Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

In opdracht van: Landschapsbeheer Friesland Feddes/Olthof landschapsarchitecten

Utrecht, mei 2012

Europees landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

Voorwoord

Trots is het woord voor deze Visie. meegedacht en gewerkt in hoe we de beoogde ont- En persoonlijk ben ik ook wel een beetje trots, opge- wikkeling kunnen oppakken, die heeft bekeken waar groeid op het plekje waar de rivier de Tsjonger ooit Trots zijn wij erop dat we u hierbij de Visie kunnen de ontwikkelkansen voor dit gebied liggen. zo meanderde bij Makkinga, schraapte en schuurde presenteren op de ontwikkelingskansen van de langs de zandrug waaraan we woonden. De Tsjon- Friese Waterlinie. Trots, ook door de grensoverschrijdende samen- ger met haar wijdse stroomgebied die zo’n impact werking in het proces. Naast deze gemeentelijke had op mijzelf en ook op de Friese geschiedenis. De Waterlinie, een trotse verdedigingslinie uit de bestuurders waren die er ook van het Wetterskip Een rivier met geschiedenis, die je nog zo kunt Tachtigjarige oorlog en uit de tijd dat ons nog jonge Fryslân, de provincie Fryslân, de Terreinbeherende aflezen aan het landschap, als je er oog voor hebt. land en ons Noordelijke landsdeel radeloos, rede- Organisaties It Fryske Gea en Staatsbosbeheer, Het verhaal, dat door de ontwikkeling van de Friese loos en reddeloos verloren leek onder de aanval- Steunpunt Monumentenzorg en van het Recreatie- Waterlinie straks weer beter verteld wordt en beter len van buitenlandse mogendheden. Eerst Spanje schap Drenthe, die meegedacht en ondersteund beleefbaar kan worden. en later Engeland, Frankrijk, maar vooral hier in het hebben. In Werkgroepverband zijn hierin ook nog Noorden de bisschoppen van Keulen en Münster eens de gemeente Smallingerland en het Overijs- Trots, eigenlijk niet eens zo zeer om bovenge- hadden het gemunt op ons ‘Moaiste lân van d’ierde’. selse Steenwijkerland aangeschoven, in totaal daar- noemde redenen, maar ook trots alleen al door het Natuurlijk is ze dat niet gelukt. En dat kwam niet in mee zeven participerende gemeenten in grensover- historische gegeven, het verhaal van dit gebied, dat de laatste plaats door het water van de Waterlinie, schrijdende samenwerking, een unicum. Maar ook door het gevolgde proces in dit ontwikkeltraject vele levensbedreigend voor de aanvallers, beschermend historische organisaties uit het gebied, mensen van inwoners nu al bereikt en verrijkt heeft, een trots die voor ons. Plaatselijke Belangen, Tresoar -dé Schatkist van ontwikkeld is daardoor in dit gebied. Fryslân-, diverse kunstinstellingen als Keunstwurk, Trots ben ík er op, dat ik dit mag doen als voorzitter Kunstwerf, Open Stal Oldeberkoop, Karst Beken- Want als ons één ding duidelijk gemaakt is tijdens namens de Stuurgroep Friese Waterlinie, die hierbij bosch en de Peergroup, onderwijsinstelling Compe- dit ontwikkelproces van de Visie, en ons getoond ‘aan de knoppen’ stond. Een groep, waarin van alle rio, Bibliotheken Zuidoost Fryslân en nog vele, vele is door externen, dan is het wel dat het landschap deelnemende gemeenten in Zuidoost Fryslân en andere mensen en partijen hebben hierin meege- van Zuidoost Fryslân bijzonder is. Wijzelf hebben ook het aangrenzende Drentse Noordenveld een werkt. daar minder goed oog voor, vinden het normaal. bestuurder zitting had, die samen actief hebben Deskundigen en mensen van buiten moeten ons dat vertellen en laten zien, die bijzondere diversiteit aan Met de voorliggende Visie is hiertoe de gezamenlijke Namens de Stuurgroep Friese Waterlinie, als voor- landschappen op korte afstand. De beekdalen en stip op de horzon gezet. zitter daarvan, en namens al die anderen, hogere zandruggen ertussen van de Lende en de Het na te streven, ideale eindbeeld is hiermee gege- Tsjonger/Kuunder, het laagveengebied aan de west- ven. en noordkant, de hoogveengebieden grenzend Niet meer en niet minder dan dat. Bertus Mulder aan Drenthe. Voor degene die er oog voor heeft en De neuzen staan hiermee in dezelfde richting. Feanwâlden, december 2011 die het verhaal leert kennen, is dit een ontdekking, haast een sensatie, een geweldig goed bewaard De Visie is geen handboek soldaat, maar eerder de geheim. richting waarin iedereen kan gaan werken. Mogelijk pakken dingen ‘onderweg’ toch nog wat anders uit. De kansen voor gebiedsontwikkeling liggen erin de Dat kan gebeuren. Als maar ieder voor zich aan dat bewoners en de bezoekers dit verhaal te vertellen, gezamenlijke eindbeeld werkt de komende jaren, het landschap beter te laten zien, hen die sensatie dan wordt daarmee het troste verhaal van onze te laten beleven. Dat is de opgave voor de komende Friese Waterlinie steeds beter en krachtiger verteld tijden, op korte en lange termijn. Want nu de uitvoe- en doorverteld. ring straks ter hand wordt genomen, is het zaak de En daarmee komt straks de Friese Waterlinie weer bal aan het rollen te brengen en te houden. Tijd zal boven water. daarin nodig zijn en geduld daarin een schone zaak, doorzetting en volharding voor de uitvoerende organisaties en partijen de opgave. Landschapsbeheer Friesland en de provincie Frys- lân trokken, organiseerden en faciliteerden dit hele Alleen in samenhang kan het trotse verhaal van de proces tot nu toe. Provincie Fryslân en de Europese Friese Waterlinie zijn sensatie echt ontvouwen en Unie financierden het samen. Nu is het zaak tot uit- betekenis krijgen. Provincie, gemeenten, Wetterskip, voering over te gaan, de schop in de grond, de brug- al die andere partijen en toeristische ondernemers gen te slaan, het Linie-watertje te ontwikkelen en in staan hier schouder aan schouder aan de bak. Niet de markt te zetten, de Bommen Berend-zuurkool en één kan in dit geval zonder de ander. Maar ieder kan Schansenlinie op de (menu)kaart. hierin wel zijn eígen steentje bijdragen. Aan de slag.

Colofon Literatuurlijst enanderebronnen 7 6 5 4 Ontwikkelingsvisie 3 2 1 Inleiding Inhoudsopgave

Kansen enideeënvoordeontwikkelingvanWaterlinie De samenhangvandeWaterlinie methetlandschap De militairefunctievandeFrieseWaterlinie Prioriteiten inhetwerkboek Het recreatievelandschapvanderegio De schansenalsgroei-diamanten De bekenalsdeblauwedraad

109 105 110 39 29 19 13 97 45 41 11

• • • • • • • • • • • 9 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 10 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Plangebied Het voorliggenderapportbevat deruimtelijke betrokken bewonersuitde streek. overheden, maatschappelijke organisatiesen len, innauwesamenwerking metdebetrokken project eenVisie eneenWerkboek optestel heeft opdrachtgekregenominhetkadervandit Bureau Feddes/Olthoflandschapsarchitecten het landschap. geheel, enhetversterkenvandeidentiteit het weerbeleefbaarmakenvandeLinieals wikkeling vandeFrieseWaterlinie, metalsdoel gezamenlijk eenprojectgestartvoordeplanont Fryslân enLandschapsbeheerFrieslandin2010 de Linie. Als vervolgdaaropzijndeprovincie gedaan naardeontstaansgeschiedenisvan uitwerking vanhethistorischonderzoekdatis Blessebrugschans gerestaureerd,alsconcrete Zwartendijksterschans, deBekhofschansen in brederekringherondekt.Inmiddelszijnde werd aangelegddeafgelopendecennia verdedigingslinie, dieinde16deen17deeeuw cultuur encultuurhistorieteversterken.Deze genoemd alskansrijkprojectomderegionale het beleefbaarmakenvandeFrieseWaterlinie In hetGebiedskaderZuid-OostFrieslandwordt Inleiding - - terlinie inconcreteplannenwordenuitgewerkt. sprekende enkansrijkeonderdelenvandeWa- een Werkboek gemaakt,waarindemeestaan Als vervolgopdezevisiewordtin2011/2012 Friese Waterlinie. recreatief-toeristische programmeringvande maken. Datvormtdebasisvoorcultureleen de Waterlinie inhetveldbeterbeleefbaarte nodig isomhetsysteemendebetekenisvan menlijk uitgangspuntdathetindeeersteplaats grondeigenaren. Daarbijwasheteengeza werkgroep, deklankbordgroepengroepvan gekomen inoverlegmetdestuurgroep, kaart staataangegeven.DezeVisie istotstand nie, voorhetplangebieddatopdebijgaande Visie opdeherontwikkelingvanWaterli- - -

• • • • • • • • • • • 11 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Samenhang schansen Friese Waterlinie en bo- Zee Beekdal en inundatievelden Hoogveen schansen demgesteldheid (17e eeuw) Zeeklei Hoogveen Reduitstelling Terbandsterschans

Laagveen Beekdal en schansen Oefenschans Bakkeveen

Zandruggen Zee schansen De Groninger Schansenkrijg Waterlinie Hoofdstuk 1|Demilitairefunctievande Nederland. oostelijk Frontierterverdediging vanNoord- Zuiderzee. DezeeersteLinie vormdehetNoord- tot aanHasseltenBlokzijldevoormalige strekt vanBellingwolderzijlaandeEems/Dollard het hoogveenmoerasverdedigdeenzichuit de invallenvanuitzeeendoorgangendoor Deze tweedelinieligtachterdeeerstedie ture goedteverdedigen. sen vanhethoogveenwasgebiedna zuid-oostzijde werdbegrensddoordemoeras derzee, Waddenzee enLauwerszee)aande aan driezijdendoordezeewordtomringd(Zui invallen vanuitzee.OmdatFrieslandindietijd vijand uithetzuidenenoostentegen om Noord-Nederlandtebeschermentegende Schansenkrijg detweedeliniedietendoelhad de FrieseWaterlinie samenmetdeGroningse van denoordelijkeverdedigingsliniesvormt een militairefunctiegehad.Binnenhetgeheel eeuw enheefttotheteindevande17de De FrieseWaterlinie isontstaaninde16de - - - - onderscheiden: nen verschillendesoortenschansenworden Op basisvanhunlandschappelijkeliggingkun bracht zijnuitarchiefmateriaalbekend. De plekkenwaardezedammenwerdenaange in debeekdalenonderwaterkwamentestaan. de lagergelegengrondeninhetveengebieden lopen vanDeLendeen Tsjonger/Kuunder het aanbrengenvandammenindebeneden tioneerde deLiniealsWaterlinie, omdatdoor de schanseningebruik.In17deeeuwfunc gefunctioneerd. Inde16deeeuwwarenalleen 17de eeuw, inhetrampjaar1672en1673 eeuw, tijdensde80jarigeopstand,alsin De FrieseWaterlinie heeftzowelinde16de • • • verdedigden over dezandruggendoorhet hoogveen de hoogveenschansen,die doorgangen Lende enDe Tsjonger/Kuunder verdedigden de beekdalschansen,dieaccessendoorDe dat devijandvanuitzeekonbinnenvaren beekmonding verdedigden,omtevoorkomen de schansenaankust,die - - - - gebied. interessant indemillitairegeschiedenis vanhet houden, enzijnindiecontextookzeer verdedigingswerken omdevijandbuitente eeuw. Dezeaardenwallenwaren die daterenuiteenvroegeretijd,rondde15de in hetgebiedeendrietallandwerentevinden bijvoorbeeld deschansbijSmalleEe.Ookzijn de verdedigingvanhetgebied,zoals genoemd diebelangrijkzijngeweestvoor In deliteratuurwordenmeerschansen • •

datum als oefenschansaangelegd,enisvanlatere de schansbijBakkeveeniswaarschijnlijk voerde indestrijdvan1672/1673. Prins Mauritshetbeveloverdetroepen schans vormdedeuitvalsbasisvanwaaruit en Leeuwardenwaseenreduitstelling.Deze route tussendevestigingstedenSteenwijk de Terbandsterschans, aandedoorgaande

• • • • • • • • • • • 13 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie 1 2 3 4 5 6 F

12 11 9

5 E 7 8 4 6

3 2

C D

Linies 1700 Noord Nederland Noord-oostelijke Frontier Friese waterlinie Groninger Schansenkrijg A Blokzijl 1 Kuinderschans 9 Schans Breeberg 1 Munnekezijl schans B Zwartsluis 2 Schans Slijkenburg 10 Zwartendijksterschans 2 De opslag C Rouveen 3 Blessebrugschans 11 Schans Bakkeveen 3 Niezijl schans D Ommerschans 4 Schoterschans 12 Schans Frieschepalen 4 Enumatil schans E Bourtange 5 Terbandsterschans 5 Lettelbert schans F Bellingwolderzijl 6 Bekhofschans 6 Wolveschans (Leek) 7 Tolbrugschans 8 Schans Makkinga geïnundeerd alsbeschermingtegendevijand. rond DeLendewerdhetlagergelegengebied er eenheelgebiedonderwatergezet:vooral de leidingoverFriesetroepen.In1673werd liseerde eenleger. Hans Willemvan Aylva had Friesland zagdedreigingaankomenenmobi naderde hijtotvlakbijFriesland. snel doorhetNoord-oostelijkFrontier. Hierdoor den vanNederlandaanendoorbrakinditjaaral van GalenaliasBommenBerend,vielhetnoor De bisschopvanMünster, ChristophBernard geland, KeulenenMünsterdeoorlogverklaard. In datjaarwerdNederlanddoorFrankrijk,En van Olderberkoopalsvesting. te legerplaatseningebruikendiendedekerk waren ookdiversegeïmproviseerdeonversterk sen. Tijdens destrijdinhetrampjaar1672/1673 en warenuitgevoerdalsversterktelegerplaat Heerenveen enGorredijklagenachterdeLinie gezorgd voor de bevoorrading van de schansen. konden detroepenwordengelegerdenwerd chementen onderdeelvandeWaterlinie. Hier Naast deschansenwarenookenkeleretran ------gefunctioneerd. Na 1673heeftdeFrieseWaterlinie nietmeer trekken. besloot BommenBerendzijntroepenterugte basis in Steenwijk niet meer te kunnen bereiken, gende waterpeilindeinundatiegebiedenenzijn Uit angstomingeslotentewordendoorhetstij verzamelden zichbijHeereveenenGorredijk. Friese troepentrokkenzichverderterugen een pogingomHeerenveenteveroveren.De macht viaMakkingaenDonkerbroekoptrokin werd DeLendeovergestoken,waarnadehoofd De Lende te passeren. Ook bij de Bekhofschans bied doortedringenenbijdeBlessebrugschans Toch wistendetroepenvanMünsterinhetge - - - Historische kaartretranchementGorredijk

• • • • • • • • • • • 15 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 16 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Functioneren Friese Waterlinie tijdens 80jarigeopstand Functioneren Friese Waterlinie in 1672 -1673

• • • • • • • • • • • 17 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 18 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie richt patroon.Van oudshervolgdendemeeste beekdalen eensterkzuid-west/ noord-oostge van hetDrentsplateauvormen samenmetde goed herkenbaar. Dezandruggen, alsuitlopers 16de en17deeeuwuitzag,nogfunctioneel patroon vanhetlandschap,zoalsdaterinde Op deregionaleschaalgezienishethistorische zee uitstromen. en De Tsjonger/Kuunder bijKuinrenietmeerin Zuiderzee isingepolderd,waardoorDeLende hoogveenkussens verdwenen.Eendeelvande ontgonnen endaarmeezijndemoerassige plaatsgevonden. Hethoogveenisgrotendeels grootschalige landschappelijkeveranderingen Waterlinie vrijwelgeheelverdwenenenhebben ruim drieeeuwenlater, zijndeartefactenvan lager gelegenbeekdaleninde17deeeuw. Nu, moeras enhetonderwaterlatenlopenvande blokkeren vandedoorgangeninhethoogveen landschappelijke verschillen:hetmetschansen tioneren aanhetstrategischbenuttenvande De FrieseWaterlinie danktzijnmilitairefunc Waterlinie methetlandschap Hoofdstuk 2|Desamenhangvande - - - N381 (Drachten-Noordwolde). warden), deN35(Gorredijk-Noordwolde)en dwarsrichting toegevoegd:de A32 Zwolle-Leeu De laatsteeeuwisereenaantalautowegenin verdedigd. Waterlinie metstrategischgeplaatsteschansen dingen werdeninhetsysteemvandeFriese dingen haaksopdebeekdalen.Dezeverbin Makkinga (vanuitBoyl)warenerdwarsverbin Kuunder. BijWolvega enbijOldeberkoop lel aandeloopvanDeLendeen Tsjonger/ wegen ditpatroon,opdehogereruggen,paral - - - -

• • • • • • • • • • • 19 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 20 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanus 1664 In het landschap van de Friese Waterlinie kunnen drie gebieden met een verschillende karak- teristiek worden onderscheiden. Het meest zuid-westelijke deel, tussen Kuinre en Wolvega bestaat uit veenpolders. Hier liggen de benedenlopen van De Lende en De Tsjon- ger/Kuunder. Dit open, natte weide gebied vormt een schakel tussen het waterlandschap van de Wieden/Weerribben en het Friese merengebied. Het natuurgebied De Rottige Meente, aan de noordkant van De Lende, bestaat uit nat gras- land, rietvelden en water. Het middengebied van de Waterlinie heeft een parallele opbouw van zandruggen met de daar- tussen gelegen beekdalen van De Tsjonger/ Kuunder en De Lende. Op korte afstand is het landschap hier zeer afwisselend, met grote con- trasten tussen de bewoonde en deels beboste zandruggen en de open ruimtes van de beekdalen. De beekdalen zijn in gebruik bij grootscha- Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie lige melkveebedrijven, waarvan de boerderijen op de hogere gronden staan. Principeschets van de karakteristieke drie-deling in het huidige landschap • 21 Patroon wegen 17de eeuw (volgens Schotanus) Patroon wegen 21ste eeuw Landschappelijke samenhang Historische wegen metbeplantingenbebouwing Zandruggen enheideontginningen Hoogveenontginning Laagveenontginning Schansen Beekdalen en droognaarlaagnat liggen opdelandschappelijkeovergangen vanhoog hogere ruggenparallemetdebeken. Deschansen hang duidelijk.Dewegenliggenvoornamelijk opde te projecterenwordtdelandschappelijke samen Door deschansenenoudewegen opdeondergrond -

• • • • • • • • • • • 23 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie De hoogteverschillen tussen ruggen en dalen zijn in het terrein goed herkenbaar. De schansen in dit gebied hebben steeds een herkenbare ligging op de overgang van de hogere gronden naar de laagtes van de voormalige inundatie- gebieden van de beekdalen. Samen met de –in- middels deels rechtgetrokken- beken De Lende en De Tsjonger/Kuunder is dit een landschappelijk aanknopingspunt voor het beleefbaar maken van het inundatiesysteem van de Waterlinie. In het kader van de Landinrichting wordt in de van oudsher natte beekdalen opnieuw natte natuur aangelegd, in aanvulling op reeds bestaande natuurgebieden langs De Lende en De Tsjon- ger/Kuunder. Het oostelijke deel van het Wa- terlinielandschap bestaat uit de ontgonnen en afgegraven hoogveengebieden. De plekken van de schansen, die voormalige doorgangen in het veen bewaakten, zijn hier niet meer in de land- schapsstructuur te herkennen. Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

Waterlinie en schansen op de hoogtekaart • 24 Natuurgebied de Rottige Meente Zandrug met eikenlaan Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • 25

Open weidegebied in beekdal Voormalig hoogveen gebied Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

ECOLOGISCHE HOOFDSTRUCTUUR

EHS gebieden

EHS (natte) natuur • 26 natte ecologische verbindingszones

droge ecologische verbindingszones

De ecologische hoofdstructuur van zuidoost Friesland is sterk gekoppeld aan de beeklopen Patroon beeklopen 17e eeuw De Lende Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie

ECOLOGISCHE HOOFDSTRUCTUUR • 27 •

Patroon beeklopen 21ste eeuw De Tsjonger/Kuunder gebied, metbescheidenrecreatievoorzieningen is derestvanZuid-OostFriesland eenrustig heidevelden endeomgeving vanBakkeveen kracht vandeFrieseMeren,Drentsebos-en Ten opzichtvanderecreatieveaantrekkings ontwikkeling vandestreek. koppeld aaneenbeteretoeristischeenculturele wordt doorveelbewonersenondernemersge De kansvoorherontwikkelingvandeWaterlinie nog goedvoorstelbaar. ruggen, ishetfunctionerenvandeWaterlinie middengebied, vandebeekdalenenzand gronden vanhetDrentsPlateau.Vooral inhet gebied vannoord-westOverijsselendehogere Friesland vormt,opdeovergangnaarhetnatte dat hetgebiednogsteedseengrensstreekvan de streek.Datheeftzekertemakenmethetfeit het ideevandeWaterlinie nogsterktelevenin den voorhetlaatstheeftgefunctioneerd,blijkt Hoewel deFrieseWaterlinie drieeeuwengele herontwikkeling vandeWaterlinie Hoofdstuk 3|Kansenenideeënvoorde - - - - GPS e.d.Desamenhangtussen deschansen geven vaninformatieviavoorlichtingscentra en evenementen gekoppeldaan deWaterlinie, het lijkheden, koppelingmetstreekmusea,jaarlijkse van fiets-enwandelroutes,overnachtingsmoge Er zijnveelsuggestiesgedaanvoordeaanleg verbindend themakunnenzijn. ontwikkeling vandestreekeenaansprekenden menten vandeWaterlinie zouinderecreatieve recreatief encultureelprogrammerenvanele zoeken. Hetopnieuwherkenbaarmakenen die rust,cultuureneenafwisselendlandschap Het gebiediszeeraantrekkelijkvoorrecreanten Kontermansweg. Turfroute) enopDeLendetenwestenvande ger/Kuunder endeCompagnonsvaarten(de kleinere motorjachtenenbootjesopDe Tsjon beekdalen niet.Erzijnvaarmogelijkhedenvoor gebied innoord-zuidrichting,maarvolgende Lange Afstand Wandelpaden doorsnijdenhet en zonderuitgesprokentoeristischimago.De - - - en voordeeducatieopscholenbibliotheken. streek vanbelang,alsplekvoorevenementen linie ookvoordecultureleontwikkelingvan Naast detoeristischeontwikkelingisWater - nie kunneninspelenmetarrangementen. De horecazouophetgegevenvendeWaterli - van ééndelandschappelijkedeelgebieden. de Waterlinie eerderbelevenalseenonderdeel als eengeheelteervaren.Recreantenzullen de groteafstandishetlastigomWaterlinie len eninhetveldherkenbaartemaken.Door geval iselementenvandeWaterlinie teherstel Daarvoor ishetwelnodigommeerdannu kunst. ganiseren, indevormvantheaterofbeeldende schansen eentijdelijkekunstmanifestatieteor tegelijkertijd opdeplekkenvanvoormalige zou beleefbaargemaaktkunnenwordendoor

- -

• • • • • • • • • • • 29 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Verblijfsrecreatie

campings

hotels/ logies ontbijt

concentratie gebieden 3.

4. 2.

5. 3.

Verblijfsrecreatie Lange afstand routes

4. wandelroutes

1. Zuiderzee route 1. 2. 2. Jabikspad 3. Zeven woudenpad

fietsroutes

4. Rietland route 6. 5. Flevo route 6. Zuiderzee route 3. Vaarkaart

vaarroutes met diepgang vanaf 1,30m en bruggen 2,50m

havens (in het plangebied)

Turfroute

Staande mastroute

sluis (in het plangebied) 9.

11.

Vaarkaart Musea

1. Belvédère museum 2. Oudheidkamer Westellingwerf 5. 3. Infocentrum Staatsbosbeheer 4. Stadsmuseum Steenwijk 5. Vlechtmuseum Noordwolde 10. 2. 6. Museum Opsterland 8. 7. Museum Oold Ark 8. Land van Weldadigheid 9. Gevangenismuseum Veenhuizen 10. Speelgoedmuseum De boerenplaats 11. Museum Willem van Haren

4. 4.

9. 10. 8. 3.

Evenementen o.a.

1. Opera Nijetrijne 2. Pieter Stuyvesant Kuiertocht 3. Openstal Oldeberkoop 4. wandeltocht 3 Provinciën 7. 2. 5. Opera Spanga 6. Vlomarkt Makkinga 7. Lindefestival Wolvega 8. Turfstekersmarkt Heerenveen 9. Flaeijelfeest Oude- en Nieuwehorne 1. 10.Appelscha Turfdagen

5. Overzicht aangeleverde ideeën voor ontwikkeling van de waterlinie Ingebrachte ideeën schansen

• Meanderende beken herstellen in directe omgeving van schans, schansen een natte voet geven. • Pleisterplaatsen, zitten en ontspannen in en om de schans • Paden herstellen/maken rond schansen, en tussen schansen • Schansen herkenbaar maken: - bloemenweide rond schans - beplanting in vorm van schans - water in vorm van schans - schans met bijzondere bestrating aangeven - schans zichtbaar maken met modern materiaal (staal, glas) - schans geheel of gedeeltelijk herstellen in grond • Eenheid creëren in meubilair in schansen • Camping in schans (Tolbrug, Bekhof, paalcamping?) • Evenementen in en rond schans: - vuur in schans - tijdelijke bebouwing/bewoning in schans (art houses) - voorstellingen, theater, opera, schans als tribune

Evenementen o.a. - binnen schans een tijdelijke bloemen/planten-tentoonstelling - geluiden en geuren terugbrengen in schans - reizend informatiecentrum dat schansen aandoet Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie - schans als stempelpost (Pieter Stuyvenzand Kuiertocht) • Doorwaadbare plekken maken/herstellen • Verrekijker op schans • Schans als tribune • Kinderspeelplaats op schans • Kinderboerderij op schans • Boottocht langs schansen vanaf Kuinre • Uitkijkhutjes rond schansen die juist terugkijken op schans

• Reconstructie schans Oudeschoot • 35 • • Schans als visvijver • Terugbrengen van de kanonnen bij Slijkenburg • Ook watelinie elementen omgeving Drachten koppelen: Biskopsgreven en Blauwe Stien, schans van Smalle Ee • Versterkingen markeren • Retranchementen beleefbaar maken • • • • • • • • • • • 36 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Ingebrachte ideeënwandelroutes

Pieter StuyvenzandKuierroute Friese Woudenpad Jabikspad Zuiderzeepad Wandelroutes tennoordenvanSlijkenburg Oldeberkoop alsuitvalsbasis Pleiserplaatsen gekoppeldaanbelangrijkeplekkenvoorwaterlinie Wandelroutes rondomschansen Ommetjes langsschansen Lange afstandsrouteFrieseWaterlinie Route Afslag 31van A7 bijDrachtstercompagniegeschiktmakenalseen Leek naarGroningen Route vanCoevordenviaKuinrenaarEen-West naar Ruige Route Themaroute watervanhetWaterschap Oversteek vanOudeganaarSmalleEe Blauwe StienenBiskopgrevenkoppelenaanFWL 11 schansentocht Blokzijl, Steenwijk,Slotenalsroute Avonturen route,plekken maken omteovernachten Clusters makenviawandelroutes Project OudePadenNieuweWegen Oude laannaarOudeschootbetrekkeninwandelroute toegangspoort naardeWaterlinie • Ingebrachte ideeënfietsroutes • • • • • • • • • • • •

Lange afstandfietsroutelangsFWL Afslag 31van A7 bijDrachtstercompagniegeschiktmakenalseen Fietsverhuur koppelenaaninfocentrum - - - Recreatief ishetgebiedindriedelentezien; Zuiderzeeroute langsKuinreenSlijkenburg Flevoroute langs T Rietlandroute langsLende(LF3) Koppelingen aanB&B Infoborden langsfietsroutes Missing linkslangsLendeen T Steenwijk-Blokzijl-Sloten Fietsroutenetwerk DrenthekoppelenaanFriesenetwerkviaBlokzijl Oldeberkoop alsuitvalsbasis toegangspoort naardeWaterlinie

Blessebrugschans, infocentrumbijRottigeMeente? Laaglandschansen; Kuinre,Slijkenburg,Schoterschans, Oldeberkoop, centraalinfocentrum, T infocentrum bijVVV oefenschans Bakkeveen, Bakkeveen; Frieschepalen,Zwartendijksterschans, Makkingaschans olbrugschans enZwartendijksterschans(LF20) sjonger/Kuunder

landweer, Breebergschans olbrugschans, Bekhofschans,

• • • • • • • • • • • • • Ingebrachte ideeëneducatie/Digitaleinformatie • • • • • • • • Ingebrachte ideeënwateren(natte)natuur

Turftheater bijDrachtstercompagnie Digitaal archiefvan T Eenheid ininformatiebordenlangs elementenvandeLinie Zichtbaar makentotwaarhetwaterkwambijinundatie(paaltjes?) Maken vaneen(computer)speloverdeslag1672 Kinderen lerenoverdeWaterlinie Educatie middelstheaterenkunstenaars Reizende tentoonstellingdoormusea Verhaal optekenen Een goedewebsiteoverdeWaterlinie Beeldinformatie opjetelefoon,watwaswaar? Applicaties overW Deelinfocentra, VVVBakkeveen,eeninfocentrumindeRottige Meente Infocentrum inOldebekoop,hierookmaquetteenfilmpjes latenzien. Varen langsdeschansen Pont verlengdePrinsenwijk,vanafMuseumBelvederenaar T Sluizen endammenherkenbaarmaken Jachthaven bijBlessebrugschans Turfroute Water rondomschansenmaken,doorwaadbareplekken Eilandjes alspleisterplaatsen - - - Waar mogelijkmeandersherstellenopbasisvan

in buurtvanschansen EHS landinrichtingsprojecten resoar beschikbaarstellenvoor digitaleapps sjonger/Kuunder aterlinie

• • • • • • • • • • • 37 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 38 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie De visievoordeFrieseWaterlinie iswordtuitge Ontwikkelingsvisie omgeving vandeschansen. door subtieleingrepeninhetlandschapde van deschansenwordtbeleefbaargemaakt malige schansen.Delandschappelijkepositie mogelijk ingrondwerkrestaurerenvandevoor Waterlinie overzijn,wordtingezetophetzoveel Omdat ernogmaarweinigartefactenvande De schansenalsgroeidiamanten het aanknopingspuntopderegionaleschaal. maken zijnDeLendeen Tsjonger/Kuunder van deWaterlinie desamenhangzichtbaarte der isnogaanwezig.Ominhetgrotegebied in devormvanDeLendeen Tsjonger/Kuun Waterlinie verdwenen,maarhetwatersysteem Er zijnnaruim300jaarveelartefactenvande De blauwedraad legd aandehandvandrieschaalniveau’s: - - - atieven kunnenhieropaanhaken. recreatieve routes.Cultureleentoeristischeiniti zijn vooralhetaanbrengenenthematiserenvan landschap. Deruimtelijkemaatregelenhiervoor aaneengesmeed toteenrecreatiefbeleefbaar draad’ ende‘groeidiamanten’ vandeschansen gebied. Opdezeschaalwordende‘blauwe gen enbeekdalenhetvoormaligehoogveen natte veengebied,hetgebiedvandezandrug gebied vandeFrieseWaterlinie uit3delen:het Zowel landschappelijkalsrecreatiefbestaathet Het recreatievelandschap - - -

• • • • • • • • • • • 39 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 40 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie ken: baarheid enfunctievandetweebekenverster De volgendemaatregelenkunnendeherken het Linielandschapwordenontwikkeld. waterlopen alsopvallende‘blauwedraden’ in regionale schaal.Daartoekunnendezetwee Tsjonger/Kuunder hetaanknopingspuntopde hang zichtbaartemakenzijnDeLendeen het grotegebiedvandeWaterlinie desamen en dezandruggenzijnopvallendgenoeg.Omin en dehoogteverschillentussenbeekdalen der zijn(hoewelgekanaliseerd)nogaanwezig 1. beeklopen vanDeLendeen Tsjonger/Kuun in hetterreinprincipenogherkenbaaris.De in Nederland,datdewerkingvaninundaties Waterlinie, invergelijkingmetanderewaterlinies Het iseenbijzondereeigenschapvandeFriese Hoofdstuk 4|Deblauwedraad loop vandebeekenmeander ontstaan een natuurgebiedloopt. Tussen dehuidige waarschijnlijk vooralvoorwaar debeekdoor van deschansen.Demogelijkheid doetzich beeklopen herstellen,metnameindebuurt Waar mogelijkdeoudemeandersvan - - - - 2. Hetcompleterenvanbestaandepaden 4. 3

Lauwersmeer. van KuinretotaanMunnikezijlhet Schansenkrijg. DitWaterliniepad looptdan De LendeaansluitingkrijgtnaardeGroningse voetgangers enfietsers,datgrotendeelsvia tot eendoorgaandWaterliniepad voor landinrichtingsproject bijBlessebrugschans. bij eenschansishetrecentuitgevoerde natuurlijke inrichtingvaneenbeekdal Een goedvoorbeeldvaneendergelijke worden voornatuurontwikkelingofrecreatie. het landschapvormeneningerichtkunnen dan eilandjes,diebijzondereplekkenin ruggen accentuerendoorhet aanplantenvan De randvandebeekdalen metdehogere karakter vandebeekdalen inde17deeeuw. voor nattenatuur. Ditrefereertaanhetnatte de Landinrichtingsprojectenlangsbeken Het inrichtenvannieuwenatuurgebiedenuit 5. DeWaterlinie beleefbaarmakenvanaf 7. 6

van deschansen. en aanlegmogelijkhedentemakenindebuurt vergroten voorkano’s ofkleinemotorbootjes Lende en Tsjonger/Kuunder waarmogelijkte het water, doordebevaarbaarheidvan hogere grondendelaagteinlopen. of opplekkenwaarwegenenpadenvanafde groepjes eiken,bijvoorbeeldopoverhoekjes accentueren. sluisjes enhaventjes)door inrichting dammen enoversteekplekken enhuidige het systeemvandeWaterlinie (voormalige Bijzondere puntenlangsdebekenvanuit worden versterkt. beleefbaarheid van het water en de Waterlinie schakels wordenaangelegd,waardoorde enkele plekkenkunnenontbrekende recreatieve routeslangshetwater. Op Paden langsdebekenzorgenvoor

• • • • • • • • • • • 41 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 42 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 43 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 44 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie en geennieuwepermanente bouwwerkeninde om ooknuvooralintezetten optijdelijkgebruik verdwenen. Omdieredenheefthetdevoorkeur verlies vanhetmilitairegebruikweersnelzijn mens bestondenuithoutenbouwwerken,diena altijd slechtstijdelijkingebruik.Deonderko Vanuit hunmilitairefunctieswarendeschansen speelplaats e.d. een tribunevoorvoorstelling,kinder programma indeschansen,zoalseencamping, Ook wordensuggestiesingebrachtvoornieuw voor hetherkenbaarmakenvandeWaterlinie. van deschansenvaakgenoemdalsessentieel reacties vanuitdestreekwordthetherstellen en tastbareonderdelenvanhetsysteem.Inde retranchementen immersdemeestpermanente king vandeWaterlinie warendeschansenen treft hetgrondwerkenwater. Tijdens dewer voor zovermogelijkteherstellen,watbe leefbaar temakenishetbelangrijkdeschansen Om hetverhaalvandeFrieseWaterlinie be Hoofdstuk 5 |Deschansenalsgroeidiamanten - - - - - aan deschansgrenst,het uitgraven vanmean van hetdeelinundatiegebied datdirect Daarbij gaathetbijvoorbeeldomvernatten sitie vandeschanszichtbaargemaaktworden. regelen indeomgevinglandschappelijkepo juist dáárligtkanmetsubtieleinrichtingsmaat Om tekunnenbegrijpenwaaromeenschans groeidiamant. omgeving, opdelokaleschaal,isdievaneen Ook deuitstralingvanschansnaarzijn ten’. sen. Indiezinzijndeschansen‘groeidiaman aan eenmeercompleetherstelvandeschan te voeren,enmogelijkindetoekomstwerken mogelijk ishetherstelvangrondwerknuuit In dezeVisie stellenwevoortochzoveelals van devoormaligegrondwallenzijngebouwd. aantal plaatsenwoningenenwegenopdeplek overal mogelijk,omdaterinmiddelsopeen Volledig herstelvandeschansenisnietmeer schansen aantebrengen. - - - - - se ligginggedaanmoetenworden. nader archeologischonderzoeknaardeprecie geheel ofgedeeltelijkgerestaureerdwordt,zal crete inrichtingsplannen.Voordat eenschans doeld alsinspirerendeideeën,ennoggeencon De hiernavolgendeschansvoorstellenzijnbe waarde vanhetlandschapverbeterd. daardoor debelevingswaardeenrecreatieve ving vaneenschans.Vanuit deschanswordt (door middelvanlandschapskunst)indeomge de schansofhetaanbrengenvanmerktekens rondwandeling dievanafstandzichtgeeftop maken, hetaanbrengenvanpadenvooreen ders diedepositievanschansherkenbaar - - - -

• • • • • • • • • • • 45 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 46 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Kuinre wasindebeginfasevantachtigjarigeoor Kuinderschans Kuinre gewenste uitbreidingvandejachthaven. Dit waterzoutevenskunnen functionerenalsdedoor een openvaarverbindingmet de Tsjonger/Kuunder. schans verwijstnaardevoormalige Zuiderzeeenheeft weer metdeschans.Dewaterplas aandevoetvan pad overdeschanswallen verbindt hetdorpKuinre veel alsmogelijkteherstellen.Eenopenbaarwandel Het voorstelisomhetgrondwerkvandeschanszo wikkeld. waar dezuidrandvanschanslagwoningbouwont Noordoostpolder. Opdit momentwordtopdeplek heeft gelegenopdegrensvanKuinremethuidige Op deprojectiezienweplekwaarschans goed herkenbaar. van KuinrealshavenplaatsaandeZuiderzeeminder dering vandeNoordoostpolderin1942ishetkarakter de openverbindingmetZuiderzee.Doorinpol Lemmer. In1843kreegKuinreeensluisenverdween de alsverbindingoverzeedijkvanBlokzijlnaar tussen deZuiderzeeenDe Tsjonger/Kuunder enLen blokkeerde deschanszowelopenvaarverbinding Holland enEngeland.Naastdebeschermendefunctie het centrumvandeboterhandelvanuitFrieslandnaar Kuinre wasindietijdeenwelvarendeplaats,hetlag De schansbeschermdeKuinrevoorgevaarvanafzee. opnieuw versterkt. schans in1581handenvandeStaatkwamisdeze de Spanjaardeneenschansopgeworpen. Toen de log vanstrategischebetekenis.In1572werddoor ------Positie schansinlinie Locatie Kuinderschans • • • • • • • • • • • 48 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Kaartbeeld uit1950, Noordoostpolderingepolderd Schotanuskaart uit1664metschansaanZuiderzee Luchtfoto huidige situatie Prent vandeKuinderschansin1649uit Atlas vanLoon Projectie vande schans enopenwaterophuidige luchtfoto Kaartbeeld uit1850vandeopenverbindingnaarzee Ingreep Kuinderschans Vogelvlucht Kuinre

• • • • • • • • • • • 49 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 50 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie maken. schans inhetlandschapbeter herkenbaarte burg kanwordenhersteld, om depositievan in De Tsjonger/Kuunder tenwestenvanSlijken een aanlegplaatsvoorpassanten. Demeander plek aanhetwater. Deze plekbiedtbijvoorbeeld schans geeftSlijkenburgweereenopenbare gekeerd. Hetzoveelmogelijkherstellenvande merkbaar. Hetdorpheeftderugnaarhetwater Slijkenburg isindehuidigesituatienauwelijks De historischsterkerelatiemethetwatervan zijn schakelfunctietussendetweerivieren. 1842 desluiswerdgedemptverloorSlijkenburg van desluisbleefinSlijkenburgstaan. Toen in sluis (1580)verplaatsnaarSchoterzijl.Debrug In 1702bijdeaanlegvanStatendijkis achterliggende gebiedonderwatertestaan. de Tsjonger/Kuunder kwameendeelvanhet versterken. Doorhetplaatsenvaneendamin Berend noodzaaktedeFriezenschanste den geweest.DedreigendeinvalvanBommen schans zowelinSpaansealsStaatsehan tussen derivieren.In80-jarigeoorlogis In 1580werdeensluisgebouwdalsverbinding het verdedigenvanbeiderivierenlopen. De schansvanSlijkenburgdiendedaarbijvoor Lende enDe Tsjonger/Kuunder samenvloeiden. Slijkenburg ligtopdeplaatswaarvroegerDe Schans Slijkenburg - - Positie schansinlinie Locatie vanSchansSlijkenburg

• • • • • • • • • • • 51 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 52 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanuskaart uit1664 geprojecteerd Luchtfoto metprent vandeschansbijSlijkenburg erop Schotanuskaart uit1718 Luchtfoto huidige situatie Eekhofkaart uit1850,HetNieuwekanaalisgegraven Projectie vanschans enwaterophuidigeluchtfoto Ingreep SchansSlijkenburg Vogelvlucht SchansSlijkenburg

• • • • • • • • • • • 53 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 54 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie van eendaminDeLende,dievanuitdeBlesse brug. Tijdens destrijdin1673werddoormiddel wel. DeMünstersetroepenvernieldenBlesse deze aanvalaf,maarin1673luktede op deBlessebrugschans.DeFriezensloegen se legervan2.000manschappeneenaanval binnendringen. In1672ondernameenMünster moest voorkomendatdevijandFrieslandkon hadden Steenwijkveroverdendezeschans Leeuwarden teverdedigen.DeSpanjaarden om dewegvanSteenwijkviaHeerenveennaar De Blessebrugschansisin1585opgeworpen Blessebrugschans den metbestaandewandelroutes. maken zoudeschansverbondenmoetenwor is. Omdeschansrecreatiefbeterbeleefbaarte pelijke contextvandeschansweertebegrijpen Lende zijnuitgegravenwaardoordelandschap schans. Een deel van de oude meanders van de in devormvaneenvoetpad,weerdoor van dehistorischewegnaarLeeuwardenloopt, In 2010isdeschansgereconstrueerd.Hettracé water gezet. brugschans werdverdedigd,hetbeekdalonder - - - - - Foto hersteldeschans Positie schansinlinie Locatie Blesseburgschans

• • • • • • • • • • • 55 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 56 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie meanderende Lende Tekening vandeschansopeendoorgangsterk Eekhofkaart uit1850 Prent Blessebrugschans luchtfoto Schans enoudeloopvanDeLende geprojecteerdophuidige Topografische kaartuit1927,DeLendeisrechtgetrokken De wegdoordeschansopnemen ineenroutelangsdeoudemeander

• • • • • • • • • • • 57 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 58 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie schans. vertelt eendeelvanhetverhaal vandeSchoter de schansenoverhetoude tracévandeweg Een wandelroutelangsde oude meander, over over demeandervanDe Tsjonger/Kuunder. op hetgereconstrueerdedeel vandewalzicht langs dedoorgaandeweg. Tegelijk ontstaater Daardoor ontstaateenherkenbaarelement weer zoveelmogelijkinprofieltebrengen. Het voorstelisomhetgrondwerkvandeschans meander inhetweilandteherkennen. maar eendeelvandeoudeloopisnogals wezig. De Tsjonger/Kuunder isrechtgetrokken, weg vanSteenwijknaarHeerenveennogaan In dehuidigesituatieishettracévanoude het achterliggendegebiedonderwater. den enwordenopgestuwd.Hiermeezettemen de damkonhetbinnenwaterwordenvastgehou men hiereendaminDe Tsjonger/Kuunder. Met Naast hetopwerpenvandeschansplaatste en konmendevijandbespieden. de schanshadmenoverzichtoverhetgebied warden; eenzogenaamdereduitstelling.Vanuit Het isdetweedeschansopwegnaarLeeu schans isvermoedelijkeenoudkloosterterrein. Leeuwarden teverdedigen.Deplekvande de wegvanSteenwijkviaHeerenveennaar De Schoterschansisin1585opgeworpenom Schoterschans - - - - Oude laanrichtingschans Positie schansinlinie Locatie Schoterschansvanafde oude meander

• • • • • • • • • • • 59 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 60 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanuskaart uit1718metschansaandeweg Luchtfoto vanhuidige situatie schanscontouren Luchtfoto vanhuidige situatiemetprojectievan Prent vandeschans schanscontouren Luchtfoto vanhuidige situatiemetprojectievan Kaart uit1850metlocatievandeschans Ingreep Schoterschans Vogelvlucht metvoorstel

• • • • • • • • • • • 61 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 62 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie ruimte zichtbaarwordengemaakt. van verhardingenmerktekensindeopenbare contouren vandeschanskunnendoormiddel brug endetweerestaurantsdiehierliggen.De Het isnogsteedseenlevendigeplekdoorde de vaartbinnencontourenvanschans. meer te zien, maareris wel eenversmalling van vaart. Van decontourenvanschansisniets nog steedseenkruisingvandewegen In de huidige situatie is de locatie van de schans en vaart. troepen. Deschanslagopeenkruisingvanweg en voerdevanuitdeschanshetbevelover benoemde opperbevelhebber, was hier gelegerd Waterlinie geweest.JohanMaurits,dein1673 waarschijnlijk degrootsteschansvanFriese schans. Deschansisin1585opgeworpenen achter deBlessebrugschansenSchooter Steenwijk naarLeeuwardenindetweedelinie De Terbandsterschans ligtopdewegvan Terbandsterschans - Locatie schans Positie schansinlinie Locatie Terbandsterschans

• • • • • • • • • • • 63 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 64 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanuskaart 1718 Luchtfoto huidige situatie Luchtfoto huidige situatiemetprojectievandeschans Historische prentTerbandsterschans schans Luchtfoto huidige situatiemetgedeeltelijkeprojectie vande Historische kaartvanomstreeks1850 Ingreep Terbandsterschans metvoorstelmarkeren vandecontourenschans markeren inverharding contour vanschans contour vanschans

• • • • • • • • • • • 65 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 66 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie We benaderennudeschansvanafkantvan vijand metopdevoorgrond hetnattebeekdal. ligging vandeschansnudoor deogenvan te verkennen.Vanaf dezandgrondzienwe brug overDeLendeomhet vijandigegebied door hetlagenattedalmeteensimpeleloop overkant. Vervolgens makenweeendoorsteek vijand (BommenBerend)zichbevondaande dal aandeenekantenzandrugwaar over derandvanzandrugmetzichtophet ken metdeschansalsstartpunt.Deroutegaat Het voorstelisomeen(wandel)routetema gers. gezet omFrieslandtebeschermentegenindrin het daldatinvroegeretijdenonderwaterwerd is nietmoeilijkjeeenvoorstellingtemakenvan zandruggen enhetlagedalmetdeLende.Het kenmerken inhetlandschapalsdehogedroge goed uitteleggen.Ditkomtdoordeduidelijke locatie isdewerkingvanFrieseWaterlinie In 2007isdeschansgereconstrueerd.Opdeze water opstuwenenhetdalonderzetten. Door eendamtemakeninderivierkonmenhet het dal.Menkondevijandalvanverrezien. Vanuit deschanshadmeneengoedzichtop van dezandrugnaarhetdalDeLende. de Spanjaarden.Deschansligtopovergang een accesoverDeLendetebeschermentegen De Bekhofschanswerdin1582aangelegdom Bekhofschans - - - en dievandeaanvaller. twee manierenervaren:dievandeverdediger beleefbaar worden.Endeschanskanmenop middel vannieuweelementenenzichtlijnen De positieendefunctievanschanskandoor de vijand. Positie schansinlinie Locatie Bekhofschans

• • • • • • • • • • • 67 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 68 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanuskaart uit1718metBekhofschans Luchtfoto huidige situatie Luchtfoto huidige situatiemetprojectievandeschans Millitaire kaartuit1850 lage beekdal Schans opgrens vanhogezandruggennaarmetuitzicht overhet Hoogtekaart metprojectievandeBekhofschans route Bekhofschanscollage Vogelvlucht vanroutemetelementen

• • • • • • • • • • • 69 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 70 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie de schansbeleefbaartemaken. steld, omdelandschappelijke verankeringvan de randvanhogeregronden wordenher meander inDe Tsjonger/Kuunder enderouteop In deomgevingvanschanskunnenoude weggewerkt kunnenwordenindeaardenwal. bouwing (bijvoorbeeldkleinevakantiehuisjes) van deschansteveelaan.Eventueelzoube permanente bouwwerkentastenhetkarakter een houtenconstructiemetbedstede.Zware men overnachten;bijvoorbeeldineententof strueren. Intijdelijke,flexibelebouwwerkenkan Het voorstelisomdevolledigeschansterecon een rolwillenlatenspelen. hierbij hetverledenvande Tolbrugschans graag De campingwilgraaguitbreiden,enmenzou lige schansisinhetveldnaastdecamping. De meestwaarschijnlijkelocatievandevoorma Kuunder hetwateropstuwde. water zettendoordedamdieinDe Tsjonger/ verre zien.Menkoneendeelvanhetdalonder zicht ophetdalenkonmenvijandenalvan Kuunder. Vanuit dezepositiehadmengoed zandrug naarhetlageredalvanDe Tsjonger/ brugschans opdeovergangvaneenhogere waken. NetalsdeBekhofschansligt Tol- een accesdoorDe Tsjonger/Kuunder tebe De Tolbrugschans isin1672opgeworpen,om Tolbrugschans - - - - - Mogelijke locatieschans Positie schansinlinie Mogelijke locatieTolbrug Schans

• • • • • • • • • • • 71 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 72 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Luchtfoto vanhuidige situatie van deTolbrugschans Schotanuskaart uit1718metprojectievandemogelijkeligging Historische prentvandeschans geprojecteerd op deluchtfoto Meanderende Kuunder enmogelijkeliggingvande schans Millitaire kaartuit1850 Mogelijke ligging vandeschansgeprojecteerdop deluchtfoto route Tolbrugschans metnieuwe toegevoegdeelementen Hoogte kaartomgevingTolbrugschans

• • • • • • • • • • • 73 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 74 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie zichtbaar zijngemaakt. brede haagdecontourenvan deschansweer uitwerking gemaaktwaarbij doormiddelvaneen Voor hetparkeerterreinaandelijnbaaniseen - - - Het veranderdehetdorpineenvesting.Deves De schansGorredijkisin1673opgeworpen. Gorredijk kans omdeschansweerzichtbaartemaken: Op eenaantalopenbareplekkenligter verbonden. den eneenroutewordendeplekkenmetelkaar schans zichtbaargemaakt.Doorinformatiebor van contoureninhetwegdekdelocatie zichtbaar enopandereplekkenisdoormiddel is eendeelvandecontourschansnog plekken herkenbaar. Bijdeoudebegraafplaats Tegenwoordig isdeschansnogopeenaantal schans. meer danviermaalzoveelalsvooreengewone schans erggrootenwaren8500palennodig, men. Doordeuitgestrektebebouwingwerd sen eenpalissadevanaangepunteboomstam ting bestonduiteenwalengracht,waartus

kespaed. en hetterreinaanSusterRom het parkeerterreinaandelijnbaan, het parkeerterreinaandemarktstraat,

- - - - Infoborden overdewandelroute ‘de skansrute’ Positie schansinlinie Markering vande contourvandeschansinverharding

• • • • • • • • • • • 75 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 76 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Huidige situatieluchtfoto Historische prentvanGorredijk Schotanus kaart1718 Projectie vanschans ophuidigesituatie Eekhoff 1849 Contouren vanschans nog kansenliggenomdeschanszichtbaartemakenzijnrood Contouren vandeschansmetingrepeneninformatieborden(geel) Deopenbareplekkenwaar Markering vandeSchansbijbegraafplaats door eenbredehaag ophetparkeerterreinaande Lijnbaan Voorstel omeen deelvandecontourenschans zichtbaartemaken

• • • • • • • • • • • 77 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 78 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie te beschermen.DeBovenwegwaseenbelang schans op de Bovenweg gebouwd om Makkinga goed enerwaseenrechthuis.In1673werdde De familieLycklema aNijeholthadereenland Makkinga wasindietijdeenbelangrijkeplaats. deze pleknogmaareenkleinstroompjewas. werking vanDeLendeop,omdatop Ter hoogtevanMakkingahielddeverdedigende Schans Makkinga oude verbindingnaarMakkingateherstellen. is omdeschansweertereconstruerenen en Makkingaisookverdwenen.Hetvoorstel ruimd. Deoudeverbindingtussendebovenweg de restantenvanschanszijnin1937opge De Bovenwegisnogsteedsaanwezig,maar Stellingwerf richtingGroningen. rijke verbindingvanafdeZuiderzeedwarsdoor - - - Locatie schans Positie schansinlinie Locatie SchansMakkinga

• • • • • • • • • • • 79 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 80 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie schans Schotanus kaart1718metprojectievanmogelijkelocatie Kaart uit1954 Militaire kaartuit1850 Huidige situatiemethoogtekaart Kaart uit1926 verdwenen paden Luchtfoto huidigesituatiemetprojectie schansen Schans bijMakkinga metoudewegnaarhetdorp

• • • • • • • • • • • 81 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 82 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie den. zou weerbeterzichtbaargemaakt kunnenwor aftakking vande Tjonger/Kuunder gelegen.Dit den vandeschanszien.Hierheeftvroegereen De hoogtekaartlaateenlaaggebiedtenzui schans. de Schansdijkverlevendigthetgebiedvan de schansenoverwijkwegweerrichting Een wandelrouteoverdeSchansdijk,langs op deplekkenwaardatmogelijkis. Het voorstelisomdeschanstereconstrueren de schansheeftgelegenisinmiddelsbebouwd. op dezelfdeplek.Eendeelvandelocatiewaar nen, maardeweglangsschansligtnogwel In dehuidigesituatieishethoogveenverdwe ken opdeschansvoorsoldaten. weer ingebruikgenomen.Menbouwdebarak bisschop vanMünsterdreigdewerddeschans Toen in1673eenaanvaldoorhetlegervande schans in1595hersteld. de GedeputeerdeStatenvanFrieslandwerd probeerden binnentedringen.Inopdrachtvan de SpanjaardendievanuitGroningenFriesland Breeberg opgeworpenalsbeschermingtegen van Ooststellingwerf.In1593werddeSchans venen vannoord-oostOpsterlandende Breeberg lagopeendoorgangtussendehoge Schans Breeberg - - - - Positie schansinlinie Locatie SchansBreeberg

• • • • • • • • • • • 83 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 84 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanuskaart uit1718metschansaandeweg Kaart uit1927 Historische prentvandeschans Contouren vande schansgeprojecteerdopdehoogtekaart Kadastrale kaartuit1811 Contouren vande schansgeprojecteerdopdeluchtfoto Ingreep SchansBreeberg nieuwe paden bestaande paden herstel grondwal

• • • • • • • • • • • 85 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 86 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie stel isomeenroutetemakendiedelandschap In 1988isdeschansgerestaureerd.Hetvoor 1673 werddeschansweeringebruikgenomen. van deGedeputeerdeStatenFriesland.In In 1596werddezeschanshersteldinopdracht probeerden binnentedringen. Spanjaarden dievanuitGroningenFriesland schans aangelegdalsbeschermingtegende door hethoogveengebied.In1593werdde droge passage,vanFrieslandnaarDrenthe De Zwartendijksterschansslootdewegaf, Zwartendijksterschans landschappelijke verschillenbenadrukt. hoge deelextrabomenteplantenwordende het lagegedeeltetevernattenenopde pelijke contextvandeschansverheldert.Door - - Positie schansinlinie Foto vanafdeschanswallen Zwartendijksterschans

• • • • • • • • • • • 87 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 88 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schans goedzichtbaar ophoogtekaart Historische kaartmetZwartendijksterschans Historische prentvandeZwartendijksterschans Luchtfoto vande huidigesituatie Kaart uit1850metZwartendijksterschans luchtfoto Projectie vande schans, hoogteverschillenenoude padenop luchtfoto Projectie vande schans, hoogteverschillenenoude padenop Kaart uit1850metZwartendijksterschans Versterken vandelandschappelijkecontrasten

• • • • • • • • • • • 89 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 90 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie schans isaangelegdindeachttiendeofne sterrenschans, diewaarschijnlijkalsoefen De schansbijBakkeveeniseenzeshoekige Schans Bakkeveen Breeberg. In2002isdeschansgerestaureerd. te leggenterondersteuningvanZwartendijken in 1673welhetideeomhiereenschansaan militaire doeleindengebruikt.Overigensbestond gentiende eeuw. Dezeschansisdusnooitvoor - - Foto huidigesituatie Positie schansinlinie Schotanuskaart uit1718 Militaire kaartuit 1850 Locatie BakkeveenSchans Historische kaart Luchtfoto huidige situatie Historische kaart Schans enhistorische padengeprojecteerdopluchtfoto

• • • • • • • • • • • 91 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 92 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie baar alsmerktekenlangsderoute. herstellen. Daardoorwordtdeschansherken doorsnijdingen deschanszoveelmogelijkte Het voorstelisomaanweerszijdenvandeze den dooreennieuwewegenvaart. nen. Devoormaligeschanswordtnudoorsne In dehuidigesituatieishethoogveenverdwe deze schansalsonbruikbaargeclassificeerd. In de oorlog tegen Bommen Berend (1673) werd vanuit Groningenprobeerdenbinnentedringen. land tebeschermentegendeSpanjaardendie In 1593werddeschansopgeworpenomFries ontoegankelijke hoogveen. Groningen, dieeenpassagevormdedoorhet Friesland naarhetZuidelijkeWesterkwartier in De schansslootdehogergelegenwegafvan Schans Frieschepalen - - - - Locatie schans Positie schansinlinie Locatie SchansFrieschepalen

• • • • • • • • • • • 93 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 94 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Schotanuskaart 1718 Luchtfoto metlocatie vandeschans Millitaire kaartuit1850 Schans geprojecteerd opluchtfoto Kaart uit1927 Schans geprojecteerd opluchtfoto Schans geprojecteerd opluchtfoto Kaart uit1927 Ingreep SchansFrieschepalen Vogelvlucht metdeelvaningreep

• • • • • • • • • • • 95 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 96 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie de streekinformatiegeeftoverWaterlinie. systeem geleverddatbijderondwandelingenin regio wordtvanuitdebezoekscentraeenGPS bineerd metVVVkantoorinBakkeveen).Per hoogveengebied (bezoekerscentrumgecom berkoop, ofinMakkinga)enhetvoormalige beekdalen (nieuwbezoekerscentruminOlde Meente), hetlandschapvandezandruggenen veengebied (nieuwbezoekerscentruminRottige lijke deelgebiedenvandeWaterlinie: hetnatte de regionaleschaalvandrielandschappe en programma’s, iseeninrichtingsopgaveop verbindende routesentoegevoegdefuncties linie, zodathetsysteembeleefbaarwordtdoor Het aanbrengenvansamenhangindeWater- Inleiding Hoofdstuk 6 |Hetrecreatievelandschap - - - naar hetoostendoorsteken richtingBourtange. tueel kaneenaftakkingvan dezeroutejuist samenhang indeLiniebeleefbaar maakt.Even schaal vanhetlandschappelijke deelgebiedde wersmeer endeSchansenroutedieop de Waterliniepad tussenKuinreenhetLau Het routenetwerkbestaatuithetdoorgaan terlinie wordenverbonden. kunnen methetroutenetwerkvandeFrieseWa- Burcht inhetKuinderbosdeNoordoostpolder de restantenvangrachtGorredijken Elsloo enBlesdijke,deblauwesteeninOudega, zoals dehistorischeLandwerenbijBakkeveen, torisch interessantelandschappelijkeelementen ven kunnenhieropaanhaken.Ookanderehis routes. Tal vancultureleentoeristischeinitiatie aanbrengen enthematiserenvanrecreatieve ruimtelijke maatregelenhiervoorzijnvooralhet tot eenrecreatiefbeleefbaarlandschap.De diamanten’ vandeschansenaaneengesmeed bieden wordende‘blauwedraad’ ende‘groei Op dezeschaalvanlandschappelijkedeelge ------

• • • • • • • • • • • 97 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 98 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie zouden kano’s verhuurdkunnenworden.Even mogelijk nieuwinfopuntindeRottigeMeente linie vanafhetwatertebelevenis.Vanaf een aanlegplaatsen temakenvoorbootjeszodatde de Schoterschansbiedenaanleidingomnieuwe voormalige schansenvanKuinre,Slijkenburgen Blessebrugschans ligt al een haventje en ook de is misschienzelfsmetdekanotedoen.Bij dan ookgrotendeelslangshetwaterlopen,en Een schansenrondjedoorditdeelgebiedzal versterken (zieSchansenalsGroeidiamanten). deze relatievandeschansenmethetwaterte waterplas zouzijn.Hetinteressantzijnom in tijdenvaninundatieeengrotemoerasachtige De Tsjonger/Kuunder. Ditisookhetgebieddat sterk gekoppeldaanhetwatervanDeLendeen De schanseninhetlagenatteveengebiedzijn Het natteveengebied ting Blessebrugschanskunnen lopen. via KuinreenSlijkenburglangs DeLenderich Een nieuweWaterlinieroute zouvanafBlokzijl, maakt tussenSteenwijken Blessebrugschans. te verbindingzougemaaktkunnenwordenge via Wolvega naarHeerenveen.Eeninteressan binding tussenBlokzijlenKuinre,ofvan noord-zuid doorhetgebied,enmakendever gen deZuiderzeerouteenhetJabikspadlopen verstrekt. Bestaandelangeafstandswandelin informatie overdeWaterlinie kunnenworden tueel zouinhetinfocentrumvandeWeerribben ------(gebaseerd op fietsknooppunten) Mogelijke nieuwe Schansenroutes (lange afstandswandeling) Mogelijke nieuweWaterlinieroute Zuiderzeeroute Jabikspad Bestaande LangeafstandsFietroutes Bestaand Fietsroutenetwerk Terbandsterschans Schoterschans Blessebrugschans Schans bijSlijkenburg Schans bijKuinre Schansen Ondersteunende ingebrachteideëen - - - Natuurontwikkeling ------Routes ------

Eilandjes als pleisterplaatsen Herstellen vanmeandersin natuurgebiedenbijschansen landinrichtingsprojecten) Natte natuurontwikkelingin debeekdalen(koppeling (rondwandelingen organiseren) Beleven vandenattegebieduittijdWaterlinie Routes langssluisjesendammen Koppeling langeafstandsroutes Doorlopende routeWaterlinieroute Koppelen overnachtingsplaatsenaanroutes Eenheid inInfobordenlangsderoutes Rondwandeling langsdeschanseninditdeelgebied Ontbrekende schakelsinrouteslangsdebeekdalenaanleggen Fietsenverhuur vanafInfocentrumbijRottigeMeente Kanoverhuur vanafInfocentrumbijRottigeMeente Waterlinie herkenbaarmakenvanafhetwater Kanonnen terugbrengenbijSlijkenburg Verrekijker opschansSlijkenburg Herstellen vandemeanderbijschansSlijkenburg Maken vaneenkorterouteomschansKuinre Pleisterplaats ophersteldeschansKuinre herstellen. Schans inKuinreherstellen,ideevanschansaanwater

• • • • • • • • • • • 99 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 100 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie niet wordt verstoord. een kwetsbaar natuurgebiedlangsDeLende aan hetWaterliniepad worden gekoppeldendat traject isdatde Tolbrugschans enOldeberkoop berkoop. Hetvoordeelvan deze‘U-bocht’ inhet Tolbrugschans enbuigt weerterugnaarOlde snijdt daarmeehetopenbeekdal, looptlangsde het padafnaarDe Tsjonger/Kuunder, door Blessebrugschans endeBekhofschansbuigt pad aangelegdzoumoetenworden. Tussen de tendeels langsDeLende,waarvooreennieuw De Waterlinieroute looptinditdeelgebiedgro retranchement GorredijkaandeWaterliniezone. door ookvestigstadSteenwijkenhethistorische zuidrichting doorhetgebied,enverbindtdaar maken. HetZevenWoudenpad looptinnoord- langs de Tolbrugschans enverderzoukunnen in Oldeberkoop,waardoorjeookkanotochten zou gekoppeldkunnenwordenaanhethaventje ling, maquette, filmpjes en andere informatie. Dit een nieuwgebouwmetvastetentoonstel de locatiekunnenzijnvoorhetLiniecentrum; eiken (zieDeBlauweDraad).Oldeberkoopzou de hogerezandgrondeningeplantmetgroepen paden degrensvanlagenattebeekdalenen in debeekdalengerealiseerd,enwordtlangs dit beeksysteemhersteld,wordtnattenatuur steem. Waar mogelijkwordendemeandersin bij Makkingazijngekoppeldaanhetbeeksy brugschans, deBekhofschansenschans ties diezichinhetgebiedbevinden:de Tol- en delagereopenbeekdalen.Deschansloca merkt doordehogerebeplantezandruggen, Landschappelijk wordtditdeelgebiedgeken Zandruggen enbeekdalen ------(gebaseerd op fietsknooppunten) Mogelijke nieuweSchansenroutes (lange afstandswandeling) Mogelijke nieuweWaterlinieroute Zeven Woudenpad Museum Oold Ark alsinfocentrum Oldeberkoop alsLiniecentrum Bestaande LangeafstandsFietsroutes Bestaand Fietsroutenetwerk Schans bijMakkinga Bekhofschans Tolbrugschans - - Schansen Ondersteunende ingebrachteideëen - - - Natuurontwikkeling ------Routes ------

Herstellen meanderinDe T Herstellen grondwerkvan T Eilandjes als pleisterplaatsen Herstellen van meandersinnatuurgebied enbijschansen Natte natuurontwikkelingin debeekdalen(koppelinglandinrichtingsprojecten) Routes langsdoorwaadbare plekken,sluisjesendammen Koppeling ZevenWoudenpad, enanderelangeafstandsroutes Doorlopende routeWaterlinieroute Koppelen overnachtingsplaatsenaanroutes Eenheid inInfobordenlangsderoutes Rondwandeling langsdeschanseninditdeelgebied Ontbrekende schakelsinrouteslangsdebeekdalen aanleggen Fietsenverhuur vanafOldeberkoop Kanoverhuur vanafOldeberkoop Waterlinie herkenbaarmakenvanafhetwater Oldebekoop alscentraalinfocentrum Artists inresidence Verrekijker opBekschofschans Korte ommetjesrondomschansen Schans bijMakkingaHerstellen,inclusiefommetjeseromheen Bos kappenopBekhofschans Kijkhutten inomgevingvanBekhofschans(terugkijkenopschans) Met (blauwe)bloemenlagebeekdalbijBekhofschansherkenbaarmaken zandruggen enbeekdalversterken Verhaal vandeWaterlinie enlandschapzichtbaarmakenbijBekhofschans,contrast Overnachtingsmogelijkheden indeschans,camping,tijdelijkebarakken sjonger/Kuunder langsde Tolbrugschans olbrugschans

• • • • • • • • • • • 101 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 102 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie schansen van Breeberg,Bakkeveenen Zwar standswandeling hetWaterliniepad zoulangsde kunnen worden.Denieuw te realiserenlangeaf Hier zoudenook“waterliniefietsen” gehuurd ning (BijvoorbeeldinBakkeveen ofMakkinga). gezocht moetenwordenvoorinformatievoorzie Binnen hetgebiedzounaareengoedelocatie Ee aandeFrieseWaterlinie wordengekoppeld. Biskopgreven endemogelijkeschansbijSmalle door ookelementenalsdeBlauweStien, van Drachtenkunnenwordengemaakt,waar wegen. Ookzoudenroutesrichtingomgeving den liggenuithetprojectOudePadenNieuwe gebied alveelwensenvoornieuwewandelpa paden wordengebruikt.Opvallendisdatinhet worden aangelegd,verderkunnenbestaande stukjes nieuwefiets-enwandelroutesmoeten elkaar teknopen.Hiervoorzoudennogenkele eenvoudig omzedooreenschansenrouteaan toch aleenvrijsterkeeenheidis,ishetrelatief Bakkeveen, eengebieddatrecreatiefgezien Door deliggingvandezeschansenrondom maakt (zieSchansenalsGroeidiamanten). en kleineommetjeswordenmogelijkge ligging inhetlandschapherkenbaargemaakt, geheel ofgedeeltelijkhersteld,dewerkingen de Breebergschans.Dezeschansenworden bij Bakkeveen,deZwartendijksterschansen Frieschepalen, deoefenschansenlandweer Binnen ditdeelgebiedliggendeschansenvan Voormalig hoogveengebied tendijk kunnen lopenrichtingGroningen. ------(gebaseerd opfietsknooppunten) Mogelijke nieuweSchansenroutes (lange afstandswandeling) Mogelijke nieuweWaterlinieroute Bestaande LangeafstandsFietsroutes Bestaande fietsroutenetwerk Zeven Woudenpad Landweer Bakkeveen Breebergschans Zwartendijksterschans Oefenschans bijBakkeveen Schans bijFriesepalen Schansen Ondersteunende ingebrachteideëen ------Routes ------

Afslag 31 van A7 herkenbaar maken als entree naar Waterlinie schans bijSmallerEe Route naaromgevingDrachten,BlauweStien,Biskopgreven, Waterliniemenu indeDrieProvinciën Koppelen vanovernachtingsmogelijkhedenaanroutes Eenheid ininfobordenlangsroutes VVV BakkeveenalsDeel-informatiecentrum Koppeling ZevenWoudenpad, enanderelangeafstandsroutes Doorlopende routeWaterlinieroute Ruige route Paden makentussenschansen,schansenronde Schans alstribune Theater/evenementen/verhalen vertelleninschans Tijdelijke houtenbebouwinginZwartendijksterschans Ommetjes makenrondomschansen de schans Kleine paalcampingopZwartendijksterschans,overnachtenin Zwartendijksterschans alsavontuurlijkekinderspeelplaats Nieuwe pleisterplekkenbijFrieschepalen opknappen oefenschansbijBakkeveen Gedeeltelijk herstellenvanBreebergschansenFrieschepalen,

• • • • • • • • • • • 103 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 104 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie het liniesysteem,zoalsinditrapportisbeschre van deWaterlinie enhetbeleefbaarmakenvan De visieophetweerherstellenvanelementen Hoofdstuk 7|Prioriteiteninhetwerkboek paden omdeWaterlinie tebeleven. voormalige inundatiegebied,enhetmakenvan terugbrengen vanhetwaterrijkebeeldin van deschansendooruitgravenmeanders, van deoorspronkelijkelandschappelijkepositie van deschansenenhetweerzichtbaarmaken ligt hetaccentopzoveelmogelijkherstellen van deWaterlinie devasteelementenwaren baar is.Omdatdeschanseninhetfunctioneren hersteld, zodaterwerkelijkietsinhetveldzicht eerst meerelementenvandeWaterlinie worden recreatieve routesteontwikkelenmoetener kelingstijd. Voordat hetzinvolisomthematische ven, vraagtomeenlangeengeleidelijkeontwik - - -

• • • • • • • • • • • 105 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 106 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie 2. Ontwikkelenvanwandel-enfietsroutes 1. Herstelvandeschansen bereiken. strekte gebiedeensamenhangendeffect te van deFrieseWaterlinie, ominditzeeruitge de volgendeprioriteit-stellingvoorhetherstel Op basisvandelandschappelijkevisieonstaat plekken indeFrieseWaterlinie metelkaar fietsknooppuntennetwerk, diebelangrijke worden; fietsroutesgebaseerd ophethuidige Ook kunnen‘schansenrondes’ ontwikkeld te makenzouonderzochtmoetenworden. langeafstandwandeling ‘DeWaterlinie Route’ wandelen enfietsen.Demogelijkheidomeen Het gebiedkangoedwordenbeleefddoorte gedaan. zal voor5schanseneenvoorstelworden beleefbaar temaken.Inhetwerkboek ‘roerende’ manierenomdeschansenweer is kanwordengekekennaaralternatieve reconstructie vandeschansennietmogelijk zijn inhetlandschap.Waar fysieke enige schansendienogofweerherkenbaar en inminderemateookdeBekhofschans Blessebrugschans, Zwartendijksterschans, beleefbaar gemaakt.Opditmomentzijnde Waar mogelijkwordendeschansenweer -

3. Herstelvanhetbeekdallandschap

krijgen. de belevingenhetverhaalveelaandacht verbinden. Hierbijishetvanbelangdatook landinrichtingsprojecten. Dit kangoedgekoppeldwordenaande en oudemeandersopnieuwteherstellen. mogelijk nieuwenattenatuurterealiseren nog herkenbaardergemaaktdoorwaar te versterkenwordendebeekdalen van deFrieseWaterlinie. Omditverhaal aanwezige vertellersvanhetverhaal De beekdalenzijndebelangrijkstenog Herstel vanhetbeekdallandschap (wandelroute) Waterlinieroute (gebaseerd opfietsknooppunten) Schansenrondes (werkboek) Aan tepakkenschansen Goed herkenbareschansen schansen Slecht ofnietherkenbare • • • • • • • • • • • 107 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie • • • • • • • • • • • 108 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Provincie Friesl Schetsboek kansen voorzuidoostFrysl Eelerwoude, 2003 Landschapsbeleidsplan Zuidoost Friesland dienst landelijkgebied,Landinrichtingscommissie Oosterwolde-Elsloo-Appelscha,2002 Landinrichtingsproject Oosterwolde-Elsloo-Appelscha dienst landelijkgebied,LandinrichtingscommissieFochteloërveen, 2006 Landinrichtingsproject Fochteloërveen dienst landelijkgebied,LandinrichtingscommissieBeekdal Linde, 2006 Landinrichtingsproject BeekdalLinde Provincie Friesl Gebiedskader ZuidoostFrysl Projectbureau ROMZuidoostFriesland,2007 Doorkijk doorROM;eenimpressievan10jaarROMzuidoostFriesland Sape JanRozema,afstudeeropdracht,2008 mogelijkheden omdezebeleefbaartemaken De FrieseWaterlinie; eenonderzoeknaarderestantenvanFrieseWaterlinie ende Meindert Schroor, 2008 De FrieseWaterlinie; Toneel desoorlogs rondLendeenKuunder Noordhoff atlasproducties,2009 De BosatlasvanFrysl Literatuur Literatuurlijst enanderebronnen

ân, afdelingPlattelandsprojecten ân, afdelingPlattelandsprojecten ân ân; 2007-2013 ân; Opwegnaar eenstreekagenda Ontwikkelingsvisie FrieseWaterlinie www.watwaswaar.nl www.tresoar.nl www.oudepadennieuwewegen.nl www.fryslan.nl Websites

• • • • • • • • • • • 109 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Colofon De Ontwikkelingsvisie voor de Friese Waterlinie is opgesteld door Feddes/Olthof Landschapsarchitecten in opdracht van Landschapsbeheer Friesland. Landschapsbeheer Friesland voert het project Friese Waterlinie uit op verzoek van het gebiedsplatform Zuidoost Fryslân.

Team opdrachtgever Karin Sjoukes, Landschapsbeheer Friesland Nicolette Hartong, Provicie Fryslân, Plattelânsprojekten Zuidoost

Team Feddes/Olthof landschapsarchitecten Yttje Feddes (landschapsarchitect, projectleider) Yoran van Boheemen (landschapsarchitect) Nanne Bouma (landschapsontwerper) Ilonka van Slooten (grafisch ontwerp)

Organisatie

Werkgroep FWL Stuurgroep Gebiedsplatform Zuidoost Fryslân Dhr. G. Lantinga Stichting Waterschapserfgoed Dhr. B. Mulder (voorzitter) Vereniging Historie Weststellingwerf e.o. Dhr. J. Zwolle Gebiedsplatform Zuidoost Fryslân Dhr. G. Lantinga Dorpsarchief Oldeberkoop Dhr. P. de Jong Gemeente Heerenveen Mw. C. van der Laan Gemeente Ooststellingwerf Dhr. K. Mulder Gemeente Ooststellingwerf Dhr. J. Veenhouwer Gemeente Weststellingwerf Dhr. B. van Lubek Gemeente Weststellingwerf Dhr. J. Jongebloed Gemeente Noordenveld Mw. Chr. Boersen Gemeente Noordenveld Dhr. J. Dam Gemeente Opsterland Mw. L. Zijp Gemeente Opsterland Dhr. W. Kooistra Gemeente Smallingerland Mw. Y. Hoekstra Wetterskip Fryslân Dhr. R. de Jong Gemeente Heerenveen Dhr. R. Vree Egberts Steunpunt Monumentenzorg Dhr. C. Zuil Gemeente Steenwijkerland Dhr. J. Boxum Provincie Fryslân Mw. M. Fermo Wetterskip Fryslân Dhr. H. Valk It Fryske Gea Dhr. U. Hosper, Dhr. H.de Vries Steunpunt Monumentenzorg Dhr. D. Bloemhof Staatsbosbeheer Dhr. F. Leereveld Provincie Fryslân Dhr. L. de Jong Recreatieschap Drenthe Dhr. H. Hartog Provincie Fryslân Mw. M. Fermo Provincie Fryslân Dhr. D. van Weezel Errens Projectorganisatie It Fryske Gea Dhr. A. Zijlstra Landschapsbeheer Friesland Mw. K. Sjoukes Toeristisch profiel Zuidoost Friesland Dhr. A. Ooms Landschapsbeheer Friesland Mw. R. Ansingh Recreatieschap Drenthe Mw. E. Schriever Provicie Fryslân, Plattelânsprojekten Zuidoost Fryslân Mw. N. Hartong Provincie Fryslân afd. PPLG Dhr. A. Visser Provicie Fryslân, Plattelânsprojekten Zuidoost Fryslân Mw. J. van der Meulen De vrijevogel Museum Belvédère,Heerenveen Gameship, Leeuwarden Smelne’s Erfskip SOV RottigeMeente/GrooteVeenpolder Provincie Fryslân Historica Peergroup Kunstwerf Posthuis Theater Open stal,Olderbekoop Open stal,Olderbekoop Opera spanga Comperio Oldercoop,onderwijsinstelling Bibliotheken ZuidoostFriesland Dr888 Museum Opsterland Tresoar Smelnes Erfskip Recreatieschap Drenthe St. MennovanCoehoorn Gemeente Opsterland Vrienden WillemvanHaren,Hist.Ver. Heerenveen Historische Vereniging IJsselham De Koningshof Groepsaccomodatie DeZonneroos Plaatselijk belangFriesepalen Hist. Ver. Bakkeveen,oudhoogleraararcheologie Streekhistoricus, theatermaker, schrijver, verteller Klankbordgroep

Dhr. J.Dijkstra Dhr. J.Slofstra Dhr. K.Berkenbosch Dhr. J.Elsenaar Dhr. K.deGroot Dhr. Dhr. P Mw. N.Berg Mw. E.Nobel Mw. M.Roelfsema-v Dhr. H. Mw. J.Sipsma Dhr. G.W Mw. Dhr. P Mw. C.vanEyk Dhr. V Dhr. L.Postma Dhr. P Mw. P Dhr. B.Looper Dhr. H.vanderV Mw. E.Schriever Dhr. Dhr. M.Purcaro Dhr. P Dhr. J.A.Steenstra Dhr. F Mw. P Europees landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europainvesteert inzijnplatteland. A. Mintjes A. Sikkema T. Henni . Kick . Kemkes . Koning . Terpstra . Hiemstra . Martina . Wilschut . Felder Alles olters een .d. Wissel Utrecht, mei2012 Projectnummer: 232

• • • • • • • • • • • 111 Ontwikkelingsvisie Friese Waterlinie Lumax Ondiep Zuidzijde 6 3551 BW Utrecht

T 030 2 456 123 F 030 2 456 066 [email protected] www.feddes-olthof.nl