Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie In opdracht van: Landschapsbeheer Friesland Feddes/Olthof landschapsarchitecten Utrecht, mei 2012 Europees landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland. Voorwoord Trots is het woord voor deze Visie. meegedacht en gewerkt in hoe we de beoogde ont- En persoonlijk ben ik ook wel een beetje trots, opge- wikkeling kunnen oppakken, die heeft bekeken waar groeid op het plekje waar de rivier de Tsjonger ooit Trots zijn wij erop dat we u hierbij de Visie kunnen de ontwikkelkansen voor dit gebied liggen. zo meanderde bij Makkinga, schraapte en schuurde presenteren op de ontwikkelingskansen van de langs de zandrug waaraan we woonden. De Tsjon- Friese Waterlinie. Trots, ook door de grensoverschrijdende samen- ger met haar wijdse stroomgebied die zo’n impact werking in het proces. Naast deze gemeentelijke had op mijzelf en ook op de Friese geschiedenis. De Waterlinie, een trotse verdedigingslinie uit de bestuurders waren die er ook van het Wetterskip Een rivier met geschiedenis, die je nog zo kunt Tachtigjarige oorlog en uit de tijd dat ons nog jonge Fryslân, de provincie Fryslân, de Terreinbeherende aflezen aan het landschap, als je er oog voor hebt. land en ons Noordelijke landsdeel radeloos, rede- Organisaties It Fryske Gea en Staatsbosbeheer, Het verhaal, dat door de ontwikkeling van de Friese loos en reddeloos verloren leek onder de aanval- Steunpunt Monumentenzorg en van het Recreatie- Waterlinie straks weer beter verteld wordt en beter len van buitenlandse mogendheden. Eerst Spanje schap Drenthe, die meegedacht en ondersteund beleefbaar kan worden. en later Engeland, Frankrijk, maar vooral hier in het hebben. In Werkgroepverband zijn hierin ook nog Noorden de bisschoppen van Keulen en Münster eens de gemeente Smallingerland en het Overijs- Trots, eigenlijk niet eens zo zeer om bovenge- hadden het gemunt op ons ‘Moaiste lân van d’ierde’. selse Steenwijkerland aangeschoven, in totaal daar- noemde redenen, maar ook trots alleen al door het Natuurlijk is ze dat niet gelukt. En dat kwam niet in mee zeven participerende gemeenten in grensover- historische gegeven, het verhaal van dit gebied, dat de laatste plaats door het water van de Waterlinie, schrijdende samenwerking, een unicum. Maar ook door het gevolgde proces in dit ontwikkeltraject vele levensbedreigend voor de aanvallers, beschermend historische organisaties uit het gebied, mensen van inwoners nu al bereikt en verrijkt heeft, een trots die voor ons. Plaatselijke Belangen, Tresoar -dé Schatkist van ontwikkeld is daardoor in dit gebied. Fryslân-, diverse kunstinstellingen als Keunstwurk, Trots ben ík er op, dat ik dit mag doen als voorzitter Kunstwerf, Open Stal Oldeberkoop, Karst Beken- Want als ons één ding duidelijk gemaakt is tijdens namens de Stuurgroep Friese Waterlinie, die hierbij bosch en de Peergroup, onderwijsinstelling Compe- dit ontwikkelproces van de Visie, en ons getoond ‘aan de knoppen’ stond. Een groep, waarin van alle rio, Bibliotheken Zuidoost Fryslân en nog vele, vele is door externen, dan is het wel dat het landschap deelnemende gemeenten in Zuidoost Fryslân en andere mensen en partijen hebben hierin meege- van Zuidoost Fryslân bijzonder is. Wijzelf hebben ook het aangrenzende Drentse Noordenveld een werkt. daar minder goed oog voor, vinden het normaal. bestuurder zitting had, die samen actief hebben Deskundigen en mensen van buiten moeten ons dat vertellen en laten zien, die bijzondere diversiteit aan Met de voorliggende Visie is hiertoe de gezamenlijke Namens de Stuurgroep Friese Waterlinie, als voor- landschappen op korte afstand. De beekdalen en stip op de horzon gezet. zitter daarvan, en namens al die anderen, hogere zandruggen ertussen van de Lende en de Het na te streven, ideale eindbeeld is hiermee gege- Tsjonger/Kuunder, het laagveengebied aan de west- ven. en noordkant, de hoogveengebieden grenzend Niet meer en niet minder dan dat. Bertus Mulder aan Drenthe. Voor degene die er oog voor heeft en De neuzen staan hiermee in dezelfde richting. Feanwâlden, december 2011 die het verhaal leert kennen, is dit een ontdekking, haast een sensatie, een geweldig goed bewaard De Visie is geen handboek soldaat, maar eerder de geheim. richting waarin iedereen kan gaan werken. Mogelijk pakken dingen ‘onderweg’ toch nog wat anders uit. De kansen voor gebiedsontwikkeling liggen erin de Dat kan gebeuren. Als maar ieder voor zich aan dat bewoners en de bezoekers dit verhaal te vertellen, gezamenlijke eindbeeld werkt de komende jaren, het landschap beter te laten zien, hen die sensatie dan wordt daarmee het troste verhaal van onze te laten beleven. Dat is de opgave voor de komende Friese Waterlinie steeds beter en krachtiger verteld tijden, op korte en lange termijn. Want nu de uitvoe- en doorverteld. ring straks ter hand wordt genomen, is het zaak de En daarmee komt straks de Friese Waterlinie weer bal aan het rollen te brengen en te houden. Tijd zal boven water. daarin nodig zijn en geduld daarin een schone zaak, doorzetting en volharding voor de uitvoerende orga- nisaties en partijen de opgave. Landschapsbeheer Friesland en de provincie Frys- lân trokken, organiseerden en faciliteerden dit hele Alleen in samenhang kan het trotse verhaal van de proces tot nu toe. Provincie Fryslân en de Europese Friese Waterlinie zijn sensatie echt ontvouwen en Unie financierden het samen. Nu is het zaak tot uit- betekenis krijgen. Provincie, gemeenten, Wetterskip, voering over te gaan, de schop in de grond, de brug- al die andere partijen en toeristische ondernemers gen te slaan, het Linie-watertje te ontwikkelen en in staan hier schouder aan schouder aan de bak. Niet de markt te zetten, de Bommen Berend-zuurkool en één kan in dit geval zonder de ander. Maar ieder kan Schansenlinie op de (menu)kaart. hierin wel zijn eígen steentje bijdragen. Aan de slag. Inhoudsopgave Inleiding 11 1 De militaire functie van de Friese Waterlinie 13 2 De samenhang van de Waterlinie met het landschap 19 3 Kansen en ideeën voor de ontwikkeling van de Waterlinie 29 Ontwikkelingsvisie 39 4 De beken als de blauwe draad 41 5 De schansen als groei-diamanten 45 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Het recreatieve landschap van de regio 97 6 • 9 • • • Prioriteiten in het werkboek 105 7 • • • Literatuurlijst en andere bronnen 109 • • • • Colofon 110 • • • • • • • • • • • 10 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Plangebied Inleiding In het Gebiedskader Zuid-Oost Friesland wordt Visie op de herontwikkeling van de Waterli- het beleefbaar maken van de Friese Waterlinie nie, voor het plangebied dat op de bijgaande genoemd als kansrijk project om de regionale kaart staat aangegeven. Deze Visie is tot stand cultuur en cultuurhistorie te versterken. Deze gekomen in overleg met de stuurgroep, de verdedigingslinie, die in de 16de en 17de eeuw werkgroep, de klankbordgroep en de groep van werd aangelegd werd de afgelopen decennia grondeigenaren. Daarbij was het een geza- in bredere kring herondekt. Inmiddels zijn de menlijk uitgangspunt dat het in de eerste plaats Zwartendijksterschans, de Bekhofschans en de nodig is om het systeem en de betekenis van Blessebrugschans gerestaureerd, als concrete de Waterlinie in het veld beter beleefbaar te uitwerking van het historisch onderzoek dat is maken. Dat vormt de basis voor de culturele en gedaan naar de ontstaansgeschiedenis van recreatief-toeristische programmering van de de Linie. Als vervolg daarop zijn de provincie Friese Waterlinie. Fryslân en Landschapsbeheer Friesland in 2010 Als vervolg op deze visie wordt in 2011/2012 gezamenlijk een project gestart voor de planont- een Werkboek gemaakt, waarin de meest aan- wikkeling van de Friese Waterlinie, met als doel sprekende en kansrijke onderdelen van de Wa- Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie het weer beleefbaar maken van de Linie als terlinie in concrete plannen worden uitgewerkt. geheel, en het versterken van de identiteit van • 11 • het landschap. • • Bureau Feddes/Olthof landschapsarchitecten • heeft opdracht gekregen om in het kader van dit • • project een Visie en een Werkboek op te stel- • • len, in nauwe samenwerking met de betrokken • overheden, maatschappelijke organisaties en • betrokken bewoners uit de streek. Het voorliggende rapport bevat de ruimtelijke Samenhang schansen Friese Waterlinie en bo- Zee Beekdal en inundatievelden Hoogveen schansen demgesteldheid (17e eeuw) Zeeklei Hoogveen Reduitstelling Terbandsterschans Laagveen Beekdal en schansen Oefenschans Bakkeveen Zandruggen Zee schansen De Groninger Schansenkrijg Hoofdstuk 1 | De militaire functie van de Waterlinie De Friese Waterlinie is ontstaan in de 16de De Friese Waterlinie heeft zowel in de 16de • de Terbandsterschans, aan de doorgaande eeuw en heeft tot het einde van de 17de eeuw eeuw, tijdens de 80 jarige opstand, als in de route tussen de vestigingsteden Steenwijk een militaire functie gehad. Binnen het geheel 17de eeuw, in het rampjaar 1672 en in 1673 en Leeuwarden was een reduitstelling. Deze van de noordelijke verdedigingslinies vormt gefunctioneerd. In de 16de eeuw waren alleen schans vormde de uitvalsbasis van waaruit de Friese Waterlinie samen met de Groningse de schansen in gebruik. In de 17de eeuw func- Prins Maurits het bevel over de troepen Schansenkrijg de tweede linie die ten doel had tioneerde de Linie als Waterlinie, omdat door voerde in de strijd van 1672/1673. om Noord-Nederland te beschermen tegen de het aanbrengen van dammen in de beneden- • de schans bij Bakkeveen is waarschijnlijk vijand uit het zuiden en het oosten