wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in., red., 2011) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 K 1 Warszkajty pŜ, p 1) Q 271 C G 41 Sd 4 B 1 Natura 2000 K 2 Warszkajty II pŜ, p Q 2 163 C +C G 73 Skb, Sd 4 B 1 2 Natura 2000 K 3 Warszkajty III pŜ, p Q 464 C +C N 0 Skb, Sd 4 B 1 2 Natura 2000 Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, 1) – kopalina towarzysz ąca

10 Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: B – zło Ŝa konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ piaszczysto-Ŝwirowych

Nazwa zło Ŝa

Parametry Warszkajty II Warszkajty Warszkajty III piasek piasek ze Ŝwirem powierzchnia zło Ŝa ha 2,08 9,41 1,99 2,0–16,0 1,5–25,9 13,0–16,3 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m śr. 12,9 śr. 14,4 śr. 14,1 0,0–6,2 0,0–5,7 3,7–6,0 grubo ść nadkładu m śr. 4,4 śr. 2,9 śr. 4,5 stosunek grubo ści nadkładu 0,29 0,20 0,32 do mi ąŜ szości zło Ŝa 59,2–73,6 49,1–79,6 82,2–99,2 63,2–99,0 punkt piaskowy (2 mm) % śr. 65,4 śr. 69,1 śr. 93,5 śr. 94,3 0,5–3,7 1,2–3,3 1,1–4,1 2,29–3,29 zawarto ść pyłów mineralnych % śr. 1,9 śr. 2,2 śr. 2,86 śr. 2,81

zawarto ść zanieczyszcze ń obcych % * brak brak brak zawarto ść S całkowitej 0,048–0,129 0,055–0,074 % * * w przeliczeniu na SO 3 śr. 0,075 śr. 0,065 zastosowanie wg dokumentacji drogownictwo budownictwo i drogownictwo

* – nie badano

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Eksploatacja kruszywa w rejonie Warszkajtów rozpoczęła si ę na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku, przed udokumentowaniem złó Ŝ „Warszkajty” i „Warszkajty II”. Zło Ŝe „Warszkajty III” nie zostało dotychczas zagospodarowane. UŜytkownikiem zło Ŝa „Warszkajty” jest Przedsi ębiorstwo Robót Drogowych Sp. z o.o. z Lidzbarka Warmi ńskiego, które posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 31.07.2024 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,79 ha i teren górniczy o powierzchni 3,64 ha. W ich granicach nie znalazł si ę południowo-wschodni fragment zło Ŝa, gdy Ŝ przedsi ębiorca nie jest wła ścicielem tego terenu. W wyniku wcze śniejszej eksploatacji powstało wyrobisko stokowe, o powierzchni 2 ha, cz ęś ciowo poło Ŝone poza obecnymi granicami zło Ŝa, łącz ące si ę z wyrobiskiem zło Ŝa „Warszkajty II”. Po jego północnej i północno-zachodniej stronie znajduj ą si ę niewielkie zwały nadkładu. Zło Ŝe „Warszkajty II” eksploatowane jest przez firm ę Agropol Sp. z o.o. U Ŝytkownik posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 31.12.2029 r. Dla ka Ŝdego z pól zło Ŝa ustanowiono oddzielne obszary górnicze, o łącznej powierzchni 13,70 ha. Wspólny teren górniczy ma powierzchni ę 28,92 ha. W wyniku eksploatacji, równie Ŝ tej prowadzonej przed udokumento-

11 waniem zło Ŝa, powstało wyrobisko stokowe o powierzchni około 6 ha, poł ączone z wyrobiskiem zło Ŝa „Warszkajty”. Wydobycie kopaliny odbywa si ę obecnie w południowo-wschodniej cz ęś ci tego wyrobiska (pola A i C), gdzie utworzono drugi – ni Ŝszy poziom eksploatacyj- ny. Kopalina urabiana jest przy pomocy sprz ętu mechanicznego. Nadkład składowany jest w zaniechanych cz ęś ciach wyrobiska eksploatacyjnego oraz poza południowymi granicami pola A. Przeróbka kruszywa polegaj ąca na jego przesiewaniu odbywa si ę na miejscu w wyro- bisku. Pole B (przylegaj ące do zło Ŝa „Warszkajty”) i pole C (północno-wschodnie) aktualnie nie s ą eksploatowane. Na północny zachód od Toprzyn prowadzona jest, przy u Ŝyciu koparki, niekoncesjono- wana eksploatacja piasku i Ŝwiru, wykorzystywanego do utwardzania dróg lokalnych. Opis tego punktu zawiera sporz ądzona karta informacyjna.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Toprzyny istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ torfów i piasków ze Ŝwirem. Najwi ększe torfowisko, o powierzchni 160 ha, wyst ępuje na wschód od Gałajn. Pozo- stałe, nieprzekraczaj ące 30 ha, skupione s ą: w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na południe od Warszkajtów oraz w dolinie Bezledy. S ą to torfowiska niskie, wysokie lub mieszanotypo- we, o średniej mi ąŜ szo ści od 1,6 do 4,8 m i maksymalnej dochodz ącej do 8,2 m. Analiza dokumentacji złó Ŝ torfów, przeprowadzona zgodnie z kryteriami bilansowo ści i przy uwzgl ęd- nieniu wymogów ochrony środowiska, doprowadziła do stwierdzenia, Ŝe jedynie torfowisko niskie, olesowe znajduj ące si ę na południe od Toprzyn spełnia wymogi stawiane obszarom potencjalnej bazy surowcowej (tabela 3) (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Wi ększo ść torfowisk nie mo Ŝe by ć uznana za obszary prognostyczne dla udokumentowania złó Ŝ torfu ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenach le śnych. Niektóre z nich zlokalizowane s ą w sąsiedztwie rzek (Elmy i Bezledy) i w obszarach źródliskowych. Torfowisko koło Piergozów jest terenem cennym rolniczo (ł ąki chronione). Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Giemza, 2009a) i budowy geologicznej złó Ŝ „Warszkajty” i „Warszkajty II” mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe dla kruszywa naturalnego perspektywiczne s ą piaski i piaski ze Ŝwirem kemów. W wi ększo ści przypadków kemy po- kryte s ą warstw ą gliny, która na wierzchołkach tych form morfologicznych tworzy gliniast ą „czap ę”. Brak danych, na podstawie których mo Ŝna by okre śli ć mi ąŜ szo ść nadkładu glin, nie pozwolił na wyznaczenie, w sąsiedztwie istniej ących złó Ŝ, obszarów perspektywicznych.

12 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Nr Średnia Po- Wiek grubo ść Zasoby Zasto- obsza- Rodzaj grubo ść wierzch- kompl. kompl. w kat. sowanie ru kopa- Parametry jako ściowe nad- nia litolog.- litolog.- D kopa- na liny kładu 1 (ha) surow. surow. (tys. m 3) liny mapie (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 20,50 % I 3,0 t Q 0,0 1,7 50 Sr, I rozkład 60 % Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sr – rolnicze, I – torfy lecznicze (borowiny)

Mi ąŜ szo ść glin wyst ępuj ących w nadkładzie osadów piaszczysto-Ŝwirowych znana jest natomiast w rejonie Gałajn i Toprzyn, gdzie w roku 1982 prowadzone były prace geologiczno-zwiadowcze (Czop, 1982). Badaniami obj ęto trzy wzgórza, których genez ę na Szczegóło- wej mapie geologicznej Polski (Giemza, 2009a) okre ślono jako moreny martwego lodu. Po- zwoliły one, wraz z danymi z punktu nr 1 wyst ępowania kopaliny, na wyznaczenie trzech obszarów perspektywicznych, w których wyst ępuj ą, pod nadkładem glin i piasków glinia- stych o mi ąŜ szo ści poni Ŝej 3 m lub tylko gleby, piaski i piaski ze Ŝwirem o mi ąŜ szo ści do 12,5 m. W sp ągu serii zło Ŝowej, która od gł ęboko ści około 10 m mo Ŝe by ć zawodniona, zalegaj ą gliny zwałowe. Na omawianym obszarze w osadach cechsztynu (perm górny) wyst ępuj ą sole kamienne (Kozłowski, red., 1978), jednak m.in. ze wzgl ędu na du Ŝą gł ęboko ść zalegania (ponad 1200 m) nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści. Z osadami czerwonego sp ągowca (perm dolny) zwi ązane s ą perspektywy udokumentowania złó Ŝ gazu ziemnego ( śołnierczuk i in., 1990). Szczegółowa lokalizacja potencjalnych złó Ŝ w ęglowodorów, w ramach niniejszego opracowania, nie jest mo Ŝliwa. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym występowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku, których strop zalega na gł ęboko ści około 1 500 m. Koncesj ę na poszukiwanie gazu łupkowego posiada firma Silurian Energy Services.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przez obszar arkusza Toprzyny przebiega dział wodny I rz ędu pomi ędzy dorzeczami Pregoły i Świe Ŝej (obecnie Prochładnaja), które uchodz ą do Zalewu Wi ślanego. Cz ęść połu-

13 dniowo-zachodni ą omawianego obszaru, nale Ŝą cą do zlewni Pregoły, odwadnia Elma, do- pływ Łyny. Źródła Elmy znajduj ą si ę na podmokłych terenach na północ od Kumkiejmów. Z pozostałej cz ęś ci obszaru, sieci ą rowów i lokalnych cieków, wody powierzchniowe odpły- waj ą do niewielkich rzek Pasmar i Bezledy (Majskaja i Riezwaja w Obwodzie Kaliningradz- kim), a nast ępnie do Świe Ŝej. W rejonie Warszkajtów znajduje si ę jezioro Czarne, a na całym opisywanym terenie licznie wyst ępuj ą oczka wodne. Przez jezioro Czarne przepływa rzeka Pasmar. W 2009 r. na obszarze arkusza Toprzyny w punkcie pomiarowo-kontrolnym na Bezle- dzie, w miejscowo ści Lejdy (niezaznaczony na mapie) prowadzone były badania stanu ekolo- gicznego wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r., DzU nr 162, poz. 1008). Stan wód Bezledy był tu umiarkowany. Na wynik klasyfikacji wpływ miała wysoka koncentracja zwi ązków azotu i fosforanów.

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego Polski zwykłych wód podziemnych obszar arkusza To- przyny poło Ŝony jest w regionie mazowiecko-mazursko-podlaskim (II), w subregionie nad- morskim (II 1) i znajduje si ę w granicach jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 20 (zlewnia Łyny), nale Ŝą cej do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (U ścinowicz, 2004). Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi. Wody wyst ępuj ące w utworach paleoge ńskich nie s ą ujmowane, ale ju Ŝ na obszarach s ąsiednich arkuszy, np. w rejonie Barto- szyc, poziom paleoge ński jest wykorzystywany i pełni rol ę głównego lub podrz ędnego poziomu wodono śnego. Pomi ędzy Molwitami i Pierselami a granic ą pa ństwa rozci ąga si ę strefa, w której nie wyst ępuj ą czwartorz ędowe utwory wodono śne. Na pozostałym obszarze, w obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wykształcone s ą dwa mi ędzymorenowe poziomy wodono śne. Poziom górny zwi ązany jest z osadami wodnolodowcowymi fazy leszczy ńskiej stadiału głównego zlodowace ń północnopolskich. Strop wodono śnych piasków i piasków ze Ŝwirem zalega na głęboko ści 20–40 m, w rejonie Sigajnów, ze wzgl ędu na morfologi ę terenu, gł ębiej – poni Ŝej 50 m. Jego mi ąŜ szo ść najcz ęś ciej wynosi od 5 do 15 m, ale miejscami mo Ŝe prze- kroczy ć 20 m. Studnie wiercone osi ągaj ą wydajno ści do około 50 m3/h. Zwierciadło wody ma charakter naporowy. Stabilizuje si ę na rz ędnych od około 140 m n.p.m. na zachodzie, do oko- ło 80 m n.p.m. na wschodzie. Warstw ą napinaj ącą jest kompleks glin zwałowych zalegaj ący

14 od stropu warstwy wodono śnej do powierzchni terenu. Poziom ten na obszarze arkusza To- przyny pełni rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Dolny poziom czwartorz ędowy stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowacenia Odry. Zalegaj ą one na gł ęboko ści od 100 do 135 m, a ich mi ąŜ szo ść wynosi średnio około 15 m. Na obszarze arkusza brak jest studni eksploatuj ących ten poziom. Na s ąsiednich terenach zwierciadło wody, o charakterze naporowym, stabilizuje si ę na podobnym poziomie, co zwierciadło poziomu górnego. Mo Ŝe to świadczy ć o po średniej ł ączno ści hydraulicznej obu poziomów. Skałami zbiornikowymi paleoge ńskiego pi ętra wodono śnego s ą piaski, na zachodzie – paleocenu i oligocenu, a na wschodzie – eocenu i oligocenu. Wyst ępuj ą one na całym obszarze arkusza, z wyj ątkiem gł ębokich rozci ęć erozyjnych, gdzie utwory paleoge ńskie zostały całkowicie wyerodowane. Strop wodono śnych piasków, o mi ąŜ szo ści około 15–20 m, zalega najcz ęś ciej na gł ęboko ści od 160 do 250 m. Zwierciadło wody jest napi ęte – subartezyjskie. Wody podziemne spływaj ą w kierunku doliny Łyny, gdzie w ujmuj ących ten poziom stud- niach obserwuje si ę samowypływy. Zasilanie paleoge ńskiego poziomu wodono śnego nast ę- puje na drodze przes ączania wód z utworów czwartorz ędowych lub bezpo średnio na kontak- tach z czwartorz ędowymi poziomami wodono śnymi w obr ębie kopalnych dolin erozyjnych. Wody górnego poziomu czwartorz ędowego s ą słabo zmineralizowane, typu wodorow ę- glanowo-wapniowego (HCO 3-Ca). Charakteryzuj ą si ę odczynem od słabo kwa śnego do słabo zasadowego (pH 6,7–7,8). Sucha pozostało ść najcz ęś ciej nie przekracza 500 mg/dm 3. Zawar- 3 3 to ść chlorków (5,4–49,0; śr. 11,7 mg Cl/dm ), siarczanów (do 40 mg SO 4/dm ), azotynów (0,00–0,04; śr. 0,01 mg N/dm 3) i azotanów (0,00–0,35; śr. 0,07 mg N/dm 3) kształtuje si ę poni- Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). W pojedynczych przypadkach notowano przekroczenia ilo ści amoniaku (0,00–4,5; śr. 0,55 mg N/dm 3). Na całym obszarze arkusza obserwuje si ę wysok ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza (0,65–8,80; śr. 3,57 mg Fe/dm 3) i manganu (0,05–0,50; śr. 0,20 mg Mn/dm 3). Jako ść wód podziemnych dolnego poziomu czwartorz ędowego okre ślono na podstawie jedynie 2 analiz chemicznych, w tym jednej archiwalnej. W porównaniu z wodami górnego poziomu cechuje je wi ększa zawarto ść amoniaku (1,4 mg N/dm 3), a mniejsza zwi ązków Ŝela- za (2,8 mg Fe/dm 3) i manganu (0,08 mg Mn/dm 3). Wysoka zawarto ść Ŝelaza i manganu powoduje, Ŝe wody podziemne ujmowane z poziomów czwartorz ędowych zawsze wymagaj ą uzdatniania. Wody z rejonu Dulsina, gdzie koncentracja zwi ązków Ŝelaza (ponad 5 mg Fe/dm 3) i manganu (0,3–0,5 mg Mn/dm 3) jest

15 najwy Ŝsza, przed przeznaczeniem do spo Ŝycia, wymaga ć b ędą zastosowania skomplikowa- nych metod uzdatniania. Jako ść wód podziemnych paleoge ńskiego poziomu wodono śnego na obszarze arkusza Toprzyny nie została rozpoznana. śaden z omówionych poziomów wodono śnych na omawianym obszarze nie ma rangi głównego zbiornika wód podziemnych (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Toprzyny na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) Granica GZWP: 1 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd i kreda (Tr, K), 2 – granica pa ństwa

Na obszarze arkusza od gł ęboko ści około 300 m, pocz ąwszy od sp ągowej cz ęś ci utwo- rów kredy górnej, wyst ępuj ą wody zmineralizowane, typu Cl-Na. Najbardziej wydajnym poziomem, z którego mo Ŝna by ujmowa ć wody o mineralizacji 20–50 g/dm 3, s ą piaskowce dolnego triasu (Kozłowski, red., 1978), zalegaj ące na gł ęboko ści około 800 m.

16 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb z terenu arkusza 35 – Toprzyny, zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Zgodnie z t ą norm ą, ze wzgl ędu na zawarto ści okre ślonych pierwiastków w próbce, wydziela si ę trzy kategorie: A – standard obszaru poddanego ochronie, B – standard u Ŝytków rolnych, gruntów le- śnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych oraz C – standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbk ę gleby pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0 – 0,2 m) w regularnej siatce 5×5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

17 Prezentacja wyników Uwzgl ędniaj ąc, zastosowan ą g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) uzyskano tylko 1 próbk ę. Uniemo Ŝliwia to wykre ślenie izoliniowej mapy zawarto ści pier- wiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały, wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktu. Lokalizacj ę miejsca pobrania próbki (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratu wypełnionego kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych próbki gleby odniesiono do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Pod wzgl ędem zawarto ści badanych metali (arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, ko- baltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci) próbka spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝytkowanie tego obszaru. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscu pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomia- ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

18 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Profile pomiarowe s ą bardzo krótkie, gdy Ŝ tylko południowy skraj arkusza znajduje si ę w granicach Polski. Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 21 do około 37 nGy/h. Przeciętnie warto ść ta wynosi około 32 nGy/h i jest nieco ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 35 do około 50 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 40 nGy/h. Niewielkie zró Ŝnicowanie pomierzonych dawek promieniowania gamma w profilach pomiarowych jest zwi ązane z tym, Ŝe wzdłu Ŝ obu profili dominuje jeden typ utworów powierzchniowych – gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu s ą bardzo niskie, cha- rakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,6 do 7,3 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą się od 0,0 do 3,7 kBq/m 2.

19 35 W PROFIL ZACHODNI 35 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6028744

6027683 m m 6023653 6026592

6025691

0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 20

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6028744

6027683 m m 6023653 6026592

6025691

0 2 4 6 8 0 0,5 1 1,5 2 2,5 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Toprzyny (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ędnia si ę zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r. – DzU nr 185, poz. 1243, z pó źn. zmianami) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczegól- ne typy składowisk odpadów (DzU nr 39, poz. 320). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w sto- sunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegó- łowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów,

21 − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Toprzyny Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (U ścinowicz, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono

22 w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parame- trem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Tereny obj ęte arkuszem w granicach Polski zajmuj ą około 25% jego powierzchni. Po- została cz ęść nale Ŝy do Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Toprzyny bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” PLB 280015 (ochrona ptaków) – cały analizowany teren, − lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − obszary podmokłe, bagienne, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − strefy (do 250 m) wokół jeziora Czarnego i pozostałych akwenów, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Elmy, Bezledy i pozostałych cieków.

Problem składowania odpadów Ze wzgl ędu na swoje poło Ŝenie w granicach obszaru przyrodniczego prawnie chronionego w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” (PLB 280015) cało ść analizowanego terenu bezwzgl ędnie wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedmiotem ochrony s ą ptaki, przede wszystkim najwi ększa w Polsce populacja bo- cianów białych (około 1000 par). Stwierdzono wyst ępowanie 93 gatunków ptaków, w tym 81 gatunków l ęgowych lub prawdopodobnie l ęgowych. Jest w śród nich 38 gatunków z zał ączni- ka I Dyrektywy Ptasiej (waloryzuj ących obszary Natura 2000) i 15 gatunków z polskiej Czerwonej Ksi ęgi Zwierz ąt. Składowiska odpadów stanowi ą obiekty potencjalnie uci ąŜ liwe dla środowiska i mog ą- ce pogorszy ć jego stan. Nad organami stanowi ącymi nadzór nad obszarami Natura 2000 (Re- gionalny Dyrektor Ochrony Środowiska) ci ąŜ y obowi ązek zapobiegania pogorszeniom stanu środowiska i niepokojeniu gatunków b ędących przedmiotem ochrony. Nale Ŝy wprowadza ć

23 specjalne środki ochronne (regulacje prawne, systemy umów, działania ochrony czynnej, ustanawianie i wdra Ŝanie odpowiednich planów), gwarantuj ące zachowanie przedmiotów ochrony we wła ściwym stanie ochrony (dla obszarów ptasich z Dyrektywy Ptasiej), a dla wy- konania obowi ązku zapobiegania pogorszeniom i obowi ązku proaktywnej ochrony sporz ą- dzanie i ustanawianie dla ka Ŝdego obszaru Natura 2000 planu zada ń ochrony. Dla „Ostoi Warmi ńskiej” plan ma by ć sporz ądzony pod koniec 2011 roku. Na analizowanym terenie nie ma składowisk odpadów.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Toprzyny opracowano na podstawie mapy topograficznej w skali 1:10 000, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Giemza, 2009a) oraz obserwacji terenowych. Z analizy wyłączono obszary lasów i gleb chronionych oraz jezioro Czarne. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 15% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a takŜe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą na morfologicznie wy Ŝej po- ło Ŝonych obszarach, zbudowanych z nieskonsolidowanych glin zwałowych i osadów wodnolodowcowych (piasków) zlodowace ń północnopolskich, w miejscach, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło Ŝone jest poni Ŝej 2 m p.p.t. Gliny zwałowe znajduj ą si ę najcz ęś ciej w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. Wodnolodowcowe piaski, miejscami ze Ŝwirem, to grunty niespoiste, średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Zmienne warunki budowlane wyst ępuj ą na morenach martwego lodu, kemach i formach akumulacji szczelinowej. Ze wzgl ędu na bardzo zró Ŝnicowan ą litologi ę (gliny, piaski, Ŝwiry, mułki) warunki posadowienia budynków na tych formach morfologicznych mog ą by ć miejscami utrudnione. Moreny martwego lodu na mapie geologicznej (Giemza, 2009a) wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, kemy zaznaczono koło Warszkajtów, a formy akumulacji szczelinowej koło Molwitów. Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to obszary wyst ępowania torfów, i namułów, które s ą gruntami słabono śnymi. Dodatkowym utrudnieniem jest obecno ść agre- sywnych wód gruntowych. Warunki niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą tak Ŝe z obszarami, na których wody gruntowe wyst ępuj ą płycej ni Ŝ 2 m. S ą to doliny rzek i inne obni-

24 Ŝenia w powierzchni terenu. Ze wzgl ędu na nieprzepuszczalne podło Ŝe s ą one cz ęsto podmo- kłe i zabagnione. W pobli Ŝu oczek wodnych i w innych zagł ębieniach terenu nale Ŝy si ę spo- dziewa ć glin, wyst ępuj ących w stanie plastycznym, co pogarsza warunki budowlane (obni Ŝo- na no śno ść , znaczna odkształcalno ść gruntu). Ponadto budownictwo jest utrudnione na wschodnich stokach Wzniesie ń Górowskich w rejonie Dulsina oraz na zboczach gł ęboko wci ętej doliny rzeki Pasmar koło Warszkajtów, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. S ą to tereny zagro Ŝenie ruchami osuwiskowymi, szczególnie po pozbawieniu ich szaty ro ślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obci ąŜ enia obiektami budowlanymi. Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych w takich rejonach wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Pra- wie wszystkie strome stoki pokrywaj ą lasy i gleby chronione. Nie zaobserwowano na nich śladów ewentualnych powierzchniowych ruchów masowych (Grabowski, red. i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza Toprzyny s ą znacz ące w skali re- gionalnej i krajowej. Poło Ŝony jest on w obr ębie regionu „Zielonych Płuc Polski”. Region ten powstał w 1988 r., w celu stworzenia podstaw organizacyjnych i programowych dla komplek- sowej ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, z uwzgl ędnieniem harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego. Region „Zielonych Płuc Polski” cechuje znaczne zró Ŝnicowanie krajobrazowe oraz bogactwo szaty ro ślinnej i świata zwierz ęcego. Lasy, wyst ępuj ące w du Ŝych, zwartych kompleksach, s ą przewa Ŝnie pochodzenia naturalnego, czasami zbli Ŝone do lasów pierwotnych. Jednym z najwa Ŝniejszych bogactw przyrodniczych tego regionu s ą zasoby wodne rzek i terenów bagiennych. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 20% powierzchni obszaru arkusza. Znajduje si ę tu fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Elmy, obejmuj ący głównie zwarty kompleks le śny poło Ŝony na południe od Warszkajtów. Na obszarze arkusza, w 9 miejscach, ro śnie 12 drzew pomnikowych (8 d ębów szypuł- kowych, 4 lipy drobnolistne) (tabela 5). W granicach OChK znajduj ą si ę 2 torfowiska uznane za u Ŝytki ekologiczne: „Malina Moroszka” i „Moroszka na Toprzynach” (tabela 5). Zostały one utworzone w celu ochrony stanowisk unikalnej maliny moroszki. Ro ślina ta jest unikalnym reliktem z okresu glacjalne- go, wpisanym do „Czerwonej ksi ęgi ro ślin wymieraj ących i zagro Ŝonych”. Trzecim u Ŝytkiem ekologicznym na omawianym obszarze s ą śródle śne ł ąki koło wsi Gr ądzik (tabela 5). Tereny

25 te, poło Ŝone w bezpo średnim s ąsiedztwie „bocianiej wsi” – śywkowa, s ą Ŝerowiskami bocia- nów białych. Tabela 5 Wykaz pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo- krajobrazowych Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdz. (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 1 P 2007 oddz. 132A b bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 2 P 1969 oddz. 141 l bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 3 P 2007 oddz. 140 c bartoszycki 3 lipy drobnolistne le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 4 P 2007 oddz. 140 d bartoszycki dąb szypułkowy le śn. D ąbrówka Bartoszyce PŜ 5 P 2004 oddz. 145A a bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 6 P 2007 oddz. 135 l bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 7 P 2007 oddz. 137 d bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 8 P 2007 oddz. 188 i bartoszycki 2 d ęby szypułkowe le śn. Stabławki Górowo Iławeckie PŜ 9 P 2007 oddz. 184 c bartoszycki lipa drobnolistna „Gr ądzik” Górowo Iławeckie łąki śródle śne – Ŝerowiska bociana 10 U Gr ądzik 1998 bartoszycki białego (87,02) „Moroszka na Toprzynach” Górowo Iławeckie torfowisko ze stanowiskiem 11 U Toprzyny 1995 bartoszycki maliny moroszki (11,81) „Malina Moroszka” Górowo Iławeckie torfowisko ze stanowiskiem 12 U Warszkajty 1994 bartoszycki maliny moroszki (11,83) Górowo Iławeckie kolonia bociana białego 13 Z śywkowo bartoszycki * (317,25) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy, Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej.

Obszar wokół wsi śywkowo, z uwagi na nieprzeci ętne walory krajobrazowe, przyrodnicze i architektoniczne, proponowany jest do obj ęcia ochron ą w formie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego (tabela 5). W jego granicach znajdzie si ę u Ŝytek ekologiczny „Gr ądzik”. Projektowany zespół zawiera resztki ekosystemów naturalnych (oczka wodne, bagna, obszary źródliskowe) oraz ekstensywnie u Ŝytkowane ł ąki i pastwiska. Walory przyrodnicze tego tere-

26 nu w poł ączeniu z tradycyjn ą gospodark ą roln ą, sprawiły, Ŝe znajduje si ę tu najliczniejsza kolonia bocianów białych w Polsce. Bardzo wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych I–IVa, chronione dla u Ŝytkowania rolniczego, stanowi ące wi ększo ść gruntów ornych. Na terenie arkusza Toprzyny (fig. 5) brak jest obszarów nale Ŝą cych do krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro i in., 1998). Cały omawiany teren znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” (tabela 6). Informacje na jego temat zaczerpni ęto ze strony internetowej http://www.gdos.gov.pl .

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Toprzyny na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – krajowy korytarz ekologiczny: 13k – Łyny, 2 – granica pa ństwa

W „Ostoi Warmi ńskiej” (PLB 280015) wyst ępuje najliczniejsza w Polsce lokalna populacja bociana białego, wyst ępuj ącego w liczbie około 1 000 par, w najwy Ŝszym w kraju za- gęszczeniu, wynosz ącym 71 par na 100 km 2. Jest to równie Ŝ obszar l ęgowy dwu innych rzad- kich gatunków ptaków – orlika krzykliwego i Ŝurawia.

27 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia w granicach arkusza Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja warmi ńsko- Górowo Iławieckie 1 F PLB280015 Warmi ńska 20º43’07’’E 54º17’18’’N 145 342,0 ha PL622 bartoszycki (P) mazurskie Bartoszyce

Rubryka 2: F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków 28

W śywkowie, gdzie utworzono Europejskie Centrum Bociana Białego, rozpoczyna si ę „Szlak Bocianich Gniazd”, który przebiega dalej poprzez Toprzyny i Lejdy do Lwowca (arkusz S ępopol).

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Toprzyny brak jest wpisanych do rejestru zabytków kultury. Na północ od Kumkiejm Małych znajduj ą si ę pozostało ści grodziska wczesno średniowiecznego. Ochronie konserwatorskiej podlegaj ą parki podworskie w Pierselach i Molwitach.

XIII. Podsumowanie Teren arkusza Toprzyny charakteryzuje si ę du Ŝym udziałem gleb chronionych. Bardzo korzystne warunki glebowe i klimatyczne daj ą podstawy do rozwoju rolnictwa, b ędącego tu dominuj ącą dziedzin ą gospodarki. Niespełna 15 – 20 lat temu w tym regionie kraju na wi ęk- szo ści terenów uprawnych funkcjonowały pa ństwowe gospodarstwa rolne. Po rozpadzie PGR, na obj ętych przez nie terenach utworzyły si ę odłogi, b ędące w pierwszych kilku latach atrakcyjnymi Ŝerowiskami dla bocianów, które na omawianym terenie występuj ą szczególnie licznie. Cały obszar arkusza znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”. Obecnie na wi ększo ści odłogów zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o du Ŝych powierzchniach i zmniejszenie ró Ŝnorodno ści krajobrazowej. Krajobraz obszaru traci swój mozaikowy charakter oraz cenne siedliska, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszania bioró Ŝnorodno ści gatunkowej tych terenów. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Toprzyny. Obejmuje ona 3 zło Ŝa kruszywa naturalnego, które maj ą lokalne znaczenie surowcowe. Istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania kolejnych złó Ŝ kruszywa w sąsiedztwie ju Ŝ istniej ących, a tak Ŝe w zachodniej cz ęś ci terenu arkusza, gdzie wyznaczono 3 obszary perspektywiczna dla piasków ze Ŝwirem. Ponadto spo śród licznych wyst ąpie ń torfów jedno uznano za obszar prognostyczny. Cechszty ńskie sole kamienne wyst ępuj ą na zbyt du Ŝej gł ęboko ści, aby mo Ŝna było pod- jąć ich eksploatacj ę. Z osadami czerwonego sp ągowca, wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza, zwi ązane s ą mo Ŝliwo ści wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym wyst ępowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku. Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych i paleoge ńskich. Ze wzgl ędu na du Ŝą gł ęboko ść zalegania, przy ma-

29 łym zapotrzebowaniu na wod ę poziom paleoge ński nie jest wykorzystywany. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia ludno ści w wod ę maj ą dwa czwartorz ędowe mi ędzymorenowe poziomy wodono śne. Cało ść analizowanego terenu bezwzgl ędnie wył ączono z mo Ŝliwo ści składowania od- padów, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach obszaru Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”. Przewa Ŝaj ą tereny o korzystnych warunkach budowlanych. Wi ększo ść z nich nie zosta- ła przedstawiona na mapie, gdy Ŝ na ogół pokrywaj ą si ę z obszarami wyst ępowania gleb chronionych wysokich klas bonitacyjnych. Atrakcj ą turystyczn ą na skal ę europejsk ą, któr ą nale Ŝy wykorzystywa ć w promocji regionu, jest liczna populacja bociana białego. Na szczególn ą uwag ę zasługuje „bociania wie ś” – śywkowo, gdzie co roku gniazduje około 40 bocianich par.

XIV. Literatura

CZOP J., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północno-zachodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. GIEMZA A., 2009a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz Toprzy- ny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIEMZA A., 2009b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Toprzyny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., 1985 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Warszkajty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa.

30 KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1979a – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Lidzbark Warmi ński. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MA ŃKOWSKA A., SŁOWA ŃSKI W., 1979b – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, wyd. A i B, arkusz Lidzbark Warmi ński. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B, POPIELSKI W., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Toprzyny. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Obszary Natura 2000 – http://www.gdos.gov.pl . OLIK J., 2007a – Dokumentacja geologiczna kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem)

w zło Ŝu „Warszkajty III” w kat. C 1+C 2.

OLIK J., 2007b – Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej w kat. C 2+C 1 złoŜa kruszywa naturalnego (piasków ze Ŝwirem) „Warszkajty II”. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom 1, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PUZA A., KOSMACZ E., LORENS P., WOJNOWSKA W., 2000 – Strategia zrównowa Ŝo- nego rozwoju powiatu bartoszyckiego. Raport diagnoza stanu powiatu. Grudzie ń 2000 r., Starostwo Powiatowe w Bartoszycach. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359.

31 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z dnia 9 września 2008 r., nr 162, poz. 1008. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z dnia 13 marca 2009 r., Nr 39, poz. 320. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spo Ŝycia przez ludzi, wraz ze zmian ą z 20 kwietnia 2010 r. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietnia 2007 r., nr 61, poz. 417 i z 29 kwietnia 2010 r., nr 72, poz. 466. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z 27.04.2001 r. o odpadach (tekst jednolity z 2010 r.). Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243. UŚCINOWICZ S., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Toprzyny. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 1996 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1+C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Warszkajty II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. ZAPRZELSKI Z., 2002 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej (dokumentacji geologicznej

w kat. C 1) zło Ŝa kruszywa naturalnego „Warszkajty”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

32 śOŁNIERCZUK i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w dolnopermskim (podsolnym) kompleksie strukturalnym Polski. Technika Posz. Geol., nr 3 – 4, Kraków.