Reformacja Z Perspektywy Bielska I Białej Spis Treści
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
pod redakcją Aleksandry E. Banot Eweliny Gajewskiej i Tomasza Markiewki Bielsko-Biała 2018 Reformacja z perspektywy Bielska i Białej Spis treści Redakcja: Aleksandra E. Banot – Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Ewelina Gajewska – Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Tomasz Markiewka – Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Ewa Chojecka, Wprowadzenie ....................................... 7 Recenzenci: prof. dr hab. Jan Harasimowicz prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek I. HISTORIA .................................................... 11 ks. bp dr hab. Marcin Hintz 1. Jan Szarek, Od kontrreformacji do ekumenizmu ....................... 12 Indeks: 2. Aleksandra Błahut-Kowalczyk, Katarzyna Sydonia – księżna cieszyńska. Kobieta Aleksandra E. Banot czasów reformacji w Księstwie Cieszyńskim .......................... 27 Konsultacje przy wyborze i opracowaniu ilustracji: Piotr Kenig – Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej II. SPOŁECZEŃSTWO ........................................... 35 Grzegorz Madej – Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej 1. Grzegorz Madej, Książęta Sułkowscy a luteranie........................ 36 Tomasz Markiewka – Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej 2. Piotr Kenig, Ewangeliccy pionierzy industrializacji w włókiennictwie Bielska- Korekta: -Białej w latach 1760–1873 ....................................... 46 Ewelina Gajewska, Tomasz Markiewka 3. Grażyna Kubica, O bielskich diakonisach-pielęgniarkach ze Śląskiego Ewangelickiego Na okładce: Domu Sióstr – pionierkach profesjonalnej opieki medycznej. Szkic z antropologii Kościół Jana Chrzciciela w Starym Bielsku. Fot. z archiwum parafii w Starym Bielsku historycznej .................................................... 65 Kościół Zbawiciela w Bielsku. Fot. ks. Krzysztof Cienciała Kościół Marcina Lutra w Białej. Fot. z archiwum Wydawnictwa Augustana 4. Aleksandra E. Banot, Działaczki protestanckie na Śląsku Cieszyńskim w dobie Pomnik Marcina Lutra w Bielsku. Fot. z archiwum Wydawnictwa Augustana emancypacji .................................................... 103 W tle: S. Dambrowski, Kazania albo Wykłady Porządne Swiętych Ewangeliy Niedzielnych Przez cały rok, Brzeg, 1766 5. Bartłomiej Jurzak, Chłopi-kalwini. Protestancka społeczność wsi Kozy od XVI Tył: Róża Lutra, detal portalu kościoła Zbawiciela, Bielski Syjon do XIX wieku .................................................. 114 Wydawca: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej III. LITERATURA I SZTUKA ...................................... 131 1. Marek Bernacki, Motywy luterańskie w prozie Jerzego Pilcha (na przykładzie powieści Inne rozkosze) ........................................... 132 Copyright © Urząd Miejski w Bielsku-Białej Wydanie I 2. Kinga Kawczak, Od indywidualnego konterfektu do portretu zbiorowego na przykładzie malarstwa niderlandzkiego z kolekcji Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej ................................................ 146 3. Teresa Dudek-Bujarek, Wizerunki Najświętszego Serca Jezusa w twórczości Petera ISBN 978-83-60136-95-9 Michala Bohúňa (1822–1879) ..................................... 163 4. Grzegorz Madej, Piotr Kenig, Małe pomniki luteranizmu na wystawie Pod DTP i Druk: znakiem róży nad Białą. Nowe odkrycia, ustalenia i interpretacje .......... 186 Ośrodek Wydawniczy Augustana Sp. z o.o., www.augustana.com.pl 5. Ewa Chojecka, Bielski Syjon – miejsce pamięci – widziany dzisiaj . 213 Indeks osobowy ................................................... 220 Źródła ilustracji ................................................... 231 5 Ewa Chojecka Wprowadzenie Ubiegłoroczna konferencja poświęcona tematyce reformacyjnej postawiła so- bie za cel ukazanie sprawy tylko pozornie zawężonej do jednego niewielkiego środowiska. Z istoty swej temat wpisuje się bowiem w szerszy środkowoeuro- pejski kontekst. Świadczą o tym liczne sympozja, wystawy, koncerty i spotkania w naszym regionie, jakie upamiętniały pięćsetlecie wydarzeń wittenberskich i każdorazowo wykraczały poza wąskie ramy regionalności. Pokłosie naszego bielskiego spotkania należałoby tedy zobaczyć na szer- szym tle: mała ojczyzna i szeroki świat jako wzajemnie uwarunkowane. Należy mieć na uwadze, że tutejsze sprawy reformacyjne, dziś rozpatry- wane, dotyczą losów środowiska, które w wyniku zawirowań dziejowych ostatniego stulecia doznało zdziesiątkowania i marginalizacji społecznej. Istnieje ono dzisiaj nie jako znaczący ośrodek protestantyzmu, ale jako konfesyjna mniejszość troskliwie pielęgnująca swoją tradycję i tożsamość. Temat dziedzictwa reformacyjnego okazuje się współcześnie – na przekór historycznym zapaściom – ważnym komponentem miejscowej kulturowej tradycji. Czy zatem możemy mówić o pojednaniu z historią? Najpewniej jest to pragnienie przedwczesne. W pierwszym dniu gościny udzieliła sesji miejscowa Akademia Technicz- no-Humanistyczna. W drugim dniu obrady odbywały się w Muzeum Histo- rycznym w Bielsku-Białej, instytucji łączącej znakomicie działalność muzeal- no-wystawienniczą z programem naukowo-badawczym o szerokim spektrum interdyscyplinarności. Problematyka reformacyjna ma tu swoje warsztatowe i merytoryczne zaplecze dla prowadzenia zadań dokumentacyjnych oraz in- terpretacyjnych. Pytanie, które milcząco towarzyszyło sesji, i także znajduje wyraz w niniej- szych rozważaniach, dotyczy dwóch fundamentalnych zagadnień, niechętnie przez 7 Ewa Chojecka Wprowadzenie naukę poruszanych: czym jest dzisiaj, jakim przemianom ulegała – w porówna- wieku wraz ze skazaniem ich na niepamięć. Podobnie jak zapleśniałe starodruki niu z wittenberskim początkiem – myśl reformacyjna na rozległych obszarach z gotycką czcionką walające się po strychach i zdziesiątkowane zbiory archiwal- Europy Środkowo-Wschodniej, na terenach doświadczających gwałtownych ne, do których nikt nie zaglądał przez dziesiątki lat. Te właśnie źródła historii zmian granic, mających szerokie pasma pograniczy, na ziemiach podlegających posłużyły jako materiał wystawienniczy wystawy na bielskim zamku, zatytuło- nietrwałym konfiguracjom politycznym, gdzie zasada cuius regio, eius religio wanej Pod znakiem róży nad Białą, a stworzonej przez muzealnych naukowców (1555 rok) nabierała szczególnie złowrogiego znaczenia. Autorytarne sojusze i opisanej tutaj przez Piotra Keniga i Grzegorza Madeja. Wystawie towarzyszy tronu i ołtarza – długi czas fundament polityczny habsburskiego panowania starannie opracowany katalog będący znaczącym dokumentem. Tytuł wystawy – pozostały tutaj w żywej pamięci, podobnie jak młodszej daty konfrontacje nawiązuje zaś do znaku heraldycznego bielskiego proboszcza ks. dr. Richarda racji i orientacji narodowych pęczniejące od końca XIX wieku, zmuszające do Wagnera (zmarł latem 1945 roku w obozie Świętochłowice-Zgoda), któremu skrajnego opowiadania się po jednej lub drugiej stronie ostrego sporu. Drugą zawdzięczamy tak wiele w zakresie udokumentowania dziejów reformacyjnych sprawą jest pytanie, w jaki sposób idea reformacyjna współtworzyła na przestrzeni miasta i regionu. pięciu minionych stuleci kształty osobowości, mentalne wzorce życia jednostki Jak się rzekło, referaty naszej sesji nie tworzą zunifikowanej całości. Są oraz charakter lokalnych wspólnot i społeczności. luźnym zbiorem wypowiedzi, co przydaje im świeżości. Interesująco zaprezen- Sesja nie dała do końca odpowiedzi na te pytania. Zakreślone zostały jedynie towano mało dotąd znane losy kobiet ewangelickich: od cieszyńskiej księżny ramy zagadnienia w perspektywie historycznej pamięci tak, jak one tkwią we Katarzyny Sydonii, protektorki reformacji, do działalności społeczno-chary- współczesnej naszej świadomości. Tę historyczną panoramę nakreślił w swym tatywnej diakonis. Tutaj w szkicach Grażyny Kubicy i Aleksandry E. Banot referacie wprowadzającym ks. biskup Jan Szarek. Przywołał pamięć wojny trzy- pojawia się galeria niezwykłych osobowości. Natomiast jeśliby znalazł się reżyser dziestoletniej, dramat kontrreformacyjnego terroru, etapy stopniowego łago- poszukujący tematu do niemal przygodowego filmu, znalazłby go w histo- dzenia dyktatu aż po uzyskanie konfesyjnego równouprawnienia w pamiętnym rii kalwińskich uciekinierów z Kóz – założycieli pszczyńskiego Hołdunowa. 1861 roku oraz wolności trwającej do wybuchu I wojny. O czasach trudnych Scenariusz gotowy. Jest i nota o artyście malarzu Peterze Michale Bohúnie, po 1945 roku, epoce zwanej niekiedy wyzwoleniem, do dziś autorzy piszący przybyszu, który znajduje tutaj swoje „miejsce na ziemi”, klientów i przyjazne o tematyce protestanckiej w tym czasie nie mówią otwarcie poza aluzyjnymi środowisko; jest przypomnienie Jerzego Pilcha, wiślanina, pisarza o fantazji ogólnikami. Hieronima Boscha; są wreszcie bielscy katoliccy książęta Sułkowscy, którzy ze Sprawy tradycji protestanckich Bielska, a poniekąd i sąsiedniej Białej, swymi protestanckimi poddanymi, a z czasem wolnymi obywatelami miasta, wyglądają specyficznie na tle zjawisk Śląska zwanego kiedyś Austriackim, z trudem odnajdywali wspólny język. a po 1918 roku Śląskiem Cieszyńskim. Można zaryzykować twierdzenie, że Nie zabrakło także opisu miejsca obrosłego pamięcią historii: słynnego Biel- mamy tu dwie linie tych tradycji: różniły się językowo, a w końcowej fazie skiego Syjonu skupiającego ideę mitu założycielskiego bielskiego protestantyzmu. określoną narodową orientacją. W uproszczeniu jest to: na zachodzie krąg W panoramie miasta pamięć reformacyjna uwidacznia się także w sylwetach cieszyński małomiasteczkowo-chłopsko-inteligencko-polskojęzyczny z nale- wież trzech kościołów ewangelickich, czytelnych i rozpoznawalnych.