www.ksi.kresy.info.pl 1 maja 2014 - strona 1

ORGAN MEDIALNY POROZUMIENIA POKOLEŃ KRESOWYCH KSI odznaczony Medalem Pro Patria Legitymacja nr. 710 / 12 K R E S O W Y Serwis Informacyjny

PAMIĘTAĆ O KRESACH, O MAŁEJ OJCZYŹNIE PRZODKÓW, Nr. 3/2019 (94), e-miesięcznik NIEZBĘDNIK KRESOWY 2019 TO NIE TYLKO OBOWIĄZEK, ALE ZASZCZYT 1 marca 2019 ISSN 2083-9448

Cień Bandery nad Moje Kresy -Ludwika zbrodnią ludobójstwa Józefkiewicz cz. 5 Kto pamięta? 75 lat temu 27 Z okazji 90. rocznicy powstania W 1956 roku wyszłam za mąż za Organizacji Ukraińskich Nacjona- jednego z sześciu braci – Józe- Wołyńska Dywizja Piechoty AK listów, która przypadła 3 lutego, fa Józefkiewicza (1932 – 2011). zabrał głos Wołodymyr Wiatro- Urodziły się nasze dzieci – Maria wycz – szef Ukraińskiego Instytu- i Piotr. W Dobrzyniu kwitło życie walczyła z Niemcami tu Pamięci...... strona 16 kulturalne, bowiem dobre wzorce zostały przywiezione z Prus, gdzie KOLEJNY POLI- ludzie pracowali ...... strona 33 CZEK WYMIERZO- NY POLAKOM! KALENDARIUM Lucyna Kulińska zamieściła na LUDOBÓJSTWA fb. p/w zdjęcie i tekst: Takie coś Marzec 1944 ROK wisi w miejscu gdzie była Huta Pieniacka. Tam bohaterscy wojacy ukraińskiego SS , Niemcy i ban- dyci z UPA wymordowali i spalili żywcem ponad .....strona 17 RZEZIE CZY WOJ- NA CYWILIZACJI? KULTUROWE I SPO- Strona 34 ŁECZNE WARUN- DZIAŁANIA 27 WDP KOWANIA ZBROD- AK W STREFIE NI WOŁYŃSKIEJ PRZYFRONTOWEJ Kresy nazywamy obszarem tęsk- (luty - marzec 1944 r.) noty. Wynika to z faktu, że tereny Pierwsze kontakty z regularnymi te kojarzone są z utraconym rajem, jednostkami armii sowieckiej Wio- wspaniałą arkadią, w której obok sną 1944 r. na froncie wschodnim siebie żyły i rozwijały się różne wojska niemieckie cofały się na kultury i religie, rozbrzmiewały zachód, podejmując próby obrony różne mowy i zanoszone były róż- wybranych obiektów strategicz- norodne modły. I wszystkie te ele- nych. Zgodnie ...... strona 52 menty były swojskie ...... strona 18 TREMBOWELSKA Mali kresowi rycerze IKONA MATKI BO- w czasie ludobójstwa ŻEJ Tragiczny los, jaki dotknął polskie Pisałam już o samej Trembowli dzieci w czasie ukraińskiego lu- więc nie sposób pominąć słynną dobójstwa w latach 1939 – 1947 ikonę trembowelską. Trembo- opisała dr Lucyna Kulińska w welska Cudotwórcza Ikona Mat- czterech tomach zatytułowanych ki Bożej to jedna z najbardziej „Dzieci Kresów”, ...... strona 26 znanych i czczonych ukraińskich ikon maryjnych. Jest datowana na Powinniśmy szanować XVII wiek. Ta ikona broniła dostę- własną historię pu wrogów do miasta. Cudowna W czwartek w Muzeum Naro- ikona pochodzi z miejscowości dowym w Warszawie obejrza- Podgórzany (Pidgora)- to zaledwie łam wystawę „Krzycząc Polska 2 km od centrum Trembowli, u Niepodległa 1918”. Jeden obraz ujścia Gniezny do Seretu. Na wą- Wojciecha Kossaka zatytułowany skim cyplu w widłach rzek wzno- „Orlę lwowskie” dotyczy odzyski- szą się ruiny obronnego monasteru wania ziem polskich spod zaboru pw. Przemienienia ....strona 56 austriackiego. Zdarzenie jak naj- 27 WDP AK jako część Polskich Sił Zbrojnych i podlega swoim przełożonym w Warszawie i Londynie, włą- bardziej mieści ...... strona 30 Kazimierz Michałow- czyła się do walki z wojskami niemieckimi na froncie wschodnim. Teren objęty działaniami dywizji rozciągał ski - twórca Szkoły Ar- się od Stochodu do Bugu, na którym oddziały dywizji prowadziły szereg działań przeciwko Niemcom o cha- ZAMELDOWAŁEM cheologii. Wielcy zapo- rakterze taktycznym i rozpoznawczym, przy czym dywizja musiała również prowadzić walki z oddziałami SIĘ W ODDZIALE mniani. UPA. Dokończenie na stronie 10. PORUCZNIKA „JA- Profesor Kazimierz Michałowski STRZĘBIA” to najwybitniejszy polski egip- Nasza kolonia Kowalówka, gdzie tolog. Od czasów jego prac wy- .JERZY BOŻYK - Ukraińcy są inspiracją METROPOLITY mieszkaliśmy, oraz sołectwo Budy kopaliskowych wkładu polskiej BARD LWOWA - NIE dla amputacji polskiej SZEPTYCKIEGO Ossowskie były w 98 procentach archeologii w osiągnięcia nauki ŻYJE historii i polskiego dzie- ROZMOWY Z DIA- zamieszkałe przez ludność polską, światowej nie da się przecenić. Popularny pod Wawelem lwo- dzictwa kulturowego BŁEM natomiast okoliczne miejscowości: Był wychowawcą wielu pokoleń wianin, muzyk, Bard Lwowa, Ukraińcy są inspiracją dla ampu- Stowarzyszenie Upamiętnienia Rzewuszki, Ossa, Bobły, Wierz- znanych i cenionych na świecie przewodnik turystyczny i działacz tacji polskiej historii i polskiego Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjo- biczno i wiele innych były wyłącz- uczonych. Urodził się 14 grudnia niepodległościowy zmarł 16 lute- dziedzictwa kulturowego „Ukra- nalistów we Wrocławiu Czasopi- nie ukraińskie lub mieszane, ale 1901 roku w Tarnopolu. W mieście go po długiej chorobie w 78 roku ińcy są inspiracją dla nas wszyst- smo „Na Rubieży”. W Szczecinie z przewagą Ukraińców. Do roku tym ukończył gimnazjum, po któ- życia. Jego pogrzeb odbył się 25 kich. Kiedy potrzeba, są bohater- odsłonięto pomnik ofiar ukraiń- 1939 stosunki sąsiedzkie i współ- rym rozpoczął studia z archeologii lutego 2019 roku .....strona 5 scy. Kiedy indziej są...... strona 7 skiego ludobójstwa ...... strona 12 życie ludności polskiej...strona 31 klasycznej i historii.....strona 57 1 marca 2019 - strona 2 AKTUALNOŚCI - WYDARZENIA - INFORMACJE www.ksi.btx.pl Obchody 75 rocznicy zbrodni Kampania mobilna o w Hucie Pieniackiej. ukraińskim ludobój- Redakcja stwie na obywatelach urzeczywistniać dzięki wysiłkom nas, współczesnych, i następnych II RP - Wrocław!!! pokoleń” – napisał w liście prezy- dent Andrzej Duda. Redakcja I dalej: „Mordercy osiągnęli swój prze- rażający cel: zniszczyli społecz- ności tysięcy wsi i miasteczek. Kościoły, szkoły, gospodarstwa rolników i domy drobnych rze- mieślników obrócili w ruinę” – napisał Andrzej Duda. „Ich je- dyną »winą« była polska mowa / foto: https://www.tvp.info/41457575/w-hucie-pieniackiej-zamordowano-ponad-850- i tożsamość, wierność tradycji i polakow-75-rocznica-tragedii czestnicy uroczystości opłatkowej miłość Ojczyzny. Zabito ich, bo Ta prawda jest trudna ale chcemy Podolu i Ziemi Lwowskiej. byli Polakami” – podkreślił. budowqać dobre relacja a one są zawsze możliwe tylko w oparciu Andrzej Duda przypomniał w li- 28 lutego 1944 roku w Hucie To będzie już druga kampania ci niejednokrotnie przysypanych o prawdę mówiła podczas uro- ście, że dziesięć lat temu to miej- Pieniackiej (obecnie Ukraina) w mobilna Fundacji „Wołyń Pamię- śmieciami lub specjalnie zasypa- czystości obchodów 75. rocznicy sce odwiedził prezydent Lech sposób okrutny śmierć poniosło tamy”. Pierwsza została zrealizo- nych studniach. zbrodni w Hucie pieniackiej Kaczyński, który w obecności ponad 850 osób. Co roku przy wana w Warszawie w dniach od prezes stowarzyszenia „Hura Pie- prezydenta Ukrainy Wiktora Jusz- krzyżu poświęconym ofiarom 4 lutego do 10 lutego 2019 roku. Celem zbiórki jest zebranie fun- niacka Malgorzata Gośniwoska. czenki „mówił o trudnej prawdzie zbierają się rodziny pomordowa- duszy na tygodniową kampanię o tym, co tu się wydarzyło”. nych, a także przedstawiciele pol- Historia jest cały czas fałszowana informującą społeczeństwo o Z kolei Prezydent Andrzej Duda skich władz. przez stronę ukraińską a w na- ukraińskim ludobójstwie na Pola- w liście do uczestników obcho- „Apelował o pojednanie, soli- szym Kraju niestety jeszcze nie kach, które miało miejsce na Wo- dów 75. rocznicy zbrodni w Hu- darność i budowanie wspólnej Niestety, ofiary z Huty Pieniac- doczekaliśmy się rządów, które łyniu i w Małopolsce Wschodniej cie Pieniackiej podkreślił, że lu- lepszej przyszłości, przyjaźni i kiej, podobnie jak inne polskie pozwolą naszym dzieciom uczyć w latach 1939-1947. dobójstwo, którego dokonali w tej pokoju. Jego wezwanie do modli- ofiary, nie mogą być ekshumowa- się w szkołach o tragedii, która Indywidualny numer konta tej miejscowości żołnierze Dywizji twy słowami: Odpuść nam nasze ne z powodu zakazu ukraińskich spotkała nas z rąk ukraińskich są- zrzutki SS „Galizien” i Ukraińskiej Po- winy, jako i my odpuszczamy władz. Polska apeluje do Ukrainy siadów. Musimy sami walczyć o 43 1750 1312 6882 9067 4805 wstańczej Armii, było jedną z naj- - po upływie dekady pozostaje o umożliwienie godnego pochów- PAMIĘĆ i PRAWDĘ dla naszych 5771 większych zbrodni dokonanych nadal aktualne. I chcę dziś wyra- ku ofiar z Huty Pieniackiej iin- bestialsko pomordowanych Ro- Zrzutka.pl na ludności polskiej na Wołyniu, zić nadzieję, że te słowa będą się nych ofiar zbrodni wołyńskiej. daków, którzy po dziś dzień dalej Tytuł wpłaty: wpłata na kampa- leżą w haniebnych dołach śmier- nię mobilną. Na Ukrainie nie ma faszystów i nie Apel do Radnych Miasta rozkwita ukraiński nacjonalizm?? Lublin o głosowanie za Redakcja za TVP Info zmianą nazwy skweru Do skandalicznej sytuacji doszło w jednym z centrów handlowych T.Szewczenki na Sprawie- w stolicy Ukrainy Kijowie. Na schodach pojawiła się ogromna dliwych Ukraińców swastyka. Władze galerii przeko- Zdzisław Koguciuk nują, że doszło do ataku haker- Zmiana nazwy Skweru Tarasa imieniem, kiedy wychwala tak skiego. Szewczenki na Skwer Sprawie- wielkie zbrodnie Hajdamackie dliwych Ukraińców. na ludności pochodzenia polskie- Na nagraniu widać, że scho- W związku z wystąpieniem na pi- go, nadaje kult zbrodniarzom i dy znajdujące się w centralnym śmie Pana Posła na Sejm RP Jaku- oprawcom, wzywa do zbrodni. punkcie galerii „Gorodok” są po- ba Kuleszy do Przewodniczącego Wystąpiłem z apelem i prośbą do kryte wielką swastyką. Portal Do- Rady Miasta Lublin obywatelski Radnych Miasta Lublin o głoso- Rzeczy.pl zwraca uwagę, że samo projekt uchwały zamrożony przez wanie za zmianą nazwy skweru T. centrum handlowe mieści się przy trzy lata wróci na sesje Rady Mia- Szewczenki na Sprawiedliwych ulicy imienia Stepana Bandery. sta. Czy Radni Miasta Lublin sta- Ukraińców. Musimy w naszym ną w obronie godności Polaków. mieście uhonorować tych boha- „Chcemy przeprosić za sytuację, Taras Szewczenko nie może po- terskich Ukraińców którzy dla ra- która zaistniała na schodach LED siadać w Lublinie skweru swoim towania bezbronnej ludności cy- w naszym centrum handlowym. wilnej pochodzenia polskiego Nasz system komputerowy został oddali życie. Jest to piękna zhakowany. Niestety, nie jeste- karta historii Ukrainy pisana śmy pierwszymi, którzy cierpią przez zwykłych skromnych z powodu działań intruzów” – ludzi którzy zachowali czło- napisały w oświadczeniu władze wieczeństwo. Jeżeli Radni galerii. Miasta Lublin zagłosują za Skwerem Sprawiedliwych Zapewniono, że pracownicy cen- Ukraińców otworzą nowy trum handlowego nie mają nic rozdział szukania drogi po- wspólnego z sytuacją. „Aktual- jednania polsko – ukraińskie- nie aktywnie poszukujemy osób go. odpowiedzialnych za ten atak” – Zwracam się z prośbą o zapo- podkreślono. znanie z załączonym pismem Stepan Bandera był przywódcą Kresowian oraz publikacje na jednej z frakcji Organizacji Ukra- ludności Wołynia i Małopolski śmierć poniosło od 100 do 150 możliwych stronach interne- ińskich Nacjonalistów. Organiza- Wschodniej pod koniec II wojny tys. Polaków. Bandera wciąż jest towych, jak również w prasie. cja ta jest odpowiedzialna za lu- światowej. W wyniku działania traktowany na Ukrainie jak boha- dobójstwo dokonane na polskiej zbrojnego ramienia OUN - UPA ter. Skan pisma na stronie 10 www.ksi.btx.pl AKTUALNOŚCI - WYDARZENIA - INFORMACJE 1 marca 2019 - strona 3 Pomnik Pamięci Ofiar Nacjonalistów Ukraińskich w latach 1939-1947 odsłonięto w Szczecinie. Andrzej Łukawski bliznami deski w szczelinach któ- rych umieszczono nazwy miej- scowości z których pochodzi zło- żona w kompleksie pomnikowym ziemia z prochami zamordowa- nych.

Obok domu stoi odarty z tynku i jakby osmolony pożarem komin który jest dowodem na to, że w chylącym się po pożodze domo- stwie kiedyś było szczęśliwe ży- cie które nie wiedzieć czemu tak nagle i bestialsko została prze- W 76. rocznicę dokonania przez neńskiego w woj. wołyńskim była rwane przez bandytów UPA. ukraińskich nacjonalistów (OUN) miejscem pierwszego masowego z sotni UPA dowodzonej (wg. mordu w wyniku którego (wg. Inicjatorem powstania pomnika Władysława Filara) przez Korziu- szacunków) zamordowano od 150 autorstwa prof. Katarzyny Radec- ka Fedira ps. „Kora” zbiorowego do 173 osób. Zbrodnia z dnia 9 lu- kiej jest Stowarzyszenie Kresy mordu na mieszkańcach kolonii tego 1943 uważana jest za począ- Wschodnie - Dziedzictwo i Pa- Parośla I (Parośla Pierwsza), na tek ludobójstwa zwanego również mięć. Jego budowę współfinanso- cmentarzu Centralnym w Szcze- rzezią wołyńską. wał Instytut Pamięci Narodowej. cinie odbyła się ceremonia odsło- nięcia pomnika upamiętniającego Pomnik posiada niesłychaną Uroczystość odsłonięcia i po- ofiary nacjonalistów ukraińskich symbolikę nawiązującą do trady- święcenia pomnika poprzedziła w latach 1939 – 1947 jednak data cyjnych krajobrazów wołyńskich Msza Św. Której przewodniczył uroczystości jego odsłonięcia nie wsi w których widoczne były Abp Metropolita Szczeciński An- jest przypadkowa. przydrożne kapliczki i spadziste drzej Dzięga. Acb który podczas dachy domostw. Dach pomniko- mszy prosił o boże miłosierdzie Kolonia Parośla I położona w wego domu nie posiada poszycia dla zaskoczonych i niesprawie- gminie Antonówka powiatu sar- a jedynie pokryte wymownymi dliwie zamordowanych a także dla żyjących ale cierpiących tym zdarzeniem przez kilkadziesiąt lat. Podziękował też realizatorom projektu i doprowadzenie go do odsłonięcia i poświęcenia.

W uroczystościach odsłonięcia pomnika wzięli udział żyjący jeszcze świadkowie ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonalistów wraz z potomka- mi, członkowie Stowarzyszenia Kresy Wschodnie - Dziedzictwo i Pamięć wraz ze wspierającymi to stowarzyszenie przedstawicie- lami kresowych organizacji z Pol- ski i Czech, przedstawiciele IPN wraz z jego prezesem Jarosławem Szarkiem, duchowieństwo na czele z arcybiskupem-metropolitą szczecińskim Andrzejem Dzięgą, władze lokalne i samorządowe, przedstawiciele służb mundu- rowych, przedstawiciele świata nauki i kultury, przedstawiciele mediów, mieszkańcy Szczecina.

W imieniu IPN głos zabrał Pre- zes IPN dr Jarosław Szarek który mówił m.in. o zobowiązaniu wo- bec dziesiątków tysięcy rodaków przybyłych na ziemię Szczecińską z Wołynia i Małopolski Wschod- niej i pierwszym pomniku ofiar ludobójstwa na terenie Szczecina, mieście wolności i solidarności.

… solidarność to jest zobowiąza- nie, solidarność była budowana na fundamencie prawdy na fund sprzeciwu wobec kłamstwa, soli- darność to było poszanowanie na- nienie tych słów od których mija Dzisiaj to zobowiązanie trzeba szego dziedzictwa to było wypeł- 40 lat, o odnowie ojczystej ziemi. nieś dalej. I dalej.. 1 marca 2019 - strona 4 AKTUALNOŚCI - WYDARZENIA - INFORMACJE www.ksi.btx.pl

go ludobójstwa. Huta Pieniacka, Janowa Dolina, Kuta Stepańska, Wola Ostrowiecka, Osrówki, Po- ryck… -można tak w nieskoń- czoność wymieniać-. Ile jeszcze takich przykładów potrzeba po- kazać aby niektórzy chcieli zrozu- mieć jak okrutna zbrodnia doko- nała się nie tylko na Wołyniu ale i na pozostałej części kresów na które przeniosły się mordy w roku 1944. I dalej:

Od dziesiątków lat o tych zbrod- niach ogólnie milczano a niektó- rzy dzisiaj nadal milczą uparcie a przecież trudno znaleźć prawno- logiczne i etyczne uzasadnienie takiego milczenia o zbrodniach. Tym bardziej, że o innych zbrod- niach na naszym narodzie i oby- watelach naszego państwa mówi się i pisze otwarcie, szczerze, bez żadnych ogródek i hipokryzji.

Antoni Dąbrowski – świadek hi- storii to przedstawiciel pokolenia które przeżyło ludobójstwo doko- nane przez ukraińskich nacjonali- stów.

… Wydawać by się mogło że po Kresy Wschodnie - Dziedzictwo Bircza symbol oporu antyban- Auschwitz, po Palmirach, po Ka- i Pamięć powiedział od związku derowskiego 3 krotnie odpierali tyniu i Kołymie wszystko wiemy mieszkańców ziemi Szczeciń- ataki UPA. na temat zła ale ludobójstwo na skiej z syndromem zbrodni do- Wołyniu i Małopolsce Wschod- konanej na Wołyniu i Małopolsce Oddac cześć obrońcom Birczy niej odsłania nam jeszcze jedno Wschodniej którego niektórzy Upiry i demony ukraińskie nad- jakże barbarzyńskie oblicze zła. politycy nie chcą zauważyć. To chodzą ccały czas a odsłonięty To jest tajemnica której chyba nie na ziemi szczecińskiej mieszkają pomnik niech będzie miejscem pojmiemy bo jakąż strunę trzeba do dzisiaj świadkowie ludobój- pamięci po zamordowanych. poruszyć w mózgu człowieka bo stwa oraz ich potomkowie którym poprawność polityczną nie po- wanych. Ks. Tadeusz dodał też o chyba nie w duszy, żeby zagłuszyć przekazywane są obrazy tych po- Ks. Isakowicz w swoim wystąpie- świecono zbyt wiele uwagi i ta 160 grupie zamordowanych i za- sumienie, żeby rzucić się z siekie- tworności. W śród nich J. Mużyło niu przywołał słowa ojca -świad- pamięć jest zapomniana. Podkre- pomnianych kapłanów z których rami na bezbronnych niewinnych przywołał obraz ś.p. Wiktora Ko- ka ludobójstwa- który pod koniec ślił też, że to nie były czystki et- tylko jeden być może zostanie ludzi, na małe dzieci, na kobiety łodyńskiego który mówił przez życia w swoim pamiętniku napi- niczne jak usłyszeliśmy w głosie wyniesiony na ołtarz gdy tymcza- - to jest tajemnica zła. łzy: „rąbali nas jak kury”. sał, że Kresowian zamordowano lektora na początku uroczystości sem trwają czynności kościelne dwukrotnie. Pierwszy raz zamor- a ludobójstwo. zmierzających do wyświęcenia i Jerzy Myżyło, inicjator budo- Parośla były pierwszą, później dowano ich siekierą a drugi raz wyniesienia na ołtarze bb Szep- wy pomnika ze Stowarzyszenia były inne przykłady tego etniczne- przez przemilczenie przy czym Ks. Isakowicz podziękował pre- tyckiego który poświęcał SSGa- to przemilczenie jest gorsze od zesowi IPN za kultywowanie pa- lizien. śmierci fizycznej. Te słowa stały mięci jak też księdzu abp metro- się mottem filmu Wołyń. policie Szczecińskiemu za odwa- W ceremonii odsłonięcia pomnika gę i determinację w przywracaniu udział wzięli dr. Jarosław Szarek, Dzięki staraniom szczecińskich pamięci i pomoc w doprowadze- Jerzy Mużyło, Mirosław Don, dr. społeczników i samorządowców niu do końca realizację pomnika Paweł Skubisa i ks. Kazimierz odsłonięcie pomnika w Szczeci- ofiar ludobójstwa. Łukjaniuk. nie to przewrócenie pamięci ofiar bo przez 30 lat wolnej polski pa- Na zakończenie ubolewał nad za- PO odsłonięciu pomnika nastąpiła miętano i przywracano pamięci kazem ekshumacji ofiar ludobój- ceremonia jego poświęcenia któ- inne ludobójstwa i dramatyczne stwa bo do czasu kiedy ten zakaz rego dokonał ks. Abp Metropolita wydarzenia z historii Polski jed- istnieje nie jest możliwe posta- Szczeciński Andrzej Dzięga, ks. nak temu kresowemu ze względu wienie symbolicznego krzyża na Isakowicz oraz ks. Łukjaniuk. na mit Giedroycia i jakąś dziwną ziemi kryjącej szczątki zamordo- www.ksi.btx.pl AKTUALNOŚCI - WYDARZENIA - INFORMACJE 1 marca 2019 - strona 5 JERZY BOŻYK - BARD LWOWA - NIE ŻYJE Aleksander Szumański Popularny pod Wawelem lwowia- mogli poczuć się lepiej, odetchnąć giem. Choć był przywiązany do nin, muzyk, Bard Lwowa, prze- pełną piersią. Było to szczególnie radosnej doczesności, to jednocze- wodnik turystyczny i działacz nie- ważne w szarym okresie PRL-u, śnie był iście Bożym człowiekiem podległościowy zmarł 16 lutego po w którym dzięki humorowi Jurka i - dodał Piotr Boroń, historyk, autor długiej chorobie w 78 roku życia. dzięki jego twórczości, można było śpiewników patriotycznych. Jego pogrzeb odbył się 25 lutego poczuć się człowiekiem wolnym, Był człowiekiem wielu zaintereso- 2019 roku z należnymi Mu hono- nie stłamszonym przez system ko- wań, w Krakowie można było go rami. munistyczny” - napisał minister w spotkać i usłyszeć w wielu miej- To pożegnanie sfilmował Świadek liście odczytanym nad urną arty- scach i zobaczyć w wielu rolach. Historii IPN dr Józef Wieczorek. sty. „Jego charakterystyczny głos, Urodził się w 1941 r. we Lwowie. https://jwfotowideo.word- okulary, rower, pianino, akordeon, - Mimo że miasto rodzinne opuścił press.com/2019/02/25/ostat- papierośnica, mundur strzelecki, w wieku kilku lat, a potem miesz- nie-pozegnanie-jerzego-bozyka- wpisywały się na stałe w krajobraz kał w Krakowie, Łodzi i na powrót legendy-krakowa-ktory-zyl-aby- krakowskiej bohemy XX wieku. w Krakowie, był z nim bardzo grac/ Zawsze stał po stronie niepodle- emocjonalnie związany. Nigdy nie Ostatnie pożegnanie śp. Jerzego głej Rzeczypospolitej. W wolnej przestał czuć się lwowianinem, czę- Bożyka – legendy Krakowa, który Polsce był gorliwym strzelcem sto na swych koncertach wykony- żył aby grać i ułanem, choć nigdy konno nie wał piosenki lwowskie - wspomina Kraków, Cmentarz Rakowicki 25 jeździł. Był bowiem kawalerzystą Maciej Wojciechowski, przyjaciel lutego 2019 r. z ducha, człowiekiem pełnym hu- zmarłego, krakowski propagator Dokumentacja, film - Świadek Hi- moru i fantazji. Kochał życie, był dziejów Kresów Wschodnich, au- członkiem Związku Piłsudczyków, Jan Pietrzak storii IPN dr Józef Wieczorek szczery, prawy, nie było w nim cie- tor filmów na ten temat. Komitetu Opieki nad Kopcem Jó- Aldona Zaorska nia fałszu, złośliwości i koniunktu- Dom, a raczej domy rodzinne Bo- zefa Piłsudskiego oraz oficerem Piotr Bachurski Na cmentarzu Rakowickim tłu- ralizmu. Jurku! Bez Ciebie Lwów żyka, wypełniały dzieła sztuki i Związku Strzeleckiego „Strzelec”. Marcin Halaś my krakowian pożegnały dzisiaj i Kraków nie będzie taki sam, ale muzyka. Obydwoje rodzice, ojciec Brał udział w kilkunastu powojen- Andrzej Leja lwowianina znanego jazzmana, wierzymy, że w niebie wyszła już Eugeniusz i matka Helena z domu nych Marszach Szlakiem I Kom- Leszek Pietrzak realizującego się także w działal- po Ciebie Matka Boża Łaskawa Papée, byli artystami malarzami panii Kadrowej. Nie powstrzymy- Stanisław Srokowski ności turystycznej i patriotycznej. Królowa Polski, „śliczna gwiazda o wysokiej kulturze muzycznej. wały go przed tym nawet kalectwo Teresa Pakosz Jerzy Bożyk zmarł 16 lutego w miasta Lwowa”, że jesteś wśród Ojciec był czynnym scenografem (amputowano mu po 2005 r. oby- Maria Pyż - Pakosz 78. roku życia. Urnę z jego pro- przyjaciół z „Kadrówki« i „Strzel- oraz wykładowcą krakowskiej dwie nogi) i konieczność porusza- Bogdan Piętka chami odprowadzono do grobu w ca”, że zasiadasz do niebiańskie- Akademii Sztuk Pięknych i Pań- nia się na specjalnym trójkołowcu Andrzej Rosiewicz skocznym rytmie standardów jazzu go fortepianu i grasz „Więc pijmy stwowej Wyższej Szkoły Teatral- rowerowym lub wózku inwalidz- Wincenty tradycyjnego. Wpierw modlono wino szwoleżerowie!«„ - pisał da- nej w Łodzi, matka projektowała kim. Jechał, wyśpiewując piosenki Aleksandra Żurawska się za jego duszę w cmentarnym lej J. J. Kasprzyk. witraże. Młody Jurek uczył się co legionowe. Barbara Styrska kościele Zmartwychwstania Pań- Nie mógł dotrzeć także wybitny prawda klasycznej gry na fortepia- Stanisław Żurek skiego. Przed złożeniem szczątków jazzman Michał Urbaniak. J. Bo- nie, jednak od dzieciństwa pasjono- - Był aktywny do końca, nie pod- Albert Łyjak do grobu dziadka - Maksymiliana żyk stał u początków jego drogi wał go jazz. Po ukończeniu w 1959 dawał się zwątpieniom. Powta- Henryk Świątek Papée, na urnę wysypano ziemię ze jazzowej. - Poznaliśmy się w Łodzi r. Liceum Muzycznego w Łodzi, rzał często, że „można nie mieć Elżbieta Serafin Lwowa, miejsca urodzenia artysty w drugiej połowie lat 50. Podzi- rzucił się w wir jazzowej działalno- nóg, można nie mieć rąk, byleby Janusz Fatyga i wspominano go. Nie było czuć wiałem jego niezwykłą szybkość ści koncertowej jako instrumentali- nie być inwalidą” - wspominał Władysław Kucia nastroju żałobnego, dominowały w dostosowywaniu się do zmian sta i wokalista. Jego umiejętności M. Wojciechowski. - Poznałem Lesław Flis wspomnienia pogodne, a nawet tonacji. W 1958 r., gdy miałem 15 piosenkarskie potwierdził egza- Jurka w latach 80. Byliśmy jakoś Andrzej Łukawski wesołe. Poinformowano również lat, powiedział mi, że ma zespół min państwowy u wybitnego prof. podobni, wieczni optymiści - jak Bogusław Szarwiło o pośmiertnym awansowaniu go muzyczny przy fabryce włókienni- Aleksandra Bardiniego. Od 1982 r. to lwowiacy ... Choć potem stra- Zygmunt Korus do stopnia brygadiera Związku czej na Widzewie i jeśli chciałbym był związany ze znanym krakow- cił obydwie nogi, nadal pozostał Wiesław Magiera Strzeleckiego „Strzelec” - odpo- grać jazz, to powinienem uczyć się skim zespołem jazzowym „Beale uśmiechniętym optymistą. Może Nina Repetowska wiednika stopnia generalskiego w na saksofonie. Dostałem od nich Street Band”. – Jurek nie zamykał to, że był wielkim artystą, człowie- Aleksandra Biniszewska wojsku.- Z Jurkiem jest tak, jak z srebrnego sopranowego Selmera i się jednak jedynie w świecie jaz- kiem głębokiej inteligencji, klasy i Mirosław Boruta niektórymi gwiazdami, które świe- po sześciu tygodniach graliśmy już zu. Śpiewał także pieśni i piosenki kultury, pozwalało mu znosić swój Kazimierz Cholewa cą i długo jeszcze będą świeciły, wspólnie koncert w kinie w Kut- patriotyczne, lwowskie, był te- los z humorem i bez słowa skargi Czesław Dźwigaj choć w istocie wypaliły się przed nie. To był mój pierwszy występ atrologiem, propagatorem kultury - wspomina Ryszard Bocian, nie- Tadeusz Kaznowski milionami lat. Jurek był niezwy- publiczny w roli saksofonisty! - słowackiej, aktywnym przewodni- gdyś aktywny działacz Konfedera- Piotr Boroń kłym człowiekiem: odważnym, wspomniał muzyk w telefonicznej kiem turystycznym, sportsmenem, cji Polski Niepodległej. Teresa Kielar mądrym, wszechstronnie utalento- rozmowie z „Gościem Krakow- działaczem niepodległościowym Natomiast moje wspomnienia Michał Kozioł wanym, wolnym, dobrym, kocha- skim”. - wylicza M. Wojciechowski. Jurka to własna radość życia - ja Tresa Ekchardt de Ekenfeld jącym świat i ludzi, szczególnie - Wraz z jego śmiercią Kraków na Można było go spotkać w trakcie uwielbiałem jego piosenkę - On Maciej Wojciechowski kobiety oraz miasta - Lwów i Kra- pewno stracił część swojej wielo- koncertów Letniego Festiwalu Jaz- moje wiersze. Niestety nie zdąży- Nina Repetowska ków - wspominał prof. Piotr Bo- barwności. Jednoczył różne śro- zowego w krakowskiej „Piwnicy łem mu przesłać wydanego w 2018 Adam Macedoński żyk, brat zmarłego. - Jerzy Bożyk dowiska, niekiedy przeciwstawne. pod Baranami” oraz na nagraniach toku dla uhonorowania 100 - lecia Alina de Croncos Borkowska - Szi- był częścią krakowskiego pejzażu. Wszędzie był dobrze widziany standardów jazzowych wraz z bra- Niepodległości Polski mojego po- mańska Jestem tu dziś, by w imieniu Rze- - dodał Krzysztof Krzyżanowski, tanicą Magdą Bożek. Jako prze- ematu martyrologiczno - niepodle- Aleksander Szumański czypospolitej pożegnać wybitnego krakowski filmowiec dokumenta- wodnik PTTK wyruszał często głościowego „Fotografie Polskie”. Jerzy Mużyło artystę, szlachetnego obywatela lista, autor poświęconego artyście Szlakiem Orlich Gniazd, chodził Otrzymałem od Niego telefon z Karol Wróblewski i dobrego człowieka - dodał Woj- filmu „Żyję, aby grać”. po górach, propagował autostop. gratulacjami. Wojciech Habela ciech Kolarski, minister w Kance- Artysta znajdował zawsze czas na - Był jednak także niepodległo- Nie zapomnę jego występu w klu- Franciszek Makuch larii Prezydenta Rzeczypospolitej. wykonywanie i propagowanie pie- ściowcem, zanurzonym w historii. bie dziennikarzy polskich w Kra- Dorota Helbin Na pogrzeb nie mógł przyjechać śni patriotycznych. Jego bliskimi krewnymi byli m.in. kowie „Pod Gruszką” w 2012 roku Monika Bieniek minister Jan Józef Kasprzyk, szef - Pamiętam go jako oddanego ju- prof. Fryderyk Papée, profesor na moim benefisie 80 - lecia. Józef Wieczorek Urzędu ds. Kombatantów i Osób rora współorganizowanego przez Uniwersytetu Jagiellońskiego, któ- Aleksander Szumański Represjonowanych, przyjaciel nas Małopolskiego Przeglądu Pie- rego synami byli: Adam, prawnik http://www.aleszum.btx.pl/index. zmarłego, wieloletni komendant śni Patriotycznych - dodał Stefan i jednocześnie wybitny szermierz, Ks. Tadeusz Isakowicz - Zaleski php/publikacje/1206-jerzy-bozyk- Marszu Szlakiem I Kompanii Ka- Majerczak, członek zarządu Akcji medalista olimpijski z 1928 r. oraz Piotr Bożyk -bard-lwowa-nie-zyje drowej. „Obowiązki zawodowe Katolickiej Archidiecezji Krakow- Kazimierz, ambasador w Pradze, a Kornel Morawiecki sprawiły, że jestem dziś w rodzin- skiej. potem, także w czasie wojny i po Jarosław Szarek http://aleksanderszumanski.pl/in- nym mieście Jurka - we Lwowie, - Ukute na podstawie gry słownej niej, ambasador przy Stolicy Apo- Joanna Wieliczka - Szarkowa dex.php?option=com_content&ta- skąd łączę się w modlitwie z jego z jego imieniem nazwiskiem okre- stolskiej, żonaty z siostrą majora Lucyna Kulińska sk=view&id=2337&Itemid=2 rodziną i przyjaciółmi. Był Jerzy ślanie go mianem „Boży Jerzyk” Henryka Dobrzańskiego, legendar- Jerzy Moraś Bożyk postacią niezwykle barw- miało głębokie uzasadnienie. Był nego „Hubala” - przypomniał M. Radosław Kieryłowicz https://krakow.gosc.pl/ ną. Obdarzony licznymi talentami bardzo życzliwy ludziom. Nie zna- Wojciechowski. Paweł Należniak doc/5347244.Krakow-nie-zyje- wykorzystywał je po to, żebyśmy łem nikogo, kto byłby jego wro- Zmarły artysta był także czynnym Edward Niemieec -jazzman-Jerzy-Bozyk 1 marca 2019 - strona 6 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl Z prasy polonijnej Ocaleni od zapomnienia: Cmentarz Worcellów w Stepaniu Jewlampij Hryhorjew MONITOR WOŁYŃSKI Cmentarz Worcellów był drugim MONITOR WOŁYŃSKI cmentarzem rzymskokatolickim Nauczyciel ze w Stepaniu. Pierwszy istniał koło wsi Ostrów w kościoła. Na obu od wieków leży powiecie du- wiele pokoleń naszych przodków. bieńskim Jew- Oba też zostały zabudowane. lampij Roman Hryhorjew w Działania śp. Czesława Piotrow- 1940 unik- skiego zdołały uratować przynaj- nął sowiec- mniej grobowiec Worcellów. Jego kich łagrów, pamięci ten fotoreportaż dedykuję. mimo że został aresztowany Po pogrzebie Polaków zamordo- przez NKWD wanych 7 lutego 1943 r. w Bu- i oskarżony o tejkach zapadła decyzja o wysta- to, że był żoł- Wasyla, ur. w 1891 r.) pochodził z wieniu w Hucie Stepańskiej wart. nierzem Wojska Polskiego, który Peremiłówki (obecnie rejon mły- Henryk Piotrowski i Zbigniew «aktywnie walczył z ruchem rewo- nowski), gdzie mieszkał do 1914 Hofman zgłosili się na ochotnika. lucyjnym klasy robotniczej i chło- r. W 1914 r. razem z żona i synem Do obrony mieli jedynie kije. Czesław z siostrą Mirosławą ucie- wstąpił do wojska dochodząc do pów». przeprowadził się do Zdołbunowa, kli przez okno i pobiegli do domu stopnia generalskiego, przez wiele dostał tam pracę w zajezdni kolejo- W nocy z 9 na 10 lutego 1943 r. Sawickiego, gdzie byli wspomnia- lat był ministrem górnictwa i prze- Jewlampij Roman Hryhorjew uro- wej najpierw jako majster, a później na dom Piotrowskich w Hucie Ste- ni wartownicy. Po chwili przyszli mysłu. Po przejściu na emeryturę dził się w 1912 r. w Kosarewie w jako ślusarz. Matka Jewlampija, Je- pańskiej napadli bandyci przybyli tam bandyci, a za nimi Władysław bez reszty poświęcił się sprawie powiecie dubieńskim (obecnie pystymia (c. Wasyla, data urodze- z Telcz w celach rabunkowych. Libner, zaciekawiony tym, co się wołyńskiej. Zjednoczył parafian, rejon młynowski w obwodzie ró- nia nie jest nam znana), zajmowała Wcześniej podstępem oszukali dzieje. Wartowników i Libnera zorganizował kilka niezmiernie wieńskim), gdzie przez kilka tygo- się wychowaniem syna. W 1920 r. wartowników nakazując im cze- rozstrzelano. Czesław, ukryty na ważnych upamiętnień Miejsc Pa- dni mieszkała jego rodzina. Jego rodzina wróciła do Peremiłówki. kać w domu Hipolita Sawickiego. piecu, wszystko obserwował. W mięci Narodowej, m.in. Janowej ojciec Wenedykt Hryhorjew (s. Stanisław, ojciec Czesława Pio- tym też dniu wymordowano Paro- Doliny. Napisał «Krwawe Żniwa trowskiego, nie poddał się przed ślę, położoną «za torami». za Styrem, Horyniem i Słuczą» śmiercią bez walki: zabił jednego oraz kilka innych książek. W Lubieszowie z napastników, a drugiemu odrą- W czasie obrony Huty Stepań- bał toporem ramię. W tym czasie skiej Czesław Piotrowski walczył Tekst i zdjęcia: Janusz HOROSZ- uczczono Kościuszkę na pierwszej linii. Jako sierota KIEWICZ MONITOR WOŁYŃSKI Ogłoszono nabór na kolejną edycję Stypendium i Dotacji imienia Krzysz- tofa Skubiszewskiego MONITOR WOŁYŃSKI Stypendium i Dotacja imienia Krzysztofa Skubiszewskiego, pierwszego Ministra Spraw Za- granicznych RP po odzyskaniu Niepodległości (1989–1993), dla kandydatów z Europy Środkowej, Bałkanów, krajów Bałtyckich, Europy Wschodniej, Rosji, Azji Środkowej i krajów Kaukazu. Stypendium umożliwi prowa- dzenie badań naukowych w Pol- sce przez cały rok akademicki 2019/2020, we współpracy z Uni- wersytetem Warszawskim lub z inną polską uczelnią, w zakresie prawa, nauk politycznych lub hi- 17 lutego w budynku dawnego ci recytowały również poezje storii najnowszej. Kolegium Pijarów w Lubieszo- Adama Mickiewicza i Wisławy człowieka, prawo konstytucyjne, demokracji i państwa prawa. wie, w którym uczył się kiedyś Szymborskiej. Celem Stypendium i Dotacji prawo międzynarodowe), Dotacja umożliwi jej beneficjen- Tadeusz Kosciuszko, uczczono jest promowanie demokracji, - nauki polityczne, towi trzymiesięczny lub krótszy jego pamięć. Wydarzenie odbyło się z okazji poszanowania praw człowieka, - historia najnowsza. pobyt w Polsce, który będzie miał 273. rocznicy urodzin bohatera państwa prawa i zasad prawa w Stypendium jest przeznaczone dla takie same cele i będzie zorgani- Uczniowie niedzielnej szkoły i narodu polskiego i amerykań- osób, które obroniły doktorat (lub zowany na podobnych zasadach, członkowie Lubieszowskiego skiego, która minęła na początku stosunkach międzynarodowych. mają znaczący dorobek naukowy) jak pobyt w ramach Stypendium. Oddziału Stowarzyszenia Kultu- lutego. Temat badań naukowych będzie ry Polskiej na Wołyniu im. Ewy związany z powyższym celem i lub też ukończyły studia wyższe i Felińskiej przypomnieli postać Tamara URIADOWA będzie należeć do jednej z nastę- wykazują się wysokimi osiągnię- Fundacja przyzna w roku akade- Tadeusza Kościuszki, w tym lata Zdjęcie udostępnione przez autor- pujących dyscyplin: ciami na rzecz dobra społeczne- mickim 2019/2020 jedno Stypen- jego nauki w Lubieszowie. Dzie- kę - prawo (w szczególności prawa go, w szczególności promowania dium i dwie Dotacje.

Umieść nasze logo w swojej gazecie, my umieścimy Twoje w TYM miejscu

[email protected] www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 7 Ukraińcy są inspiracją dla amputacji polskiej historii i polskiego dziedzictwa kulturowego Bożena Ratter Ukraińcy są inspiracją dla am- ambicja, umiłowanie wiedzy i dzie Sztabu. Pisze i wydaje ko- ruiną dworów, nad poniżeniem i W 2002 r. dziennikarz GW pisząc putacji polskiej historii i pol- przekonanie o słuszności wybra- leje tomiki poezji i opowiadań gwałtem matek i córek, narzuco- o przyłączeniu się Jacka Ku- skiego dziedzictwa kulturowego nej drogi. Pomocna była chy- jak „Radosne i smutne” /1920/. nym przez barbarzyństwo wyższej ronia do protestu Ukraińców „Ukraińcy są inspiracją dla ba także atmosfera ówczesnego Ta pozycja została mocno za- kulturze, unosi się wszędzie szla- w lwowskiej Radzie przeciwko nas wszystkich. Kiedy potrze- Lwowa. Roześmiany, rozśpie- atakowana przez posła ukraiń- chetne i miłujące serce kobiece… Cmentarzowi Orląt Lwowskich ba, są bohaterscy. Kiedy indziej wany Lwów stanowił wówczas skiego k. Ilkow, który w imieniu Nie ma mowy o narodzie, jest o przypomina wypowiedź Kuro- - są pragmatyczni i twardo stą- centrum polskiego życia kultu- ukraińskiego Klubu Włościań- ludzie i władcach ukraińskich, nia z marca 1992r. : „Ja, Polak pający po ziemi” – napisał szef ralnego. Od roku 1866 powstało skiego złożył interpelację w sej- tak jak w opowiadaniach Kornela ze Lwowa, jestem szczęśliwy, że Rady Europejskiej Donald Tusk. we Lwowie szereg Towarzystw mie domagając się jej konfi- Makuszyńskiego. Lwów jest miastem ukraińskim” . skaty za rzekome podburzanie Wspierał nacjonalistów ukraiń- przeciw narodowi ukraińskiemu. Już w 1920 roku ukraiński po- skich a teraz kontynuuje to jego Kornel Makuszyński pisał o seł k. Ilkow (poseł mniejszości „towarzysz” z Nocnej Zmiany, tym, czego był świadkiem, cze- narodowej w II RP) wpływał Donald Tusk i Grzegorz Sche- go była świadkiem i o czym na politykę historyczną Polski, tyna. Obaj działają już bardzo pisała Zofia Kossak w powie- lansował ukraińską wersję hi- nowocześnie, nazywa się to też ści Pożoga czy Maria Dunin - storii. Zbrodnicza marksistow- „innowacyjnie”: marksizm kul- Kozicka w Burzy ze wschodu. sko-leninowska ideologia pro- turowy. A ponieważ katolicka Oszalałe ciemne masy chłopstwa, mowana w Niemczech i ZSRR Polska stawia opór to trzeba Jej podjudzane mącącym podszep- wywarła swoje piętno na XX i „dołożyć”. tem, runęły na dwory…Wobec XXI wiek, inspiruje do dzisiaj żywiołowego natarcia uchodzili komunistów i nacjonalistów Odpowiedź dana Jacko- z gniazd własnych ziemianie, zo- ukraińskich. Niektórych posłów, wi Kuroniowi w 2002 roku: stawiając za sobą dymy pożarów senatorów, polityków, dzien- Dlaczego rozmija się Pan z praw- i zwierzęco pomordowane ofiary. nikarzy, naukowców i dzisiaj. dą? Czy nie rozumie Pan napisu Chłopstwo waliło w gruzy budow- Maciej Rybiński w 2003 roku na Łuku Chwały, który ostał się le, przypominające mu istnienie pisał: sowieckim czołgom usiłującym go „krwiopijców”, młóciło cepami zwalić: Mortui sunt ut liberi viva- saską porcelanę, wykluwało oczy Wszyscy zastanawiają się, skąd mus - Umarli, abyśmy żyli wolni? portretom dziedziców, tarzało się biorą się wysokie notowania Ten napis to hołd, cześć i chwała w cukrze wysypywanym z worów SLD w badaniach opinii publicz- poległym, którzy nie wahali się na podwórza fabryczne, topiło for- nej. A to całkiem proste. Lewica oddać życia, w wielu wypadkach tepiany i meble w stawach, szalało jest zbiorowiskiem połączonym bardzo młodego, aby obronić swe z uciechy …„Smerf panam!! Riza- wspólną ambicją. Ambicją zdo- ukochane miasto i ziemię ojczy- ty lachiw! Podpalaj! Bij! Morduj. bycia władzy. Prawica natomiast stą. Każdy grób, obojętnie czy z Ciekawe, jaką miarę przyłożył Naukowych /Techniczne -1866, Autobiograficzna relacja autor- to tłum jednostek ambitnych oso- marmuru czy ziemny, to czyjaś Donald Tusk do bohaterstwa Lekarskie - 1867, Prawnicze - ki z wypadków towarzyszących biście Gatunkowa różnica między tragedia, to smutek tych, co pozo- Ukraińców, którzy hańbili się 1868, Przyrodników - 1873, Li- rewolucji bolszewickiej 1917, tymi dwoma rodzajami ambicji stali, za tym, który odszedł. Pisze mordami na bezbronnych kobie- terackie im. Mickiewicza - 1886 z tułaczki „polskiego ziemiań- przekłada się na słupki poparcia Pan, że kolumnadę Cmentarza tach, niemowlętach, starcach, na - i inne/, prowadzących ożywio- stwa i inteligencji pozbawionej wyborczego. Orląt widać było z różnych sąsiadach, na współobywatelach ną pracę kulturalną. Cały sze- nagle dobytku, pracy i wszelkich punktów miasta, że dominowała państwa, które ich utrzymywało, reg cenionych pisarzy i malarzy podstaw życia” i przeżywających A tłem dla tego wszystkiego jest nad nim. Proszę Pana! Kolumna- na Żydach, Polakach, Ormianach, tworzy tu swoje dzieła - m.in. „czerwony terror” w Kijowie, do- Polska. Dla mnie symboliczny był da widoczna była tylko z Pohulan- Romach, Ukraińcach ? Czy Do- Karol Szajnocha, Artur Grott- kąd uciekali ze swoich domostw jeden element prawyborów w Ny- ki i Cetnerówki, które w okresie nald Tusk mierzy bohaterstwo ger, Aleksander Fredro, Oswald przed siekierami ukraińskich sie. Maciej Kuroń rozdawał tam międzywojennym były przedmie- zbrodniarzy liczbą przybitych Balcer, Jan Kasprowicz, Piotr chłopów, zaliczona została przez zupki. Po 10 latach transformacji ściami Lwowa. Cmentarza Orląt do stołu niemowląt, przeciętych Chmielowski, Władysław Łoziń- intelektualistów Ligi Narodów jedno się więc tylko zmieniło – na nie zobaczy Pan nawet z Kopca piłą mężczyzn, liczbą odciętych ski. Już w gimnazjum próbował w Genewie do najwybitniej- początku zupki rozdawał Jacek Unii Lubelskiej. To, co można nosów, języków, piersi i genita- Makuszyński tłumaczyć Hora- szych utworów beletrystycz- Kuroń. Teraz to samo robi tak da- zewsząd we Lwowie zobaczyć, li, wydłubanych oczu? Tak, to cego, podjął się wygłoszenia od- nych. Autorka opisuje przeżycia lej pójdzie, to za następne lat 10 to maszt telewizyjny, wybudowa- wielkie liczby. Czy pragmatyzm czytu o Wyspiańskim i rozpoczął z Kijowa, gdzie „powtórne rzą- te same zupki będzie syn Maćka i ny przez Sowietów na Wysokim zbrodniarzy mierzy Donald Tusk pierwsze próby poetyckie. Teatr dy Winniczenki, Szewca i Pelu- wnuk Jacka Kuroniów. To trochę Zamku, u stóp kopca, i szpecący liczbą zrabowanych hektarów stał się jego pasją. Tworzy z ko- ry zaznaczyły się nielitościwym mało jak na taki wysiłek polity- panoramę miasta. Jak na lwowia- uprawnej ziemi, liczbą kościo- legami w szkole koło amatorskie, rozstrzeliwaniem oficerów het- ków. ka, to kiepsko się Pan orientuje w łów, szkół, szpitali, klasztorów, wystawiają „Zbójców” Schillera. mańskich, pomimo zastrzeżonej topografii Lwiego Grodu. Pisze pałaców, dworów, majątków W pisemku szkolnym zadebiuto- dla nich amnestii, a na prowincji Mylił się Maciej Rybiński, wy- Pan, że Lwów był sercem Ukra- chłopskich, skradzionych ubrań, wał 16-letni poeta wierszem na krwawym wyrównaniem rachun- siłek Jacka Kuronia zmierzał do iny. Proszę Pana! Historycznie sprzętu, talerzy, dziecinnych łó- cześć Sienkiewicza. Potem sam ków między chłopami a właścicie- utrwalenia solidarności z ide- to mianem Ukrainy nazywano żeczek? Jan Kasprowicz wydrukował dwa lami ziemskimi i skonfiskowaniem ologią Marksa i Lenina i płyną- w dawnych wiekach ziemie wo- sonety w dodatku literackim „Sło- na rzecz ludu pracującego ziemi, cych z transformacji okrągłosto- jewództwa kijowskiego, bra- Nie daj Boże, by zbrodnie te wa Polskiego”. Był to rok 1902. wody i lasów na podstawie dekla- łowych profitów anie z narodem cławskiego i czernichowskiego. były dla kogokolwiek inspiracją. Kiedy w 1915 roku armia rosyjska racji dyrektoriatu ukraińskiego”. polskim, razem z Donaldem Lwów był stolicą województwa Życie polskiego pisarza to nie- opuszczała Lwów wzięła ze sobą Tuskiem i Bronisławem Gerem- ruskiego. Te cztery województwa ustająca walka - z przeciwnościa- grupę znanych osób jako zakład- W Przedmowie do wydania Burzy kiem dał temu wyraźny wyraz wraz z siedmioma jeszcze, m.in. mi losu, z czytelnikami i krytyka- ników. Wśród nich znalazł się Ma- ze wschodu z lipca 1925 r. profe- w nocy 4 czerwca 1992 roku. krakowskim i sandomierskim, mi- o Kornelu Makuszyńskim kuszyński. Pod koniec 1918 roku sor Stanisław Estreicher napisał: Przyjaźń z marksistowską ide- tworzyły prowincję małopolską. (1884-1953) pisał Janusz Wasyl- wraca z Kijowa do Lwowa, ..Umiłowanie ludu ukraińskiego, ologią zaczynał z innymi bo- O polskości Lwowa można pisać kowski. obejmuje kierownictwo literackie tak barbarzyńsko starającego się jówkarzami blokując dostęp wiele i długo. Ja ograniczę się do „Rzeczypospolitej” i staje się jej zlikwidować polską działalność na do Uniwersytetu profesorowi dwóch faktów. Otóż sejm l Rze- Ciężkie to było życie o głodzie stałym recenzentem teatralnym. Kresach, prowadzi autorkę mimo Władysławowi Tatarkiewiczo- czypospolitej uchwałą powzię- i chłodzie. Było jednak coś, co Podczas wojny w 1920 r. Maku- wszystko do głoszenia haseł spra- wi i sprowadzając na uczelnię w tą w r. 1658 nadał miastu miano pozwalało przetrwać. To przede szyński zgłasza się ochotniczo wiedliwości i przebaczenia wobec 1956 feministkę zachęcającą stu- Semper Fidelis Poloniae, przed l wszystkim ambicja, kolosalna do wojska i pracuje w Propagan- niego. Nad rozlaną krwią, nad dentów do wolnych związków. wojną światową Polacy stanowili 1 marca 2019 - strona 8 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl zaś 63% mieszkańców Lwowa; towej na terenach województw do samostijnej Ukrainy. Bo trze- nych, tolerowanie przez mocar- wani z Kresów dostali odszko- drugą pod względem liczebności lubelskiego, rzeszowskiego i ba z całą mocą podkreślić, że nie stwa zachodnie łamania postano- dowanie za mienie nieruchome, stanowiła ludność żydowska, a krakowskiego i związane z tym cała społeczność ruska aprobowa- wień traktatu wersalskiego przez które tam musieli zostawić? Czy Rusini (Ukraińcy) lokowali się mordy i grabieże ludności pol- ła takie metody działania. Drogą hitlerowskie Niemcy (zajęcie kiwnął Pan przysłowiowym pal- na trzecim miejscu. Oprócz wy- skiej, dokonywane przez upo- Siczyńskiego podążył terrorysta zagłębia Saary, wprowadzenie w cem w bucie, by zadość uczynić mienionych wyżej nacji we Lwo- wskie bandy Rena, Hrynia, z OUN (Organizacja Ukraińskich Niemczech obowiązkowej służ- krzywdom tych Polaków? Ostat- wie mieszkali Ormianie, Czesi, Hromenki, Burego, Żeleźnia- Nacjonalistów), mordując w Tru- by wojskowej, rozbudowa sił nie pytanie skierowane do Pana Niemcy, Węgrzy, w większości ka, Berkuty i wielu innych, pod skawcu w sierpniu 1931 r. posła zbrojnych, w tym morskiej floty brzmi: czy solidaryzuje się Pan zresztą spolonizowani. Pisze Pan, ogólnym dowództwem Mirosła- Tadeusza Hołówkę - zwolennika wojennej itd.), milcząca zgoda również z bezczelną wypowiedzią że konflikt polsko-ukraiński, na- wa Onyszkiewicza, pseudonim ułożenia zgodnego współżycia na zajęcie Austrii, wreszcie ha- jednego radnego o pomnikach brzmiały przed wojną, był bardzo Orest - wykopały rów nienawiści Polaków i Ukraińców. Tą samą niebny traktat monachijski- Tyle UPA na terenach rdzennie ukra- żywy we Lwowie. Wojna go jesz- między Polakami a Ukraińcami. drogą podążyli Stefan Bandera sprostowań, choć mógłbym jesz- ińskich tymczasowo administro- cze zaostrzyła. To są już szczyty W 1918 roku -jak to Pan pisze ~ i Roman Szuchewycz - uczest- cze kilka wymienić. Zapewniam, wanych przez państwo polskie? przekłamania! To nie wojna za- Ukraina nie mogła się odrodzić. nicy śmiertelnego zamachu na że milion lwowian nie myśli tak Lwów był sercem Ukrainy - pi- ostrzyła len konflikt. To strzały Nie mogła, bo jej nigdy nie było. ministra spraw wewnętrznych jak radni (w sprawie Cmentarza sał wtedy Jacek Kuroń w gaze- ukraińskich ekstremistów do Mogła się n a r o d z i ć. Tylko Odrodzonej Polski Bronisława Orląt). Ubolewa Pan, że wiele cie, dzisiaj piszą to Ukraińcy lub żołnierzy armii polskiej, wal- dlaczego miała się rodzić na zie- Pierackiego w 1934 roku. To mogił żołnierzy ukraińskich na Polscy z ukraińskim korzeniami czącej w Małopolsce Wschodniej mi, która od połowy XIV wieku ich nazwiskami nazwali rad- terenie Polski jest w opłakanym na murze straszliwego dla pol- z nawałą niemiecką we wrze- należała do Polski, a wcześniej, ni Lwowa ulice w tym mieście. stanie i nikt o nie nie dba - co skiej elity więzienia we Lwowie, śniu 1939 roku, w której szere- w X wieku, odebrał ją Lachom ... Absurdem jest twierdzenie, że mija się z prawdą. Bo urządzo- w wikipedii, w przewodnikach, gach walczyli dzielnie i ofiarnie Włodzimierz, co zanotował ruski wojna polsko-ukraińska zapo- no i odnowiono wiele mogił na- podręcznikach, literaturze, pra- również żołnierze narodowości kronikarz Nestor? Z Pańskich wy- wiedziała to, co się stało w 1939 wet żołnierzy z UPA w licznych cach naukowych, na ścianach ukraińskiej. To wymordowanie wodów wynika, że Polacy mieli roku. Dla wszystkich Polaków, a miejscowościach. Natomiast żad- kamienic, teatrów, sanatoriów, polskich profesorów lwowskich zrzec się Lwowa i Wschodniej sądzę, że też dla Niemców, Fran- ne żołnierskie groby Polaków na murach zamków, pałaców. Gdzie wyższych uczelni przez żołnie- Małopolski, żeby mogło powstać cuzów, Anglików i pozostałych terenie państwa ukraińskiego nie było i gdzie jest MEN, MNiSW, rzy batalionu „Nachtigall” w państwo ukraińskie. No cóż! narodów europejskich z wyjąt- zostały odrestaurowane za pienią- resort kultury MKiDN, MSZ, lipcu 1941 roku, w którym słu- Może by to było możliwe, gdyby kiem Rosjan - 1939 rok to począ- dze ukraińskie. Wylewa Pan łzy MSWiA, samorządy, media. To żyli Ukraińcy, a którego ukra- wszyscy Polacy, a zwłaszcza lwo- tek II wojny światowej, Jaki jest żalu, że więziono w obozie w Ja- wina braku lustracji, to nie tyl- ińskim dowódcą był Roman wianie, pochodzili - jak Pański związek przyczynowo-skutkowy worznie prawie 4 tysiące Ukraiń- ko wina obecnego rządu oto- Szuchewycz - późniejszy Taras ojciec - z Zagłębia Dąbrowskie- wojny polsko-ukraińskiej w la- ców podejrzanych o współpracę z czonego wewnątrz i zewnątrz Czuprynka. To powitanie guber- go, chociaż bardzo w to wątpię. tach 1918-19 z wybuchem II woj- UPA i że 161 tam zmarło. Walczy „towarzyszami” Jacka Kuronia. natora Hansa Franka we Lwo- Polacy we Lwowie pamiętali na- ny światowej -dalibóg nie wiem. Pan razem ze Związkiem Ukraiń- Czy obecnie stanowisko niektó- wie chlebem i solą przez arcy- tomiast, że namiestnik Andrzej Dla średnio wykształconego Pola- ców w Polsce o odszkodowania rych profesorów z Instytutów biskupa greckokatolickiego An- Potocki został zastrzelony przez ka, zwłaszcza mojego i Pańskiego dla więźniów tego obozu. A jakie Naukowych, PAN, Rzeszowa, drzeja Szeptyckiego. To masowe ukraińskiego nacjonalistę, stu- rówieśnika, przyczyny wybuchu starania Pan czyni, by dostały od- Warszawy.. nie jest kopią tek- mordy Polaków na Wołyniu i denta Uniwersytetu Lwowskiego II wojny to: powstanie ruchów szkodowanie dzieci pomordowa- stu Jacka Kuronia sprzed 17 lat? Małopolsce, w województwach Mirosława Siczyńskiego w 1908 faszystowskich we Włoszech i w nych Polaków na Kresach przez Czy obecnie stanowisko stowarzy- tarnopolskim, stanisławow- roku. To byt pierwszy akt terroru, Niemczech, kryzys ekonomiczny wojaków z UPA za to tylko, że szeń, fundacji nie jest kopią tek- skim, lwowskim, dokonywane sygnał, na jakiej drodze i jakimi przełomu lat 20/30., który umoż- byli Polakami? A co Pan uczynił stu Jacka Kuronia sprzed 17 lat? przez oddziały UPA. To zbrojne środkami będą się posługiwać liwił dojście do władzy Hitlerowi, jako dwukrotny minister rządu III Bożena Ratter działania już po II wojnie świa- nacjonaliści ukraińscy w dążeniu izolacjonizm Stanów Zjednoczo- Rzeczypospolitej, by ekspatrio- Krwawa Niedziela w Kryłowie Bohdan Piętka Jedną z bardziej znanych zbrodni darstwa. Przed wybuchem drugiej du stał się on szczególnie znie- UPA popełnionych na terenach wojny światowej zdążył się jesz- nawidzony przez nacjonalistów Polski pojałtańskiej była tzw. cze ożenić. ukraińskich. Krwawa Niedziela w Kryłowie. W Niedzielę Palmową 25 marca Od 1 września 1939 roku uczest- 22 lipca 1944 roku sławny ba- 1945 roku oddział UPA pod do- niczył w walce z agresorem nie- talion BCh „Rysia” został roz- wództwem Marijana Łukaszewy- mieckim, najpierw podczas kam- formowany. Jeszcze przed wy- cza „Jahody” (1922-1945) zaata- panii wrześniowej, a następnie zwoleniem Zamojszczyzny spod kował wieś Kryłów w powiecie jako żołnierz konspiracji. Nale- okupacji niemieckiej Lucjan Świ- hrubieszowskim. Celem tej akcji żał bez wątpienia do jednych z dziński „Mrówka” (1890-1963) było przede wszystkim ujęcie i najwybitniejszych dowódców – działacz ruchu ludowego, De- zamordowanie Stanisława Basaja partyzanckich nie tylko na Za- legat Rządu w powiecie hrubie- „Rysia” (1917-1945) – wówczas mojszczyźnie, ale w skali ca- szowskim i tamtejszy komendant majora Milicji Obywatelskiej, łej okupowanej Polski. Przede BCh – powołał „Rysia” na stano- wcześniej legendarnego dowódcę wszystkim dał się we znaki nacjo- wisko zastępcy powiatowego ko- partyzanckiego BCh na Zamojsz- nalistom ukraińskim – tym z ko- mendanta Państwowego Korpusu czyźnie, wsławionego obroną laboracyjnej policji ukraińskiej, Bezpieczeństwa, czyli konspira- mieszkańców tej ziemi przed tym z dywizji Waffen-SS „Gali- cyjnej policji Polski Podziemnej. eksterminacją z rąk okupanta nie- zien” oraz tym z UPA. Wszyscy „Ryś” przystąpił do tworzenia po- mieckiego i nacjonalistów ukraiń- oni chcieli powtórzyć na przeło- sterunków i punktów samoobro- skich. mie 1943 i 1944 roku ludobójstwo ny, obsadzając je swoimi party- wołyńskie na Zamojszczyźnie. zantami. Po wkroczeniu na ziemię Stanisław Basaj był urodzonym Dostali na to zielone światło od hrubieszowską Armii Czerwonej i żołnierzem. Do wojska wstąpił Niemców, żądnych zemsty za nie- zainstalowaniu tam administracji ochotniczo jako 16-latek. Służył powodzenie skierowanej przeciw PKWN wstąpił wraz ze swoimi w orkiestrze 23. pułku piechoty Polakom wielkiej akcji wysie- ludźmi do Milicji Obywatelskiej. we Włodzimierzu Wołyńskim, a dleńczej na Zamojszczyźnie z lat następnie w 2. pułku strzelców 1942-1943, która była wstępem Stanisław Basaj nie był zwolenni- konnych w Hrubieszowie. Po do realizacji Generalnego Planu kiem sił politycznych tworzących fliktów pomiędzy Basajem a jego którzy pozostali w lesie lub byli czterech latach, w 1937 roku, zre- Wschodniego. To, że nie doszło PKWN. Jego akces do MO miał przełożonymi z MO i UB, a także represjonowani przez NKWD. zygnował ze służby wojskowej z do drugiego Wołynia na Zamojsz- na celu kontynuowanie obro- z NKWD. Nie układała się rów- powodu choroby ojca. czyźnie – jak również to, że nie ny ziemi hrubieszowskiej przed nież jego współpraca z władzami Pod koniec marca 1945 roku powiodła się wcześniejsza nie- UPA. Zwłaszcza, że po przejściu powiatowymi z ramienia PKWN. „Ryś” otrzymał polecenie prze- Powrócił do rodzinnego Małko- miecka akcja wysiedleńcza – było frontu Zamojszczyzna stała się Basaj nie palił się do „utrwalania” prowadzenia inspekcji posterun- wa w powiecie hrubieszowskim zasługą miejscowych dowódców obiektem nowej ofensywy UPA. nowego ustroju. Chciał walczyć z ku MO w Kryłowie i udał się tam w gminie Mircze, by zająć się polskiej partyzantki, w tym m.in. Prędzej czy później musiało dojść UPA, ale nie ze swoimi dawnymi z grupą milicjantów w sobotę 24 prowadzeniem rodzinnego gospo- Stanisława Basaja. Z tego powo- i doszło do nieporozumień i kon- współtowarzyszami z partyzantki, marca w godzinach przedpołu- www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 9 dniowych. Wiedzieli o tym jego nacjonalistów ukraińskich. Po- na dłużej. związanego Basaja, a na pozo- przełożeni i wiedziało też zapew- bliska miejscowość Prehoryłe stałe kilku milicjantów i dwie Do dzisiaj nie odnaleziono grobu ne NKWD. Ale skąd dowiedział (kiedyś przedmieście Kryłowa) Okoliczności wywabienia „Rysia” kobiety – Adelę Dąbrowską i Ma- i szczątków Stanisława Basaja, się o tym fakcie dowódca UPA kilkakrotnie przechodziła z rąk z kwatery znane są dzięki relacji tyldę Hryniewicz. Według innego a dopóki to się nie stanie nie bę- „Jahoda”? Może miał swojego do rąk, ulegając całkowitemu Mieczysława Baryluka, wówczas świadka Basajowi przestrzelili dzie możliwe ustalenie przyczyn konfidenta (konfidentów) w MO, zniszczeniu. W samym Kryłowie 13-letniego chłopca. Podał on, oba kolana, żeby nie próbował i okoliczności jego śmierci. W UB lub NKWD. Możliwe jest też mieściła się dobrze usytuowana że do domu jego rodziny – gdzie uciekać. Do każdej z furmanek 2018 roku z redakcją „Kroniki jednak, że informacja o przyjeź- baza nacjonalistów ukraińskich. w nocy z 24 na 25 marca 1945 dosiedli się uzbrojeni upowcy, Tygodnia” w Zamościu skontak- dzie „Rysia” do Kryłowa dotarła Dlatego 13 marca 1944 roku – roku nocował Stanisław Basaj z którzy z wrzaskiem i w pośpie- tował się 83-letni mieszkaniec do podziemia banderowskiego podczas akcji polskiej partyzantki kilkoma swoimi ludźmi – przy- chu polecili jechać w kierunku powiatu hrubieszowskiego, któ- (niekoniecznie bezpośrednio) przeciwko bazom UPA na ziemi szedł rano wysoki mężczyzna, Małkowa. Po przejechaniu około ry jako miejsce pochówku Sta- właśnie ze strony komunistycz- hrubieszowskiej – Kryłów został ubrany w skórzany wojskowy kilometra – w lesie małkowskim nisława Basaja wskazał las koło nej. Możliwe, że UB i NKWD zaatakowany przez oddział BCh płaszcz radziecki. Towarzyszyło koło kapliczki św. Antoniego – miejscowości Zaręka w gminie chcąc pozbyć się Basaja same pod dowództwem Stanisława Ba- mu kilku innych mężczyzn, też upowcy polecili Adeli Dąbrow- Dołhobyczów. „Byłem tu w 1986 „wystawiły” go UPA. Najnow- saja. Zginęło wtedy 13 Ukraiń- przebranych za żołnierzy radziec- skiej przesiąść się na furmankę, r. i wtedy jeden z miejscowych sze badania, prowadzone m.in. ców, w tym cztery kobiety i troje kich. Przybysz, którym najpraw- którą jechał mjr Basaj. Zapamię- Ukraińców chciał mi pokazać przez IPN, wskazują że zbrodnia dzieci. dopodobniej był dowódca UPA na tała ona, że leżał on na słomie, w dokładnie to miejsce, ale drugi UPA w Kryłowie 25 marca 1945 Chełmszczyźnie i Zamojszczyź- pozycji „na brzuchu”, konwojo- Ukrainiec złapał go za ramię i roku została dokonana przy pełnej Kolejna tragedia rozegrała się nie Marijan Łukaszewycz „Jaho- wany przez czterech upowców. W zakazał” – powiedział świadek. aprobacie, a nawet pomocy hru- tam rok później, a jej główną da”, polecił Basajowi udać się na lesie w okolicach Dołhobyczowa W 2015 roku rozmówca „Kroniki bieszowskiego UB oraz NKWD. ofiarą stał się sam Stanisław Ba- posterunek MO, żeby rozpoznał – miejscowości znajdującej się 7 Tygodnia” ponownie trafił na ten saj. Wczesnym rankiem 25 marca aresztowanego rzekomo bandytę. km od Kryłowa – furmanki roz- sam trop miejsca pochówku Sta- Kryłów to dawne miasto prywat- 1945 roku Kryłów został okrążo- Według innej relacji miał zrobić dzielono. Jednemu z powożących nisława Basaja. „Za sprawą zna- ne, lokowane około 1497 roku ny szczelnym pierścieniem przez „Rysiowi” ostrą reprymendę, że tymi furmankami gospodarzy z jomego Polaka z sąsiedniej wsi (po raz pierwszy wzmiankowane nieznany nikomu liczny i dobrze ukraińska banda morduje w okoli- Kryłowa – Karolowi Barydze – po raz drugi dowiedziałem się, że w 1523 roku). Prawa miejskie uzbrojony oddział partyzancki. cy, a on siedzi sobie spokojnie na udało się wcześniej uciec. Został »Ryś« jest zakopany w lesie pod utracił w 1870 roku, w ramach re- Większość jego członków była kwaterze w Kryłowie. Na poste- postrzelony przez upowców, ale Zaręką. Miejsce to jest zaznaczo- presji po powstaniu styczniowym. ubrana w mundury albo przynaj- runek polecono też pójść innym przeżył. Pozostałych upowcy za- ne krzyżem naciętym na dębie od Jego właścicielami byli Tęczyń- mniej wojskowe płaszcze radziec- osobom, w tym matce Baryluka strzelili, gdy rozdzielili furmanki strony północnej” – oświadczył scy, Radziejowscy, Wiśniowiec- kie. Niektórzy jednak mieli ubra- i jej siostrze. Wszystko odbywa- w lesie dołhobyczowskim. rozmówca red. Leszka Wójtowi- cy, Tarnowscy, Towiańscy, Praż- nia cywilne. Przybysze wystawili ło się w ogromnym zamieszaniu, cza z „Kroniki Tygodnia”[1]. mowscy, Jeżewscy, Chrzanowscy posterunki z bronią maszynową podczas którego upowcy przebra- Obie wspomniane kobiety – Adelę i Horodyscy. Miejscowość ta na obrzeżach wsi. Umunduro- ni w mundury radzieckie zabrali z Dąbrowską i Matyldę Hryniewicz Poszukiwania prowadzone w le- znajduje się w powiecie hrubie- wana część oddziału weszła do domu całą broń. – upowcy zamknęli w piwnicy w sie pod Zaręką w sierpniu 2018 szowskim w gminie Mircze, 16 Kryłowa i rozlokowała się w par- Żniatynie koło Dołhobyczowa. roku przez prokuratora IPN, po- km na południe od Hrubieszowa, ku pod dawną bramą pałacową, Mieczysław Baryluk, który wy- Zostały one po kilku dniach uwol- licję, żołnierzy Straży Granicz- nad Bugiem. W 1945 roku zosta- gdzie rozpaliła ognisko i ustawiła biegł z domu za matką i ciotką, nione przez żołnierzy polskich. nej i pracowników Nadleśnic- ła wymieniona w dokumentach broń w kozły. Przebywającemu stojąc pod dzwonnicą kościelną Nie wiadomo, gdzie upowcy za- twa Mircze nie doprowadziły do konferencji jałtańskiej jako jeden na kwaterze „Rysiowi” donie- słyszał dochodzące z posterunku wieźli Stanisława Basaja i kilku odnalezienia wskazanego dębu. z punktów orientacyjnych wyty- siono, że do Kryłowa przybyły jęki kobiet. Widział też stojące jego ludzi oraz nie wiadomo ja- Bezskuteczne poszukiwania miej- czonej tam ostatecznie nowej gra- prawdopodobnie wojska NKWD. przed posterunkiem furmanki, kie były okoliczności ich śmierci. sca pochówku Stanisława Basaja nicy polsko-radzieckiej. Jednymi Ten – skonfliktowany wcześniej z powożone przez miejscowych go- Basaj miał zginąć we wsi Liski prowadziła też przez dziesiątki z tamtejszych atrakcji turystycz- NKWD – nie zamierzał wycho- spodarzy. Upowcy, którzy podstę- Waręskie koło Dołhobyczowa lub lat jego żona Genowefa. Na gro- nych są starorzecze Bugu z wyspą dzić przybyszom na spotkanie. pem dostali się na posterunek MO we wsi Uhrynów – znajdującej się bowcu w Sandomierzu, w którym oraz ruiny zamku. Zamek ten był Polecił nie wdawać się w prowo- oraz podstępem przyprowadzili już po radzieckiej stronie granicy została pochowana 21 lipca 2008 świadkiem kilku znaczących lo- kacje. Sądził, że NKWD prowa- tam Basaja i kilku innych mili- w rejonie sokalskim. Według po- roku, umieszczono symboliczną kalnie wydarzeń historycznych. dzi działania przeciwko nacjona- cjantów, bez problemu obezwład- wszechnie panującej opinii miał inskrypcję poświęconą jej mężo- M.in. w 1651 roku na zamku w listom ukraińskim. nili wszystkich 17 funkcjonariu- być przez wiele dni torturowa- wi. Kryłowie gościł Jan Kazimierz w szy MO znajdujących się tego ny przez upowców, a na koniec drodze pod Beresteczko. Na tym Plan ataku na Kryłów został opra- dnia w Kryłowie. Samego Basaja połamany i zmiażdżony kołami Od 2015 roku IPN prowadzi samym zamku wysłannik papie- cowany przez UPA precyzyjnie. postawili w rogu sali, zabrali mu kieratu. Krytyczny wobec Basaja śledztwo w sprawie Krwawej ski wręczył w 1687 roku kapelusz Jak zawsze w takim wypadku, płaszcz i buty oraz skatowali go. historyk Mariusz Zajączkowski Niedzieli w Kryłowie. Dzięki kardynalski Michałowi Radzie- nacjonaliści ukraińscy użyli pod- Pozostałych milicjantów, których uważa, że jest to tylko legenda, a zeznaniom świadków udało się jowskiemu. stępu. Kilku napastników, prze- też obrabowali z butów i wierzch- upowcy mieli obwozić Basaja po zidentyfikować osoby podejrza- branych w mundury radzieckie, niej odzieży, położyli związanych wsiach ukraińskich i następnie go ne o sprawstwo tej zbrodni, być Miejscowość przez stulecia za- eskortowało ze sobą byłego po- na podłodze. Następnie większość rozstrzelać. Ta teza musi jednak może żyjące jeszcze na Ukrainie mieszkiwała mieszana ludność licjanta ukraińskiego w służbie z nich oraz zebranych na poste- budzić wątpliwości ze względu – Mykołaja B., Juliana G., Myko- polska, ruska (ukraińska) i ży- niemieckiej Piotra Marcycha runku osób cywilnych upowcy na powszechnie znane metody łaja K., Tomasza L., Piotra M. i dowska. Według spisu z 1921 – znanego w Kryłowie podczas zastrzelili. Zginęła m.in. Leoka- mordowania ofiar przez UPA, po- Władysława M. O dalszych rezul- roku w Kryłowie mieszkało 289 okupacji niemieckiej z areszto- dia Baryluk i jej siostra Genowefa łączone najczęściej z najbardziej tatach tego śledztwa na razie nic katolików (Polaków), 372 pra- wań i zabójstw Polaków. Ten pod- Krauz. W sumie – wraz z później bestialskimi torturami. nie wiadomo. Nie ulega jednak wosławnych (Ukraińców), dwóch stęp uśpił czujność mieszkańców zamordowanymi ofiarami – zgi- wątpliwości, że obecna polityka ewangelików, jedna osoba innego i strażnika przed posterunkiem nęło 17 funkcjonariuszy MO i 28 Dowodzący napadem UPA na historyczna Ukrainy oraz polity- wyznania chrześcijańskiego i 622 MO. Kilku innych upowców, uda- osób cywilnych. Część z zamor- Krylów Marijan Łukaszewycz ka Polski wobec Ukrainy unie- Żydów. Podczas drugiej wojny jących funkcjonariuszy NKWD, dowanych cywilów była zapewne „Jahoda” zginął 9 września 1945 możliwiają ściganie w tym kraju światowej Żydzi kryłowscy zosta- poszło do sołtysa i poleciło mu zaangażowana podczas okupacji roku koło Żniatyna, zaskoczony i ukaranie tych osób, nawet jeśli li prawie w całości wymordowani wyznaczyć osoby, które z furman- niemieckiej w pomoc dla polskiej przez obławę w punkcie sanitar- jeszcze żyją. przez Niemców w pobliskim obo- kami miały się stawić pod poste- partyzantki. Taki był bilans Krwa- nym UPA. Na dzisiejszej Ukra- zie zagłady w Bełżcu. Natomiast runkiem milicji. Jeszcze inni upo- wej Niedzieli w Kryłowie. inie – aspirującej do członkostwa [1] L. Wójtowicz, „Na tropie »Ry- miejscowi Ukraińcy znaleźli się wcy w mundurach radzieckich w NATO i UE – jest bohaterem. sia«. Zagadka śmierci Stanisława pod wpływem politycznym ban- weszli do niektórych domów i Po dokonaniu mordu na poste- Banderowcy poświęcili mu pieśń Basaja czeka na rozwiązanie”, derowców. Stąd Kryłów oraz polecili przygotować posiłek oraz runku upowcy wyprowadzili na „Do boju prawoho, do boju sta- „Kronika Tygodnia”, www.kroni- okoliczne miejscowości stały się kwatery dla żołnierzy. Robiło to zewnątrz pozostałe przy życiu wajmo” – śpiewaną obecnie przez katygodnia.pl, 18.09.2018. na przełomie 1943 i 1944 roku wrażenie, że przybysze są rzeczy- osoby, w tym Stanisława Basaja. ukraińskich uczniów. Przynaj- teatrem krwawej wojny polsko- wiście wojskiem radzieckim, któ- Mieczysław Baryluk widział, że mniej w szkołach obwodu lwow- Bohdan Piętka -ukraińskiej, wznieconej przez re ma zamiar zostać w Kryłowie na pierwszą furmankę wrzucili skiego.

Redakcja KSI nie ingeruje w treść nadsyłanych artykułów ani nie ogranicza ich długości. W wyjątkowych sytuacjach dzielimy materiał na części drukowane w kolejnych numerach. Nie zgadzamy się na używanie słów plugawiących język polski i naruszających dobre imię naszego kraju. Ponieważ nie cenzurujemy treści nadsyłanych publikacji każdy z autorów osobiście odpowiada za swoje poglądy i wyrażane opinie. Oznacza to, że nie wszystko co nasi czytelnicy czytają musi mieć aprobatę zespołu redakcyjnego. Stoimy na stanowisku, że każdy ma prawo do wyrażania własnego zdania i czyni to świadomie. 1 marca 2019 - strona 10 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl Kto pamięta? Apel do Radnych Miasta 75 lat temu 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK Lublin o głosowanie za walczyła z Niemcami zmianą nazwy skweru Redakcja ...dokończenie ze strony 1 dziwił, że w PRL-u nie można było o nich wspominać, taki był Sowieci z zadowoleniem przyjęli czas i takie rządy, ale teraz, kiedy T.Szewczenki na gotowość dywizji do współdzia- mówi się o „nowej polityce histo- łania ze sztabem armii sowiec- rycznej”, to przykre, cóż można kiej. O tych wydarzeniach pisze więcej powiedzieć. Widocznie Sprawiedliwych żołnierz dywizji i jednocześnie wspomnienie tej dywizji nie jest zawodowy historyk, Władysław tak nośnym hasłem jak „Powsta- Filar w artykule: „Działania 27 nie Warszawskie”, z całym sza- WDP AK w strefie przyfron- cunkiem dla powstańców, wśród Ukraińców towej. ( luty- marzec 1944 r.)”. których byli również i żołnierze Odpowiadając na pytanie zawarte 27 WDP AK. Dywizja Wołyńska Zdzisław Koguciuk w tytule artykułu, ze smutkiem rozpoczęła swoją walkę na Wo- ...dokończenie ze strony 2 damaków od zwykłych bandy- nej ludności cywilnej. Należy się stwierdzamy, że niestety mało kto łyniu od stycznia 1944 r. a skoń- tów różnił fakt, że ucieleśniali zastanowić gdzie należy szukać o tym pamięta. Niewielka grupka czyła na Lubelszczyźnie w końcu Lublin dnia 25.02.2019 społeczny protest ukraińskich przyczyn takiego stanu rzeczy, żyjących jeszcze kombatantów lipca tego samego roku. 22 lipca chłopów przeciwko wyzyskowi skąd wzięło się, że człowiek z przykrością zauważyła brak 1944 wyzwoliła Kock, wcześniej Wysoka Rado Miasta Lublin panów. Przywódcami rebelii był może zadawać tak wyrafinowa- przedstawicieli naszego rządu na 27WDPAK wyzwoliła Lubartów, zaporoski kozak Maksym Żeleź- ne cierpienia innym ludziom. skromnej uroczystości z okazji 75 Firlej, Michów. Walki te były ele- W dniu 09 marca 2016 r został niak i Iwan Gonta setnik kozacki. Niewątpliwie jednym z przyczyn rocznicy powstania tej dywizji. mentem szeroko zakrojonej ope- złożony obywatelski wniosek do Jak okropnych zbrodni dopuścili rzezi wołyńskiej są antypolskie Nawet minister do spraw kom- racji- bitwy o zajęcie Lublina. Przewodniczącego Rady Miasta się Hajdamacy świadczy frag- wątki w poezji Szewczenki, któ- batantów przysłał jedynie urzęd- Niestety 25 lipca w Skrobowie Lublin w sprawie zmiany nazwy ment z rękopisu Braiłowskiego re zostały wykorzystane przez niczkę z kartką, z której odczytała odbyło się spotkanie oficerów Skweru Tarasa Szewczenki na - Trynitarza opisującego napad nacjonalistów ukraińskich do kilka niewiele znaczących słów. dywizji ze stroną sowiecką pod Skwer Sprawiedliwych Ukraiń- hajdamackich zbrodniarzy w mobilizowania ludności ukra- Gdyby nie inicjatywa potom- przewodnictwem gen. Bakano- ców. 1768 r na klasztor: „ dopuszczali ińskiej przeciwko Polakom w ków żołnierzy nie byłoby nawet wa. Zdumionym Polakom przed- W dniu 19 maja 2016 r Rada się zbrodni strasznych i niedają- dobie ludobójstwa na Wołyniu i i tego co było. Stosowne urzędy stawiono żądanie złożenia broni. Miasta Lublin w/w wniosek zdję- cych się opisać, rozmaitych do w Małopolsce Wschodniej. Na państwa polskiego nie są zainte- W tym czasie oddziały polskie ła z porządku obrad i skierowała zamordowania używali sposo- „Hajdamakach” Szewczenki wy- resowane w uhonorowaniu jednej zostały otoczone przez wojsko do dalszych prac w komisjach: bów oprócz przebodzenia włócz- chowali się banderowcy w tej z największych jednostek AK, sowieckie. Wymuszone złożenie Samorządności i Porządku Pu- niami zwanymi spisami, niewia- poezji ukazał wieszcz narodowy najdłużej walczących podczas II broni odbyło się tego samego dnia blicznego oraz Kultury i Ochro- sty brzemienne zamordowywali ukraiński, że poprzez mordy i wojny światowej o naszą niepod- w Skrobowie, rozformowanie jed- ny Zabytków. w sposób najokrutniejszy przez rzezie Lachów i Żydów wiedzie ległość i suwerenność. Zdecydo- nostki nastąpiło 26 lipca. Miesz- Prace w w/w komisjach trwały wycinanie płodu i wpuszczanie droga do wolnej Ukrainy „ Ni wana większość żołnierzy tej dy- kańcy wyzwolonych miejscowo- nieprzerwanie do końca VII ka- do wnętrzności kotów, zdzierali Lacha, ni Żyda - głos zagrzmi ko- wizji już dawno odeszła na swoje ści jednak pamiętają o tym fakcie. dencji Rady Miasta Lublin i nie skórę od karku przez głowę aż zaczy” i taką doktrynę mieli ban- ostatnie kwatery, zapewne z ża- Autor artykułu „Wyzwalał Ziemię doczekały się zakończenia. W do oczu, innym zrywali czaszki, derowcy, wzory czerpali ze strof lem w sercu, że państwo o które Lubartowską” : Janusz Cyfrowicz związku z zapytaniem na piśmie zabijali z rusznic i innych narzę- Szewczenki. Bandyci z UPA- Pana Posła na Sejm RP Jakuba dzi wojennych, podcinali gardła i -OUN szli mordować z pieśnią walczyli zapomniało o nich. A oni (https://24wspolnota.pl/pl/wspol- Kuleszy o termin zakończenia wieszali razem ze zwierzętami, a o Tarasie Szewczence „Tarasie, przecież nie bacząc na grożące nota/historia/23304/wyzwala-zie- niebezpieczeństwo rodzinom, do- prac w w/w komisjach i ponow- to dla podobieństwa ludzi religii Tarasie nasz Baćko ne stało Tebe mi-lubartowsk.htm ) napisał : Kto katolickiej”. mom, miejscowościom, spełnili nego umieszczenia w porządku na ziemli” to jest dowód żywego nie widział maszerującej przez obrad sesji przedmiotowego pro- świadka zbrodni wołyńskiej. obowiązek wobec kraju. Wielu z Kamionkę Dywizji ze śpiewem jektu uchwały, Przewodniczący Wielce Szanowna Rado - jak nich straciło życie w walce. Od- „Do polskiego wojska chłopców Rady przekazał projekt komi- może dalej Taras Szewczenko Wysoka Rado ogromną odpowie- rodzone państwo polskie jednak zaciągają”, niewiele może powie- sjom bieżącej kadencji. posiadać w Lublinie skwer swo- dzialnością będzie głosowanie zapomniało o nich. Nikt się nie dzieć na jej temat. W związku z powyższym, że pro- im imieniem, kiedy wychwala nad Obywatelskim wnioskiem jekt uchwały zostanie ponownie tak wielkie zbrodnie Hajdamac- o zmianę Skweru Tarasa Szew- umieszczony w porządku obrad kie na ludności pochodzenia pol- czenki na Skwer Sprawiedliwych sesji Rady Miasta przypominam skiego, nadaje kult zbrodniarzom Ukraińców gdzie potrzeba bę- i przybliżam postać ukraińskiego i oprawcom, wzywa do zbrodni. dzie odwagi w obronie prawdy poety Tarasa Szewczenki oraz Oto kilka strof z jego poezji : „ historycznej naszej Ojczyzny, tej jego twórczość odnoszącą się do Morduj Lacha znowu ” „ Hej- prawdy o zbrodniach hajdamac- Polaków. że zuchy Hajdamacy” „Jak to kich i banderowskich która przez W 1768 r doszło do wystąpienia Lachów Hajdamacy Wyrżną w lata była przemilczana i zakła- ruskiego chłopstwa pańszczyź- Ukrainie” „Wiec szanujcie się, mywana. nianego, hajdamaków i kozaków złe Lachy wściekłe psy - wytra- przeciwko ludności polskiej i ży- cać” „ Meki Lachom Meki! Meki W okresie sowieckim, który dowskiej, zamieszkującej tereny straszne, niewymowne, By aż trwał do 1991 roku w ukraiń- Rzeczypospolitej Obojga Naro- piekło drgnęło” „Kary Lachom, skich szkołach uczono dzieci ba- dów pomiędzy rzekami: Dnie- kary ! Jak szalony, wiesza pali, zując na literaturze (a literatura prem, Siniuchą, Bohem i Rosją. Sieka trupie ciało” „ Iść na wro- jest duszą narodu) strof wychwa- Liczbę ofiar tego pogromu sza- ga podstępnego Na wściekłego lających kozacki bandytyzm i cuje się od 100 do 200 tysięcy Lacha”. Taras Szewczenko w sadyzm w historii Ukrainy a po zamordowanych gdzie apogeum swojej poezji nie napisał nawet tzw. pomarańczowej rewolucji była zbrodnia w Humaniu (ukr. jednej strofy pozytywnie odno- honorowe miejsce zajęła poezja TMam,) w obwodzie czerkaskim. sząc się do narodu polskiego bo „Hajdamacy” Tarasa Szewczen- Jako pierwszy ruch hajdamacki nawet wiersz „Do Polaków” jest ki, która jest antypolską. Powsta- heroizował ukraiński wieszcz przepojony antypolską retory- łe po raz pierwszy w dziejach narodowy Taras Szewczen- ką. Szewczenko za nieszczęścia świata w 1991 roku niepodległe ko w wierszach „Chłodny Jar” Ukrainy w tym wierszu obarcza państwo ukraińskie przystąpiło „Szwaczka” i poemacie „Hajda- księży rzymskokatolickich, któ- do budowania swojej tożsamości macy”. Hajdamacy ( ukr. ranfla- rzy propagowali wiarę katolicką narodowej na gruncie antypol- MaicH), (z tureckiego hajdmak oraz magnatów, którzy bezkresne skim. Obecna Ukraina, ogłosiła - rabować, grabić, ścigać, pę- ugory tak urodzajnej ziemi zago- swoimi bohaterami narodowy- dzić), wywodzili się ze zbiegłe- spodarowywali i obsiewali żytem mi Ukraińców, którzy masowo go ukraińskiego chłopstwa, zu- i pszenicą aby nie było głodu. mordowali Polaków, stawia im bożałych mieszczan i Kozaków To co najbardziej zastanawia i pomniki, nadaje nazwy ulic i zaporoskich, łączyła ich wspólna przygnębia oraz łączy hajdamac- skwerów m.in. Semena Nalewaj- profesja - na co dzień działali kie zbrodnie i rzeź wołyńską to ko, Bohdana Chmielnickiego, w luźnych grupach trudniących niewyobrażalne okrucieństwo Iwana Gontę, Maksyma Żeleź- się rozbojem i napadami. Haj- mordowania niewinnej i bezbron- niaka, Stepana Banderę, Roma- www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 11 na Szuchewycza. Od 2014 rząd Stanisław Adamiak - „Złożony Dywizji Galizien i hasłem „Oni zmieniono na działaczy UPA- w Lublinie zagrożona jest mniej- wszczepia w naród ukraiński wniosek uważamy za wysoce bronili Ukrainy”. SS Galizien to -OUN. szość ukraińska i że tutaj nie ideologię nacjonalistyczną, która szkodliwy i godzący nie tylko w jednostka wojskowa utworzona -Na cmentarzu żołnierzy pol- szanuje się ich tradycji narodo- jest czystym faszyzmem i skraj- dobre relacje polsko- ukraińskie wiosną 1943 przez III Rzeszę z skich z 1939 roku we Lwowie wej - nie wolno się na to nabrać. nie antypolska! Taka polityka ale także w żywotne interesy ukraińskich ochotników, którzy uprawiane są ogrody. Zabrania Rada Miasta Lublin reprezentuje władz Ukrainy przynosi widocz- Miasta Lublin i jego mieszkań- ponoszą również odpowiedzial- się prac poszukiwawczych i eks- mikroregion narodu polskiego ne owoce czego znakiem szcze- ców. (...) Mamy nadzieję, że ność za wymordowanie ludno- humacyjnych, by bezimienne a tym samym musi bronić god- gólnym są marsze z pochodniami autorzy tego wniosku nie maja ści polskiej w rzezi wołyńskiej. ofiary wojen i konfliktów zosta- ności tego narodu. Taras Szew- w rocznice urodzin Stepana Ban- intencji wskrzeszenia złych de- Wasyl Pawluk, sekretarz Rady ły godnie pochowane, zgodnie z czenko obraża Polaków i żą- dery oraz flagi banderowskie na monów przeszłości w relacjach Miasta Lwowa, wtedy wypowia- chrześcijańskim obowiązkiem. dam obrony godności nas, jako ulicach Ukraińskich miast. polsko- ukraińskich i wypowia- dał się dla mediów w tej spra- Rada Miasta Lublin dnia 14 Polaków. Strofy poematu tam dania wojny w nazewnictwie ulic wie: „Mają one wisieć to ratusz kwietnia 2016 roku podjęła napisane są nieakceptowalne, Ukraińcy wychowani na Haj- i miejsc pamięci ważnych dla dał pieniądze na naszą kampanię stanowisko wzywające środo- uważam, że one pobudzają anty- damakach mają wpojone, że obu naszych Narodów”. społeczną”. wiska ukraińskie we Lwowie polonizm, nie służą dobrze poję- to Polacy i Żydzi byli przy- do respektowania słusznych temu pojednaniu czy też w ogóle czyną zniewolenia Ukrainy a Powyższe słowa przepojone są -To było wskrzeszanie demo- postulatów polskiej mniejszo- stosunkom polsko-ukraińskim. jako przykład do naśladowania troską o społeczność ukraińską nów przeszłości przez Konsula ści rzymskokatolickiej w tym Musimy budować relacje z Ukra- podaje się im bohaterów naro- w naszym mieście o ukraińską Wasyla Pawluka. mieście. Jak potraktowano po- iną na trwałym fundamencie na dowych, którzy byli zbrodnia- tradycję narodową o przyjazne -Z odmową władz Lwowa spo- wyższe stanowisko ? fundamencie prawdy. Środowi- rzami i mordowali Polaków, stosunki miedzy sąsiednimi na- tykają się prośby naszych roda- -29 listopada 2018 r Kościół ska kresowe, środowiska patrio- tak kształtowani w nienawiści rodami o dorobek Ukraińców ków o przywrócenie pomnika Matki Bożej Gromnicznej we tyczne zawsze optowały, optują i mogą doprowadzić po raz trze- w naszym mieście o nie wskrze- św. Jana z Dukli kiedyś główne- Lwowie został zamknięty. Do- będą optować za właściwym pol- ci do wystąpień przeciwko lud- szanie demonów przeszłości w go patrona grodu lwowskiego na minikanie, którzy sprawowali w sko - ukraińskim pojednaniem. ności pochodzenia polskiego. relacjach polsko- ukraińskich kolumnę przed kościołem pober- nim Mszę Święta nie mają dostę- Przecież za tym przemawia cała Radni Miasta Lublin, którzy o nie wypowiadaniu wojny w nardyńskim. pu do Kościoła. Kościół ten znaj- nasza historia. Sprawiedliwi zagłosują za utrzymaniem w nazewnictwie ulic i miejsc pa- -Bezskuteczne są starania Pola- duje się tuż przy dawnym pałacu Ukraińcy są tym kamieniem wę- naszym mieście skweru Tara- mięci ważnych dla obu naszych ków i władz kościelnych o nada- księży arcybiskupów lwowskich, gielnym na którym można budo- sa Szewczenki będą ponosili w narodów. nie imienia św. biskupa Józefa obecnie Kurii Rzymskokatolic- wać wszelkie relacje z Ukrainą. pełni odpowiedzialność, że nie Bazując na powyższych górno- Bilczewskiego placu przed łaciń- kiej Archidiecezji Lwowskiej i Nigdy nie zapomnimy odważ- zrobili nic aby w porę prze- lotnych słowach przytoczę kilka ską kurią we Lwowie. stanowi całościowy zespół archi- nych Ukraińców ratujących ży- strzec Rodaków. faktów jak mniejszość narodo- -Metropolita lwowski od lat stara tektoniczny. cia Polakom. Głosowanie przed wa jaką są Polacy we Lwowie się o zwrot Kościoła św. Elżbiety którym staniecie nie może być W obronie Skweru Tarasa Szew- są traktowani przez władze tego we Lwowie który powstał w la- -MAMY DO CZYNIENIA głosowaniem w imię poprawno- czenki do Rady Miasta Lublin miasta. tach 1905-1911 ze składek Pola- Z EWIDENTNĄ DYSKRY- ści politycznej bo ta poprawność wpłynęły pisma od organizacji -Polacy od lat czynią starania o ków, m.in. lwowskich kolejarzy. MINACJĄ I PROCESEM w opowiadaniu historii narodu Ukraińskich m.in. z następującą zwrot kościoła św. Marii Magda- -Franciszkanie z kościoła Świę- WYPARCIA KOŚCIOŁA polskiego będzie dla tego narodu argumentacją: leny swojej prawowitej własno- tego Antoniego oraz parafianie RZYMSKOKATOLICKIEGO mordercza. Dlatego zwracam się ści. Decyzją Rady Miasta Lwo- od lat starają się o zwrot budynku Z PRZESTRZENI HISTO- z ogromną prośbą o głosowanie Prezesa Towarzystwa Ukra- wa z 11 marca 2010 r. kościół parafialnego który jest własno- RYCZNEJ MIASTA LWOWA za Skwerem Sprawiedliwych ińskiego dr Grzegorz Kupria- św. Marii Magdaleny został na ścią lwowskiej rady miejskiej, a Ukraińców. Wielu kresowian nowicz - „istnienie skweru T. 20 lat przekazany do dyspozycji użytkownikiem tego obiektu jest Tak środowiska ukraińskie we którzy mieszkali w naszym mie- Szewczenki jest naturalnym sali muzyki organowej i kame- szkoła muzyczna nr 4. Lwowie przejęły się stanowi- ście a mieszkają już nieliczni zarówno ze względu na fakt iż ralnej na zasadach nieodpłatnego -Ulica w 1939 r nosiła nazwę Le- skiem Rady Miasta Lublin o zostali uratowani z pożogi wo- od stuleci częścią społeczności wynajmu. Konsul Wasyl Paw- ona Sapiehy dzisiaj Stepana Ban- respektowaniu słusznych po- łyńskiej dzięki Sprawiedliwym miasta są Ukraińcy (....) skwer luk który w w/w piśmie mówi dery przewodniczący OUN-B. stulatów polskiej mniejszości Ukraińcom. Chcemy oddać hołd ten jest także znakiem i symbo- aby nie wskrzeszać demonów -Ulica w 1939 r nosiła nazwę Se- rzymskokatolickiej w tym mie- ukraińskim bohaterom, którzy lem naszej obecności w mieście przeszłości jako sekretarz lwow- natorska dzisiaj Jarosława Stecki ście. Rada Miasta Lwowa nie ma zachowali człowieczeństwo, tym nad Bystrzycą. Istnienie skweru skiej rady miejskiej był jedną z przewódcy OUN. żadnych skrupułów aby zamykać odważnym ludziom, którzy w T.Szewczenki traktujemy jako tych osób, na których spoczywa -Ulica w 1939 r nosiła nazwę kościoły dla Polaków aby uli- obronie sąsiadów narodowości wyraz akceptacji i sympatii pol- odpowiedzialność za niedoj- Dunin-Borkowskich dzisiaj com nadawać nazwy zbrodniarzy polskiej oddali życie. Wspólna skiej większości wobec naszej ście do skutku zwrotu Polakom Maksyma Żeleźniaka przewódcy UPA-OUN. Rada Miasta Lwowa uroczystość w otwarciu Skweru społeczności i ukraińskiej trady- kościoła św. Marii Magdaleny hajdamaków. lekceważy społeczność polską w Sprawiedliwych Ukraińców śro- cji narodowej”. oraz faktycznego oddania w ich -Ulica w 1939 r nosiła nazwę A. mieście Lwowie, polską tradycję dowisk kresowych i patriotycz- ręce Domu Polskiego. Aby upo- Potockiego dzisiaj gen. Czupryn- narodową, dorobek Polaków w nych oraz Ukraińców, którzy re- Dyrektor Centrum Europy korzyć Polaków obok samego ki ps. R. Szuchewycza dowódcy mieście Lwowie i nie przejmu- prezentacje posiadają w naszym Wschodniej UMCS prof. dr hab. wejściu do kościoła wieszane są UPA. je się jak podjęte decyzje wpły- mieście będzie wielkim znakiem Walenty Baluk - „ Uważam, iż afisze koncertowe i zdjęcia Ban- -Ulica w 1939 r nosiła nazwę T. ną na przyjazne stosunki mie- pojednania polsko-ukraińskiego. jest wielkim zaszczytem dla Lu- dery. Wasyl Pawluk był zastępcą Hołówki dzisiaj Dmytra Dańco- dzy sąsiednimi narodami. Rada blina, iż jeden ze skwerów tego przewodniczącego skrajnie na- wa twórca ukraińskiego nacjona- Miasta Lwowa nie ma żadnych Przewodniczący Obywatelskiej miasta nosi imię tak wybitnej cjonalistycznej partii „Swoboda” lizmu. oporów aby wskrzeszać demony Inicjatywy w sprawie zmiany na- postaci kultury światowej jak której znakiem graficznym był -Ulica w 1939 r nosiła nazwę przeszłości w relacjach polsko - zwy Skweru Tarasa Szewczenki Taras Szewczenko. Jest to natu- „Wolfsangel”, czyli „wilczy hak” Kościelna dzisiaj Iwana Gonty ukraińskich i wypowiadać wojnę na Skwer Sprawiedliwych Ukra- ralnym świadectwem budowania będący symbolem ugrupowań fa- przewódcy hajdamaków. w nazewnictwie ulic i miejsc pa- ińców; przyjaznych stosunków miedzy szystowskich w Europie. Wasyl -Ulica w 1939 r nosiła nazwę mięci ważnych dla obu naszych Zdzisław Koguciuk sąsiednimi narodami a jednocze- Pawluk jako sekretarz w/w rady Ludwika Kubali dzisiaj Romana narodów. śnie docenieniem wkładu miesz- mówił: „Bandera i Szuchewycz Szuchewycza dowódca UPA. Wielce szanowna Rado sygna- kających w Lublinie Ukraińców to nasi bohaterowie, są w naszych -Ulica w 1939 r nosiła nazwę tariusze w/w pism organizacji Do wiadomości: w dorobek miasta”. sercach, w naszych umysłach, w Lwowskich Dzieci dzisiaj boha- ukraińskich dobrze wiedzą jak 1. Poseł na Sejm RP Jakub Konsul Generalny Ukrainy w naszej historii”. Partia „Swobo- terów UPA. traktowana jest mniejszość pol- Kulesza Lublinie Yasyl Pavluk i Konsul da” umieściła w centrum Lwo- -We Lwowie jest 18 ulic któ- ska we Lwowie ich cynizm po- 2. Środowiska Kresowe Honorowy Ukrainy w Chełmie wa plakaty z herbem Waffen SS re dawne polskie nazewnictwo lega na tym aby wykazać, że to

FUNDACJA DLA POLONII www.witajciewdomu.pl; www.fundacjadlapolonii.pl ul. Wałuszewska 48, 03-005 Warszawa KRS: 0000423252

Wsparcie dla Liceum Polonijnego Nr konta: 86 1240 6175 1111 0010 4598 7860 1 marca 2019 - strona 12 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl METROPOLITY SZEPTYCKIEGO ROZMOWY Z DIABŁEM Aleksander Szumański Stowarzyszenie Upamiętnienia kwi greko-katolickiej. W lutym Ofiar Zbrodni Ukraińskich Na- 1946 r. w mieszkaniu admini- cjonalistów we Wrocławiu stratora apostolskiego Łem- Czasopismo „Na Rubieży”. kowszczyzny księdza Ołeksan- dra Małynowśkiego w obozie W Szczecinie odsłonięto po- UNRRA w Karsfeld koło Mo- mnik ofiar ukraińskiego ludo- nachium wręczył je głównemu bójstwa kapelanowi UPA. Wkrótce po- „Metropolity Szeptyckiego roz- tem były już w rękach biskupa mowy z diabłem” Buczka w Watykanie.

Dwa epizody w kontaktach cer- NIC SIĘ NIE STAŁO? kwi greko-katolickiej z OUN- -UPA. Niezwykłość tej historii polega na tym, że wytworzone przez po- EPIZOD I. bożnych kapłanów dokumenty, zanim trafiły w dłonie ich rów- Od połowy lipca 1941 roku Teo- nie pobożnych braci w wierze dor vel Jarosław Moroz „Sław- w Monachium i w Rzymie, były ko” w charakterze oficjalnego przenoszone przez polskie Biesz- przedstawiciela najwyższych czady przez ukraińskich SS-ma- władz OUN Bandery przynaj- nów, morderców i gwałcicieli mniej raz w tygodniu odwie- słowackich Żydówek, do nie- dzał metropolitę Andrija Szep- dawna więźniarek nazistowskich tyckiego w jego rezydencji we obozów zagłady. Ci zbrodniarze Lwowie, informował go o dzia- 4.12.1945 r. wyruszyli z Wetli- sprawę, że każda jego wypowiedź Milicjanci opuścili posterunek łalności organizacji, przynosił ny na Słowację, aby rabować, ma nie tylko charakter moralny i - czotowy UPA N. N. „Biłyj” rano 12 stycznia, po wyczerpaniu mu wszystkie wydawnictwa gwałcić i mordować. Dopadli religijny, ale też polityczny. Dla- (brak innych danych, archiwalne zapasów amunicji wycofali się do propagandowe i odpowiadał na swoje ofiary w Kolbasovie pod- tego zapewne się obawiał, aby zapisy wymieniające ten pseudo- Baligrodu. Pięcioro dzieci, cztery jego pytania. Metropolita noto- czas świętowania Hanukkach w jego jednostronne potępienie nim zachowały się wyłącznie w kobiety i czterech mężczyzn mu- wał interesujące go fakty. Spo- nocy z 6 na 7.12.1945 r. Dokład- antypolskich działań banderow- kontekście odejścia razem z „Bu- siało umrzeć męczeńską śmier- tkania były kontynuowane do nie miesiąc później świętowali w ców nie zostało następnie wyko- rym” i „Jurczenką” z Wetliny do cią, aby nic nie mogło zagrozić maja 1944 roku. Wetlinie greko-katolickie Boże rzystane przeciwko ukraińskim Czechosłowacji). bezpieczeństwu przesyłek prze- Dwie kontaktujące się orga- Narodzenie. W nocy 12.01.1946 aspiracjom niepodległościowym. znaczonych dla biskupa Buczka nizacje, religijna i polityczna, r. o godzinie 22:00 wyruszyli z tej Będąc świadomym realnej roz- Wyżej wymienieni prowadze- i prowidnyka Bandery. Kurierzy nie ograniczały się do wymiany wioski jako kurierzy OUN. bieżności polskich i ukraińskich ni przez dwóch przewodników, OUN w drodze do granicy musie- informacji. W zakresie swoich Wymiana przysług pomiędzy ka- interesów i zdecydowanie potę- prawdopodobnie lokalnych prze- li przechodzić przez wieś Liszna. możliwości oddawały sobie róż- płanem i zbrodniarzem nie kom- piając niechrześcijańskie metody mytników, opuścili Wetlinę bez Ta zbieżność dat i bliskość obu ne przysługi. Ze strony OUN promituje zbrodniarza. walki, jednocześnie zdecydowa- obaw. Na granicy z Czechosłowa- wsi logicznie wyjaśnia powód było to, na przykład, oddanie Zaczęło się od przyjaznych roz- nie opowiadał się za powstaniem cją nie było tutaj ani jednego żoł- ataku na Cisnę. Gdy została zdo- do dyspozycji cerkwi orga- mów dwóch erudytów, filozofa niepodległej Ukrainy w składzie nierza WOP. Noc wcześniej, dwa byta, kurierzy ruszyli w drogę w nizacyjnych linii łączności ze z nacjonalistą. Wysłannik OUN której znalazłby się Lwów. dni po świętach Bożego Naro- porze umożliwiającej uniknięcie wschodem Ukrainy. Ze strony wkradł się w łaski starego metro- Wnioskuję o włączenie tej argu- dzenia, sotnia UPA Wołodymyra spotkania ze słowacką strażą po metropolity – wstawiennictwo polity. Wytrawny teolog nie roz- mentacji, w charakterze opinii- Hoszki „Myrona”, wzmocniona drugiej stronie granicy. u władz nazistowskich za zna- poznał szatana w młodym sym- -dowodu, do ewentualnego pro- czotą Wasyla Stupki „Taraska” i W Strubowiskach (obecnie – nymi sobie nacjonalistami. Naj- patycznym prawniku. Nigdy nie cesu beatyfikacyjnego metropoli- bojówkami SB OUN – nadrejo- Strzebowiska) pytali o drogę do ważniejszą jednak przysługą zdobył się na potępienie zbrod- ty Szeptyckiego. nową Jurija Stelmy „Szuhaja” wsi Liszna, a w Lisznie – o dro- oddaną OUN Bandery było po- ni reprezentowanej przez niego W opinii Grzegorza Motyki me- i rejonową N.N. „Bukowego”, gę do wsi Telepovce na Słowa- wstrzymanie się przed publicz- organizacji. Tylko Bóg wie, ile tropolita Szeptycki w niezwykle zaatakowała posterunek MO w cji. Przewodnicy odprowadzili nym potępieniem zarówno jej dzieci i kobiet uniknęłoby przed- ważnej kwestii, kwestii życia Cisnej. Żaden z historyków do- kurierów aż do czechosłowac- samej, jak i jej znanych sobie wczesnej tragicznej śmierci, gdy- bądź śmierci kobiet i dzieci, nie tychczas nie skojarzył tego ataku kiej granicy, skąd zawrócili, a śmiertelnych grzechów. by nie to zaniechanie. kierował się zasadami moralności z przemarszem grupy kurierów. kurierzy, omijając wieś Telepo- Niektórzy historycy w charakte- i religii, lecz względami politycz- Wspólną akcję BSB z sotnią UPA vce, w nocy z 13/14.01.1946 r. EPIZOD II. rze argumentu na korzyść metro- nymi. Interpretuję to tak: Ewan- koordynował osobiście nadrejo- przybyli do wsi Čukalovce. Nad polity Szeptyckiego wykorzystu- gelia w sumieniu patriarchy prze- nowy referent SB OUN Modest ranem 14.01.1946 r. furmanką We wrześniu 1945 roku gre- ją jego posłanie do duchowień- grała z ideą niepodległej Ukrainy. Ripećkyj „Horysław”. odjechali do wsi Hostovce i da- ko-katoliccy kapłani kapituły stwa i wiernych „Pokój w Panu Kurierem specjalnym OUN i Banderowcy podpalili szkołę i lej. 16.01.1946 r. dojechali do lwowskiej na prośbę (O zabijaniu kapłanów)”, usilnie szefem grupy był Teodor Moroz urząd gminy, dwór oraz 8 pol- wsi Nižna Jablonka, za przewóz przebywającego wtedy w Waty- starając się nie dostrzec fałszu w „Sławko”, doktor prawa, oficer skich gospodarstw. Żywcem zapłacili 200 koron czeskich, kanie greko-katolickiego bisku- nim zawartego. Jest to list obłud- niemieckiej KRIPO, kandydat na spłonęła 4-osobowa rodzina Ma- pieniądze prawdopodobnie zra- pa Iwana Buczka, przekazaną ny, ponieważ nie zostali w nim oficera SS „Galizien”, członek cieszków, matka oraz jej dzieci: bowane słowackim Żydom. Je- kurierowi OUN przez uważa- wskazani sprawcy, dlatego mógł OUN od 1936 roku. Towarzyszy- 19-letnia Ania, 16-letnia Jadzia dli półkilogramowe kanadyjskie nego za naczelnego kapelana być, i bez wątpliwości był inter- li mu: oraz 10-letni Zbyszek. konserwy UNRRA zrabowane ze UPA (prawdopodobnie księdza pretowany przez OUN i wielu - sotenny UPA Wołodymyr Ma- Od wybuchu wrzuconego granatu sklepu w Novej Sedlicy. Po połu- Iwana Hryniocha) w lipcu 1945 ukraińskich wiernych jako we- snyk „Bury” (były SS-man, pie- zginęła 4-osobową rodzina Ję- dniu 16.01.1946 r. odeszli pieszo roku w Monachium, przygoto- zwanie do Polaków, aby przestali niędzmi zrabowanymi zgwał- drzejczaków: matka i trojka dzie- w kierunku na Humenné. wali raport specjalny o sytuacji zabijać bezbronnych ukraińskich conym i zamordowanym Ży- ci, z których najstarsze liczyło 10 Początkowo dwóch z nich było cerkwi greko-katolickiej na kapłanów. Dlatego gładko kom- dówkom podzielił się z kolegą z lat. Oprócz tego zginęła żona jed- w mundurach, co sugeruje spon- Ukrainie. Także we wrześniu ponował się z banderowską pro- SS Wołodymyrem Chomynem- nego z policjantów i 1 milicjant. taniczną decyzję przyłączenia się 1945 roku naczelny wódz UPA pagandą. -Czarśkim „Berkutem”, referen- Trzech przedwojennych policjan- do kurierów ubranych po cywil- Roman Szuchewycz przygoto- Profesor Grzegorz Motyka argu- tem rejonowym SB OUN); tów banderowcy bestialsko za- nemu. Nie wiadomo, gdzie ukry- wał analogiczny raport o sytu- mentując na rzecz wyniesienia na mordowali masakrując ich ciała li dwa mundury i dwa pistolety acji swojej Armii. Oba pakiety ołtarze metropolity Szeptyckiego, - czotowy UPA Wołodymyr Jur- (obdzierając ze skóry, obcinając maszynowe. Prawdopodobnie za- dokumentów zabrał do Niemiec paradoksalnie, dostarczył argu- kewycz „Jurczenko” z sotni „My- języki, uszy, genitalia), następnie melinowali je u księży grekokato- kurier specjalny Teodor Moroz mentu przeciwnego: rona” (były SS-man, w czasie raj- wrzucili w ogień. Natomiast nie lickich w Čukalovcach. Każdy z „Sławko”. Nie tylko jednak ewentualna du OUN-UPA w Słowacji oficer udało się im zdobyć posterunku nich był uzbrojony w dwa pistole- W dniu 30.01.1946 roku Moroz błędna ocena sytuacji wpłynęła w sztabie Dmytra Witowskiego MO na wzgórzu Kamionka (Be- ty. Mieli ze sobą skórzaną teczkę na spotkaniu w Monachium na decyzję metropolity, by nie „Zmijuki”, w relacjach, zezna- tlejemka), obronionego skutecz- i walizkę o wadze około 3 kg, w przekazał Stepanowi Banderze wydawać listu osądzającego an- niach i dokumentach OUN-UPA nie przez 9 milicjantów. Szturmy których wieźli ważne dokumenty. raport Romana Szuchewycza typolską akcję. Arcybiskup Szep- występuje razem z „Burym” i ponawiane były przez całą noc z Podczas podróży pociągiem po- oraz pokazał dokumenty cer- tycki zdawał sobie doskonale „Biłym”); 11 na 12 stycznia. spiesznym z Humennego do Pragi www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 13 zastosowali następującą taktykę: wieństwem greko-katolickim. Po go „prowodu” magistra Szusta, tuje te posunięcia „prowodu” go „Demyda” dla SB. W zakresie jeden siedział w pierwszym wa- około dwóch tygodniach po przy- posiadającego pseudonim „Had”. OUN, uważa je za zdecydowanie moich badań były one tożsame. gonie, drugi w ostatnim, a dwaj jeździe do Lwowa wezwał mnie Po dwóch dniach miałem drugie prawidłowe. W czasie odwiedza- Uwzględniając powyższe uwa- pozostali podróżowali z przewo- Mykoła Łebed’ i oświadczył, że spotkanie z „Jewhenem” w parku nia Szeptyckiego systematycznie żam informacje Moroza o Szep- żoną pocztą kurierską w wago- zgodnie z decyzją „prowodu” ja Kościuszki. spotykałem się z jego kanclerzem tyckim za prawdziwe. nach pośrednich. Prawdopodob- powinienem utrzymywać stały Razem z „Jewhenem” na spo- Galantem i prowadziłem z nim nie już 17 stycznia cała grupa kontakt z metropolitą Szeptyckim tkanie przyszedł Szust, z którym rozmowy na polityczne tematy, Metropolita Andrij Szeptycki – była w Pradze, natomiast Moroz i w charakterze głównego przed- „Jewhen” mnie skontaktował. Po przygotowywałem go do wstąpie- wzór moralny? Dla kogo? z dokumentami dojechał do Mo- stawiciela „prowodu” informo- ustaleniu z Szustem następnych nia do OUN. Gdy w grudniu 1943 nachium 26.01.1946 r. Wiadomo wać metropolitę o działalności spotkań rozeszliśmy się. roku Łebed przekazał do mojej Jak to się stało, że pragmatycz- na pewno, że do Niemiec dotarli OUN, wysłuchiwać jego opinii, i wiadomości, że decyzją „prowo- ni Amerykanie dostrzegli fakt także Masnyk i Jurczenko. Los w ogóle przekazywać mu intere- Pytanie: Jaką praktyczną pracę du” planowane jest utworzenie skompromitowania OUN kolabo- „Biłego” nie jest mi znany. sujące go informacje. Po otrzyma- wykonywaliście zgodnie z otrzy- centralnego organu, który będzie racją z nazistowskimi Niemcami W walizce, jak już wspomniano, niu tego zadania skierowałem się manymi od Łebed’a zadaniami? kierował wszystkimi organizacja- i zareagowali odpowiednio z mo- znajdował się raport naczelnego do Szeptyckiego. Temu ostatnie- mi ukraińskimi, poinformowałem tywów praktycznych, a tak wielu dowódcy UPA Romana Szuche- mu zarekomendowałem się jako Odpowiedź: W końcu stycznia o tym Galanta i zaproponowałem, księży greko-katolickich, nawet wycza dla wodza OUN Stepana przedstawiciel głównego „pro- 1942 roku odwiedziłem metro- aby wyraził zgodę na członko- wiele lat po wojnie, nie? Bandery oraz pakiet dokumen- wodu” i poinformowałem o celu politę Szeptyckiego. Podczas stwo w tym organie. Galant zgo- Jeśli miała na to wpływ „miękka” tów ilustrujących sytuację cerkwi mojej wizyty. Szeptycki przyjął spotkania poinformowałem go o dził się na moją propozycję. Już postawa metropolity Szeptyckie- grekokatolickiej na sowieckiej mnie bardzo życzliwie i żywo in- przeprowadzonych przez Niem- będąc w Monachium go wobec obu odłamów Organi- Ukrainie przeznaczony dla gre- teresował się położeniem spraw ców aresztowaniach wiodących w 1945 r. ktoś z duchowieństwa zacji Ukraińskich Nacjonalistów, ko-katolickiego biskupa Buczka w OUN. Przy pierwszej wizycie członków OUN i o warunkach (kto dokładnie nie pamiętam) to jego grzech obłudy nadal trwa. w Watykanie. zaprezentowałem Szeptyckie- przebywania w gestapowskim poinformował mnie, że Galant Dwie wielkie idee polityczne: Wśród sześciu obywateli słowac- mu ogólną informację o sytuacji więzieniu. Szeptycki bardzo się wszedł w skład „Ukraińskiej rozszerzenia katolicyzmu na ro- kich pomagających banderow- OUN. Słuchając mnie Szeptycki zainteresował tą wiadomością, Głównej Wyzwoleńczej Rady”, syjski wschód i ukraińska idea com w podróży byli dwaj księża notował treść moich wypowiedzi. notował wszystkie szczegóły mo- UHWR, która została utworzona nacjonalistyczna zajęły w jego grekokatoliccy, Anton Kowalski i Przy końcu rozmowy oświad- ich informacji. Na znak osobiste- w sierpniu 1944 roku. (….)”. sercu i umyśle tak wiele miejsca, J. Behún ze wsi Čukalovce. Trud- czył, abym przychodził do niego go szacunku do mnie Szeptycki że dla Ewangelii zostało za mało. no powiedzieć, jak zachowaliby o każdej porze dnia. W okresie podarował mi książkę „Pismo Protokół przesłuchania Moro- Być może ta pierwsza była dla się mając świadomość, że mają dwóch miesięcy systematycznie, Święte” z odręczną dedykacją za Teodora Teodorowicza z dnia niego ważniejsza, ale wydaje się, do czynienia z mordercami swo- nie mniej niż raz na tydzień, od- – błogosławieństwem. Do maja 23.08.1946 w Kijowie, strony że z powodu tej drugiej realizo- ich żydowskich współobywateli. wiedzałem Szeptyckiego i infor- 1944 r. systematycznie odwie- 1-10, karty 224 – 233. Strona 5, wany jest projekt wyniesienia go W przeciwieństwie do nich dość mowałem go o działalności OUN. dzałem Szeptyckiego, informo- karta 228. na ołtarze kościoła katolickiego. dobrze i na pewno systematycz- W tym okresie informowałem wałem go o działalności OUN i Równolegle na Ukrainie wdra- nie, jak wynika z odnalezio- Szeptyckiego o różnorodnych dyskutowałem z nim o różnych „(…) Zdemaskowałem agentów żany jest projekt, o którym Jared nych i nie publikowanych dotąd kwestiach z działalności OUN. kwestiach. W marcu albo kwiet- „SD” kapłanów Kunickiego i So- McBride, pracownik naukowy dokumentów archiwalnych, o Pamiętam, ze podczas jednego niu 1942 roku Szeptycki popro- puljaka, o czym poinformowałem Instytutu Kennana i Memoriału- działalności OUN Bandery był ze spotkań poinformowałem go, sił o okazanie mu pomocy w zarówno Turkowskiego jak i me- -Muzeum Holokaustu Stanów informowany Andrij Szeptycki, że członkowie melnykowskiego wysłaniu na Wschód mnichów tropolitę Szeptyckiego. Oni obaj, Zjednoczonych (United States arcybiskup metropolita lwowski „prowodu” OUN Senyk i Sci- – bazylianów w celu wprowa- jako agenci „SD” znajdowali się Holocaust Memorial Museum), i halicki, biskup kamieniecki, borśkyj zostali zabici w rezultacie dzania katolicyzmu w wschod- na kontakcie u Niemca Łaizara. powiedział: „gloryfikacja OUN- czcigodny Sługa Boży Kościoła decyzji banderowskiego „prowo- nich obwodach Ukrainy. Jako że (…)”. -UPA nie ma związku z historią katolickiego. Z rozmów z odwie- du”, za współpracę z Niemcami. tej kwestii nie mogłem rozstrzy- jako nauką. Jest to aktualnie re- dzającym go regularnie oficjal- Szeptycki nie zaakceptował tego gnąć samodzielnie, obiecałem Wiarygodność sowieckich doku- alizowany projekt polityczny...” nym przedstawicielem Central- działania naszego „prowodu” i Szeptyckiemu zameldować o tym mentów archiwalnych. Jeśli proces beatyfikacyjny me- nego Prowodu OUN, ministrem proponował aby unikać terroru prowidnykowi „prowodu”, a po- tropolity Szeptyckiego ma tyle komunikacji w rządzie Jarosława w stosunku do melnykowców. tem poinformować go o rezulta- W kontekście moich własnych samo wspólnego z religią, co Stećki – doktorem prawa Teodo- Zanosiłem Szeptyckiemu także tach. Przy spotkaniu z Szustem badań historycznych stwierdzi- gloryfikacja OUN-UPA z nauką, rem Morozem sporządzał notatki. w celu przeglądnięcia dosłownie poinformowałem o szczególnie łem, że Moroz składając swoje to cóż się stało z Kościołem Ka- Otrzymywał do wglądu literalnie całą literaturę, w tym także ulotki ważnej kwestii do rozstrzygnię- zeznania nie kłamał. Jeśli mógł tolickim? wszystkie ulotki i inne propagan- wydawane przez nasz „prowod” cia przez Łebed’a. Szust wyzna- coś przemilczeć, to robił to, Św. Tomasz More cenił swoje dowe publikacje OUN Bandery, OUN. Treść literatury Szeptycki czył mi spotkanie z Łebed’em w ale jeśli już mówił, to podawał słowa bardziej nić życie. Ojciec w których w lipcu i sierpniu 1941 zaakceptował. Szeptycki wysoko domu leśnika, w lesie wsi Roma- prawdziwe informacje. Niekiedy św. Perpetuy odwiedzając córkę roku dominowały treści antyse- oceniał pracę OUN we wschod- niw, w obwodzie lwowskim. Po ingerował w tekst zeznań przed w więzieniu namawiał ją, aby pro mickie. Kapłan katolicki nie miał nich obwodach ZSRR i doradzał dwóch dniach specjalne przysła- podpisaniem, precyzując sens forma, dla oczu ludzkich, zapaliła prawa ich zaakceptować. [aby] intensyfikować pracę na- ną furmanką pojechałem do wsi swoich wypowiedzi, na przykład kadzidło przed ołtarzem pogań- W archiwach zachowały się eg- cjonalistyczną w tych obwodach. Romaniw, gdzie spotkałem się z w zdaniu: skim bożkom, a Chrystusa wiel- zemplarze tej przerażającej ban- Równolegle z pracą dotyczącą Łebed’em. Po wysłuchaniu mnie biła tajemnie w sercu, ona jednak derowskiej „literatury”. kontaktu z metropolitą miałem Łebed’ powiedział, aby przeka- „konferencja [OUN] przyjęła odrzuciła obłudę. Andrij Szep- Wystarczy tutaj przywołać neo- zadanie od Łebed’a podtrzymy- zać Szeptyckiemu informację o propozycję Amerykanów i zażą- tycki także pochodził z bogatej -pogański „dekalog ukraińskiego wać nieoficjalny kontakt z Bizan- zgodzie „prowodu” na okazanie dała od kierownictwa OUN na rodziny, ale na tym podobieństwa nacjonalisty”, podczas II Woj- zem w celu pozyskiwania od in- pomocy bazylianom w przedo- Ukrainie ogłoszenia w oficjal- się kończą. ny Światowej wykorzystywany formacji interesującej „prowod” staniu się na Wschód. W tym celu nych czasopismach o tym, że w szkoleniach ideologicznych OUN. Moja znajomość z Bizan- bazylianie powinni zjawić się OUN-UPA jako organizacja [zo- Dobierając tytuł zainspirowałem członków OUN-UPA. Zawarte zem zaczęła się jeszcze przed we wsi Pykołowyczi, w obwo- stała] zlikwidowana”. się tekstem Anatolija Kardasha w broszurach objaśnienia wku- wojną, byłem [przyjmowany] w dzie lwowskim, do stanicznego vel Ab Mishe, Sprawa No 421. wanego na pamięć „dekalogu” jego mieszkaniu. (...|”. OUN, który wyprawi ich dalej Przesłuchiwany Moroz poprosił Ostatnie zdanie brzmi: Ponieważ tłumaczyły w sposób zbrodniczy linią łączności organizacyjnej. Po sowieckich śledczych o skreśle- Metropolita – Kahane to wie – „wartości” wyznawane przez Protokół przesłuchania Moro- otrzymaniu takich postanowień nie w powyższym zdaniu UPA odpokutować musi za grzech ukraińskich nacjonalistów. za Teodora Teodorowicza z dnia wróciłem do Lwowa i przekaza- i zostało to wykonane. Żądanie paktu z diabłem. Zachowały się dokumenty rela- 7.08.1946 w Kijowie, strony łem Szeptyckiemu decyzję Łebe- Amerykanów zostało umotywo- Szczegółowe informacje o trasie cjonujące spotkania prawnika-na- 1-17, karty 77 – 93. da. Później dowiedziałem się od wane następująco: czterech kurierów OUN zostały cjonalisty z metropolitą: kanclerza metropolity Galanta, znalezione w archiwach czeskich „(…)” W połowie stycznia 1942 że na polecenie Szeptyckiego „(...) Jak opowiadał mi Stachiw, i słowackich: ABS Praha, f. 307- Protokół przesłuchania Moro- roku odbyło się spotkanie. Po za- ounowską linią łączności odeszło w rezultacie tych rozmów osią- 96-12, VHA Bratislava, f. Opera- za Teodora Teodorowicza z dnia poznaniu się ze stanem mojego na Wschód około 15-tu mnichów gnięto porozumienie, że Ame- ce „Banderovci“, šk. 51, inv. č. 5.08.1946 w Kijowie, strony zdrowia „Jewhen” poinformował – bazylianów. W innym czasie rykanie będą okazywać wszelką 177. 1-17, karty 60-76. mnie, że na polecenie „Łebed’a” poinformowałem Szeptyckiego o pomoc dla OUN i żądali, aby cała ja powinienem kontynuować zabójstwie przez OUN kapłanów działalność OUN odbywała się *Wykorzystane w tekście cytaty „(…) Jednocześnie z badaniem pracę w kwestii kontaktu z me- greko-katolickich: Baranowskie- pod nazwą UHWR. Amerykanie pochodzą z teczki dokumentów sytuacji instytutów i uniwersy- tropolitą Szeptyckim, a także go – w obwodzie tarnopolskim, mówili, że organizacja ukraiń- o sygnaturze GDA SBU. - F. 6. - tetu zabrałem wszystkie zapasy prowadzić wywiad polityczny w dziekana z Kołomyjszczyzny, ka- skich nacjonalistów jest organi- spr. 33282 – FP. Moroz T. T., na produktów spożywczych z domu środowiskach niemieckich, pol- płana z rejonu Lubaczowskiego i zacją nacjonalistyczną, że OUN język polski przetłumaczył autor. studenckiego uniwersytetu i do- skich i ukraińskich. „Jewhen” kapłana z sanocczyzny. Nazwisk skompromitowała się kontaktami starczyłem je do stołówki głów- poinformował o moim przejściu trzech ostatnich nie pamiętam. z Niemcami i dlatego byłoby wy- Odnośnie obłudy, proszę o prze- nego „prowodu” OUN na ul. do stałej pracy w referacie poli- Wiem, że jeden z nich został po- godniej, gdyby ona występowała czytanie: „Szeptycki w Europie Ruskiej. Cała ta praca zajęła mi tycznym głównego „prowodu” wieszony przez „SB”. Wskazy- pod nazwą UHWR (Ukraińskiej Hitlera” prof. Andrzej A. Zięba, około półtora miesiąca. Równo- OUN. Następnie „Jewhen” po- wałem, że kapłani zostali zabici Głównej Wyzwoleńczej Rady). Bogusław Paź , „Prawda histo- legle z tą pracą miałem specjalne wiedział, że kontakt z Łebed’em za kontakt z Niemcami i wydawa- Miałem możliwość porównania ryczna a prawda polityczna w zadanie od głównego „prowodu” powinienem utrzymywać przez nie tym ostatnim członków OUN. zeznań Moroza dla Sowietów z badaniach naukowych. Ludo- w sprawie kontaktów z ducho- pracownika referatu polityczne- Szeptycki oświadczył, że akcep- zeznaniami Wasyla Czyżewskie- bójstwo na kresach południowo- 1 marca 2019 - strona 14 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl -wschodnich”, Wydawnictwo nej i katolickiej, już w wieku 35 imperatora o swojej wierności i ne pisma, pomagać radą, słowem je zaakceptowali. Aureus, Kraków, 2015 r. http:// lat został metropolitą halickim, tytułował go „zjednoczycielem i czynem. Tego typu organizacja Pozostawiając narodowi wszyst- www.eaureus.pl/ksiazki.php?k- głową cerkwi greko–katolickiej. ziem słowiańskich”. Oczywi- wojskowa z łatwością rozpo- ko, co mogłoby być mu drogie siazka=90 Właśnie Szeptyckiemu unia ga- ście, hrabia chciał się zabezpie- wszechniłaby się na cały kraj, a w postaci obrzędów i obyczajów, licyjska zawdzięcza swoje od- czyć na wypadek niekorzystne- także mogłaby sprzyjać regulacji wyzwalając kler od ciężkiego Od listopada 2017 roku prowadzę rodzenie i umocnienie. Jednak go dla Austrii wyniku wojny. przemieszczania się Ukraińców. jarzma synodu i konsystorium śledztwo historyczne w sprawie ambitny metropolita marzy o Tym niemniej w końcu czerw- Podczas trwania wojny powinny oraz skierowując kler z jego zamordowania przez członków kontynuowaniu marszu unii na ca 1914 roku Szeptycki w cha- zostać wzięte pod uwagę także działalności policyjnej i politycz- OUN-UPA 11 osób narodowo- Wschód, w granice Imperium rakterze senatora uczestniczył organizacje prawna i społecz- nej do sfery czysto kościelnej i ści żydowskiej w nocy z 6 na Rosyjskiego. To wywołuje żwa- w tajnym posiedzeniu w Wied- na, aby udowodnić ludności, chrześcijańskiej, można mieć 7.12.1945 r. w słowackiej wiosce wy odzew nie tylko w Rzymie, niu, gdzie został poproszony o jak liczne kierunki rosyjskiego nadzieję na uniwersalną zgodę i Kolbasov. Badam wydarzenie ale także w Wiedniu, gdzie poten- przygotowanie rekomendacji prawodawstwa były niesprawie- posłuszeństwo. historyczne bardzo ograniczo- cjalne przesunięcie zasięgu unii odnośnie polityki dowództwa dliwe i uciskały ją. Równolegle z W ten sposób zostanie zachowa- ne w czasie (grudzień 1945 r.) i wzbudziło nadzieję na ułatwienie austro–niemieckiego w przy- proklamowaniem wolności, tole- na lub osiągnięta jedność Cerkwi przestrzeni (polskie miejscowo- aneksji wschodnich ziem Rosji w padku okupacji Ukrainy. Hra- rancji itd. (podstawowe ustawy) Ukraińskiej, a jej oddzielenie od ści Wetlina, Strubowiska, Sme- trakcie oczekiwanej wojny świa- bia wykonał to polecenie rzą- powinna zostać opublikowana Cerkwi Rosyjskiej będzie osta- rek, Suche Rzeki i Zatwarnica, towej. W 1907 roku Szeptycki du i stworzył monumentalny również Konstytucja austriacka tecznie i całkowicie utrwalone. słowackie wioski Nova Sedlica, otrzymuje tajne pełnomocnictwo projekt, w jednakowej mierze (w autentycznie popularyzowa- Podstawy kanoniczne dla takich Zboj, Ulicz i Kolbasov). na działalność unicką w Rosji. uwzględniający życzenia mo- nym tłumaczeniu ukraińskim) i działań z katolickiego punktu wi- W dniach 1-12.01.1946 r. na W następnym, 1908 roku, Szep- narchii austriackiej, prozelickie wszystkie możliwe inne austriac- dzenia są korzystne, a z punktu niewielkim terytorium będącym tycki otrzymał pismo podpisane interesy Watykanu i osobiste kie zbiory ustaw. Komisja skła- widzenia prawosławia wschod- przedmiotem mojego zaintere- przez papieża, na mocy którego ambicje metropolity. Oto tekst dająca się z austriackich i ru- niego są legalne, logiczne i nie sowania przebywał kurier OUN zyskiwał tytuł prymasa katolików tego dokumentu (z nieznaczny- skich (ukraińskich) prawników wymagają wyjaśniania. Na to Teodor Moroz, „Sławko”. Jego obrządku wschodniego, a do tego mi skrótami): powinna przygotować kompletną wszystko mógłbym otrzymać po- pobyt tam nie miałby dla moich prawo chirotonii biskupów unic- kodyfikację. W pierwszej kolej- twierdzenie z Rzymu, lub, jeśli badań żadnego znaczenia, gdyby kich dla Rosji bez konsultowa- „Gdy tylko zwycięska armia ności powinny być rozpatrzone być bardziej precyzyjnym, ja w nie fakt przyłączenia się do ban- nia się z kurią papieską. Jesienią austriacka przekroczy granicę te aspekty społecznego i prywat- znacznym stopniu już zakończy- derowskiej grupy kurierskiej po- 1908 roku metropolita przebrany Ukrainy, przed nami pojawi się no–prawnego życia, w których łem przygotowania. Prawosławie dejrzanych o popełnienie zbrodni za komiwojażera firmy rowero- potrójne zadanie: wojskowej, Ukraińcy – naród – masy czują Cerkwi nie zostałoby zniszczone. w Kolbasovie. wej potajemnie odwiedził Rosję społecznej i kościelnej organi- się najbardziej uciskane. Ono powinno zostać zachowane W poszukiwaniu rozsianych po w celu rozszerzenia tam unickich zacji kraju. Rozwiązanie tych Organizacja kościelna powinna w całej jego pełni. Trzeba tylko archiwach okruchów prawdy o wpływów. zadań powinno (…) sprzyjać zmierzać ku temu samemu ce- oczyścić je najbardziej radykal- ukraińskich mordercach słowac- Z początkiem I Wojny Światowej spodziewanemu powstaniu na lowi – Cerkiew na Ukrainie ko- nym sposobem z wpływu mo- kich Żydów znalazłem informa- aktywność metropolity unickie- Ukrainie, ale także temu, aby od- niecznie, w miarę możliwości cał- skiewskiego” cje mówiące o szczegółach spo- go jeszcze bardziej wzrasta. Żą- dzielić te obwody od Rosji, w każ- kowicie, oddzielić od Rosyjskiej. tkań z metropolitą Szeptyckim, o dza zaszczytów tajnego prymasa dym dogodnym przypadku, moż- Pozostawiając na boku doktrynę, Jak widać z przytoczonego tekstu, których mowa powyżej(...)”. katolików rosyjskich otrzymuje liwie najbardziej zdecydowanie, sferę dogmatyki, konieczne by- „Ukraiński Mesjasz” był absolut- dodatkowy, jeszcze silniejszy bo- żeby nadać im bliski narodowi łoby wydanie serii kościelnych nie lojalny w stosunku do monar- W kwestii ewentualnej beatyfika- dziec: w przypadku zwycięstwa charakter niezawisłego od Rosji rozporządzeń, na przykład: o chii Habsburgów i ani trochę nie cji unickiego metropolity Andreja może mieć nadzieję na patriar- i obcego dla państwa carskiego rozdzieleniu Cerkwi Ukraińskiej zastanawiał się nad jakąś niepod- Szeptyckiego chat całej Rosji. Metropolita ak- narodowego terytorium. W tym od Synodu Petersburskiego, o ległością dla Ukrainy, proponując tywnie wspiera inicjatywy rządu celu powinny zostać wykorzysta- zakazie modlenia się za cara, o dla niej zaledwie wąską autono- Pietruszko W. I. (PSTBI, Mo- austriackiego, skierowane na for- ne wszystkie tradycje ukraińskie, konieczności modlenia się za ce- mię w granicach Austro–Węgier. skwa) mowanie ukraińskich pododdzia- zdławione przez Rosję, żeby od- sarza. Równocześnie wielkoru- Jednak planom Szeptyckiego nie łów wojskowych – tak zwanych rodzić je w pamięci i wprowadzić scy święci moskiewscy powinni było sądzone wcielić się w ży- „W minionym 1998 roku, w „strzelców siczowych” – wzywa do świadomości mas narodo- zostać z kalendarza usunięci, itd. cie. Armia rosyjska gwałtownie czasie zaostrzenia sytuacji na ich do spełnienia obowiązku żoł- wych tak trafnie i dokładnie, aby Wszystkie te dekrety powinny być nacierała, i już 3 września 1914 Bałkanach, papież św.Jan Paweł nierskiego wobec habsburskiego żadna kombinacja polityczna nie wydane przez autorytet kościel- roku wojska rosyjskie wkroczy- II zaliczył do grona błogosła- państwa. była w stanie zlikwidować na- ny, a nie wychodzić od władzy cy- ły do Lwowa. 19 września 1914 wionych aktywnego sojusznika stępstw naszego zwycięstwa. wilnej lub wojskowej – żeby tym roku metropolita Szeptycki zo- chorwackich faszystów – ustaszy, Źródła: Tradycja wojenna powinna zo- sposobem pozbyć się systemu stał wysłany do Rosji. Wkrótce kardynała Stepinaca. Niestety, stać zbudowana na tradycjach rosyjskiego. Byłoby także abso- z Kijowa unicki metropolita wy- precedens zaistniał, jest możli- - Cegielski Ł. „Mytropołyt An- kozaków zaporoskich [stąd też lutnie niecelowe ustanawiać Sy- syła do imperatora Mikołaja II we jego powtórzenie. Obecnie drej Szetyckyj”. Lwów, 1995, s. „strzelcy siczowi” ku pamię- nod (na wzór Synodu Petersbur- list, treść którego jest w stanie trwa zainicjowany w latach 1954 18–19. ci Siczy Zaporoskiej, – W. P.) skiego). Metropolita Galicyjski wywołać niemałe zdziwienie po – 1955 proces beatyfikacyjny […]. Najwybitniejszy dowódca („i całej Ukrainy”) mógłby tymi wszystkim, zacytowanym po- greko–katolickiego metropolity - Dobosz „prot. Unija na Ukraji- wojskowy mógłby po naszym dekretami ustanawiać to, co jest wyżej. List został napisany, jak Andreja Szeptyckiego (1865 – ni. Wik XX. Kamieniec Podolski, wielkim zwycięstwie zostać mia- zgodne z fundamentalnymi zasa- wskazuje w nim Szeptycki, z po- 1944), który był pierwszym hie- 1996”, s. 21–22. nowany przez naszego cesarza dami Cerkwi Wschodniej i tra- wodu „sukcesów armii rosyjskiej rarchą cerkwi unickiej w Galicji „hetmanem Ukrainy” (…) [do dycjami Tronu Metropolitalnego i zjednoczenia Galicji z Rosją, za w latach 1901 – 1944. W związku - „Doniesienie dla dyrektora de- roli przyszłego „hetmana” w oraz zostałoby zaakceptowane co trzymilionowa ludność Galicji z tym Szeptycki już jest tytuło- partamentu spraw religijnych N. konsekwencji został wyniesiony przez administrację wojskową. z radością wita żołnierzy rosyj- wany w oficjalnych dokumentach P. Zujewa o wyprawie metropo- przez władze austriackie arcy- Ja, jako metropolita, mógłbym skich, jako swoich braci.” katolickich tytułem honorowym lity Szeptyckiego jesienią 1908 książę Wilhelm Habsburg, który to zrobić, ponieważ zgodnie z ka- „Sługa Boży”, właściwym dla roku do Rosji w celu rozpo- także przeszedł na unityzm i za- nonicznymi prawidłami Cerkwi Są tutaj takie sformułowania: osób proponowanych do zalicze- wszechnienia unii”. czął nazywać się, zgodnie z ma- Wschodniej i tradycjami moich nia do grona błogosławionych. nierą ukraińską Wasylem Wyszy- poprzedników mam prawo, po- Prawosławno–katolicki metro- Ukraińska greko–katolicka Cer- POSŁANIE SZEPYCKIEGO wanym, za noszenie ukraińskich twierdzone przez Rzym, wyko- polita Galicyjski i Lwowski, kiew (UGKC) przejawia wielką wyszywanych koszul, – W. P.]. rzystywać otrzymaną władzę we od wielu lat pragnący i gotowy aktywność w sferze popularyza- Już w pierwszych dniach woj- Mógłby on, w randze marszo- wszystkich sferach. Jeśli naszki- codziennie ofiarować swoje ży- cji imienia metropolity Andreja ny Szeptycki zwraca się do swo- wego komendanta lub feldmar- cowany przeze mnie plan zosta- cie za dobro i zbawienie Świę- jako niemalże najwybitniejszego jej owczarni z posłaniem: szałka, otrzymać ograniczoną nie przyjęty – a tak z pewnością tej Rusi i Waszej Imperatorskiej hierarchy unickiego. W pracach autonomię w ramach naszej się stanie – na Ukrainie zostanie Wysokości, składa u stóp Waszej autorów unickich Szeptycki nie- „Drodzy moi, w bardzo ważnych administracji wojskowej, aby ustanowione jedno centrum wła- Imperatorskiej Wysokości najser- rzadko pojawia się w charakte- czasach trwa wojna pomiędzy tworzyć kadry lojalne wobec ad- dzy kościelnej (duchowej) i Cer- deczniejsze życzenia wszelkiego rze wodza duchowego całego naszym cesarzem a carem mo- ministracji wojskowej, w których kwi na podobieństwo organizmu, dobra i radosne pozdrowienie z narodu, „Mojżesza ukraińskie- skiewskim, wojna sprawiedliwa mogliby znaleźć dla siebie miej- reprezentującego sobą niewi- powodu zakończonego zjedno- go”, tak często bywa nazywany. z naszej strony. Car moskiew- sce powstańcy Ukraińcy. Cha- dzialną całość. I ono (centrum) czenia ostatnich fragmentów Zie- Być może w zrozumieniu, kim ski nie mógł znieść, że w pań- rakter narodowy powinien prze- będzie całkowicie oddzielone od mi Ruskiej. w rzeczywistości był metropo- stwie austriackim my, Ukraińcy, jawiać się w nazwach stopni woj- Cerkwi Rosyjskiej. Przemiana dokonana w nastro- lita Andrej Szeptycki, pomoże mamy wolność religijną i poli- skowych (atamani, esaułowie, Pewna liczba biskupów, a kon- jach „Ukraińskiego Mojżesza” kilka dokumentów, które rzucają tyczną. On chce nam tę wolność pułkownicy, setnicy), następnie kretnie ci wywodzący się z Wiel- w czasie niewiele dłuższym niż światło na wizerunek metropoli- odebrać, zakuć nas w kajdany. – w umundurowaniu, grupach kiej Rosji i ci odmawiający przy- miesiąc była tak porażająca, że ty Szeptyckiego bez ideologicz- Bądźcie wierni cesarzowi do wojskowych itp. Hetman powi- stąpienia do unii, powinni zostać Hosudar na marginesie listu me- nej kosmetyki, nanoszonej przez ostatniej kropli krwi.” nien otrzymać prawo wydawania odsunięci i zastąpieni innymi tropolity własnoręcznie nabazgrał współczesnych apologetów unii. „uniwersałów” (rozkazów i we- – podzielającymi ukraińskie i lakoniczną odpowiedź: „Aspid”. Co prawda, Szeptycki nie uwa- zwań) do armii i narodu, mia- austriackie przekonania. W tym [Słowo to w języku rosyjskim „Roman Maria Aleksander, hra- żał za obłudę już w marcu 1914 nowania esaułów, atamanów i przypadku Rzym wyraziłby zgodę oznacza najbardziej jadowitą ze bia Szeptycki, potomek znanej roku skierować do Mikołaja in. Powinien mu asystować czło- na te zarządzenia i mianowania. żmij albo człowieka złego, prze- od XIII wieku rodziny ruskich II tajnego adresu wiernopod- wiek znający historię Ukrainy, Wschodni Patriarchowie, opła- biegłego, zjadliwego]. Pisząc to bojarów, później spolonizowa- dańczego, w którym zapewniał który mógłby redagować oficjal- ceni ze środków rządu, także by Mikołaj II jeszcze nic nie wie- www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 15 dział o istnieniu wyżej cytowa- — zaskarbia Waszej Ekscelen- nego planu przebudowy Ukrainy, cji wdzięczność całego chrze- rękopis którego został odnalezio- ścijańskiego świata. Ukraińska ny w skrytce pod soborem Świę- Cerkiew Greko–Katolicka zna to–Jurskim we Lwowie w lutym prawdziwe znaczenie potężne- 1915 roku. 27 lipca 1916 roku go ruchu Narodu Niemieckiego minister spraw wewnętrznych pod Pańskim kierownictwem [...] Stűrmer skierował do Mikołaja II Będę się modlił do Boga o bło- doniesienie z powodu odnalezie- gosławieństwo zwycięstwa, któ- nia dokumentu, w którym krótko re się stanie rękojmią trwałego streścił jego główne pozycje. W pokoju dla Waszej Ekscelencji, związku z tym nastąpiła jeszcze Armii Niemieckiej i Niemieckie- jedna rezolucja Hosudara pod ad- go Narodu. Z osobistym szacun- resem Szeptyckiego: „Jaki niego- kiem. Andrzej hrabia Szeptycki dziwiec!” (mierzawiec). – metropolita”. Aby łatwiej było wyobrazić sobie duchową sylwetkę metropolity Szeptycki stanął na czele jeszcze Andreja Szeptyckiego należy ko- jednej skrajnie brzydkiej akcji niecznie zwrócić uwagę na jesz- unickiego duchowieństwa – for- cze jeden okres jego działalno- mowania w 1943 roku dywizji ści – czasy II Wojny Światowej. SS „Hałyczyna” [Galizien], do Wystarczy tylko kilka szkiców. składu której byli werbowani Lwów został zajęty przez hitle- Ukraińcy – Galicjanie. fik. rowców 30 czerwca 1941 roku. tację cerkwi unickiej. Żądanie to żyć Wam życzenia wszystkiego Jeszcze jedno posłanie Aksentii A już 1 lipca Szeptycki zwraca W charakterze przykładu ko- jest tym bardziej niezrozumiałe, dobrego i oddać należną cześć zawiera następujące życzenie się do swojej owczarni na oko- laboracjonizmu Szeptyckiego że nigdy nie wysunięto oficjal- zgodnie ze słowami Chrystusa dla Hitlera, rzekomo wypo- liczność tego wydarzenia. 5 lipca w latach okupacji niemieckiej nego oskarżenia pod adresem „cesarskie cesarzowi”. Lub, na wiedziane przez samego Pana nastąpiło jeszcze jedno posłanie można przytoczyć jeszcze jeden UGKC. Były tylko aresztowania przykład, takie: „Rodzajem po- Boga: „Żeby był w pełni praw- pasterskie metropolity Andreja dokument. Jest to podpisane biskupów i nieznacznej liczby kuty jest rzadka cecha bolszewi- dziwym katolikiem, związanym Szeptyckiego Jego tonacja była osobiście przez Szeptyckiego kapłanów UGKC, a potem jej sa- ków, zawsze potrafiących wyznać z papieżem, który mógłby dać jeszcze bardziej podniosła: w dniu 1 stycznia 1944 roku, molikwidacja na Soborze Lwow- winę, gdy ją zauważyli”. prawie w przeddzień wkrocze- mu wszystkie potrzebne religijne skim w 1946 r. Tak więc w tym zalecenia, a w końcu włożyć na „Z woli wszechmogącego i miło- nia wojsk radzieckich do Gali- sensie represje przeciwko unitom Powyższy list został podpisa- jego głowę złotą koronę i nadać siernego Boga zaczyna się nowa cji, wezwanie do kierownictwa w niczym nie różniły się od prze- ny wspólnie przez metropolitę Mu tytuł Cara Całej Europy”. W epoka w życiu naszej ojczyzny. społeczności greko–katolickiej śladowań Cerkwi Prawosławnej, Andreja i biskupa Nikitę Bud- tym samym liście znalazło się Zwycięską armię niemiecką, któ- Cerkwi Przeobrażenia Pańskie- mających, nawiasem mówiąc, o kę. Jak widać z przywołanych jeszcze jedno życzenie: „Życzę ra zajęła już prawie cały kraj, wi- go we Lwowie (zwierzchnikiem wiele większą skalę. Jednak żą- dokumentów, chociaż unici dzi- sobie, żeby wojsko niemieckie tamy z radością i wdzięcznością świątyni w tym czasie był proto- danie jakiejś specjalnej rehabi- siaj, tak jak w czasach Szeptyc- nie szczędziło w Rosji niczego, za wyzwolenie od wroga. W tym preswiter Hawryło Kostelnyk, litacji UGKC wygląda zdecydo- kiego, kontynuują oczernianie ani miast, ani zamków, ani wio- ważnym historycznym momencie w przyszłości inicjator Soboru wanie specyficznie w świetle jej Rosyjskiej Cerkwi Prawosław- sek, ponieważ Bóg nie chce, żeby wzywam was, ojcowie i bracia, do Lwowskiego 1946 roku i po- realnego współdziałania z faszy- nej za współpracę z władzą tam cokolwiek pozostało...” dziękczynienia Bogu, do wierno- wrotu unitów Galicji na łono stami niemieckimi i ukraińskimi imperatorską i za wymuszoną ści Jego Cerkwi, posłuszeństwa Prawosławia). Było niezwykle nacjonalistami – banderowcami, lojalność w stosunku do reżimu Jest całkowicie możliwe, że władzom i wytężonej pracy. Aby lakoniczne: „Metropolitarny i dlatego jest praktycznie nie do radzieckiego, działalność poli- wszystkie te brednie w rzeczy- odwdzięczyć się Najwyższemu Ordynariat poleca oddać dzwo- zaakceptowania. tyczna cerkwi unickiej i osobi- wistości nie były ani trochę pło- za to wszystko, co On nam ofia- ny, kiedy pojawi się urzędnik z sta jej zwierzchnika – metropo- dem ekstatycznych „wizji”, ale rował, i wymodlić miłosierdzie wozem i ludźmi. Do 15 stycznia ANDREJ SZEPTYCKI DO lity Szeptyckiego – nie da się w zostały skomponowane w chłod- na przyszłość, każdy duszpasterz 1944 r. sprawa powinna być za- JÓZEFA STALINA żaden sposób porównać nawet z nej kalkulacji, uwzględniającej odsłuży w najbliższą niedzielę po łatwiona” – mowa o wydaniu „Deklaracją” metropolity Sier- ogólnie znane zainteresowania otrzymaniu tego wyzwania nabo- dzwonów władzom niemieckim Dla charakterystyki duchowo– gieja (Stragorodskiego). Co tam Hitlera różnego rodzaju okulty- żeństwo dziękczynne i po pieśni na przetopienie (w hutach) na moralnej sylwetki metropolity „wasze radości – naszymi rado- styczno–mistycznymi sztuczka- „Ciebie Boże chwalimy” będzie potrzeby frontu. Andreja Szeptyckiego bardzo ściami” na tle majestatycznych mi. Przy tym, jak widać ze słów głosić „mnoholitije” [odpowied- odkrywczy jest także jego list panegiryków, które metropolita samej Aksentii, korekty do tek- nik polskiego 100 lat] armii nie- Szczególnie godna uwagi jest wysłany do Moskwy, na ręce Andrej (kandydat na błogosła- stu opisanych wizji wnosił także mieckiej i narodowi ukraińskie- mająca miejsce w latach wojny Józefa Stalina. Datowany 10 wionego kościoła katolickiego!) sam Szeptycki: „Wysyłam list do mu”. korespondencja Szeptyckiego października 1944 r., zaczyna w swoim długim życiu zdążył z mniszkami – bazyliankami z Adolfa Hitlera w celu łaskawego od słów: wyśpiewać i na cześć Francisz- przejrzenia i poprawienia. Wasza ANDREJ SZEPTYCKI DO tak zwanego „kontemplacyj- ka Józefa, i Mikołaja II, i Adol- Ekscelencja łaskawie zadecyduje, ADOLFA HITLERA nego” klasztoru św. Ilji we wsi „Rządzącemu ZSRR, główno- fa Hitlera, i Józefa Stalina. Suchowola w pobliżu Lwowa. czy jest wystarczająco dobry, czy dowodzącemu i wielkiemu mar- nie należy go skrócić lub uzupeł- W sierpniu 1942 roku unicki Te mniszki (było ich w klaszto- szałkowi niezwyciężonej Armii Autor wyraża szczerą wdzięcz- nić”. metropolita w swoim kolejnym rze w sumie 17) znajdowały się Czerwonej Józefowi Wissariono- ność wykładowcy PSTBI pani posłaniu do greko–katolickiej w stanie egzaltacji i nierzadko wiczowi Stalinowi pozdrowienie T.E. Gołubiewoj za pomoc oka- Andrej Szeptycki osobiście prze- owczarni pobłogosławił pracę miały tak zwane „wizje” (często i pokłon. Po zwycięskim pocho- zaną w tłumaczeniu tekstów kazywał Adolfowi Hitlerowi dla dobra Rzeszy w niedzielę zupełnie niespotykanego cha- dzie od Wołgi do Sanu i dalej, dokumentów z języka niemiec- sprawozdania z „wizji” bazylia- i w dni świąteczne. Szeptycki rakteru), o których ze szczegó- przyłączyliście na nowo zachod- kiego. nek. W szczególności, zachował zwracał się także bezpośrednio łami meldowały metropolicie. nie ukraińskie ziemie do Wielkiej się jeden z takich listów metropo- do Hitlera. Tak, na przykład, Jedna z bazylianek – Aksentia Ukrainy [USRR]. Za spełnienie Dokumenty, źródła, cytaty: lity do Hitlera w dawnym archi- wysłał mu list gratulacyjny z Iwanowycz – 3 sierpnia 1941 tych testamentalnych pragnień i wum partyjnym w Kijowie. Nie- okazji zdobycia przez wojska roku zameldowała metropoli- dążeń Ukraińców, którzy od wie- Artykuł opublikowany w ra- stety, korespondencja Szeptyc- niemiecko–faszystowskie Kijo- cie o jakoby mającej miejsce ków uważali się za jeden naród i mach tomu pokonferencyjnego: kiego z bazyliankami, fragmenty wa. Oto ten tekst: jej wizji Samego Jezusa Chry- chcieli być zjednoczeni w jednym stusa, Który dał jej możliwość której zostały opublikowane w państwie, składa Wam naród „Doroczna Bogosłowska Kon- 1988 roku przez Kłyma Dmy- „Jego Wysokość Führer Wielkiej „widzieć i brać żywy udział, w ukraiński serdeczne podziękowa- ferencja Prawosławnego Bogo- truka, obecnie, prawdopodobnie, Rzeszy Niemieckiej – Adolf Hi- koronacji Hitlera, co napełniło nia. Te światłe wydarzenia i tole- słowskiego Instytutu Świętego jest niedostępna dla badań nauko- tler. Berlin. Kancelaria Rzeszy. duszę i serce radością i szczę- rancja, z jaką Wy odnosicie się Tichona” ściem nie do opisania”. wych. W styczniu 1999 roku pod- do naszej Cerkwi, wywołały także jąłem próbę uzyskania wglądu do Wasza Ekscelencjo! Jako 19 sierpnia 1941 roku Aksentia w naszej Cerkwi nadzieję, że ona, Stowarzyszenie Upamiętnienia wskazanych spraw archiwalnych zwierzchnik Ukraińskiej Greko– opisała w liście do Szeptyckiego tak jak i cały naród, znajdzie w Ofiar Zbrodni Ukraińskich Na- w CIGA Ukrainy we Lwowie: Katolickiej Cerkwi, przekazuję jeszcze bardziej oryginalną wi- ZSRR pod Waszym przewodem cjonalistów we Wrocławiu niestety, poinformowano mnie, że Waszej Ekscelencji moje ser- zję „trzech proroków” – same- pełną swobodę pracy i rozwoju w nie mogą ich odszukać. deczne gratulacje z okazji zaję- go metropolity w postaci „knia- dobroci i szczęściu. Za to wszyst- http://suozun.org/warto-obej- cia stolicy Ukrainy, złotogłowego zia ukraińskiego”, a po jego ko my wszyscy, Wodzu Naczelny, rzec-i-przeczytac/i_metropo- W świetle wszystkich cytowa- miasta nad Dnieprem – Kijowa! bokach, jak na górze Tabor, jesteśmy Wam głęboko wdzięcz- lity-szeptyckiego-rozmowy-z- nych powyżej świadectw dość Widzimy w Panu niezwyciężone- „wodza Hitlera w postaci świę- ni...” -diablem/ dziwnie wygląda żądanie Ukraiń- go wodza niezrównanej i sław- tego Ilji” i papieża rzymskiego skiej Greko–Katolickiej Cerkwi, nej Armii Niemieckiej. Sprawa „w stroju proroka Mojżesza”. W liście obecne są takie niezwy- http://suozun.org/warto-obej- z którym jej hierarchowie zwra- zniszczenia i wykorzenienia bol- Jak widzimy, w tej „kontem- kle interesujące wypowiedzi: rzec-i-przeczytac/i_metropo- cają się do władz, poczynając od szewizmu, którą Pan, jako Füh- placyjnej hierarchii” Szeptycki lity-szeptyckiego-rozmowy-z- Gorbaczowskiej pieriestrojki, aż rer Wielkiej Rzeszy Niemieckiej, okazał się na miejscu Chrystusa „Ta miłość podpowiada nam, -diablem/ do dnia dzisiejszego, o rehabili- przyjął za cel w tym pochodzie, – wyżej niż sam rzymski ponty- aby w pierwszej kolejności zło- 1 marca 2019 - strona 16 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl Cień Bandery nad zbrodnią ludobójstwa Bohdan Piętka Z okazji 90. rocznicy powstania nie w większości Ukraińców[2]. Organizacji Ukraińskich Na- cjonalistów, która przypadła 3 To miał być najbardziej udany lutego, zabrał głos Wołodymyr projekt ukraiński w XX wieku? Wiatrowycz – szef Ukraińskie- Projekt czego? Chaosu, terroru i go Instytutu Pamięci Narodowej, zniszczenia. To była droga doni- znany od dawna ze swoich pro- kąd. To był faszystowski wrzód banderowskich poglądów, w tym na ciele narodu ukraińskiego i negacji zbrodni popełnionych nic więcej. Nacjonaliści ukraiń- przez OUN i UPA. Wywiad z scy w jakimkolwiek stopniu nie Wiatrowyczem przeprowadziła przyczynili się też do powstania państwowa ukraińska agencja in- niepodległej Ukrainy w sierpniu formacyjna Ukrinform. Dowie- 1991 roku. To stało się bez ich dzieliśmy się zatem, że „OUN jakiegokolwiek udziału i zaan- była jedną z wiodących sił ukra- gażowania. Zmieniwszy sobie ińskiego ruchu wyzwoleńczego protektora hitlerowskiego na w XX wieku i była na pierwszej amerykańskiego, Bandera i jego linii walki Ukraińców o niepodle- epigoni uczestniczyli w różnych głość”, a w okresie międzywojen- działaniach służb amerykańskich nym „Ukraińcy musieli walczyć o (głównie propagandowych) prze- wolność nie tylko przeciw władzy ciw ZSRR i Ukraińskiej SRR, ale radzieckiej, która zagarnęła ab- przecież to nie one doprowadziły solutną większość naszego tery- do upadku Związku Radzieckie- torium, ale i przeciwko polskiej go. władzy, która okupowała część Natomiast po powstaniu niepod- Zachodniej Ukrainy”. Działal- ległej Ukrainy w 1991 roku epi- ność nacjonalistów ukraińskich goni nacjonalizmu ukraińskiego miała być „bardzo podobna do ponownie stali się wrzodem na jej walki samych Polaków o niepod- organizmie i ponownie doprowa- ległość”, a „wielu naszym sąsia- dzili do skierowania tego kraju i dom nie podoba się”, że Ukraińcy narodu na tory wiodące donikąd. moskiewskiej inspiracji ludobój- nie niepodległości Ukrainy. Po nęło 36 Ukraińców, 25 Polaków, starają się obecnie „odtworzyć Gdzież bowiem zaszła i podąża stwa na Wołyniu) i Przemysław roku 1917 to drugi akt, który na jeden Rosjanin i jeden Żyd. Do swoją historię walki o niepodle- Ukraina w wyniku przewrotów z Żurawski vel Grajewski (teza o forum międzynarodowym stawiał tego trzeba dodać pięć zamachów głość”. Oskarżył przy tym Rosję i 2004 i 2014 roku, których służby odpowiedzialności Bandery za sprawę ukraińską. (…) Wołyń był bombowych, 18 akcji ekspro- Polskę, że chcą narzucać Ukrainie amerykańskie nie byłyby w stanie śmierć tylko jednego Polaka), ale straszliwą zbrodnią, zginęło tam priacyjnych i co najmniej kilka- bohaterów i symbole. Na koniec przeprowadzić bez aktywnego też przez związanego z PO Broni- ponad sto tys. ludzi. Ale wobec dziesiąt, jeśli nie kilkaset aktów stwierdził, że Organizacja Ukra- udziału epigonów OUN i UPA? sława Komorowskiego („za Wo- zorganizowanej sowieckiej czy sabotażu, które były skierowane ińskich Nacjonalistów była „naj- To co kryje się za dużymi literami łyń odpowiadają Sowieci”). niemieckiej machiny śmierci był przeciw mieniu publicznemu, bardziej udanym projektem Ukra- obu tych skrótów było i jest naj- epizodem. Konflikt z Ukrainą jest społecznemu i prywatnemu. ińców w XX wieku”[1]. większym nieszczęściem w histo- Dowiedzieliśmy się zatem od nieraz brutalnym i przykrym, ale rii narodu ukraińskiego, a nie jego Jana Olszewskiego, że „zbrod- jednak sporem sąsiedzkim. Kon- W latach 30. XX wieku oraz w Pomijając brednie o polskiej najbardziej udanym projektem. nia Stepana Bandery przeciwko flikt z imperialną Rosją jest kwe- okresie lat 1939-1941 w bezpo- „okupacji Zachodniej Ukrainy” państwu polskiemu była tak na- stią egzystencjalną (…)”. średnim otoczeniu Stepana Ban- i rzekomym podobieństwie dzia- Taka powinna być odpowiedź prawdę tylko jedna. (…) Zbrod- dery powstały plany przyszłego łalności OUN i UPA do polskiej ze strony polskiej na enuncjacje nią tą był zorganizowany w 1934 Tego wszystkiego nie powiedział ludobójstwa na Polakach, zreali- walki o niepodległość, należy pana Wiatrowycza. Odpowiedź r. zamach na polskiego ministra ani Wołodymyr Wiatrowycz, zowanego w latach 1943-1944 na od razu zadać pytanie, dlaczego taka jednak nie padła, bo któż spraw wewnętrznych pułkownika ani Jurij Szuchewycz, ani Ołeh Wołyniu i w Małopolsce Wschod- owi kolaboranci hitlerowscy są miałby jej udzielić? Przecież nie Bronisława Pierackiego. (…) de- Tiahnybok, ani Dmytro Jarosz, niej. Jest o tym mowa w doku- nazywani „wiodącą siłą ukraiń- polska „klasa polityczna”, która cyzja o niewykonywaniu wyroku ani żaden inny współczesny epi- mentach źródłowych z archiwów skiego ruchu wyzwoleńczego” i ostentacyjnie nie dostrzega obli- śmierci musiała zapaść za wiedzą, gon Stepana Bandery i Romana ukraińskich, które zostały opu- dlaczego mieliby być najbardziej cza polityki historycznej i ideolo- a najpewniej na podstawie de- Szuchewycza. To powiedział Jan blikowane w opracowaniu Alek- udanym projektem Ukraińców w gii pomajdanowej Ukrainy albo cyzji samego Marszałka. I stało Olszewski – człowiek uważany sandra Diukowa pt. „»Dlaczego XX wieku? Wręcz przeciwnie – próbuje usprawiedliwiać i wy- się bardzo dobrze. Bo Bandera przez obóz Zjednoczonej Prawi- walczymy z Polakami«. Antypol- byli najbardziej nieudanym pro- bielać działalność „bohaterów” odegrał potem niezwykle ważną cy za wielkiego męża stanu, pra- ski program OUN w kluczowych jektem i to projektem bynajmniej czczonych przez pomajdanową rolę w historii walki Ukraińców wie tak wielkiego jak Jarosław dokumentach”[4]. nie narodu ukraińskiego, ale władzę. Wszelką zaś krytykę o niepodległość. (…) chciałbym Kaczyński, a także niezłomnego garstki sfaszyzowanych fanaty- swojej postawy kwalifikuje jako bardzo mocno podkreślić i dać polskiego patriotę. Kawaler Or- Teza o tym, że Bandera odpowia- ków, wspieranych przez Kościół „rosyjską dywersję” czy „ rosyj- pod rozwagę – ten człowiek nie deru Orła Białego. Enuncjacje da za śmierć tylko jednego Polaka grekokatolicki i służby specjalne ską propagandę”. Skrajnym tego miał ze zbrodnią wołyńską nic Olszewskiego mogą być świet- – której absurdalność wykracza III Rzeszy. Kolaboracja nacjona- przykładem jest Kazimierz Wóy- wspólnego. (…) Przecież całą nym przyczynkiem do postawie- poza wszelkie pojęcie – nie zosta- listów ukraińskich z Niemcami cicki, który w 2014 roku stwier- akcję wołyńską przeprowadzano nia Banderze pomnika w Polsce, ła sformułowana w gronie nacjo- hitlerowskimi, głównie na polu dził, że Roman Szuchewycz wtedy, gdy Bandera był już uwię- który to krok – jak sądzę – przy- nalistów ukraińskich – dawnych eksterminacji Żydów i walki z „jest i powinien być również dla ziony przez Niemców. Myślę na- pieczętowałby strategiczne part- i obecnych. Sformułowało ją za- ZSRR, nie uchroniła Ukraińców Polaków postacią o cechach bo- wet, być może wiele osób się tu nerstwo post-Solidarności z jego plecze polityczne Jarosława Ka- przed cierpieniami wynikającymi hatera”. Jednakże takie skrajne obruszy, że gdyby Bandera mógł epigonami. czyńskiego. O czym to świadczy z warunków okupacji niemiec- przykłady znajdziemy także w podejmować wtedy decyzje, to – niech każdy odpowie sobie sam. kiej. Natomiast powojenna dzia- kręgu obecnego obozu władzy. prawdopodobnie do zbrodni na Każdy kto chce znać historię wie łalność OUN i UPA ściągnęła na Obowiązujący w tym środowi- Wołyniu by nie doszło. Po prostu o tym, że minister Bronisław Pie- O czym może świadczyć stwier- Ukraińców tylko represje stali- sku katalog wybielania nacjona- był politykiem myślącym, miał racki nie był jedyną ofiarą dzia- dzenie byłego premiera, przed- nowskie, których ofiarą padło lizmu ukraińskiego przytoczył wielki zmysł polityczny (…). łalności terrorystycznej Organi- stawianego przez rządową około pół miliona osób (153 tys. prawie w całości Jan Olszewski Myślę, że historycy polscy i ukra- zacji Ukraińskich Nacjonalistów propagandę jako jednego z naj- zabitych, 203 tys. deportowanych (1930-2019) w jednym ze swo- ińscy powinni wątek sowieckiej w II Rzeczypospolitej. Tylko w wybitniejszych Polaków XX i w głąb ZSRR i 134 tys. aresz- ich ostatnich wywiadów, jakiego inspiracji dla zbrodni wołyńskiej latach 1929-1934 OUN prze- XXI wieku, że kolaboracyjna towanych). Sama UPA wymor- udzielił Przemysławowi Harczu- poważnie wziąć pod uwagę. (…) prowadziła ponad 20 zamachów proklamacja Jarosława Stećki, dowała po wojnie około 20 tys. kowi i który został opublikowany Ukraińska Powstańcza Armia, na terrorystycznych. Bandera, który ogłoszona we Lwowie w imieniu cywilów ukraińskich – głównie 26 lutego 2018 roku na portalu co Polacy się oburzają, jest dla został prowidnykiem krajowym Bandery 30 czerwca 1941 roku, pracowników kołchozów i chło- „Super Expressu”[3]. Enuncjacje Ukraińców tym, czym dla nas OUN w styczniu 1933 roku od- postawiła sprawę ukraińską na pów oskarżonych o popieranie Olszewskiego były wielokrotnie Armia Krajowa. Należy pamię- powiada za co najmniej połowę z forum międzynarodowym? Tak władzy radzieckiej – oraz zabiła powielane przez niego samego, tać, że zaraz po niemieckiej agre- nich. Ogółem w latach 1921-1939 twierdzą banderowscy i postban- około 10 tys. żołnierzy radziec- przez takie postacie związane z sji na ZSRR w 1941 r. Bandera, Ukraińska Organizacja Wojskowa drowscy propagandziści, ale w kich i członków tzw. batalionów PiS i Zjednoczoną Prawicą jak będący w sojuszu z III Rzeszą, i OUN przeprowadziły 63 zama- 1941 roku żadne forum między- niszczycielskich, prawdopodob- m.in. Antoni Macierewicz (teza o ogłosił we Lwowie proklamowa- chy terrorystyczne, w których zgi- narodowe o tym incydencie się www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 17 nie dowiedziało. Dowiedziało mitetu Narodowego i kolabora- czonej Prawicy wpisuje się w te nych dokumentów potwierdzają- jeszcze w okresie międzywojen- się o nim tylko lokalne dowódz- cyjnej Ukraińskiej Armii Narodo- metody. cych, że aprobował albo potępiał nym. W tym kontekście jest mało two niemieckie i za jego pośred- wej Bandera też nie odpowiadał? czystkę etniczną lub mordowanie istotne, gdzie w tym czasie prze- nictwem Berlin, który po kilku Czy nie opowiedział się on wtedy Według historyków z Yad Vashem Żydów i innych mniejszości pod- bywał Bandera i czy miał kontakt dniach kazał aresztować to całe za walką po stronie Niemiec „do Bandera podczas internowania w czas wojny. Po wojnie nigdy nie z organizacją. Zaprzeczanie oczy- towarzystwo, które ogłosiło się końca, jakikolwiek by on był”? Zellenbau miał możliwość utrzy- potępił czystki etnicznej lub po- wistym faktom historycznym, „Krajowym Rządem Zachodnich Czy to, że Bandera był hitlerow- mywania kontaktu ze stworzo- gromów ani nawet nie przyznał, mimo że karkołomne, nie dziwi w Obwodów Ukrainy”. Z tego po- skim kolaborantem nie jest wy- ną przez siebie organizacją. Tak że one się wydarzyły. Takie po- wypadku banderowskich epigo- wodu neobanderowska propa- starczającą przesłanką do jego samo uważa Czesław Partacz. stępowanie było dość typowe dla nów na Ukrainie. Musi natomiast ganda głosi dzisiaj, że Bandera dyskwalifikacji? Przeciwnego zdania jest Grzegorz przywódców i członków tego ru- dziwić w wypadku rządzącej w za nic, co stało się później rze- Motyka. Do tej sprawy odniósł się chu i jego sympatyków. Przemoc Polsce prawicy. Chociażby dla- komo nie odpowiadał, ponieważ Jan Olszewski tego nie rozumiał? również niemiecki historyk Grze- etniczna i polityczna stosowana tego, że środowisko tych ludzi w latach 1941-1944 siedział w O czym mogą świadczyć jego gorz Rossoliński-Liebe – autor przez OUN i UPA podczas II wielokrotnie deklarowało się za KL Sachsenhausen (jako więzień stwierdzenia, że ludobójstwo wo- obszernego, liczącego 900 stron wojny światowej z pewnością nie jedynych prawdziwych polskich uprzywilejowany w wydzielonej łyńskie było „epizodem”, UPA opracowania pt. „Stepan Bande- była sprzeczna z przedwojennymi patriotów. Gdzie ich zaprowadzi dla takich więźniów części obo- była tym samym czym Armia ra. Faszyzm, ludobójstwo, kult. wierzeniami i przekonaniami pro- sojusz z epigonami Stepana Ban- zu, tzw. Zellenbau, czego już się Krajowa, a Bandera „miał wielki Życie i mit ukraińskiego nacjo- widnyka (…). Choć nie był zaan- dery w imię „egzystencjalnej” nie dodaje). Nie odpowiadał więc zmysł polityczny”? nalisty” (Warszawa 2018). Jego gażowany w masowe zabójstwa z walki z Rosją? ponoć za udział stworzonej przez wypowiedź jest wyważona, ale lat 1942, 1943 i 1944 i choć jego niego organizacji w hitlerowskiej O odpowiedzialności Stepana bynajmniej nie jest przychylna osobista – w przeciwieństwie do [1] Wiatrowycz: OUN najbar- zagładzie Żydów (do pierwszego Bandery za ludobójstwo wołyń- Banderze. Warto ją zacytować w moralnej – odpowiedzialność za dziej udanym projektem Ukraiń- pogromu nacjonalistów ukraiń- sko-małopolskie szeroko pisał całości: te mordy była bardzo ograniczo- ców w XX wieku, www.kresy.pl, skich na Żydach we Lwowie do- Wiktor Poliszczuk w pracy „Gorz- „Podczas, gdy OUN i UPA prze- na, albo żadna, zabicie tysięcy 5.02.2019. szło jeszcze przed aresztowaniem ka prawda. Cień Bandery nad prowadzały czystkę etniczną Polaków i kilkuset, a nawet kil- [2] G. Rossoliński-Liebe, „Stepan Bandery), ani za ludobójstwo na zbrodnią ludobójstwa”[5]. Histo- Polaków i polowały na Żydów, ku tysięcy Żydów przez OUN-B Bandera. Faszyzm, ludobójstwo wołyńskich i galicyjskich Pola- ryk ten położył przede wszystkim Bandera przebywał poza Ukrainą. i UPA w 1943 roku przyczyniło kult. Życie i mit ukraińskiego kach. A czy za dywersję OUN we nacisk – opierając się na unikal- Pozostawał zamknięty w Berlinie się do ukształtowania jego mitu nacjonalisty”, Warszawa 2018, s. wrześniu 1939 roku – którą Ewa nych dokumentach archiwalnych i Sachsenhausen. Kierownictwa politycznego i wpłynęło na jego 446-468. Siemaszko nazwała „pregenocy- – na kolejne etapy wykształcania OUN-B i UPA były w kontakcie wizerunek polityczny. Stało się [3] Olszewski: Bandera nie od- dalną fazą ludobójstwa wołyń- się ideologii nacjonalizmu ukra- z Banderą przez jego żonę i za tak, ponieważ działacze OUN-B i powiada za Wołyń, www.se.pl, skiego” – też nie odpowiadał? A ińskiego, rolę Bandery w kształ- pośrednictwem innych kanałów. partyzanci UPA byli znani swoim 26.02.2018. czy za prohitlerowską działalność towaniu się tej ideologii oraz rolę Bandera mógł zatem zostać po- ofiarom jako banderowcy, czyli [4] A. Diukow, „»Dlaczego wal- w latach 1939-1941 oraz utwo- tej ideologii w doprowadzeniu do informowany o polityce OUN-B ludzie Bandery”[6]. czymy z Polakami«. Antypolski rzenie batalionów „Nachtigall” i ludobójstwa. Wiele miejsca po- i UPA, ale nie wiemy, w jakim program OUN w kluczowych do- „Roland” też nie odpowiadał? A święcił też Poliszczuk problema- stopniu lub jaka była jego opinia Ludobójstwa na Polakach doko- kumentach”, Warszawa 2017. czy za utworzenie na początku tyce metod zniekształcania i fał- o czystkach etnicznych na Woły- nała banderowska frakcja OUN [5] W. Poliszczuk, „Gorzka praw- 1945 roku – kiedy klęska III Rze- szowania przez neobanderowców niu i we wschodniej Galicji oraz i banderowska UPA. Mordercy da. Cień Bandery nad zbrodnią szy dawno była już przesądzona faktów historycznych. Narracja o innych formach przemocy na krzyczeli „Stepan Bandera”, wie- ludobójstwa”, Toronto 2004. – współpracującego z Niemcami Jana Olszewskiego oraz innych tle etnicznym i politycznym w rzyli w jego ideologię i realizowa- [6] G. Rossoliński-Liebe, „Stepan hitlerowskimi Ukraińskiego Ko- znanych osób z kręgu Zjedno- tym czasie. Nie znalazłem żad- li cele wytyczone przez Banderę Bandera…”, s. 426-427. KOLEJNY POLICZEK WYMIERZONY POLAKOM! Redakcja Lucyna Kulińska zamieściła na planuje ekshumacje w Hucie kobiet i dzieci. Śledztwo IPN Natomiast fb. p/w zdjęcie i tekst: Takie coś Pieniackiej. (...) Strona polska w Krakowie wykazało, że zginęło interia.pl wisi w miejscu gdzie była Huta stosuje „polityczną arytmetykę”, wówczas ok. 850 osób. W Hucie podają, że: Pieniacka. Tam bohaterscy wo- zawyżając liczbę ofiar - powiedział Pieniackiej znajdowali się również Minister- jacy ukraińskiego SS , Niemcy Radiu Swoboda Szeremeta. Na ci Polacy, którzy uciekli z innych stwo Kul- i bandyci z UPA wymordowa- razie nie wiadomo, kiedy miałaby miejscowości w obawie przed tury i Dzie- li i spalili żywcem ponad 1200 odbyć się ekshumacje. Zgodę na morderstwami, dokonywanymi dzictwa Polaków- od niemowlęcia do nie wyraziło natomiast ukraińskie przez ukraińskich nacjonalistów Narodo- starca... Tam schroniło się też ministerstwo kultury. (...) Jed- i wspierających ich chłopów. Se- wego poin- wielu uciekinierów z Wołynia... noznacznie będzie tam mniej- kretarz ukraińskiej komisji ds. formowało Władze „polskie” nie reagując sza liczba ofiar, niż utrzymuje upamiętnień Swiatosław Szere- ws. ekshu- na ten wybryk, po raz kolejny strona polska - przekonywał meta poinformował we wtorek macji w dopuszczają do znieważania Po- Szeremeta. Niektórzy ukraiń- PAP, że w Hucie Pieniackiej pla- Hucie Pie- laków- „ polskie bojówki”...To scy historycy podnoszą, że ofiar nowane są prace poszukiwawcze niackiej: HANIEBNE! PROSZĘ KTO zbrodni było mniej, około 200 w miejscach pochowku Polaków, Nie było MOŻE NIECH UDOSTĘPNIA - licząc jedynie cywilów z Huty by ustalić dokładną liczbę ofiar oficjalnego GDZIE SIĘ DA!!!! TO PO ŻY- Pieniackiej. Wskazują również, wydarzeń z 1944 roku. (...) We- powiado- DOWSKIM KOLEJNY POLI- że w tej miejscowości, w lutym dług sekretarza ukraińskiej mienia. „W CZEK WYMIERZONY POLA- 1944 roku, znajdowali się sowiec- komisji celem prac będzie „po- związku z KOM! BOŻE WIDZISZ I NIE cy partyzanci i przedstawiciele twierdzenie bądź sprostowanie doniesie- GRZMISZ!. polskiego podziemia, a masakrę symboliczności tego pomnika niami me- zorganizowali Niemcy. Negują oraz policzenie realnej liczby dialnymi Wcale nas nie dziwi ten bul- udział Ukraińców w zbrodni, a ofiar”. Szeremeta powiedział, mówiącymi wersujący apel, skoro docierają śmierć cywili była przypadko- że według ukraińskich history- o planowa- do nas z wielu stron szokujące wa.” O ukraińskich planach ków ofiar wydarzeń w Hucie Pie- nych przez wiadomości o tym co dzieje się możemy przeczytać również niackiej jest mniej, niż utrzymuje Stronę na Ukrainie. Ta skandaliczna ta- wpolityce.pl ( https://wpolityce. strona polska. Sądzę, że jest ich ukraińską blica informacyjna to dopiero pl/historia/435702-ekshumacje- o wiele mniej, niż to, co napisano pracach początek tego wszystkiego co w-hucie-pieniackiej-dopuszcza- na pomniku, i mniej, niż twierdzi ekshuma- strona ukraińska przygotowała polakow) gdzie znajdujemy in- polski Instytut Pamięci Narodo- cyjnych na 75 rocznicę zbrodni w Hucie formacje, że: „Według polskich wej. Co na to nasz rząd? Biuro na terenie Pieniackiej. Jak podaje gazeta.pl ustaleń do zbrodni w zamieszka- Rzecznika Prasowego MSZ Huty Pie- (http://wiadomosci.gazeta.pl/wia- nej przez ludność polską wsi Huta podkreśla, że stanowisko Polski niackiej, - poinformowała w środę PAP domosci/7,114881,24495439,u- Pieniacka doszło 28 lutego 1944 zostało wyrażone przez prezy- Ministerstwo Kultury i Dziedzic- dyrektorka Centrum Informacyj- kraina-planuje-ekshumacje-w- r. Tego dnia ukraińscy żołnierze denta RP Andrzeja Dudę podczas twa Narodowego, informuje że do nego MKiDN Anna Pawłowska- -hucie-pieniackiej-wedlug-niej. 4. Galicyjskiego Pułku Ochotni- spotkania z prezydentem Ukrainy tej pory nie zostało o tym fakcie -Pojawa. ( https://fakty.interia.pl/ html) Ukraina planuje ekshu- czego SS (złożonego z ochotni- Petrem Poroszenką w Charkowie oficjalnie powiadomione przez polska/news-mkidn-ws-ekshuma- macje w Hucie Pieniackiej. ków do Dywizji SS „Galizien”), 13 grudnia 2017 r.: „Musimy dbać żaden z odpowiednich urzędów cji-w-hucie-pieniackiej-nie-bylo- Według niej „Polacy zawyżają dowodzeni przez niemieckiego o to, żeby za wszelką cenę dążono ukraińskich. Strona polska nie oficjalnego,nId,2858132?fbclid liczbę ofiar” . Z artykułu tego dowódcę oraz wspierani przez do prawdy i aby między naszymi została również poinformowana =IwAR19P4WJVVw4UQnAN7 dowiadujemy się między inny- oddziały Ukraińskiej Powstań- krajami, narodami nieprawda i po- o pozwoleniu ukraińskiego Mi- Kpg1cOCTO1rln09MPxLIGTfp- mi: „ Światosław Szeremeta, szef czej Armii i członków paramili- mówienie nie kładły się cieniem”. nisterstwa Kultury na prowadze- DjBBkCYozz9yRYylk#utm_so- ukraińskiej państwowej komisji tarnego oddziału ukraińskich na- (https://www.tvp.info/41498515/ nie wspomnianych prac, które urce=paste&utm_medium=paste- ds. upamiętnień ofiar wojen i cjonalistów, dokonali pacyfikacji ekshumacje-w-hucie-pieniackiej- to według doniesień medialnych &utm_campaign=chrome ) represji powiedział, że Ukraina polskiej ludności - mężczyzn, polska-odpowiada-ukrainie) miało zostać wydane 4 lutego br.” 1 marca 2019 - strona 18 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl RZEZIE CZY WOJNA CYWILIZACJI? KULTUROWE I SPOŁECZNE WARUNKOWANIA ZBRODNI WOŁYŃSKIEJ Włodzimierz Osadczy OBSZAR TĘSKNOTY miejsce kulminacja rzezi kozac- zwa ukraińskiego miasteczka kich, zginęło ok. 200 tys. Żydów, Humań przez długie lata pozosta- Kresy nazywamy obszarem tęsk- zburzono 700 gmin żydowskich2. wała symbolem nieludzkich rze- noty. Wynika to z faktu, że tereny Opisujący tę gehennę żydowski zi. Po wtargnięciu zbuntowanych te kojarzone są z utraconym rajem, kronikarz przytaczał nieludzkie chłopów do miasta rozpoczęła wspaniałą arkadią, w której obok katusze, jakich doświadczyli Ży- się okrutna rzeź mieszkańców, siebie żyły i rozwijały się różne dzi od Kozaków i chłopstwa. Na bez względu na wiek i płeć, naj- kultury i religie, rozbrzmiewa- Zadnieprzu wymordowano wiele krwawsza, jaką można sobie wy- ły różne mowy i zanoszone były gmin żydowskich, a w czasie tych obrazić. Jak wspominano: różnorodne modły. I wszystkie te pogromów dopuszczano się czy- elementy były swojskie i bliskie, nów szczególnie drastycznych: kościoły, unickie cerkwie, syna- a ich sąsiedzkość stała się normal- gogi nie chroniły przed śmiercią, nością. Mieszkańcy Kresów byli z jednych zdarto skórę, a ciała a wręcz przeciwnie, stawały się nosicielami pięknego bogactwa ich rzucono psom na żer, innym miejscami męczeństwa niewin- kulturowego, z którego wyrasta- obcięto ręce i nogi, a tułów rzu- nych ofiar. Ze schwytanych darto li polscy wieszczowie, ukraińscy cono na drogę... Dzieci zarzyna- żywcem pasy skóry, wkopywano kobziarze, żydowscy widzący, no na łonie matek lub cięto w w ziemię po szyję, a potem kosa- ormiańscy twórcy itd. Symbolem kawały jak ryby; nieraz nabijano mi ścinano głowy. Przykładem tego zaginionego świata pozostają dzieci na rożen i upiekłszy je na heroicznej wiary stali się ucznio- miasta i miasteczka, gdzie wciąż ogniu, przynoszono matkom, by wie unickiego kolegium bazylia- widoczne są jeszcze kopuły cer- jadły ich mięso...3. nów, którzy nie wyrzekli się swej kwi, szpile kościołów, ruiny boż- religii i zostali zamordowani, po nic żydowskich, przeważnie nie- Autor tych straszliwych opisów czym wrzuceni w studni. W mie- używanych już przez wiernych. zaznaczał, że nie inaczej postę- ście zginęło w męczarniach 20 powano ze szlachtą, a szczegól- tysięcy ludzi5. Ale smętny obraz Kresów tworzą nie drastycznie obchodzono się z także przerażające widoki bieleją- księżmi. Według oceny historyków eska- cych kości, wy-chodzące tu i ów- lacja przemocy w czasach ko- Wielki pogrom dotknął wówczas dzie spod czarnoziemu i do dziś liszczyzny przewyższała nawet scowości Mohilno koło Janowa, gotowania procesu beatyfikacyj- cały obszar cywilizacji łacińskiej. siejące grozę i wywołujące prze- bestialstwa z czasów Chmielnic- doskonale obrazuje to zderzenie nego. Czytając dokumentalnie Wszystko, co nosiły ślady kultury 6 rażenie. Tę złowrogą romantykę kiego i Tatarów . Dramat Huma- cywilizacji, przybierające na Kre- utrwalony opis jego śmierci, nie szlacheckiej i łacińskiego kręgu ukraińską opisał Wincenty Pol w nia stał się udziałem całych połaci sach przerażające formy: chce się wierzyć, że przed-stawia kulturowego, przeznaczone było Pieśni o ziemi naszej: zanurzonych we krwi Pobereża on wydarzenia, od których dzieli do zagłady. Prawosławny – a więc między Dnieprem a Bohem. Zatem rozjuszeni odarłszy go nas tylko kilkadziesiąt lat, a nie W jarach kraj ku rzekom spada, Rusin z pochodzenia – szlachcic z sukien, przywiązali do pala, całe wieki, że jest to połowa XX Ziemia głuchym jękiem gada, Joachim Jerlicz pozostawił po Nie oszczędzano starców, dzieci okrutnie rózgami i kańczuga- wieku, a nie zamierzchłe średnio- Dumka mówi o przeszłości, sobie „Kroniczkę”, w której za- ani niewiast. Widziano powie- A wiatr bieli stare kości...1 mi siekli, paznokcie z mięsem wiecze. warł relację z tamtych wydarzeń. szone matki z czworgiem dzieci wyrywali, skórę z rąk zdzierali, Trudno powiedzieć, jakich więcej Autor, obserwując pogrom w Ki- na jednym drzewie; widziano zęby wybijali. Sługa zaś boski za Dokonano więc na nim męczeń- uczuć wzbudzają takie nazwy jak jowie, opisywał dantejskie sceny: kobiety z zaszytymi we wnętrz- swoich katów przesyłał do Boga stwa. Był rozebrany do naga, był Wołyń i Ukraina – czy romantycz- nościach kotami; widziano nie- modlitwy, aby im to odpuścił i chłostany, nakłuwany igłami, w koło miasto Kijów obstąpiwszy, nego uniesienia wraz z sentymen- szczęsne ofiary, jedne odarte ze za grzech nie poczytywał. Ustru- przysmażano mu stopy gorący- po ulicach, po ścieżkach okrzyk tem, czy też grozy i wspomnień, skóry, inne gwoździami przybite gawszy potem drewniane trzaski, mi żelazami. Powyższe tortury uczyniwszy, Mnichów w klaszto- których woli się wyzbyć każdy, do belek, dziatwę jak głownię za paznokcie zabijali i zaraz z rąk czyniono z szyderczym zadowo- rach pozostałych i księży włóczy- kto był świadkiem piekielnych rzucaną na rozpalone węgle. skórę zdarli. Potem pasy z pleców leniem. A za tydzień czasu na li, kościoły rozbijać poczęli, do scen rozgrywających się na tych Dla igraszki wieszano na jed- ks. Jędrzeja darli, a nad karkiem uroczysku Pałki: „Przywiązano ostatka wyrabowali czego jeszcze ziemiach... nym drzewie szlachcica, mnicha, naderżnąwszy skórę, oderwali ją go do kloca drzewa na koźle, na nie byli zabrali, za szlachtą jak żyda i psa. Hajdamacy wiedli aż do oczu i znowu ją nazad od- którym rżnie się drzewo i piłą do TRADYCJA RZEZI KRESO- za zającami goniąc po ulicach ze sobą własne dzieci, aby je do wrócili. A że w tych katowaniach cięcia rżnięto go”. Ludwik prosił WYCH z tryumfem wielkim i śmiechem morderstwa przyzwyczajać. Dość nie ustawał używać najsłodszych o chwilę modlitwy. Miał jeszcze chwytali i zabijali. Księży czło- powiedzieć, że na przestrzeni 60 Jezusa i Maryi imion, język mu siłę, aby uklęknąć i pomodlić się. Ludobójstwo wołyńskie przypo- wieka 113 dusz zebrawszy, na mil wzdłuż i 40 wszerz Dniepru w tyłem wywlekli, a postrzegłszy Po chwili wypowiedział słowa: minające o wydarzeniach ostatniej Dniepr z czółen w wodę wpycha- głąb Ukrainy nie przepuszczono że jeszcze żył, zadali mu dwie „Jestem gotów”. Po czym „(...) wojny nie było jedynym drama- li; również szlachtę i szlachcianki żadnemu prawie mieszkańcowi, rany w karku i głowie szablami, podeszło dwanaście ukraińskich tem zaburzającym harmonię ma- z dziećmi pod gardłem zakazaw- który ucieczką się ratował; bo a związawszy mu ręce i nogi, na kobiet, wszystkie ubrane w czer- lowniczej koegzystencji różnych szy aby żaden mieszczanin nie nie oszczędzono nawet chłopów, zgotowanej umyślnie szubienicy wone spódnice i rżnęły go wpół, kultur i ludów na Kresach. Rzezie przechowywał w domu swoim którzy coś mieli a do buntu się obwiesili, wołając ze śmiechem: jak kloc drzewa. Potem jeszcze o cechach wojny domowej wybu- nikogo; które się bali tedy, z do- nie przyłączyli. Rżnięto ich jako Patrzcie, jako to Lach skacze. I przywiązały do drzewa i strzelały chały tam co jakiś czas, pustosząc mów swoich wyganiali, a skoro 7 „lackie dusze” . tak ks. Andrzej na wzór Chrystu- do niego”. Tak zginął świątobli- całe połacie cywilizacji zakorze- się jaki pokazał na ulicy zaraz sa, na sromotnym drzewie, życia wy oblat, radzionkowianin, pro- niającej się na tych terenach, po- zabijali, a ciała psom jeść dawali. Ostrze nienawiści tłuszczy skie- zostawiając pustkowia i zgliszcza. i męczeństwa dokonał (Matka boszcz Okopów, ojciec Ludwik Z umarłymi trupami sklepy pood- rowane było w sposób szczególny 9 Do masowych mordów na niespo- świętych, wydanie z r. 1767, kart. Wrodarczyk . bijali, ciała wyrzucali i psom jeść przeciwko Kościołowi katolickie- 8 tykanie szeroką skalę doszło w 260) . dawali, a które całe byli, tedy przy mu, jako namacalnemu i widzial- Po kolejnych katastrofach geopo- czasie wojen kozackich w połowie kątach kijami podpierali, książki nemu znakowi obecności cywi- O ciągłości „tradycji” unice- litycznych w czasie I wojny świa- XVII wieku, zwłaszcza w czasie w ręce wkładali; czego tego ich lizacji i ładu. Burzenie świątyń stwiania duchownych katolickich towej, kiedy unicestwiały się me- rebelii Bohdana Chmielnickiego. tryumfu przez całe trzy dni było, i uśmiercanie kapłanów budziło świadczą opisy śmierci męczenni- chanizmy polityczne utrzymujące Zawsze pierwszą ofiarą wznie- 4 aż się zaledwie pohamowali . szczególne zdumienie i wska- ków wołyńskich w czasach ludo- w karności ład społeczny, historia conej nienawiści chłopskiej byli zywało na objawy opętańczego bójstwa banderowskiego. Na zie- ponownie zataczała koło. Żydzi. Ludność żydowska, czują- Po przeszło wieku te same pie- szału skierowanego przeciwko miach kresowych zamordowano ca się na terenie Rzeczypospolitej kielne sceny powtórzyły się w sacrum. Kumulacją zwyrodnia- ok. 200 duchownych, kapłanów, Okrutne rzezie, które nastąpiły jak w nowej Jerozolimie, w cza- czasie tzw. buntów hajdamackich, łej przemocy stawała się śmierć zakonników i sióstr zakonnych. w czasie ludobójstwa banderow- sie buntów kozacko-chłopskich koliszczyzny 1768 roku. Tak jak duchownych. Utrwalony przez Jak dotąd, jedynie w stosunku do skiego, przewyższyły dotychcza- doznała szczególnie dotkliwego słowo Wołyń do dziś budzi gro- ks. Jaroszewicza opis śmierci św. Sługi Bożego o. Ludwika Wro- sowe stopniem eskalacji prze- ciosu. Za rządów króla Jana Kazi- zę na wspomnienie ludobójstwa Andrzeja Boboli, zadanej przez darczyka OMI prowadzone jest mocy i wymyślnością zadawania mierza, w czasach którego miała banderowskiego, tak wtedy na- Kozaków w 1657 roku w miej- postępowanie w sprawie przy- śmierci. Mówi się o ponad 300 www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 19 metodach okrutnego uśmierca- zacji – określonych w sposób cierały z kultury stepu, koczow- Dosyć już liczne wojska ukra- chacie”, ale i on wzdycha nie do nia – 136 z nich zostało przy- oceniający, jednak prawdziwy i niczej, nieliczącej się z jednostką ińskie [nie różniły się] od ro- praworządnego państwa, lecz do toczonych w książce Zbrodnie logiczny z perspektywy tradycji pozbawioną zdolności kreowa- syjskich wojsk sowieckich. Te kozackiej Siczy, t.j. do upaństwo- nacjonalistów ukraińskich na chrześcijańskiej, zachodniej, ła- nia, a nastawionej na dewa-sta- same szare szynele, pozbawione wionego bezładu. Starły się więc Polakach w latach 1939-194510. cińskiej. Z jednej strony wystę- cję i niszczenie. Wyrastające z wszelkich odznak, te same twarze i dotąd się ścierają dwa bolszewi- Oszczędzając czytelnikom szcze- puje pewien ład społeczno-świa- estetyki bezkresnego pustkowia, bezmyślnych pijaków. Emble- zmy: idea bolszewizmu wszech- gółów tych przestępstw, o których topoglądowy, może nie do końca prymitywnych i pozbawionych maty późniejsze: lew ukraiński, światowego i ukraińskiego, czyli dzięki przerwaniu zmowy milcze- doskonały i posiadający liczne specjalnej wytworności otacza- pięcioramienna gwiazda sowiec- „kozactwa”. Idea wszechświa- nia wiemy z publikacji i filmów, wady, jak każde dzieło ludzkie. Z jących przedmiotów odczucia i ka – nie weszły jeszcze w użycie towej władzy „sowieckiej” i idea przytoczę jedynie świadectwo z kolei z drugiej – zrywa się żywioł od-ruchy nosicieli takiego ducha i tylko wewnętrzne przekonanie Siczy lokalnej17. ulotki z 1943 roku, skierowanej niszczący ten ład, odwołując się nie przyjmowały wzorców cywi- danego „pułku” znaczyło o jego do Polaków z Wołynia: jedynie do emocji, do wyswobo- lizacyjnych będących wynikiem przynależności politycznej. To Dalej autor przedstawia bardzo dzonych najgorszych instynktów wielowiekowego trudu, wysiłku, zaś przekonanie zmieniało się interesującą charakterystykę tej Obecnie płoną na Wołyniu liczne i okrucieństwa, które nie kreują logiki ładu i porządku. Współist- często, z giętkością zdumiewają- „cywilizacji Si-czy”, która na polskie wsie. W sposób bestialski w zamian wartości, nie proponują nienie na tych samych terenach cą [...]. Za-równo jedni żołnierze, jego oczach niszczyła wielowie- jak za czasów Chmielnickiego ładu doskonalszego ani bardziej dwóch tak odmiennych systemów jak i drudzy, zdejmowali na ulicy kowy dorobek cywilizacyjny na mordowana jest ludność. Wyłu- sprawiedliwego, ale poprzestają cywilizacyjnych mogło być gwa- lepsze futra, grabili sklepy i strze- ziemiach ukraińskich: pywanie oczu, odcinanie nosów i na pozostawianiu zgliszcz i ru- rantowane tylko dzięki twardej lali wieczorami dla rozrywki. Ni- uszu, rozpruwanie brzuchów cię- iny, upajaniu się zniszczeniem i karności sprawnie funkcjonujące- komu specjalnie nie zależało na Ten bolszewizm ukraiński, za żarnym kobietom, wbijanie ludzi wyrządzaniem wyrafinowanego, go państwa. tym, by właśnie Ukraińcom, nie mało na Zachodzie znany, bodaj na pale, przybicie żywych dzieci piekielnego bólu fizycznego i bolszewikom, oddać swój złoty ze- czy nie jest od bolszewizmu rosyj- do murów i palenie całych rodzin psychicznego. Żaden z takich zry- W swoim czasie na tym podło- garek, albo ostatnią, z pogromu skiego groźniejszy, bo nie będąc jest codziennością11. wów nie przyniósł nigdy lepszej żu w Rzeczypospolitej powstała ocaloną dachę [...] Rządy kraju zewnątrz jaskrawym, jest we- doli chłopom, nie zastąpił jednego Kozaczyzna. We-spół z chanatem sprawowały Rady Ukraińskie: wnętrznie trwalszy, bo opierając Mimo upływu czasu meto- ładu drugim, lepszym i sprawie- krymskim, turańskim pierwiast- Centralna i Mała. Jakie to były się na anarchicznych tradycjach dy uśmiercania pozostawały te dliwszym. W ocenie człowieka kiem tkwiącym w półbarbarzyń- rządy, jacy ludzie byli ich wyko- kozacko-hajdamackich, głębo- same... cywilizacji łacińskiej, wyrosłej z skiej naturze państwa moskiew- nawcami – lepiej nie wspominać. ko tkwi w instynktach szerokich chrześcijaństwa, odwołującej się skiego, Kozaczyzna, jak emanacja Rabunkowe gospodarstwo, syste- mas, które w ciągu kilku stuleci CYWILIZACJA SICZY zarówno do uczuć miłości, mi- żywiołów ludu ruskiego, tworzyła matyczne niszczenie wszystkiego walczyły orężnie – szablą, nożem pewien obszar kulturowy, którego i żagwią – z wszelkim ustalonym Próbując spojrzeć na bunty i rze- łosierdzia, jak i do racjonalnego co było, nie dając nic w zamian, wspólnym mianownikiem była porządkiem społecznym i pań- zie kresowe z perspektywy ra- postępowania, ludobójcze zbrod- krótkowzroczność i ciasny teore- nienawiść do łacińskiego Zacho- stwowym, i które wyrzekając się cjonalnej oceny, usiłujemy – wy- nie na Kresach nie niosły ze sobą tyzm analfabetów państwowych du. Mimo nominalnej przynależ- kultury polsko-zachodniej oraz chodząc z założenia, że istnieje żadnych korzyści dla sprawców i – wszystkie te czynniki, które z ności do Kościoła wschodniego wypędzając za Dniepr kulturę pewna logika i racja w każdym nie mieściły się w żadnych kano- czasem miały doprowadzić żyzną ludy te swym postępowaniem rosyjską, nie mają nic własnego poczynaniu społecznym – znaleźć nach zdrowego rozsądku. Ukrainę do głodu i nędzy, świę- zaprzeczały jakimkolwiek śladom 15 z walorów rzetelnie kulturalnych sens, wyjaśnienie, dociec przy- ciły już wtedy swoje panowanie . O irracjonalnej zbrodni mówił dotknięcia działalnością ewange- na czym oprzeć by się mogła ich czyn, w tym też powodów tak abp Józef Teodorowicz, lwowski lizacyjną. Rosja, zaprowadzając Ta bliskość i podobieństwo w po- siła etyczna i rozwojowo-twór- niewyobrażalnego okrucieństwa, hierarcha ormiańskokatolicki, rządy twardej ręki i aspirując do stępowaniu formacji ukraińskich cza. Te masy mają poza sobą, którego przykłady zostały wyżej kiedy dowiedział się o mordzie uznania w świecie europejskim, i bolszewickich nie były jedynie jako swoją własność – wyłącz- przytoczone. Próbujemy znaleźć dokonanym przez ukraińskiego budowała swą tożsamość naro- skutkiem chaosu spowodowane- nie tylko krwawe wspomnienia usprawiedliwienie dla bestialstwa studenta Mirosława Siczyńskie- dową, poskramiając chaos we- go upadkiem caratu. Dostrzegano buntów hajdamackich i wojen w przyczynach natury społecz- go na namiestniku cesarskim we wnętrzny i przybierając pozory głębokie pokrewieństwo obu sys- swych pradziadów kozaków, bez- nej, kryjących się w ciężkiej doli Lwowie – Andrzeju hr. Potockim. zachodniej ogłady. W związku z temów, opartych na wspólnych ładnych bojów i napadów, które chłopów, w niesprawiedliwości Zwracał uwagę na irracjonal- tym w karby ujęła też inkorpo- korzeniach cywilizacyjnych. I zdaniem jednego z największych społecznej, w słynnym prawie ność i szkodliwość tej zbrodni, rowane ziemie naznaczone cha- nawet zderzenie się żywiołu re- ukraińskich pisarzy Pantelemo- kaduka, którym rządzono na zie- która w żaden sposób nie mogła osem cywilizacyjnym. Wytępiła prezentującego rządy ukraińskie na Kulisza, były objawem dziko- miach ukrainnych, nieznających sprzyjać sprawie narodowej, ale Kozaczyznę, unicestwiła chanat z bolszewizmem miało charak- ści i barbarzyństwa, walczącego karności władzy państwowej. wyrastała z podjudzania i sia- krymski, uśmierzyła własne ży- ter walki dwóch odmian systemu z kulturą, organizacją i pracą cywilizacyjną, bo samo kozactwo W obecnych odrażających imita- nia ducha nienawiści, jątrzenia wioły buntownicze. Było to jed- niszczącego zdobycze cywilizacji reprezentowało, zdaniem jego, cjach polsko-ukraińskiej dyskusji uczuć, wzbudzania namiętności nak powstrzymywanie czegoś, co zachodniej. Zwalczanie bolsze- żywioł ruiny i dezorganizacji18. historycznej, kiedy tzw. „strona i przeszkadzała w kierowaniu się przy pierwszej nadarzającej się wizmu było sprzeciwem wobec rozumem w uczynkach. Abp Teo- okazji wymykało się spod kontro- inwazji. Z kolei na terenach pod- ukraińska” przyjmuje niewdzięcz- Te same cechy chaosu i przemocy ną postawę adwokata diabła, ze dorowicz daje błyskotliwą analizę li i czyniło spustoszenie ze strasz- ległych ukraińskiej władzy sze- tego rodzaju postępowań, które w ną siłą. Tak się stało po rewolucji rzył się i pogłębiał „swój własny powszechnie ujawniały się w cza- wszech miar próbuje się wydobyć sie wojny polsko-ukraińskiej w logikę uzasadniającą niewyobra- przyszłości niejednokrotnie będą bolszewickiej, kiedy wydobyty bolszewizm ukraiński, nie mniej krwawo znaczyły pogranicze pol- przez sterowanych przez obce od tamtego anarchiczny i uparty, a Galicji Wschodniej, naznaczonej żalne ludobójcze rzezie dążeniem ludobójczymi zbrodniami będą- do sprawiedliwości społecznej i sko-ukraińskie: mocarstwa przywódców buntu kto wie, czy nie bardziej zachłan- żywioł stepu i chaosu zaczął siać ny, lepki i prymitywne natury sil- cymi zapowiedzią „wołyńskiego do wyzbycia się ciemiężycieli. 19 Widać bowiem, że sugestia nie- 16 piekła” . Wobec szerzącej się Ta linia obrony nie jest niczym spustoszenie na niespodziewanie niej pociągający” – relacjonował nawiści, idąc z pism i broszur, fali niespotykanej przemocy głos nowym i regularnie pojawiała się dużą skalę. bezpośrednio z płonącej Ukrainy nagromadziła już tyle palnego zabrać musieli duchowni rzym- w rozważaniach zarówno rosyj- Edward Paszkowski, redaktor pol- materiału wśród pewnych sfer Mieszkający na ziemiach kreso- skokatoliccy. Osobny raport w tej skich, jak i ukraińskich obrońców, skiej gazety „Dziennik Kijowski”. młodzieży, tak owładnęła uczu- wych polscy ziemianie, obser- sprawie wysłał do Stolicy Apo- tłumaczących zdziczałe mordy Doskonale znający rzeczywistość ciem, że już się nie umie nawet wując zawieruchy i pożogi wy- stolskiej św. abp Józef Bilczew- dokonywane przez kozackich czy ukraińską autor błyskotliwej i zapytać, czy ta zbrodnia ma cel wołane demonami rewolucji, nie ski, metropolita lwowski. też hajdamackich oprawców na proroczej analizy dokonanej na jaki, bo-daj taki jaki ma każda robili zbytniej różnicy pomiędzy cywilnej ludności polskiej i ży- samym początku „Pożogi” pisał: zbrodnia czy też nie; nie umie się bolszewickimi watahami a woj- Wobec ogromu spustoszenia i dowskiej. Z innej strony wskazuje też trzymać pewnej etyki, jeśli tak skami tworzącymi się zgodnie z Jest to walka północy z połu- ewidentnych przykładów nie- się na fakt bezmyślności wszel- rzec można, zbrodniczej, i pewnej zapotrzebowaniem geopolitycz- dniem, walka dwóch ideologii ludzkiego barbarzyństwa działa- kich wysiłków bar-barzyńskich, idei interesów, jaka podobnymi nym państwa ukraińskiego. „Woj- pobratymczych, z których wielko- cze ukraińscy zaczęli lansować gdyż nigdy nie dawały one żad- czynami zbrodniczymi kieruje. ska Petlurowskie i bolszewickie rosyjska, bardziej dogmatyczna tezę o prawach wojny i pojedyn- nych efektów pozytywnych, sia- Za ślepym tu się idzie szałem miały jeden i ten sam system ra- i o podkładzie mistycznym, ma czych ekscesach zdarzających się ły jedynie pożogi i spustoszenie. namiętnego uczucia, co zwykł bunków” – wspominał przyszły wielkie ambicje władcze i poszu- w czasie bratobójczej walki po Historyk dziejów Kozaczyzny straszliwe tylko wokół rzucać sło- adiutant Marszałka Józefa Pił- kuje prozelitów; a druga małoru- obu stronach frontu. Dokładnie Franciszek Rawiata-Gawroński wa; bić i mordować, nie pytając o sudskiego, wieloletni duszpasterz ska, ogromnie ziemska, bezbrzeż- ta sama teza została nagłośniona wskazywał, że „nie było to obja- to, co, kiedy i kogo13. Podola, ks. Marian Tokarzewski14. nie powolna i leniwa, posiada przez banderowskich ideologów wem wojny społecznej, jaką była Nie było żadnej różnicy w postę- wszystkie destrukcyjne elementy jeszcze w czasie trwających ludo- na przykład wojna chłopska w Te poczynania, pozbawione sensu powaniu ani nawet wyglądzie nihilizmu moskiewskiego, bez bójczych mordów. Obecnie teza Niemczech, chociaż ten charak- i logiki z perspektywy cywiliza- zewnętrznym formacji bolsze- jego mistyki i tendencji zabor- o „porównywalnej odpowiedzial- ter pragną jej nadać koniecznie cji łacińskiej czy też zachodniej, wickich i ukraińskich – petlurow- czych... Moskal, leninowskiego ności” oraz „wojnie polsko-ukra- historycy wrogich nam narodów, mieściły się jednak w kanonach skich i innych – odbieranych jako kultu, nie uznaje żadnych więzów ińskiej” stała się na Ukrainie ofi- lecz po prostu walką barbarzyń- postępowania będących zaprze- bandy niosące spustoszenie, rabu- (zwłaszcza moralnych) i marzy o cjalną narracją, która nawet przez stwa z kulturą, która jest wrogiem czeniem tego układu cywilizacyj- nek i śmierć. Według wspomnień komunizmie wszechświatowym uczciwych ukraińskich badaczy jego”12. nego, odwołujących się do innych z czasów pożogi Zofii Kossak- pod swoim kułakiem, Rusin zdol- traktowana jest jako „zmodyfi- wzorców – można powiedzieć kowana interpretacja [...], którą Zwraca się tutaj uwagę na fakt -Szczuckiej: ny tylko do wypraw rabunko- – antywartości. Ich inspiracje do- wych, rad zresztą siedzi w „swojej stworzyła jeszcze propaganda zderzenia się różnych cywili- OUN-owska”20. 1 marca 2019 - strona 20 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl Na głębsze podwaliny cywiliza- ście w swym dziele Dwa Króle- i łupy, nieznani autorzy ludowi Kozaczyzna z barbarzyńskim – „Będziemy rżnąć tatku!” cyjne dehumanizacji społeczeń- stwa jako metaforę biskup przy- przypominali „Laszkom”, że Ko- okrucieństwem chętnie wykorzy- – „Nie będziecie, nie będziecie! stwa ukraińskiego w czasie wojny wołał postać biblijnego wielkolu- zacy, dopóki będą żywi, nie za- stywana była przez carat jako ar- Przeklęta też matko – zwracał uwagę św. Józef Bilczew- da Nimroda, będącego symbolem pomną ich: „choć po dziesięciu gument w sporze cywilizacyjnym O, przeklęta katoliczko, Coś ich ski: buntu, uzurpacji władzy i despo- latach do was przybędziemy”26. z Polakami po kolejnych przesile- porodziła! tyzmu. Określenia nim rodyzm Opisy krwawych rzezi połączone niach historycznych. Dla uczcze- Lepiej byś przed wschodem słoń- „Ukraińcy” chcą niecne barba- używał dla oddania charakteru z obietnicą zemsty kształtowały nia milenium państwa rosyjskiego ca Potopiła była! rzyństwa, jakie się działy pod- ukraińskich walk o niepodległość. wrażliwość historyczną na Małej w 1888 roku w Kijowie stanął po- Mniej by grzechu, zmarlibyście czas ich inwazji, przypisać „ko- Ze smutkiem i sarkazmem pisał: Rusi, ale docierały także do ziem mnik kozackiego hetmana Boh- Nie katolikami: nieczności wojennej”. Rad bym „Całą tę historię ukraińskiego zamieszkanych przez ludność dana Chmielnickiego, rebelianta A dziś, a dziś ... syny moje! i ja dopatrzeć się w gwałtach nimrodyzmu, jeżeli nie miałaby ruską na Podolu, Wołyniu i Rusi przeciw-ko Rzeczypospolitej i Biada mi dziś z wami! „ukraińskich” tych okoliczności tak tragicznych skutków, można Czerwonej. „jednoczyciela Rusi”. Pomnik dla Pocałujcie mnie dziateczki, łagodzących. Niestety nie mogę. by nazwać operetką teatralną. Bo ruskiego patrioty miał być sym- Nie ja was zabiję, Gdyby te straszne nadużycia były kto znał tych «wodzów» narodu? Próbując zgłębić fenomen dumek bolem jedności Ziem Zabranych A przysięga”. Machnął nożem sporadyczne, byłbym skłonny Czym się oni właściwie wsławili ukraińskich, polscy badacze fa- z Rosją, zwycięstwa ruskiego du- – I dziatki nie żyją. przyznać słuszność tłumaczeniu i przysłużyli dla dobra wspólnego scynujący się na początku XIX cha nad latynizmem. Nad powsta- Popadały krwią oblane: ruskiemu. Skoro się jednak zwa- narodu?”23. W tej sytuacji – jak wieku ludową poezją ukraińską niem pomnika czuwał sam car, „Ojcze” bełkotały, „Ojcze, ży, że gwałty te, to nie jakieś fak- zauważał bp Chomyszyn – w ży- podkreślali, że mimo przyjęcia który hojnie wsparł ten monument ojcze my nie Lachy!” ta odosobnione, wypadki nader ciu politycznym „do głosu doszły ze względu na trzechsetletnie pa- z własnej szkatuły. Jednak nawet „My...” i zamilczały. rzadkie, ale powszechne, mają- demagogie, zdominowały ele- nowanie na tych terenach Polski autokratora wszechrosyjskiego „Trza pochować?” ce miejsce na całym terytorium menty destrukcyjne, które, mimo i Litwy pewnych cech zewnętrz- przeraziła krwawa wymowa pro- – „Nie potrzeba!” zajętym przez Rusinów, jeśli się że nie powstało własne państwo, nych, widocznych na przykład w jektu pomnika, który w zamierze- Oni odszczepieńcy, zważy, że autorami tych gwałtów wypowiedziały wojnę Bogu! I zi- ubraniu, w ludzie ruskim daje się niu autora miał przedstawiać het- Syny moje, syny moje! był rząd „ukraiński”, wojsko i ściły się słowa Prawdy wiekuistej poznać: „dawnego Russa zmie- mana kozackiego na koniu, który Czemu wy maleńcy! ludność cywilna „ukraińska”, o tym, że jeżeli Bóg nie zbuduje szanego z dzikim Azjatykiem, z swymi kopytami miażdżył Lacha Czemu wroga wy nie rżnęli? musi się przyjść do przekonania, domu, nadaremno trudzą się bu- Połowcem, Czerkiesem, Czarnym z szablą i flagą z orłem, Żyda łap- Matki nie zabili, że gwałty te były dziełem pewne- downiczowie”24. Ukraiński bi- kołpakiem”27. Mając wrodzo- czywie zagarniającego naczynia Tej przeklętej katoliczki, go iście szatańskiego systemu, skup pisał do swych rodaków: ne zamiłowanie do przeszłości, cerkiewne i podstępnego jezuitę z Co Was porodziła?31 który na wskroś przesiąkł duszę chłop ruski łączył je z uczuciem różańcem w ręku. Car nie zgodził Istnie diabelska estetyka poetycka „ukraińską”. W duszy tego na- Żeby uczynek był dobry, musi bezustannej krzywdy, „stawia- się, aby symbole chrześcijańskie łączyła się u poety z nihilizmem rodu musiała być już przedtem być dobry sam w sobie, użyte jącym go wiecznie w stosunku umieszczono pod kopytami ko- religijnym. Przestrzegał przed zaszczepiona skrajna nienawiść środki dozwolone moralnie i cel nienawiści względem dworu i nia30. kultem Szewczenki unicki bi- do latynizmu i polskości, a inwa- szlachetny. Jeżeli zabraknie jed- dziedzica”28. Te uczucia – ukształ- skup ze Stanisławowa Grzegorz zja „ukraińska” nastręczyła tylko nego z tych składników, uczynek towane na wzorcach kulturowych Wyrastająca z masy ludowej Chomyszyn, dokonując dogłęb- sposobności do wyładowania się jest grzeszny, zły pod względem zakorzenionych w pewnych pra- kultura ukraińska kształtowała nej analizy wypaczeń moralnych tej nienawiści na zewnątrz21. moralnym. Nawet jeżeli cel jest widłowościach cywilizacyjnych się pod przemożnym wpływem ludu ukraińskiego w okresie mię- najlepszy, ale środki czy też sam stepu – wytworzyły potężną i twórczości ludowego wieszcza dzywojennym. Zapaść społecz- Będący świadkami zdziczenia w uczynek sam w sobie grzeszny, barwną ukraińską kulturę ludo- Tarasa Szewczenki, poety i pisa- no-polityczna ukraińskiego spo- czasie wojny, zdziczenia uspra- wtedy cała sprawa jest zła pod wą, która wraz z atrakcyjną szatą rza bezpośrednio nawiązującego łeczeństwa – zdaniem hierarchy wiedliwianego koniecznością względem moralnym i pociąga za zewnętrzną przekazywała ducha estetyką swych utworów do du- – tkwiła głęboko w kulturalnej zdobycia własnego państwa, sobą złe, a czasem na-wet bardzo chaosu, nienawiści i gloryfikacji mek kozackich. Ten wykupiony zapaści, do której sprowadzili go życzliwi dla „braci Rusinów” Po- złe konsekwencje25. rzezi. Żywioł agresji i „sprawie- z niewoli chłop pańszczyźnia- lacy, w ciągu wieków tworzący dliwej zemsty” obecny w kulturze ny w dojrzałym wieku zawarł w fałszywi prorocy. Troszcząc się o wspólne społeczeństwo, pielę- Bł. bp Chomyszyn całą winę za ludowej często był wykorzysty- swych utworach cały żal, smutek losy swego ludu, Szewczenko nie gnujący mrzonkę o polsko-ukra- wynaturzenie etyczne i klęski w wany do celów politycznych w i niedole ludu, a nawiązując do skierował swych uczuć ani prze- ińskim sojuszu czy też jakiejś zrywach niepodległościowych czasach zaogniających się relacji krwawej przeszłości, opiewał rze- myśleń w kierunku pozytywnym, formie federacji, rozpaczliwie przeradzających się w rzezie i ru- np. rosyjsko-polskich. Mikołaj zie i powstania. W odróżnieniu nie osadził ich na wartościowych wołali: inę upatrywał w duchu cywilizacji Gogol, klasyk literatury rosyjskiej od wieszczów i poetów epoki nie fundamentach. bizantyńskiej, wrogości w stosun- wywodzący się ze szlachty mało- podawał wzorców, nie czynił głę- W swych poezjach poeta za- „nie tędy droga”, polityką mor- ku do Kościoła katolickiego oraz ruskiej, do tej estetyki na-wiązał bokich przemyśleń, tylko nawo- szczepił liberalny racjonalizm dów, pożogi, niszczenia cudzej wobec ładu i po-rządku społecz- i wykorzystał ją w najokrutniej- ływał, by „ostrzyć siekierę”, przy i to dość płytki. Rzucił zniewa- kultury, zamachem na cudzą wła- nego opartego na jego nauce. szych epizodach swego kultowe- pomocy której należy zdobywać gę na dostojeństwo najwyższe sność nie osiągnie się własnego go dzieła Taras Bulba. Powieść, upragnioną wolność. Zbroczone Najświętszej Maryi Panny jako państwa, gdyż państwo, które na KULTURA NIENAWIŚCI I która ukazała się po stłumieniu krwią wody Dniepru toczące się Matki Bożej. Wyśmiał Kościół w takich podstawach stanie, runie RZEZI powstania listopadowego w 1835 do Czarnego Morza były w jego ogóle, a zwłaszcza Kościół kato- prędzej czy później, jak runęły te roku, upijała czytelnika scenami poezji zwiastunem wolności. Okrutne doświadczenia dziejo- licki. Poddał gloryfikacji hajda- zaborcze państwa, które urosły przemocy i diabelskiego okru- Chaos i bunt w poezji Szewczen- we kumulowały się w pamięci maczyznę, jak również nienawiść z cudzej krzywdy, i jak pasożyty cieństwa, tak dobrze znanymi z ki stanowił wartość najwyższą. ludu ukraińskiego na ziemiach do przeciwników narodowych do żyły cudzy-mi sokami. Jak po- kronik przeszłości i relacji świad- Zemsta i burzenie ładu, który był przeważnie wschodnich, właści- tego stopnia, że bohaterem jest wiada Sienkiewicz „zło jak fala ków wydarzeń, które nastąpią za kojarzony z niesprawiedliwością wych ukraińskich, związanych u niego ojciec, który zabija swe odbija się od brzegu, ale ze zwięk- sto lat. Opisując zemstę Koza- społeczną, uzasadniały wszel- z Kozaczyzną, tam, gdzie pra- dzieci tylko dlatego, że były wy- szoną siłą o ten sam brzeg trąca i ków na Polakach, Gogol rysował ką przemoc, nawet tę godzącą w wo państwowe oraz karność do- chowankami konwiktu katolic- podmula go”. Runie ta sztuczna krwawe obrazy: samą istotę ludzkości – dziecio- cierały sporadycznie, a kultura kich zakonników, gdzie on sam budowa, brak jej bowiem podwa- bójstwo. Poetycki kształt nadał on kształtowała się w duchu chaosu i je wcześniej umieścił [...] Dlate- lin; a na tych, na których stawiać Nie szanowali Kozacy ani pa- scenie zarzynania swych dzieci sprzeciwu wobec jakiegokolwiek go nacjonalizm Szewczenki jest ją chcą, trwale nie stanie i musi nienek o czarnych brwiach, ani przez watażkę kozackiego Iwana przymusu. Tam powstały głębo- obcy zdrowym zasadom wiary i się rozpaść. Zło, kłamstwo, fałsz, dziewczyn o białych piersiach i Gontę w poemacie Hajdamacy. ko zakodowane w charakterze moralności32. obłuda, mord polityczny, zamach jasnych licach; przy samych oł- Przysięga złożona wobec niszczą- na cudzą własność, dobytek, kul- ludu dumki ukraińskie – pieśni tarzach nie mogły one się pora- cej wszelkie ślady cywilizacji ha- Głos biskupa, mimo że wy- turę oto glina, z której chcą lepić ludowe śpiewane przez lirników- tować, palił je Taras [pułkownik łastry stała się wartością wyższą brzmiewał jako obrazoburczy własną chatę. Z takiego materia- -kobziarzy podczas odpustów i kozacki – W.O.] wraz z ołtarzami. niż uczucia rodzicielskie. Bohater i antynarodowy, nie był całko- łu stawiana, tak prędko się roz- różnych zgromadzeń ludowych. Nie jedne białe jak śnieg ręce zarzyna nożem swe dzieci za to, że wicie odosobniony. Pozostające padnie, jak prędko ją stawiano22. Edukowały one ciemiężonych podnosiły się do niebios z płomie- zostały przez matkę ochrzczone po co prawda na marginesie życia chłopów, ukazując im jako wzor- ni ognia, towarzyszyły im wołania katolicku. A był to najgorszy wy- kościelno-narodowego konser- Warto, by ci, którzy w tych wypo- ce z przeszłości obrazy dawnych o litość, które poruszyłyby ziemię stępek względem „swoich”, któ- watywne środowiska w Cerkwi wiedziach widzą jedynie polskie bitew i krwawych zajść. Przy- i pochyliłyby w dół stepowe trawy rzy musieli wyrzynać Lachów: greckokatolickiej podejmowały uprzedzenie wobec ukraińskiego pominały liczne starcia między z litości. Lecz nie przejmowali się problem niebezpieczeństwa kultu ruchu narodowego, wrogość spo- Koza-kami a Tatarami, Turkami, tym płaczem Kozacy, podnosi- „Dzieci moje – katolicy... Szewczenki, którego zaliczano do wodowaną konfliktem, wsłuchali wyzysk Żydów i stałą nienawiść li na ulicach na włóczniach ich By nie było zdrady, „fałszywych proroków”33. Głos się w słowa ukraińskiego biskupa, do Lachów-Polaków. O ile po- niemowlęta i rzucali do niech w By nie było gadaniny, ten został jednak zakrzyczany i greckokatolickiego ordynariusza tyczki z Turkami i Tatarami miały ogień29. stanisławowskie-go, bł. Grze- charakter doraźny, bardziej egzo- Panowie gromada, całkowicie wyciszył się pod na- gorza Chomyszyna, który do- tyczny, należą-cy do przeszłości, Pułkownik kozacki ze swymi Jam przysięgał rżnąć ich wszyst- tarciem piewców buntu i chaosu, strzegał, jako patriota ukraiński, o tyle wrogość do Lachów była mołojcami, mszcząc się na La- kich, pozyskujących w Galicji rzesze poważne wypaczenia etyczne w stałym, bazowym elementem tego chach, spalił osiemnaście miast, Biorąc nóż ten w ręce... zwolenników wśród chłopstwa. ukraińskich zrywach niepodległo- rodzaju poezji ludowej. Opisu- koło czterdziestu kościołów. Zbli- Syny moje! Syny moje! W czasie wojny polsko-ukraiń- ściowych, naznaczonych anarchią jąc najazdy na „lackie obwody”, żał się już do samego Krakowa... Czemu wy maleńcy? skiej w latach 1918-1919 te wzor- i brakiem powagi. W tym kontek- z których przywożono zdobycze Czemu Lacha wy nie rżniecie?...” ce kulturowo-edukacyjne zebrały www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 21 krwawe żniwo. Relacjonowano o Do szczętu zniszczymy Wawel miały zniechęcić do powtórnej obrzędy na ludność na wskroś tym wiąże – humanizacji ludu. Na tym podczas krwawych zajść: I Łódź, Warszawę i Kraków! rebelii. Takie cechy nosiły słynne pogańską i zabobonną. Synkre- ziemiach kresowych skutki chry- Do broni, Kozacy, pacyfikacje kniazia Jaremy Wi- tyzm pogańsko-chrześcijański w stianizacji były znikome. Jak pisał To bestialstwo, to fenomen szcze- Wścieka się gniewny Lach! śniowieckiego w czasie powsta- postaci tzw. dwójwiary, łączącej doskonały znawca dziejów i rela- gólny. Jest ono owocem systemu Od bram Krakowa aż do Warsza- nia kozackiego na Ukrainie, takim oba systemy światopoglądowo- cji społecznych na tych terenach szkolnego, który jako ideał dla wy. przerażającym karom poddani zo- -etyczne, trwał przez długie wie- Franciszek Rawita-Gawroński: młodzieży przedstawiał hajda- Wyścielimy Lachami szlak! stali hajdamacy po stłumieniu ich ki. Zamiast pogańskich bożków maków (kozaków ukraińskich) Gniewem płonie Ukraina buntu. W czasach, gdy przemoc i zaczęto czcić w formalnie chrze- w każdym społeczeństwie sto- w typie opiewanym przez Tarasa Od gór karpackich i do rzeki Don, niesprawiedliwość zachęcały do ścijańskim społeczeństwie „wiarę pień oświaty umysłowej i mo- Szewczenkę, poetę ukraińskiego. I duch zemsty podnosi flagę, wymierzania „sprawiedliwości” ruską”, „wolność kozacką”, „na- ralnej duchowieństwa daje ska- Jeden z bohaterów tegoż poety, Zbliża się nasz Napoleon! na własną rękę, a okrucieństwo ród”, „Ukrainę nieszczęśliwą” itd. lę porównawczą do oceniania chwytając za nóż umoczony w To kłamstwo „kultura” i „Euro- oprawców miało usprawiedliwiać umysłowości i moralności całe- krwi Polaka i pobłogosławiony pa”! wszelkie metody, to Kościół był Dogmaty wynikające z nauki go społeczeństwa. Stykając się w czasie święta prawosławnego, Czcze przechwalanie się nowych tym czynnikiem, który nie po- Kościoła, twarde zasady moralne ustawicznie z ludem, przelewa w podcina gardła wszystkim ma- katów! zwalał zatracić człowieczeństwa i przekładające się na sposób życia niego te same myśli i uczucia, ja- jącym w żyłach choć odrobinę My po „barbarzyńsku” zburzymy odwoływał się do wartości zupeł- codziennego, były rzeczą wtórną kimi jest ożywione, daje mu taki polskiej krwi. Nie oszczędza na- do szczętu nie niepopularnych, odrzucanych czy też zupełnie nieznaną. W star- pokarm duchowy, jakim odżywia wet swej żony Polki ani własnych I Łódź, Warszawę i Kraków!36 przez rozwścieczone tłumy, ale ciu z tradycją łacińską, katolicką się samo. Umysły jaśniejsze, nie- dzieci zrodzonych z „Laszki”. będących podstawą ładu i cywili- należało przede wszystkim bronić zrażone duchem nietolerancji, W duchu bolszewizmu i nazizmu Tak właśnie uczynił Gonta, po- zacji wyrosłej z tradycji chrześci- swojskiej ruskości, błahoczestia, wi-działy, że dla prostoty ruskich tworzyły się podwaliny „barba- stać historyczna, opiewana przez jańskiej. Mimo krwawych zajść nieskalanego przez obce wpływy. plebanów, oba obrządki, zarówno rzyństwa”, mającego zmieść z Szewczenkę w poemacie „Hajda- w czasie wojen religijnych, jakie Dlatego, wszczynając swe krwa- rzymski jak i ruski, do wzgardy oblicza ziemi ustrój i ład koja- macy”. Łzy ciekną mu po policz- przetaczały się przez Europę po we bunty, Kozacy chętnie wyko- u pospólstwa przychodzą. Lud rzony z cywilizacją europejską. kach, ale podcina gardła swym wystąpieniu Lutra, z czasem na- rzystali hasła obrony wiary, a naj- wiejski swoich plebanów ani się Dwa systemy totalitarne uwiary- dzieciom. Młodzież ukraińska stępował pokój odwołujący się większym zgorszeniem była unia boi, ani szanuje, w cerkwiach gadniały przybierającą odrażającą karmiona podobną literaturą, a z do ładu chrześcijańskiego. Po i księża łacińscy. na mszy nie bywa, nauk du- postać antykulturę „cywilizacji tej młodzieży rekrutują się niedo- rozbiorach Polski, kiedy powstań- chownych nie słucha – leżeniem Siczy”, karmioną od wielu wie- kształceni „półinteligenci”, ma czy szał opanowywał umysły Gdy rozpętały się ludobójcze i próżniactwem najczęściej się ków duchem niszczenia i rzezi. tylko jeden ideał – wytępić Pola- rzeszy patriotów, głos Kościoła pogromy kozacko-chłopskie, bawi43. Przeczucie zbliżających się zmian ków34. próbował nie dopuścić do prze- Cerkiew ruska nie wstawiła się politycznych torowało drogę dla mocy – jak się wydawało – ze za ofiarami rzezi. Ich sprawcami Nie tylko brak opieki duszpaster- haseł niszczenia i zemsty, które Choć wspominano również wszech miar słusznej i sprawie- byli przecież obrońcy błahocze- skiej, ale i zły przykład ze strony można było głosić bez skrępo- ludzkie odruchy i obronę swych dliwej. Pamiętamy św. Zygmunta stia strzegący przed latynizmem. duchowieństwa oddziaływały de- wania. Wpisywały się one w na- polskich sąsiadów przed ekster- Szczęsnego Felińskiego, który w Zarówno dla Kozaków, jak i dla moralizująco na lud. „Z rejestru rzucane standardy wypaczonych minacją, to jednocześnie zazna- czasie powstania styczniowego duchowieństwa ruskiego spra- złoczyńców grodu sanockiego reżymów, szykujących się do czano, że najgorszymi opraw- potrafił przeciwstawić się zarów- wy wiary, moralności i ładu nie wie-my, że duchowieństwo ruskie tworzenia nowego światowego cami byli ci, którzy unarodowili no zaborcom, jak i rewolucyjnej miały najmniejszego znaczenia. brało czynny udział w zbójnic- porządku. Przed gminnym barba- się i wyedukowali pod wpływem „ulicy”38. W podobnym duchu Mówiąc o poziomie religijności twie, w podmawianiu do zbrodni, rzyństwem, ukrytym pod płasz- pewnych wzorców kulturowych. wstrzemięźliwości wobec niebez- Kozaczyzny, badacze epoki wska- w kradzieży bydła i koni – nie czykiem kultury, otwierały się „Byli to zwłaszcza nauczyciele. pieczeństwa rozlewu krwi zwra- zywali: „w Rzeczpospolitej wąt- tylko osobiście, ale także przy nowe horyzonty wielkiego znisz- 44 Najbardziej zapalczywi kaci, to cał się z apelem do rodaków ks. pliwa, czy była druga klasa, co by współudziale własnych rodzin” . czenia, burzenia dawnego ładu, najczęściej nauczyciele i żandar- Hieronim Kajsiewicz z Rzymu, stała na niższym stopniu moralne- W czasie hajdamackich wystą- 35 chaosu i niewyobrażalnego dotąd mi” . zmartwychwstaniec, jeden z pło- go i społecznego rozwoju: chyba pień na Ukrainie duchowieństwo rozlewu krwi. Szykowano się do miennych mówców i nauczycieli tylko wyższa hierarchia Cerkwi ruskie było bardzo zaangażowane Po upadku ukraińskich zrywów celebrowania rzezi. Pisał o tym narodu. Przestrzegał on przeciw małoruskiej przed unią religijną w działania. Źródła donoszą, że niepodległościowych ideologia jeden ideologów nacjonalizmu „grzesznemu spiskowaniu” i nie- mogła iść w zawody z kozactwem mnisi z kijowskich monasterów nienawiści prze-kształciła się w ukraińskiego: 42 roztropnemu postępowaniu, przy- w zdziczeniu!” . Po wyniesieniu – Michajłowskiego i Sofijskiego ruch nacjonalistyczny wyrastają- pominał, że „naród rozpalony jak przez Kozaków na sztandary ha- – brali aktywny udział w formo- cy z etyki neopogańskiej. Podsy- Trzeba uwzględnić, że powsta- kruszec w stanie płynnym gotów seł religijnych, antyunickich, ma- waniu watah hajdamackich, pili z cał on nienawiść i wrogość do Pol- nie na Ukrainie będzie się toczyć przyjąć, wlać się we wszelką for- jących nadać antypaństwowym nimi, brali na przechowanie rze- ski, szerzącą się pod przerażającą wśród szczególnie przerażające- mę, którą mu podstawią”39. Aby zrywom powagę obrony wiary, czy zrabowane, „na których może postacią literacką. Oczywiście, w go zniszczenia. Ukraińskie po- wyciszać żar emocji, episkopat ła- nieprzejednane duchowieństwo jeszcze ślady krwi nie skrzepły, warunkach państwa polskiego nie wstanie nacjonalistyczne ma ciński w Galicji w czasie nasilenia prawosławne łączyło się z Ko- a nawet dzielili się zrabowanymi było możliwe, by w sposób jaw- zniszczyć dwa wrogie imperiali- 45 się nastrojów rewolucyjnych za- zaczyzną w jej „politycznych” pieniędzmi” . Nie było mowy ny siać nienawiść i podżegać do zmy, które posiadamy, które po- bronił śpiewać w kościołach pie- dążeniach. Wszystkie rozejmy o tym, by edukować religijnie zbrodni. Natomiast takie nastroje siadają długowieczną tradycję śni patriotyczne: Boże coś Polskę zawierane między Rzecząpospo- hajdamaków i przestrzegać ich bez skrępowania ujawniały się w zniewolenia Ukrainy. [...] Kiedy i Z dymem pożarów40. Z Kościoła litą a wojskiem kozackim prze- przed zbrodnią. Wzajemne relacje wydawnictwach emigracyjnych, sobie wyobrazimy, jak okrutne greckokatolickiego taki głos roz- widywały szczególne przywile- sprowadzały się do współudzia- skąd docierały oczywiście i do będzie nasze powstanie i z jaki- sądku z całą stanowczością i zde- je dla „religii greckiej”. Wraz z łu w rabunkach, ukryciu śladów kraju. Nie sposób nie przytoczyć mi wrogami będziemy mieć do cydowaniem dochodził w czasie Kozaczyzną Cerkiew poddała się zbrodni i przechowywaniu łupów. tutaj poezji, która ukazała się w czynienia, stanie się jasne, że w narodowych uniesień jedynie od zwierzchności Moskwy i mimo Jeden z poszkodowanych wniósł Kanadzie w okresie mię-dzywo- instrukcjach dotyczących nasze- bp. Grzegorza Chomyszyna. krótkich zawirowań, chętnie skargę do sądu przeciwko mni- jennym pod wymownym tytułem go powstania nie ma miejsca na weszła w struktury rodzącej się chom Sofijskiego monasteru: takie puste kwestie, jak ochrona Marsz na Warszawę. Ukraińska Natomiast wobec wzbierających machiny państwowej imperium dworów polskich ziemian czy też Marsylianka: od czasu do czasu fal nienawiści rosyjskiego. Elity kijowskie stały mimo prawa boskie i świeckie magazynów zbudowanych przez postępując, ludzi swawolnych, Ogniem płonie Ukraina, „Cerkiew ruska” się fundamentem rodzącej się po- rząd moskiewsko-bolszewicki. rozpustnych na wszystko złe W Dniestrze płynie niewinna tęgi tyranii Piotra Wielkiego. [...] Musi-my podbić ziemie ukra- wyuzdanych hajdamaków, pod krew: – czy to w wydaniu prawosław- ińskie, jeżeli nie pozostanie tu W Rzeczypospolitej Cerkiew pokrywką i kolorem niby na de- I woła nas srogo do boju, nym, czy unickim – albo w lepszej kamień na kamieniu. [...] Aby stopniowo znalazła się pod wocji, jednych w monasterze, Do broni woła surma znów! sytuacji zachowywała milczenie, dokonać takiego zniszczenia, zwierzchnością biskupów unic- drugich po futorach i wsiach Już nie zatrzymamy się w Zamo- albo kapłani wręcz podżegali do trzeba wypracować odpowiedni kich, co nie od razu odbiło się trzymają; żadnej z exesantów ściu! rzezi czy w nich bezpośrednio rytuał, żeby wszedł on później do na jej poziomie cywilizacyjnym sprawiedliwości nie czynioną, ale Nie ucieknie Lach od zemsty! uczestniczyli. Przyczyna takiego historii, podobnie jak zdobycie i moralnym. Poprzez prawosła- dla zysku hajdamakom protekcję Od bram Krakowa aż do Warsza- 37 wypaczenia tkwi, według jednych Bastylii w Paryżu . wie Rosja usiłowała zaburzyć ład dają46. wy, badaczy, w powierzchownym, chylącej się ku upadkowi Rze- Wyścielimy lackim trupem szlak! czysto obrzędowym charakterze KOŚCIÓŁ BEZ BOGA czypospolitej, zaś Kościół unicki Monastery prawosławne sta- Do broni, Kozacy, chrystianizacji Rusi. Sugestię, że nie stanowił siły w sposób istot- ły się bezpośrednimi ośrodkami Wścieka się gniewny Lach! Patrząc przez pryzmat historii Rosja, mimo prawie tysiącletniej ny chrystianizującej lud. Wiemy, buntów hajdamackich, przeradza- Od bram Krakowa aż do Warsza- narodów, można zauważyć, że w historii chrześcijaństwa, nie przy- że bezpośrednimi podżegaczami jących się w rabunki i rzezie. Do wy. dziejach zdarzały się momenty, jęła nowej wiary, a zachowywała 41 do okrutnych rozlewów krwi byli monasterów Mosznohorskiego Wyścielimy Lachami szlak! gdy dziki szał opanowywał różne jedynie praktyki zewnętrzne , duchowni ruscy, sterowani przez i Motroneńskiego na ziemiach Już dość nam Lachy cięli rany społeczności. Wobec przemocy można rozciągnąć na całą Ruś, rosyjskich mocodawców. Za to, Rzeczypospolitej przybywali z Palą się one i budzą gniew, stosowanej przez jedną stronę inna której Cerkiew tworzyła wspólną że krwawe żniwo osiągnęło tak Ukrainy rosyjskiej agitatorzy, Ko- Już rychło spadnie zemsty grzmot – w ramach odwetu – odpowiada- przestrzeń cywilizacyjną. Kościół przerażające rozmiary, odpowie- zacy zaporoscy i urządzali w nich Na Łódź, Warszawę i Kraków! ła symetrycznie, po-przez krwa- wschodni nie przeorał głęboko dzialność ponosiło duchowień- punkty agitacji ludności. Hasła ra- Za to że kości rozrzucali we i wyrafinowane pod względem dusz nawróconych na chrześci- stwo, na którym spoczywał obo- bunkowe zostały ujęte w religijne Lachy z grobów siczowców, zadawania cierpienia kary, które jaństwo pogan. Narzucił święte wiązek chrystianizacji, a co się z szaty „obrony prawosławia”. Du- 1 marca 2019 - strona 22 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl chowieństwo prawosławne ste- laków, duchowni uniccy chętnie wano jako miejsca na odbywanie przekazał obecny na spotkaniu pędzonej przez dziką ukraińską rowane przez Rosję wykorzysty- popierali liberalne, antykatolickie wieców, na których nie szczędzo- grekokatolik Franciszek Sidor z tłuszczę Lwowa? Wszak parę go- wało ciemny lud do swych celów, ustawodawstwo austriackie, jeżeli no obelg i drwin pod adresem Po- Nowosielec Kozickich58. dzin, parę dni wcześniej – tłuszczy podżegając do przemocy i rzezi. mogło ono w jakiś sposób podwa- laków54. tej błogosławił. Nigdzie nie napo- Na czele prawosławnych car- żyć polski stan posiadania w Ga- Obok sprawowania bluźnierczych tkałem najmniejszej wzmianki, skich propagandzistów stanął ihu- licji50. W czasie globalnych starć Donoszono, że z ambon kapłani obrzędów i demoralizacji lud- żeby cerkiewni duchowni wyszli men Motroneńskiego monasteru światopoglądowo-ideowych for- greckokatoliccy nawoływali do ności znane są fakty bezpośred- ze świętym krzyżem, stanęli na- Melchizedek Znaczko-Jaworski, malnie „katoliccy” kapłani dla ra- walki z „najhirszym worohom niego udziału greckokatolickich przeciw i zakrzyknęli: „Stójcie!”. który wzmacniając antyunickie cji „patriotycznych” odstępowali ukrainskoho naroda”, a prywat- duchownych w zbrojnych akcjach Od wsi do wsi, od powiatu do po- nastroje, usiłował prowokować od istoty wiary zarówno w wy- nie dopytywano się wojskowych: przeciwko polskiej ludności cy- wiatu, dojdziemy do pałacu na tłumy do buntów. Powołując się miarze duchowym, jak i formal- „koły budem Polakiw rizaty?”55. wilnej. Zagładą podolskiego Ko- wzgórzu św. Jura we Lwowie. To na wolę imperatorowej Katarzyny nym. Zjawisko to było nagminne Sytuację tę podsumował po do- rościatyna w powiecie buczackim na tej przestrzeni od dziesięcio- II i dobro Cerkwi, podjudzał haj- i powszechne w sprzyjających świadczeniach wojny polsko- w lutym 1944 roku kierował grec- leci rozlega się w przestworzach damaków do „powstania zbrojne- okolicznościach. Dość wymienić -ukraińskiej lat 1918-1919 św. kokatolicki duchowny Pałabicki jęk moich zbiorowo gwałconych go i krwawej pomsty na Lachach, masową apostazję unickich ka- abp Józef Bilczewski, łaciński wraz ze swoją córką59. We wspo- i mordowanych koleżanek oraz Unitach i Żydach”47. Stąd też, jak płanów z Galicji, którzy na zawo- metropolita lwowski: minanym powiecie przemyskim krzyk rozpaczy Hegerowej. Za wcześniej wspomniano, znaczyli łanie rządu rosyjskiego tłumnie w zbrojnych akcjach uczestniczy- co i po co zamordowali młodziut- hajdamacy swe ślady zawieszany- udali się, by niszczyć polskość Z boleścią przychodzi mi wy- li ks. Wasyl Szewczuk, o. Andrij kich Gondków i ich dobrą dla mi na drzewach zwłokami szlach- w diecezji chełmskiej, gdzie na znać, że nienawiść „Ukraińców” Hoza z Kłokowic czy też ks. My- ludzi matkę? Za co i po co zgła- cica, mnicha, Żyda i psa... skutek rusyfikacyjnej akcji caratu do Polaków we wschodniej Ma- chajło Huk z Iskani. Księża Huk dzili mojego ojca?! Czy chociaż wiarę katolicką porzucili wszy- łopolsce to w znacznej mierze i Szewczuk przed wojną byli pro- o cal przybliżyło im to niepodle- Podjudzani przez prawosławnych scy duchowni uniccy przybyli w owoce pracy przeważnej części boszczami w Pawłokomie, w któ- głość Ukrainy?! Jakiś głupiec agitatorów hajdamacy dokony- liczbie 50 osób z Galicji (poza duchowieństwa ruskiego, które w rej zaszczepili nienawiść do Pola- wmawiał, że po trupach Holików, wali totalnej dechrystianizacji ks. Emilianem Piaseckim) oraz swej pracy kroczyło i kroczy wła- ków. Trzej synowie ks. Huka dzia- Gondków i tysięcy innych Pola- olbrzymich połaci, gdyż uniccy wszyscy pozostający przy życiu śnie drogą skrajnej nienawiści do łali w podziemiu banderowskim, ków dojdzie się samostijnej Ukra- parochowie ruscy również byli alumni zrekrutowani z diecezji obrządku łacińskiego i bratniej a syn Mirosław-Taras był okrę- iny. Oni nie chcieli nas stamtąd 56 skazani na zagładę. Opuszczo- galicyjskich, w liczbie 58 osób51. narodowości polskiej . gowym prowidnykiem OUN60. wypędzać. Myśmy mieli tam ne parafie natychmiast były od- Zdradzając wiarę, włączyli się oni Z kolei na Podolu Iwan Osadca, zostać – w ziemi. Żeby nie było Czas ludobójstwa banderow- dawane przybyłym zza Dniepru w akcję prześladowań i nagonek syn greckokatolickiego księdza komu zaświadczyć. Nie zdążyli skiego był jednocześnie okresem popom. Wspominano, że „nieraz wobec wiernych katolicyzmowi, Osadcy z Litwinowa, na czele wszystkich wybić. Zostały niedo- milczenia Cerkwi. Nie tylko mil- podobno święcił biskup Gerwa- opornych kapłanów unickich, któ- bandy ukraińskiej wymordował bitki. I aż do dziś nie przyszło na czenia, ale i – niestety – współ- zy [prawo-sławny biskup pereja- rzy zespolili się z katolicyzmem około 80 rodzin polskich we wsi wielu z nich opamiętanie62. udziału w zbrodni. Przy odgór- sławski – przyp. W.O.] na kapła- jako swoim naturalnym środowi- Szumlany w powiecie Podhajce i nym milczeniu duchowieństwo nów hajdamaków, którzy dopiero skiem religijno-cywilizacyjnym spalił ich gospodarstwa. Zwłoki Po powstaniu na gruzach ZSRR greckokatolickie masowo poparło co w krwi niewinnego ludu bez- i woleli śmierć niż zdradę. Św. pomordowanych odarto z odzieży państwa ukraińskiego w roli szer- banderowskie zbrodnie, niejed- 61 bożne ręce umaczali, i powierzał Józef Sebastian Pelczar, historyk do naga i złożono w stos . mierzy ideologii nacjonalizmu nokrotnie bezpośrednio biorąc w im pasterstwo dusz w cerkwiach Kościoła i późniejszy łaciński ukraińskiego oraz gloryfikatorów 48 nich udział. Jak zaznaczała jedna unickich” . biskup przemyski, pisał o nich: Druzgocącą ocenę tej sytuacji zbrodniczych formacji powszech- z najbardziej znanych badaczek „Hańba wieczna tym judaszom, podają bezpośredni świadkowie nie występowali duchowni grec- ludobójstwa na Kresach Ewa Przeświadczeni o działaniu w krew i łzy prześladowanych uni- zagłady, wprost wskazując na kokatoliccy i częściowo prawo- Siemaszko, „stwierdzono setki imię świętej sprawy oprawcy sami tów przekleństwem spadną na ich zbrodniczą postawę duchowień- sławni. Typowe stały się widoki dowodów na to, że księża uniccy dokonywali weryfikacji prawdzi- głowy”52. Obserwując wynaturze- stwa ukraińskiego. Stanisław świątyń na Ukrainie z rozwijają- publicznie nawoływali do plano- wej wiary, która była podstawą nie i podstępność działań unickich Leszczyński z Podola pisał: cymi się flagami OUN, podobnie wego wymordowania wszystkiej do pozostawienia przy życiu bez- przybyszy z Galicji, brzydzili się jak udział księży w uroczysto- ludności polskiej, że poświęca- Wielu duchownych greckokato- bronnych ofiar rzezi. Pojmawszy i pogardzali nimi sami duchowni ściach poświęconych uczczeniu li noże, siekiery i broń palną, lickiej Cerkwi w Galicji uległo gromadkę dzieci, przed wyko- prawosławni, nazywając ich nie „bohaterów” winnych okrutnych przeznaczoną do rzezi”57. Na magii złych słów domorosłych naniem egzekucji żądali od nich inaczej, jak „przeklęta swołocz zbrodni ludobójstwa. Kult na- Podkarpaciu – jak wspomina A. polityków. I nie znalazł się po- zaśpiewania pieśni cerkiewnej halicka”53. cjonalizmu i liderów organizacji Preczystaja Diwa Maty Ruskoho Zapałowski – przykłady zaanga- śród nich nikt, żeby się za-stano- nacjonalistycznych przejawia się Kraju. Znając tę pieśń, uratował Mimo wysiłków hierarchii grec- żowania duchowieństwa grecko- wić nad rzeczywistością. Metro- nie tylko w populistycznych wy- się przed hajdamackimi nożami kokatolickiej i prób wyciszania katolickiego w zbrodniczą dzia- polita Andrzej Szeptycki, który powiedziach kleru greckokato- nieletni Romuald Rylski, dziadek radykalnych nastrojów wśród kle- łalność ludobójczą były dość po- nawet zasiadywał w austriackim lickiego, ale szerzony jest przez późniejszego poety ukraińskiego ru, ładunek wrogości nieustannie wszechne. Odbywały się procesje parlamencie i był najwyższym hierarchię, a także autorytety Maksyma Rylskiego49. powiększał się i szukał ujścia. W przeciwko państwu polskiemu, z autorytetem dla młodych i po- moralne związane z tym Kościo- czasie zaognienia antagonizmów symbolicznymi wieńcami ciernio- rywczych – nie usiadł z nimi do łem. Głośnym echem odbiło się Kościół unicki, eksterminowany polsko-ukraińskich na początku wymi i śpiewami, a także antypol- wspólnego stołu dla poradzenia kazanie lwowskiego metropolity w czasach powstań kozackich i XX wieku w Galicji, a w szcze- skimi kazaniami. Towarzyszyły i pohamowania. Nie męczono greckokatolickiego, abp. Ihora hajdamackich jako „obcy”, „pol- gólności w czasie wojny polsko- im „nabożeństwa” w cerkwiach. rozpalonych głów zastanawia- Woźniaka, wygłoszone przy po- ski”, w czasach austriackich w -ukraińskiej, duchowieństwo Siostra Kachniarz nadmieniała, niem się nad sensem zamiarów mniku Bandery we Lwowie w ko- Galicji sam stał się narzędziem unickie wykazało się szczegól- że „bardzo dużo zawiniło pod tym i realiami. Wielkim hałasem i lejną rocznicę urodzin przywódcy prymitywnej walki z „polsko- nym radykalizmem i zaangażo- względem [mordów na Polakach] aktami terroru pędzono doni- OUN. Wyróżnieniem dla greko- ścią” i latynizmem. Biurokracja waniem w sprawy narodowe. Z duchowieństwo greckokatolic- kąd. Powracam w tym miejscu katolików miało być to, że Bande- wiedeńska doskonale potrafiła przerażeniem pisał św. abp Józef kie oraz inteligencja wywodząca do roli popa Iwana Wołoszyna ra wywodził się z rodziny kapłana wykorzystać drzemiące w środo- Bilczewski, łaciński metropolita się z ich rodzin”. Przerażający i jego zięcia Nestora [Słobodia- unickiego. Hierarcha podkreślał: wiskach cerkiewnych ładunki nie- lwowski, że wroga agitacja kleru jest przykład „rozgrzeszenia” dla na], a poprzez nich dochodzę „Syn księdza greckokatolickiego, nawiści oraz dawnych komplek- ruskiego przeciw Polakom wy- uczestników planowanych mor- aż do arcypasterza ukraińskiej który się urodził w Starym Uhry- sów względem Polski i wszczepić stąpiła w skrajnej formie, że lud dów, udzielanego przez greckoka- Cerkwi, Andrzeja Szeptyckiego. nowie na Iwanofrankowszczyźnie ferment nieustannie towarzyszący ruski, szczuty przez kler grecko- tolickiego proboszcza Birczy ks. Osobiście to na nich zrzucam [Stanisławowszczyzna – przyp. tej konfesji na ziemiach galicyj- katolicki, odnosi się wrogo do Iwana Łebedowycza, o którym odpowiedzialność. A wielcy ba- W.O.], stał się symbolem naro- skich. Ukształtowane w duchu ludu polskiego, grozi mu nawet również wspomina siostra Kach- daczy i pismacy, usprawiedliwia- du, nieugiętym wojownikiem o cywilizacji łacińskiej i kultury gwałtem. Odtąd wroga agitacja niarz: cze i gloryfikatorzy niech bajają, lepszy los dla swego narodu”. W polskiej duchowieństwo unickie duchowieństwa „ukraińskiego” co im łgarze podsuną. Bo gdyby prosty sposób katolicki pasterz Gdy Niemcy dali pewne swobo- musiało się „unarodowić”, wy- ciągle tylko wzrastała: cerkiewnych duchownych chcieć Lwowa zwracał się do rodaków dy i przywileje Ukraińcom, ks. zbywając się swego właściwego jakoś tłumaczyć, to zawsze pozo- zgromadzonych przy pomniku greckokatolicki, dziekan z Bir- środowiska i przyjmując wzorce Spod piór kapłanów „ukraiń- staje bez odpowiedzi otwarte py- Bandery 1 stycznia 2011 roku, w czy, który bywał w naszej szkole ludowe zasilone przez literaturę skich” wychodziły publiczne tania: Czy i jak przeciwstawiali dniu, kiedy cały Kościół świętuje jako wizytator religii grecko-ka- docierającą od twórców ukraiń- odezwy podjudzające lud ruski się tym bestialstwom? Przecież Światowy Dzień Pokoju: skich, gloryfikujących, na falach przeciw Polakom, nawołując ten tolickiej, zwołał w pewną nie- działo się to co najmniej obok nurtów romantycznych, żywioły lud wprost do barbarzyńskich dzielę zebranie swoich parafian nich, gdy lament mordowanych Wielkie zadanie spoczywa na każ- stepów i krwawe dzieje. Kryte- gwałtów [...] Trybunami agita- i powiada: słuchajcie parafianie, ludzi docierał do ich uszu – za- dym świadomym Ukraińcu, żeby rium patriotyzmu – jak wspomi- cyjnymi dla duszpasterzy „ukra- nadszedł czas rizaty Lachiw. Za- równo Metropolity Szeptyckiego, kochać swój naród, zmierzać do nał jeden z duchownych ruskich ińskich” były z reguły cerkiewne panowało milczenie. Wreszcie się jak i naszego Wołoszyna. A prze- poszanowania swych bohaterów, XIX wieku – była nienawiść do ambony. Z ambony nawoływał odezwał pewien starszy człowiek cież Metropolita Szeptycki już nie bać się presji żadnych rządów Polaków. Wraz z unaradawianiem do bicia Lachów nawet „kuła- i powiada: słuchajcie ojcze du- pod koniec czerwca, a później w wewnętrznych czy zewnętrznych, się postępowały laicyzacja i zo- kami” dygnitarz cerkiewny, bo chowny, ale to jest grzech. Na to lipcu 1941 r. był świadkiem pre- które się sprzeciwiają naszemu bojętnienie na kwestie moralne wikariusz generalny metropolity ks. dziekan – grzech, bo grzech, ludium tych strasznych zbrodni. narodowi i Ukrainie. Ten oto oraz światopoglądowe. Mając na [...] Domów Bożych, cerkwi, uży- ale będziemy Matkę Bożą pro- Czyż nie słyszał, czyż nie widział z człowiek, Bandera, kochał swój myśli jedynie wrogość wobec Po- sić i jakoś będzie. Informację tę okien pałacu żydowskiej ludności www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 23 naród, bronił jego godności, ży- Obwieszcza, że: „Stepan Bandera dowiska. W 2001 roku, w czasie siłków – gdy jedna ze stron tzw. wiać. Bp Chomyszyn reprezento- czył mu dobra, jak potrafił wy- może być porównany do barome- wizyty papieża Jana Pawła II we dialogu uporczywie występuje wał w myśli ukraińskiej postawę walczał lepszą przyszłość dla swej tru świadomości narodowej. Ten, Lwowie, w imieniu swego Ko- jako adwokat ludobójców i zbrod- prawdziwie europejską, cywiliza- Ojczyzny, w której on się urodził kto ko-cha Ukrainę, ten podziela ścioła przeprosił za zło, które wy- niczej ideologii – abp Mieczy- cyjnie łacińską – mimo greckiej i dla której poświęcił swe życie63. poglądy Stepana Bandery. Ukra- rządzili niektórzy „synowie i cór- ław Mokrzycki nazwał „pustymi formy obrzędu kościelnego. Łą- ińskie zmagania narodowe wy- ki Ukraińskiego Kościoła Grec- frazesami”75. Szkoda, że Kościół czy się ona z tradycją „Rusi kato- Z podobnym entuzjazmem lwow- magają od nas świadomości idei kokatolickiego [...] swym bliźnim katolicki, będący od wieków ofia- lickiej” niszczonej z zawziętością ski władyka wyrażał się o przy- Wielkiego patrioty, oddania spra- z własnego narodu i innych na- rą ludobójczych zbrodni, dał się przez „cywilizację Siczy”. Mimo wódcy UPA, nacjonalistycznym wie narodowej”. Według biskupa rodów”68. W 2006 roku kardynał wciągnąć w tak nieuczciwe roz- krótkości swego żywota wydała dowódcy Romanie Szuchewyczu. katolickiego – choć i obrządku Kościoła rzymskiego, zwierzch- grywki, tracąc na powadze i pod- ona piękne wzorce i godne na- W związku z odsłonięciem po- greckiego vel bizantyńsko-ukra- nik Ukraińskiego Kościoła Grec- ważając swój autorytet. śladowania postacie – jak św. Jo- -święconej mu tablicy pamiątko- ińskie-go – nieprzyjmowanie ide- kokatolickiego, przekazał słowa zafat Kuncewicz, błogosławieni wej (notabene na gmachu szkoły ologii Bandery, banderyzmu, jest gratulacji uczestnikom XVII Tracą sens i wyciszają się głośne Męczennicy Chełmscy, nieznane polskiej we Lwowie) 1 grudnia tożsame z zaprzaństwem, zdradą Wielkiego Zebrania Ukraińskich kiedyś polsko-ukraińskie fora i rzesze prześladowanych unitów 2012 roku abp Woźniak porównał narodową. Podobnie jak zaprzań- Nacjonalistów. Zwrócił uwagę konferencje. Ich imitacje podtrzy- z czasów carskich i komunistycz- osobę odpowiedzialną za masowe cy szemrzący przeciwko Mojże- m.in. na „wysoki osobisty poziom mują jeszcze czynniki rządowe, nych, którzy w jedności z tradycją rzezie Polaków na Wołyniu do szowi, tak i przeciwnicy Bandery moralności członków [OUN]”69. które próbują udawać poszukiwa- łacińską, we wspólnocie losów biblijnego króla Dawida i Judyty. muszą powymierać, żeby ziścił Dalej kontynuował: nia i prace tam, gdzie w zasadzie historycznych z Polską widzieli Jako akt sprawiedliwości dziejo- się plan Boży – oswobodzenie nie ma przestrzeni do spotkań i przyszłość swoją i swego kraju. wej hierarcha oceniał uhonoro- Izraela. Biskup w swej nauce Organizacja Ukraińskich Nacjo- rozmów. Natomiast argumenty Zgodnie z Prawdą, która jest sa- wanie banderowskiego dowódcy uświadamiał wiernych: nalistów – to nie tylko przeszłość, stosowane przez „sojuszników mowystarczająca i nie potrzebuje przez prezydenta Juszczenkę mia- nie tylko historia. Jest to współ- strategicznych” – którzy nawet je- uzasadnienia, tzw. strona polska nem „Bohatera Ukrainy”. Arcybi- Tylko po śmierci wrogów Mojże- czesność, w której trzeba nie śli już uznają niezaprzeczalny fakt powinna pomóc osądzić zbrodnie skup zwracał się do swych wier- sza, prorok został uznany przez mniej niż kiedykolwiek walczyć ludobójstwa, to próbują „uzasad- ludobójstwa w społeczeństwie nych: swój naród, co mu się należało o realizację szczytnych ideałów. niać” go tym, że choć nacjonaliści ukraińskim, powinna wesprzeć według sprawiedliwości (por. Lb Jest to przyszłość, którą w opar- ukraińscy eksterminowali Pola- dokonanie prawdziwego – a nie Dlaczego miałby nie być dla nas 16). Podobnie też było ze Stepa- ciu o najlepsze tradycje chcemy ków, czynili to jednak na „swych tylko pozorowanego – wyboru Bohaterem Generał Szuchewycz nem Banderą. Naród się podzie- budować70. etnicznych ziemiach” i mieli do cywilizacyjne-go, polegającego Roman, który walczył o wolność lił na banderowców i tych, którzy tego prawo – przestają być brane m.in. na radykalnym zerwaniu z swego ludu, za jego niepodle- za-wzięcie nienawidzili wszystko Przywieziona z emigracji na- pod uwagę nawet przez najbar- barbarzyńską, zdziczałą turańską głe państwo, za lepszy los, żeby ukraińskie i narodowe. Ostat- cjonalistyczna ideologia, której dziej „wyrozumiałych” polskich cywilizacją destrukcji i odzyska- być gospodarzem na swej ziemi? nich nie sposób było przekonać w zwolennikami są przedstawiciele rozmówców. niu ładu w oparciu o odwieczne Komuś to się nie podoba, bo on słuszności i efektywności drogi, hierarchii i kleru Kościoła grec- fundamenty kultury chrześcijań- walczył przeciwko bolszewickim wskazanej przez Banderę. A więc kokatolickiego, jest skutecznie Wszelkie próby dialogu w sytu- skiej. czy też innym wojskom, które sta- głównymi wrogami i przeciwni- krzewiona wśród wychowanków acji, gdy jedna ze stron utożsamia ły się zaborcami naszego kraju, kami byli ci ludzie, którzy nie- seminariów. Rok 2013 – rok 70. się z mordercami, ideologię lu- -- gnębili naród w ciągu dziesię- nawidzi-li wszystko ukraińskie rocznicy Zbrodni Wołyńskiej był dobójstwa wychwala jako szczyt 1. Pol, Pieśń o ziemi naszej, Kra- cioleci i wieków (sic!). Dlaczego i narodowe. Lecz kiedy ziemia obchodzony w Kościele katolic- myśli niepodległościowej, wznosi ków 1888, s. 32. nazywają bohaterami tych, któ- pochłonęła ich w swe wnętrzno- kim jako „Rok Wiary”. Na ofi- pomniki oprawcom i stawia wa- 2. Schall, Dzieje Żydów na zie- rzy bronili rząd radziecki, który ści dopiero wówczas Stepan Ban- cjalnej stronie Lwowskiego Semi- runki dla pochówku szczątków miach polskich, Lwów 1926, s. głodem, znęcaniem, więzieniami, dera sprawiedliwie został uznany narium Duchownego św. Ducha dziesiątków tysięcy pomordo- 46. sybirskim zimnem, wywózkami w nauki wiary greckokatolickim wanych, są szyderstwem i bluź- przez cały naród ukraiński [...] 3. Bałaban, Historia i litera- dalekie przestworza Rosji sięga- alumnom udzielał Stepan Bande- nierstwem przeciwko ofiarom i Urodziny przywódcy narodu po- tura żydowska ze szczególnym jące północy i wybrzeża Pacyfiku ra w artykule Stepan Bandera o rodzinom ofiar ludobójstwa. Trze- winny wywołać u nas entuzjazm, uwzględnieniem historii Żydów w doprowadzili do śmierci dzie- potrzebie wiary71. ba stanowczo i jednoznacznie żeby nasza Ojczyzna nie była Polsce, t. III, Lwów–Warszawa– siątków milionów cywili. Zabor- stwierdzić, że znajdujemy się na przez nikogo zniewolona. Wzy- Kraków 1925, s. 262. cy mogą mianować najeźdźców wamy naszą młodzież do ofiarnej Jeszcze bardziej skandaliczna styku dwóch cywilizacji, dwóch 4. Latopisiec albo Kroniczka Jo- swymi bohaterami, a my Ukraiń- pracy na rzecz utrwalania i roz- sytuacja zaistniała w greckoka- kodów kulturowych, których po- achima Jerlicza, z rękopisu wydał cy mamy milczeć o tym, że nasi kwitu państwa, któremu na imię tolickim lubelskim seminarium godzić się nie da. Kompromis K. Wł. Wójcicki, t. I, Warszawa synowie i córki ziemi ojczystej po Ukraina65. duchownym, którego oficjalna między nimi może być tylko kom- bohatersku bronili honoru swego strona stała się miejscem kpin i promisem między prawdą a kłam- 1853, s. 97. narodu!? Dzięki Bogu, że obecny Upowszechnieniu kultu Bande- szyderstw z tragedii wołyńskiej. stwem, między dobrem a złem. 5. Wieliczka-Szarkowa, Czarna Prezydent zamianował bohate- ry służyć mają także rozpoczęte Prześmiewcze wpisy umieszczał Każde „porozumienie” w takich księga Kresów, Kraków 2011, s. rem Szuchewycza Romana 64. w 2009 roku starania Centrum prefekt tego seminarium grecko- układach będzie porażką prawdy 55. Kanonizacji Ukraińskiej Cerkwi katolickiego w przededniu ob- i dobra. 6. Rawita-Gawroński, Kozaczy- Kult Bandery stał się we współ- Greckokatolickiej o beatyfikację chodów uczczenia ofiar ludobój- zna ukrainna w Rzeczypospolitej 72 czesnym Ukraińskim Kościele ks. Andrija Bandery, ojca przy- stwa . Dopiero po interwencji u Czy znaczy to zatem, że polsko- Polskiej do końca XVIII wieku. Greckokatolickim powszechnym wódcy nacjonalistów, męczenni- arcybiskupa lubelskiego Stanisła- -ukraiński dialog historyczny jest Zarys polityczno-historyczny z 26 i, można powiedzieć, obowiązu- ka, który poniósł śmierć z rąk bol- wa Budzika naganne teksty (pasz- skazany na porażkę? Że nie ma ilustracjami i 2 mapami, Warsza- jącym rytuałem, „celebrowanym” szewików. Tego rodzaju zabieg kwile pt. Wodewil i happening. sensu i nie powinien być realizo- wa–Kraków–Lublin i in. [1922], przez duchowieństwo, w tym tak- – choć mało prawdopodobne, by Rzecz o pojednaniu oraz Wołyń. wany? Oczywiście, że nie! Dia- s. 230. że hierarchów, 1 stycznia – w dniu Ludobójstwo jako Nobel za cier- log prowadzący do porozumie- był skutecznie sfinalizowany – 7. Likowski, Dzieje Kościoła urodzin lidera OUN. Obchodzo- pienie) zostały usunięte, a sam nia powinien być realizowany w miałby ocieplić wizerunek terro- unickiego na Litwie i Rusi w XVIII ny w całym katolickim świecie hierarcha stwierdził, że „miej- przestrzeni wspólnych wartości, rysty i lidera ludobójczej formacji i XIX wieku uważane głównie ze pierwszy dzień nowego roku – dla scem takiej polemiki nie powinna wyrastających ze wspólnoty kul- w świetle medialnych informacji względu na przyczyny jego upad- greko-katolików na Ukrainie jest być strona seminarium greckoka- turowej i cywilizacyjnej. Mimo o chrześcijańskim heroizmie jego ku, Warszawa 1906, s. 138. dniem gloryfikacji watażki - or ojca66. tolickiego w Lublinie”73. ogromu zła i spustoszeń dało się ganizacji winnej zbrodni ludo- dojść do historycznego pojedna- 8. Cyt. za: W. W., Żywot bł. An- bójstwa. Kult przybiera formy Fascynacja nacjonalizmem i jego BEZDROŻA BLUŹNIERCZE- nia polsko-niemieckiego. Uczyni- drzeja Boboli S. J. w krótkości po- poniekąd groteskowo-patetyczne. liderami jest charakterystyczna GO „POJEDNANIA” li to biskupi, odwołując się do po- dany, Kraków 1853, s. 18. Ordynariusz diecezji kołomyj- nie tylko dla środowiska duchow- nadczasowej prawdy Ewangelii, 9. Kielar-Czapla, Ojciec Ludwik skiej bp Wasyl Iwasiuk w mowie nych, którzy pobierali formację w Po kilku dekadach tzw. polsko- będącej wspólnym podłożem kul- Wrodarczyk OMI. Portret ducho- wygłoszonej na panachidzie z podziemiu i nie mieli dostępu do -ukraińskiego dialogu historycz- turowo-cywilizacyjnym obu naro- wy, Biały Dunajec – Ostróg 2012, okazji urodzin Bandery, 1 stycz- wyższych studiów67, ale i wśród nego kryzys w relacjach obu dów w ciągu wieków. Brak trwa- s. 39-40. nia 2018 roku, nazwał przywódcę elit kościelnych przybyłych z społeczeństw tylko się pogłębia. łych struktur narodowo-państwo- Mimo tryumfalnych relacji poli- 10. Kulińska, Cz. Partacz, Zbrod- nacjonalistów „biblijnym Mojże- emigracji. Zwierzchnik grekoka- wych na Ukrainie, brak tradycji nie nacjonalistów ukraińskich na szem dla Ukrainy”. Kilka treści z tolików w latach 2001-2011, kard. tyków obwieszczających rozlicz- niezawisłego bytu politycznego, ne zdobycze polsko-ukraińskiej Polakach w latach 1939-1945. homilii katolickiego hierarchy nie Lubomyr Huzar, przybył na Ukra- głębokie kompleksy zakorzenio- Ludobójstwo niepotępione, War- może nie wzbudzić zainteresowa- inę z emigracji. Reprezentował współpracy w kolejnych obsza- ne w zaszłościach historycznych 74 szawa 2015, s. 187-191. nia tych, którzy dążą do poznania elitarne grono kleru emigracyj- rach -jak ongiś w niesławnym i uproszczonych interpretacjach 11. „Поляки”, ulotka w j. ukraiń- kondycji Ukraińskiego Kościoła nego z solidnym dorobkiem na- okresie imitacji ponadczasowej przeszłości znacznie utrudniają skim Korpusu Obrony Wołynia, w Greckokatolickiego. Otóż hierar- ukowym i doświadczeniem pracy przyjaźni polsko-radzieckiej- kry- ten dialog. Jednak obecność ma- posiadaniu autora. cha katolicki, podporządkowany na rzymskim Urbanianum. Na zys daje się zauważyć bez trudu. łej, zwalczanej i prawie niedo- papieżowi i wyznający z zało- Ukrainie, tak w czasie pełnienia strzeganej platformy intelektual- 12. Rawita-Gawroński, op. cit., s. Ustały próby pozornego pojed- żenia naukę moralną Kościoła, urzędu głowy Kościoła, jak i po no-kulturowej po stronie ukraiń- 91. nania na płaszczyźnie kościelnej. z obrazu watażki nacjonalistów rezygnacji, uważał się za autory- skiej, reprezentowanej przez bł. 13. Teodorowicz, Obecny moment Dziesięcioletnią imitację tych nie- tworzy swego rodzaju metafo- tet moralny, do którego odwołują bp. Grzegorza Chomyszyna, daje Kwestyi polsko-ruskiej, Kraków udolnych, karykaturalnych wy- ryczne kryterium patriotyzmu. się narodowo-patriotyczne śro- nadzieję, że można i trzeba rozma- 1907, s. 6. 1 marca 2019 - strona 24 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl 14. Tokarzewski, Straż przednia 36. О. Івах, Бойова сурма 61. Wołczański, Ekstermina- 71. Степан Бандера про Dylągowa H., Dzieje Unii Brze- (ze wspomnień i notatek), Warsza- України, Вінніпег 1931, s. 1-2. cja narodu polskiego i Kościoła необхідність віри, www.lds. skiej (1596-1918), Warszawa– wa [1925], s. 230. 37. Kołodziński, Doktryna woj- rzymskokatolickiego przez ukra- lviv.ua/Статті/Степан-Бандера- Olsztyn 1996. Isakowicz-Zaleski 15. Kossak-Szczucka, Pożoga. skowa ukraińskich nacjonalistów, ińskich nacjonalistów w Małopol- про-необхідність--віри (wy- T., Nie będzie pojednania bez Wspomnienia z Wołynia 1917- 1938, [w:] A. Diukow, Dlaczego sce Wschodniej w latach 1939- druk komputerowy w: Archiwum prawdy, http://www.klubinte- 1919, Kraków 1923, s. 154. walczy-my z Polakami. Antypol- 1945. Materiały źródłowe, cz. II, Ośrodka Badań nad Historią i ligencjipolskiej.pl/2015/08/ks- Kraków 2006, s. 431. Tradycją Metropolii Lwow-skiej tadeusz-isakowicz-zaleski-nie- 16. Paszkowski, Zawierucha ski program OUN w kluczowych Obrządku Łacińskiego we Lwo- bedzie-pojednania-bez--prawdy/ ukraińska, Warszawa 1919, s. 57. dokumentach, Warszawa 2017, s. 62. Leszczyński, Uwikłanie. 112. Wspomnienia z Podola 1939- wie (AOBHTML), teczka „Wołyń (wydruk komputerowy w: Archi- 17. Ibidem, s. 57-58. 70”). wum Ośrodka Badań nad Historią 38. A. Zelga, Arcybiskup Zygmunt 1945, wprowadzenie, redakcja 18. Dokładnie na ten temat w i Tradycją Metropolii Lwowskiej Szczęsny Feliński 1822-1895, naukowa i aneks T. Bereza, Rze- 72. Zob.: M. Walaszczyk, No- artykule zamieszczonym w ni- Obrządku Łacińskiego we Lwo- Biały Dunajec – Ostróg 2015, s. szów 2016, s. 198-199. bel za szyderstwa, „Nasz Dzien- niejszym tomie: Marcin Skalski, wie (AOBHTML), teczka „Wołyń 46. 63. Син українського священика nik” 18 lipca 2013, http://www. Zbrodnie na Polakach w czasie naszdziennik.pl/polska-kra- 70”) 39. Pisma X. Hieronima Kajsie- став символом нації, - wojny polsko-ukraińskiej 1918- j/48411,nobel-za-szyderstwa.html wicza, t. III: Rozprawy, listy z po- Архиєпископ Ігор Возьняк 1919. Preludium Rzezi Wołyń- (wydruk komputerowy w: Archi- Isakowicz-Zaleski T., Przemil- dróży, pamiętnik o zgromadzeniu, про Бандеру, http://com.ua/ skiej. wum Ośrodka Ba-dań nad Histo- czane ludobójstwo na Kresach, Berlin–Kra-ków 1862, s. 89. print/8091.html 19. Portnow, Ukraińska (nie)pa- rią i Tradycją Metropolii Lwow- Kraków 2008. Jabłonowski A., 64. Слово Владики Ігоря на mięć o Wołyniu, [w:] Pojednanie 40. Pelczar, Pius IX i Polska, skiej Obrządku Łacińskiego we Historia Rusi Południowej do посвячені таблиці Роману przez trudną pamięć. Wołyń 1943, Miejsce Piastowe 1914, s. 97. Lwowie (AOBHTML), teczka upadku Rzeczypospolitej Polskiej, Шухевичу, www.ugcc.lviv.ua/ red. A. Zinczuk, Lublin 2012, s. 41. Załęski, Państwo carów i Ro- „Wołyń 70”). Kraków 1912. index2php?option=-com_con- 30. sjanie, ich religia przez Anatola tent&task=view&id=846<emi- 73. Isakowicz-Zaleski, Nie bę- Kałuski M., Sprawy kresowe poza Leroy Beaulieu, Kraków 1890, s. 20. Portnow, Ukraińska (nie)pa- d=418pop=1&page=0 dzie pojednania bez prawdy, cenzurą, Toruń–Melbourne 2017. mięć o Wołyniu, [w:] Pojednanie 4. http://www.klubinteligencjipol- 65. Слово владики Василія przez trudną pamięć. Wołyń 1943, 42. Jabłonowski, Historia Rusi skiej.pl/2015/08/ ks-tadeusz- (Івасюка) на панахиді з нагоди Karczewski: relacje polsko-ukra- red. A. Zinczuk, Lublin 2012, s. Południowej do upadku Rzeczy- isakowicz-zaleski-nie-bedzie- 109-ї річниці від дня народження ińskie nigdy nie były tak dobre jak 30. pospolitej Polskiej, Kraków 1912, pojednania-bez-prawdy/ (wydruk Степана Бандери, http://dioce- dziś, https://kresy.pl/ wydarzenia/ s. 217. komputerowy w: Archi-wum 21. Polska według świętych i se.ko.if.ua/preaching/458.html regiony/litwa/karczewski-relacje- Ośrodka Badań nad Historią i wielkich ludzi Kościoła, oprac. J. 43. Rawita-Gawroński, op. cit., s. (wydruk komputerowy w: Archi- polsko-ukrainskie-nigdy-nie- Tradycją Metropolii Lwowskiej P. Laskowski, Kraków 2018, s. 210. wum Ośrodka Badań nad Historią byly--tak-dobre-jak-dzis/. Obrządku Łacińskiego we Lwo- 304-305. 44. Ibidem, s. 212. i Tradycją Metropolii Lwowskiej -wie (AOBHTML), teczka „Wo- Kielar-Czapla M., Ojciec Ludwik 22. W. Orski, W zachodniej „re- Obrządku Łacińskiego we Lwo- 45. Ibidem, s. 212. łyń 70”). Wrodarczyk OMI. Portret ducho- publice” Ukraińskiej od 1 listopa- wie (AOBHTML)). 46. Ibidem. 74. Przykładem takich nikczem- wy, Biały Dunajec – Ostróg 2012. da 1918 do 22 maja 1919, Lwów 66. Kałuski, Sprawy kresowe poza 47. Likowski, op. cit., s. 136. nych, zakłamanych deklaracji 1919, s. 19 cenzurą, Toruń–Melbourne 2017, Kołodziński M., Doktryna woj- może być wypowiedź marszał- 23. Błogosławiony Męczen- 48. Ibidem, s. 139. s. 203-204. skowa ukraińskich nacjonalistów, ka Senatu RP Karczewskiego o nik Grzegorz Chomyszyn, Dwa 49. С. Беляков, Тень Мазепы. 1938, [w:] A. Diukow, Dlaczego 67. Jak na ironię losu, abp Woź- tym, że relacje polsko-ukraińskie Królestwa, red. I. Pełechatyj, W. Украинская нация в эпоху walczymy z Polakami. Antypolski niak, działając w podziemiu, jeszcze nigdy nie były tak dobre, Osadczy, Kra-ków 2017, s. 85. Гоголя, Москва 2016, s. 58. program OUN w kluczowych do- uczestniczył w duszpasterstwie jak w czasie upaństwowienia ide- kumentach, Warszawa 2017. 24. Пастирський лист 50. Zob.: W. Osadczy, Kościół i rzymskokatolickim. Zob.: Abp ologii banderyzmu na Ukrainie Григорія Хомишина епископа Cerkiew na wspólnej drodze..., s. Woźniak administratorem Ukra- i licznych antypolskich akcji, o станиславівського до людей 207. ińskiego Kościoła Greckokato- Kossak-Szczucka Z., Pożoga. których regular-nie – mimo cen- Wspomnienia z Wołynia 1917- доброї волі про політичне 51. Dylągowa, Dzieje unii brze- lickiego, http://ekai.pl/ wydarze- zuralnych ograniczeń – pojawiają 1919, Kraków 1923. Kościół положенє українського народу в skiej (1596-1918), Warszawa– nia/swiat/x38381/abp-wozniak- się informacje w mediach. Zob.: rzymskokatolicki i Polacy w Ma- польській державі, Станиславів Olsztyn 1996, s. 115. administratorem-ukrainskiego- Karczewski: relacje polsko-ukra- 1931, s. 4-5. kosciola-greckokatolickiego/ łopolsce Wschodniej podczas 52. S. Pelczar, Pius IX i Jego Pon- ińskie nigdy nie były tak dobre wojny ukraińsko- -polskiej 1918- 25. Ibidem, s. 7. tyfikat na tle dziejów Kościoła w (wydruk komputerowy w: Archi- jak dziś, https://kresy.pl/wyda- wum Ośrodka Badań nad Historią 1919. Źródła, t. I, oprac., wstęp, 26. Козацькі часи в нарoдній XIX wieku, Przemyśl 1908, s. 231. rzenia/regiony/litwa/karczew-ski- i Tradycją Metropolii Lwowskiej przypisy, indeksy i wybór foto- пісни, з замітками В. relacje-polsko-ukrainskie-nigdy- 53. Dylągowa, op. cit., s. 152. Obrządku Łacińskiego we Lwo- grafii J. Wołczański, Lwów–Kra- Будзиновского, Львів [b.r.w.], s. nie-byly-tak-dobre-jak-dzis/ 54. Relacja abp. Józefa Bilczew- wie (AOBHTML)). ków 2012. 154. 75. K. Czawaga, Puste słowa za- skiego na temat stosunków pol- 68. Słowa te znalazły się we 27. Literatura i krytyka. Pisma miast czynów, „Kurier Galicyj- Kulińska L., Partacz Cz., Zbrod- sko-ukraińskich w latach 1918- wspólnej deklaracji biskupów i Michała Grabowskiego, Wilno ski”, 16-29 czerwca 2015. nie nacjonalistów ukraińskich na 1919 w Małopolsce Wschodniej stały się wyrazem przeprosin za 1837, s. 32. przeznaczona dla Ministerstwa Polakach w latach 1939-1945. „zbrodnie popełnione w 1943 LITERATURA Ludobójstwo niepotępione, War- 28. Zawadzki, Obrazy Rusi Czer- Spraw Zagranicznych, [w:] Nie- r.”. Zob.: Deklaracja, „Wołanie z szawa 2015. wonej, Poznań 1869, s. 42. znana korespondencja arcybi- Wołynia” 4 (113), lipiec-sierpień Abp Woźniak administratorem skupów metropolitów lwowskich 29. Сочинения Н. В. Гоголя, т. 2, 2013, s. 44. Ukraińskiego Kościoła Greckoka- Latopisiec albo Kroniczka Jo- Józefa Bilczewskiego z Andrzejem tolickiego, http://ekai.pl/ wydarze- С-Петербургъ 1894, s. 398. 69. Wart przypomnienia w tym achima Jerlicza, z rękopismu wy- Szeptyckim w czasie wojny pol- nia/swiat/x38381/abp-wozniak- 30. Osadczy, „Ogniem i mie- miejscu jest fakt, że kodeks mo- dał K. Wł. Wójcicki, t. I, Warsza- sko-ukraińskiej 1918-1919, red. administratorem-ukrainskiego- czem”. Fakty i mity. Antyukra- ralny nacjonalistów, tzw. De- wa 1853. J. Wołczański, Lwów–Kraków koscio-la-greckokatolickiego/ ińskość Sienkiewicza znowu pod kalog, nawoływał do zemsty, 1997, s. 165-166. (wydruk komputerowy w: Archi- lupą, „Nowe Kontrasty” 1999, nr podstępu, zbrodni morderstwa. Leszczyński S., Uwikłanie. Wspo- wum Ośrodka Badań nad Historią 6 (69), s. 22. 55. W. Orski, op. cit., s. 13. Nie uznawał Boga osobowego, mnienia z Podola 1939-1945, i Tradycją Metropolii Lwowskiej 56. Polska według świętych..., s. ale odwoływał się do „Ducha Wprowadzenie, red. nauk. i aneks 31. Szewczenko, Hajdamacy, Obrządku Łacińskiego we Lwo- 305. odwiecznego żywiołu” w nietz- T. Bereza, Rzeszów 2016. przeł. L. Sowiński, Lwów [b.r.w.], wie). scheańskim rozumieniu. Aktywni s. 137-138. 57. Siemaszko, Święcenie narzę- Likowski E., Dzieje Kościoła członkowie OUN ni-czym pacierz 32. Українська прoблєма, dzi banderowskiej zbrodni, „Biu- Bałaban M., Historia i litera- unickiego na Litwie i Rusi w XVIII odmawiali „przykazanie” Dekalo- написав для духовної і світської letyn IPN” 2017, nr 1-2 (134- tura żydowska ze szczególnym i XIX wieku uważane głównie ze gu. Obserwujący tę „religijność” інтелігенції українського 135), s. 90. uwzględnieniem historii Ży-dów względu na przyczyny jego upad- nacjonalistów ksiądz greckoka- народу Григорій Хомишин 58. Zapałowski, Akcje odweto- w Polsce, t. III, Lwów–Warsza- ku, Warszawa 1906. Станиславівський епископ, we polskiego podziemia na lud- tolicki, który znalazł się wraz z wa–Kraków 1925. Станиславів [b.r.w.], s. 14. ności ukraińskiej w powiecie nimi w warszawskim więzieniu, Literatura i krytyka. Pisma Mi- przemyskim na początku 1945 r., przed wojną tak opisywał swe Błogosławiony Męczennik Grze- chała Grabowskiego, Wilno 1837. 33. Osadczy, Kościół i Cerkiew doświadczenie: „Był to styl życia, na wspólnej drodze. Concordia [w:] Dawne Kresy Południowo- gorz Chomyszyn, Dwa Króle- praktyczny przejaw «metafizycz- Nieznana korespondencja arcybi- 1863, Lublin 1999, s. 209. -Wschodnie w optyce historycznej stwa, red. I. Pełechatyj, W. Osad- i współczesnej, seria: Ludobój- nego» światopoglądu, a razem z czy, Kraków 2017. skupów metropolitów lwowskich 34. Kościół rzymskokatolicki i stwo OUN-UPA na Kresach Połu- tym praktyczna profanacja ele- Józefa Bilczewskiego z Andrzejem Polacy w Małopolsce Wschodniej dniowo-Wschodnich, t. 9, red. W. mentu kultu religijnego – modli- Czawa K., Puste słowa zamiast Szeptyckim w czasie wojny pol- podczas wojny ukraińsko-polskiej Listowski, Kędzierzyn-Koźle twy”. В. Поліщук, Гірка правда. czynów, „Kurier Galicyjski”, 16- sko-ukraińskiej 1918-1919, red. 1918-1919. Źródła, t. I, oprac., Злочинність ОУН-УПА (сповідь 29 czerwca 2015. 59. Isakowicz-Zaleski, Przemil- J. Woł-czański, Lwów–Kraków wstęp, przypisy, indeksy i wybór українця), Торонто–Варшава– czane ludobójstwo na Kresach, 1997. fotografii J. Wołczański, Lwów– Київ 1995, s. 370-371, 380. Deklaracja, „Wołanie z Wołynia” Kraków 2008, s. 89. Kraków 2012, s. 745. 70. „Українське Слово” 33 4 (113), lipiec-sierpień 2013. Orski S. W., W zachodniej „repu- 60. Zapałowski, op. cit., s. 56. 35. Ibidem, s. 746. (3285), 16-22 серпня 2006, s. 2. blice” Ukraińskiej od 1 listopada www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 25 1918 do 22 maja 1919, Lwów [w:] Dawne Kresy Południowo- 1919. -Wschodnie w optyce historycznej i współczesnej, seria: Ludobój- Warto otrzepać z kurzu: Osadczy W., Kościół i Cerkiew stwo OUN-UPA na Kresach Połu- na wspólnej drodze. Concordia dnio-wo-Wschodnich, red. W. Li- „Ptasi gościniec. Babie 1863, Lublin 1999. Osadczy W., stowski, Kędzierzyn-Koźle 2017. „Ogniem i mieczem”. Fakty i mity. Antyukraińskość Sienkiewi- Zawadzki W., Obrazy Rusi Czer- lato” cza znowu pod lupą, „Nowe Kon- wonej, Poznań 1869. trasty” 1999, nr 6 (69). Redakcja Zelga A., Arcybiskup Zygmunt Dylogia Haliny Auderskiej nosząca zaśpiew, kiedy opowiada o losach śniowej, potem wrócił do rodzinnej Paszkowski E., Zawierucha ukra- Szczęsny Feliński 1822-1895, tytuły „Ptasi gościniec” i „Babie Poleszuka, którego historia zagnała wsi. Po pewnym czasie wraz z in- ińska, Warszawa 1919. Biały Dunajec – Ostróg 2015. lato” była pierwszą, legalnie wyda- nad Odrę. I dlatego właśnie dzisiaj, nymi Polakami został wywieziony ną w PRL-u, powieścią opowiada- z wielkim opóźnieniem, w ramach za Ural, do małej wioski na Syberii, Pelczar J., Pius IX i Polska, Miej- Беляков С., Тень Мазепы. jącą o ciężkim losie polskiej ludno- czytania kresowych lektur sięgnę- gdzie cierpiał głód i poniewierkę, sce Piastowe 1914. Украинская нация в эпоху ści z kresów wschodnich w czasie łam po tę całkowiie zapominaną ale jakoś przeżył. Żona z dziećmi Гоголя, Москва 2016. II wojny światowej. obecnie powieść. została na miejscu, bo Poleszuków Pelczar J. S., Pius IX i Jego Pon- władza radziecka nie wywoziła. tyfikat na tle dziejów Kościoła w Козацкі часи в нардній пісни, Czytamy tu o wywózkach Polaków Czytałam długo, z pewnym trudem, Kiedy Niemcy napadali na Zwią- XIX wieku, Przemyśl 1908. з замітками В. Будзиновского, na wschód organizowanych przez z uwagi na język nasycony kreso- zek Radziecki Szymon powędro- Львів [b.r.w.]. Związek Radziecki, o formowaniu wymi, a dokładnie poleskimi wy- wał do polskiego wojska. Do An- Pisma X. Hieronima Kajsiewicza, się polskiej dywizji w Sielcach nad rażeniami i zwrotami. Miejscami dersa nie zdążył, dostał się do 1. t. III: Rozprawy, listy z podróży, Пастирський лист Григорія Oką, o bitwie pod Lenino, zdoby- przedzierałam się przez tę powieść Dywizji im. Tadeusza Kościuszki pamiętnik o zgroma-dzeniu, Ber- Хомишина епископа ciu Berlina i polskim osadnictwie w tak, jak przez „Nadberezyńców” (na zdjęciu powyżej – tak ruszali lin–Kraków 1862. станиславівського до людей poniemieckich wsiach nad Odrą, na Floriana Czarnyszewicza, do któ- na front polscy żołnierze w ZSRR), доброї волі про політичне piastowskich Ziemiach Odzyska- rych jest nieco podobna w sferze która formowała się w Sielcach nad Pol W., Pieśń o ziemi naszej, Kra- положенє українського народу в nych. Zwłaszcza tematyka wywó- językowej i treściowej. Ale warto Oką. A potem wraz z Armią Czer- ków 1888. польській державі, Станиславів zek na wschód była bardzo odważ- było! Jest to kawał bardzo dobrej woną ruszył na zachód, by wyzwo- 1931. na i naprawdę nie mam pojęcia, jak prozy, a także (mimo użytego przez lić Polskę od Niemców. Po drodze Polska według świętych i wiel- autorka załatwiła sobie, że to prze- autorkę mimetyzmu formalnego okazało się, że jego poleski chutor kich ludzi Kościoła, oprac. J. P. Поліщук В., Гірка правда. szło przez ówczesną cenzurę. W polegającego na wprowadzeniu do już nie istnieje, gdyż został spalony Laskowski, Kraków 2018. Port- Злочинність ОУН-УПА (сповідь każdym razie – kobieta napisała tekstu literackiego gwary poleskiej) przez hitlerowców w ramach pa- nov A., Ukraińska (nie)pamięć o українця), Торонто– Варшава– tyle, ile mogła w tamtych czasach! ogromny ładunek wspaniałej polsz- cyfikacji białoruskich wsi. Oboje Wołyniu, [w:] Pojednanie przez Київ 1995. czyzny. Czytając, miałam wrażenie, dzieci Szymona spaliło się żyw- trudną pamięć. Wołyń 1943, red. „Ptasi gościniec” miał pierwsze jakby ktoś otworzył okno i wpuścił cem w chacie, żona ocalała, bo w A. Zinczuk, Lublin 2012. Поляки, ulotka w j. ukraiń- wydanie w 1973 roku, „Babie lato” dużą dawkę ożywczego tlenu. tym czasie łowiła ryby na jeziorze. skim Korpusu Obrony Woły- wyszło rok później. Powieść ta sta- Niestety, była pogrążona w ciężkiej Rawita-Gawroński F., Kozaczy- nia, w posiadaniu autora. Син ła się jednym z głośniejszych best- Główny bohater dylogii Auder- rozpaczy i nie było z nią kontaktu. zna Ukrainna w Rzeczpospolitej українського священика став sellerów literackich epoki Gierka. skiej nazywa się Szymon Drozd i Do tego wokół szalały bandy UPA i Polskiej do końca XVIII wieku. символом нації, - Архиєпископ Czytali ją zwłaszcza ludzie z kre- pochodzi z zabitej dechami wioski paliły nie tylko Polaków, ale także Zarys polityczno-historyczny z 26 Ігор Возьняк про sowymi korzeniami, ale nie tylko. na Polesiu, położonej gdzieś w do- te wsie, które wykazywały choćby ilustracjami i 2 mapami, Warsza- Przez pewien czas była także szkol- rzeczu Horynia i Prypeci, niedaleko najmniejsze sympatie propolskie. wa–Kra-ków–Lublin i in. [1922]. Бандеру, http://galinfo.com.ua/ ną lekturą uzupełniającą (w czwar- Pińska. Jest „tutejszy”, to znaczy Polesie stało się niebezpieczne do print/8091.html. tej klasie liceum). mieszanego pochodzenia: ojciec życia. Więc Szymon podążył da- Schall J., Dzieje Żydów na zie- Polak-katolik, matka Poleszucz- lej szlakiem „na Berlin”, a po jego miach polskich, Lwów 1926. Слово Владики Ігоря на Nie czytałam tej książki w PRL-u, ka. Ożenił się z „prawosławną” wyzwoleniu, kiedy okazało się, że посвячені таблиці Роману ale pamiętam doskonałe słuchowi- Maryną, spłodził dwoje dzieci, do na Polesiu nie będzie już Polski i że Siemaszko E., Święcenie narzędzi Шухевичу, www.ugcc.lviv.ua/ sko radiowe emitowane w odcin- czasu II wojny światowej żył tak nowa granica jest na Bugu, a dalej banderowskiej zbrodni, „Biuletyn index2php?option=com_conten- kach w pierwszej połowie lat 1980. jak wszyscy na Polesiu: pływał po na wschód już nie puszczają, został IPN” 2017, nr 1-2 (134-135). t&task=view&id=846<emi- zrealizowane na motywach tej po- rzece duszehubką, łowił ryby, zbie- na Ziemiach Odzyskanych. Razem d=418pop=1&page=0. wieści. Rolę głównego bohatera rał runo leśne, coś tam uprawiał z kolegami z wojska zajął wioskę Szewczenko T., Hajdamacy, zagrał tam Wacław Kowalski, nie- i jakoś szło. Ten jego stary świat nad Odrą i nazwał ją Powodzie. Po- przeł. L. Sowiński, Lwów [b.r.w.]. Слово владики Василія (Івасюка) zapomniany Pawlak z filmu „Sami został zburzony w 1939 roku. Szy- tem udało mu się ściągnąć żonę zza на панахиді з нагоди 109-ї swoi”. Do dziś słyszę jego kresowy mon brał udział w kampanii wrze- Buga i próbował normalnie żyć, ale Teodorowicz J., Obecny moment річниці від дня народження serce jego i innych ludzi ze wscho- Kwestyi polsko-ruskiej, Kraków Степана Бандери, http://dioce- du wciąż rwało się tam, w jego ro- 1908. se.ko.if.ua/preaching/458.html. dzinne strony. I tak, niby czytamy o indywidualnym losie Szymona, Tokarzewski M., Straż przednia Сочинения Н. В. Гоголя, т. 2, a w tle są poważne problemy: Pol- (ze wspomnień i notatek), Warsza- С-Петербургъ 1894. ska, nasz język, nasza historia, na- wa [1925].W., Żywot bł. Andrzeja sza tożsamość narodowa i tak dalej. Boboli S. J. w krótkości podany, Степан Бандера про Oczywiście, autorka napisała tyle, Kraków 1853. необхідність віри, www.lds. ile mogła napisać w tamtych cza- lviv.ua/Статті/Степан-Бандера- sach. Stąd tekst aż się roi od roz- Walaszczyk M., Nobel za szyder- -про-необхідність-віри (wy- maitych aluzji, przenośni i mowy stwa, „Nasz Dziennik” 18 lipca druk komputerowy w: Archiwum ezopowej. 2013, http://www.nasz-dziennik. Ośrodka Badań nad Historią i Cała powieść pisana jest w pierw- pl/polska-kraj/48411,nobel-za- Tradycją Metropolii Lwowskiej szej osobie. Jest to długa, rozcią- -szyderstwa.html (wydruk kom- Obrządku Łacińskiego we Lwo- gnięta na kilkaset stron wypowiedź puterowy wie (AOBHTML), teczka „Wołyń Szymona Drozda dla współczesne- 70”). go dziennikarza, który odnalazł go Wieliczka-Szarkowa J., Czarna nad Odrą i próbuje napisać reportaż księga Kresów, Kraków 2011. Українська прoблєма, написав o jego losach. Są zwroty do tegoż для духовної і світської Wołczański J., Eksterminacja na- reportera i dyskusje z nim, ale czy- інтелігенції українського rodu polskiego i Kościoła rzym- tamy tylko monolog Szymona, od- народу Григорій Хомишин powiedzi dziennikarza musimy się skokatolickiego przez ukraińskich Станиславівський епископ, domyślać. nacjonalistów w Małopolsce Станиславів [b.r.w.]. Jestem pod ogromnym wrażeniem Wschodniej w latach 1939-1945. tej lektury. Nie spodziewałam się, Materiały źródłowe, cz. II, Kra- «Українське Слово» 33 (3285), że powieść Auderskiej będzie tak ków 2006. 16-22 серпня 2006. dobra. Warto otrzepać ją z kurzu i przywrócić do czytelniczego obie- Załęski S., Państwo carów i Ro- Artykuł zaprezentowany na gu! sjanie, ich religia przez Anatola Konferencji naukowej: „Wołyń Leroy Beaulieu, Kraków 1890. ’43: Walka o Pamięć – Walka o Auderska Halina, „Ptasi gości- Polskę „ Lublin, 22-23 czerwca Zapałowski A., Akcje odwetowe niec. Babie lato”, wyd. Minister- 2018 r. polskiego podziemia na ludno- stwo Obrony Narodowej, Warsza- wa 1987 ści ukraińskiej w powiecie prze- myskim na początku 1945 r., 1 marca 2019 - strona 26 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl kich Polaków łącznie z dziećmi na tzw. zebranie. /.../ Jeden z nich kazał mojemu ojcu, który trzymał mnie, 11-letniego chłopca, za Mali kresowi rycerze rękę, coś pokazać w stodole. Oj- ciec udawał, że nie wie, o co mu chodzi. Bandyta zadał cios siekie- rą w głowę. Padł nieżywy. Następ- w czasie ludobójstwa ny cios wymierzył w moją głowę. Stanisław Żurek Zrobiłem unik i zacząłem uciekać. Tragiczny los, jaki dotknął pol- pow. Kowel zostało zamordowane nieprzytomna na widok pokotem nie zabili”. Wtedy zobaczyłyśmy, Ruszyłem między morderców a za- skie dzieci w czasie ukraińskiego przez UPA małżeństwo polskie: leżących trupów. Marysia Żukow- że ktoś nas goni. Z lasu wypadli bijane ofiary, szczęśliwie niczym ludobójstwa w latach 1939 – 1947 kierownik szkoły Florian Unold i ska córeczkę miała pod sobą. Obie bandyci i do rzeki nas dogonili. nietrafiony. Jedynym możliwym opisała dr Lucyna Kulińska w jego żona Stefania, nauczycielka. zarąbane, cały pokój we krwi. Zosia wciągnęła mnie do wody kierunkiem mojej dramatycznej czterech tomach zatytułowanych Ich troje dzieci: 7-letni Zbigniew, Czternastoletni Julek leżał obok i za rękę przeciągnęła mnie na ucieczki ku ocaleniu był płonący „Dzieci Kresów”, ale relacje z 3-letni Andrzej i niemowlę ruszyli bez części czaszki, z rozlanym drugi brzeg. Jej woda sięgała do nasz dom, do którego wpadłem ich gehenny znajdują się także pieszo wzdłuż torów kolejowych mózgiem. Zosia odwracała ciała ramion, a mnie oczy zalewała, i zaryglowałem drzwi. Wolałem we wspomnieniach tych, którym do Kowla. Niemowlę przez całą sprawdzając, czy ktoś jeszcze żyje. przeraźliwie zimna. Obejrzałyśmy zginąć w płomieniach niż od sie- udało się przeżyć oraz w relacjach drogę niósł Zbigniew, a była to Żyła staruszka Sewrukowa z prze- się, bandytów nie było. Oni tyl- kiery. W naszym domu była szkoła świadków. Przebija w nich nie tyl- trasa licząca 11 kilometrów. Nie- rąbaną szczęką. Przeniosłyśmy ko nocami mordowali, a w dzień z oddzielnym wejściem, którym ko pełna poświęcenia postawa ich mowlę ocalało, ale na dworcu ją do sypialni mamy. Zosia Jasia udawali przyjaciół i niby żal. Wra- zamierzałem uciekać, choć i z tej rodziców, którzy często ratowali je kolejowym w Kowlu Niemcy za- położyła przy trupach. A ja nie- cając z wyprawy palili te domo- strony dom był obstawiony. Gdy kosztem swojego życia, ale także strzelili Andrzeja, zapewne kręcił przytomna, wciąż uczepiona Zosi, stwa, gdzie były trupy. Spieszyli szalejące płomienie ognia były niebywały heroizm samych ocala- się poszukując jakiegokolwiek szeptałam „Uciekajmy!”. Wte- się, gdyż już świtało. Kiedy nasz nie do wytrzymania, odsunąłem łych, kilkuletnich bohaterów, gdy pożywienia. Ocalałą dwójką za- dy mama mówi: „Chowajcie się, dom palili, nawet nie zauważyli, zasuwę i ruszyłem po życie przez w sytuacji własnego zagrożenia opiekowali się rodzice chrzestni, jadą jakieś wozy drogą”. Ja wsu- że dzieci nie było, tylko mama i sad i ogród przed siebie. Padły za okrutną śmiercią ratowali swoje nauczyciele Cytryccy. nęłam się pod łóżko mamy, pod staruszka leżały w sypialni. To nas mną strzały, banderowcy ruszyli w jeszcze młodsze rodzeństwo. którym była krew Marysi. Zosia uratowało. Na wpół żywe z prze- pościg. /.../ Wyczerpany do granic W nocy z 25 na 26 maja 1943 roku schowała się w szafie w dużym po- rażenia, drżące z zimna, bose, w możliwości, w nieopisanym żalu, Na mnie ogromne wrażenie wy- we wsi Małe Siedliszcze pow. koju. Weszli. Bałam się oddychać. kretonowych koszulinach, oszro- strachu i rozpaczy, znalazłem się warło wspomnienie członka pol- Kostopol Ukraińcy zamordowali Noga bandyty była tuż mojej twa- nionymi łąkami, omijając wsie na górze lasu, skąd obserwowa- skiej samoobrony, gdy powiado- 9-osobową rodzinę Szczurow- rzy. Chwilę postał i wyszedł. Po ukraińskie, o godzinie szóstej łem zbrodnię, słysząc chóralny la- mieni o wymordowaniu Polaków skich. Helena Bielecka (z domu chwili mama mówi: „Helka, idź, rano dotarłyśmy do Kostopola.” ment konających w męczarniach wyruszyli do wsi i w jednym z Szczurowska) mieszkała wraz z gaś”. Cicho szepcę: „Może jesz- (Byłam świadkiem – wspomnie- ludzi. Zostałem sam. Po jakimś domów ujrzeli wymordowanych rodzicami i trojgiem rodzeństwa cze są”. W tym momencie wpada nia i relacje Heleny Bieleckiej z d. czasie nastąpiła cisza. Unosił się dorosłych zeszli do piwnicy. Za- w Małym Siedliszczu, w 1943 Zosia i mówi cicho: „Cały dach w Szczurowskiej. Relacja z „Na Ru- jedynie swąd palonych ludzkich stali w nich czwórkę ocalałych roku miała 14 lat: „Weszłyśmy do płomieniach, musimy mamę i sta- bieży” nr.48/2000). Zanim dziew- ciał i zwierząt. Nagle usłyszałem dzieci. Najstarsze z nich, około domu i zobaczyłyśmy mamę całą ruszkę wyprowadzić (wynieść) z częta podjęły ucieczkę, próbował i zobaczyłem powracających z 10 – 12 letni chłopiec wysunął się we krwi na progu sypialni. Pod- domu w zboże, za stodołę”. Zosia jeszcze ratować osoby ranne. miejsca morderstwa w pijackich do przodu i zastawił sobą trójkę niosła głowę i mówi: „To wy ży- się uwija, wynosi co może i ściele nastrojach „bohaterów zwycię- młodszego rodzeństwa. Był prze- jecie?”. Cisza dzwoni w uszach, posłanie w życie. Ja, trzęsąc się, Polski batalion policji, tzw. Schut- stwa w walce o wolną Ukrainę”. konany, że to Ukraińcy przyszli przerażenie, rozpacz. Co tu się tylko szepcę: „Uciekajmy”. Wy- zmannschaftsbataillon 202 wio- Gdy się oddalili, wiedziony chęcią ich zabić. Mały kresowy rycerz stało? A mama mówi: „Sprawdź- prowadzamy mamę z domu pło- sną 1943 roku stacjonował w Kle- zobaczenia moich najbliższych, przyjął postawę: po moim trupie. cie, może ktoś żyje?. Nieprzy- nącego. Zosia mówi: „Prowadź, waniu. Relacja jednego z polskich ruszyłem mimo niebezpieczeń- Niestety, nie pamiętam miejsco- tomna i roztrzęsiona ułożyłam z ja skoczę, jeszcze coś wyniosę z policjantów opublikowana została stwa na miejsce zbrodni. Byłem wości, w której to wydarzenie siostrą mamę na łóżku. Kurczo- domu”. Już dniało. Spojrzałam w 1998 roku w piśmie Kwarta, nr. oszołomiony widokiem. Brodząc miało miejsce. wo trzymałam się siostry i tylko na mamę i zobaczyłam odrąbane 24. „Pewnego razu przybiega do na bosaka we krwi, rozpoznałem byłam w stanie szeptać: „Zosiu, ramię i wiszące ciało. Blada wy- nas dziewczynka dwunastoletnia mojego ojca, mamę z najmłodszy- Szczególnego rodzaju więźniarkę uciekajmy”. Ale ona wyniosłą szeptała : „Idź, coś jeszcze uratuj, z płaczem, że całe jej rodzeństwo mi braciszkami 3 i 5 lat, ze sple- zapamiętała więziona na Łąckie- zarąbaną 4-letnią Marysię do du- ja sama pójdę”. Kiedy wróciłam, wymordowali i około dwudziestu cionymi rączkami z mamą, ciocię go od 8 lipca do 28 listopada 1942 żego pokoju, a ja spojrzałam na mama leżała w tym samym miej- rodzin polskich błąka się po lasach Justynę, moją chrzestną, która roku Karolina Lanckorońska: drugie łóżko – już dniało, powoli scu, gdzie ja zostawiłam. Zosia i polach. Szybko przeprowadzamy przyjechała do nas z Francji na „Jedną z najważniejszych osób mrok się rozjaśniał – i zobaczyłam wypadła z domu z garnkiem zsia- alarm i wyruszamy furmankami urlop. W tym okropnym bólu po- dla mnie była przez długi czas Jasia, 2,5 letniego brata. Leżał dłego mleka i łyżką. Dowlokłyśmy na miejsce. Jest to wieś Stryłki, 4 został problem przetrwania. Nie dziewczynka 10-letnia, Janka (za- śliczny w białej koszulce, tylko mamę do żyta za stodołą i już było km od Klewania, tu oczom naszym było wyboru i przy zapadających pomniałam nazwiska), aresztowa- dziwnie główkę miał odrzuconą w widno, kiedy przez łąki uciekały- przedstawia się obraz straszny. ciemnościach trzeba było iść w na za udział w konspiracji. Dziec- bok. Nachyliłam się i zobaczyłam śmy do Kostopola, gdzie była bab- Zgliszcza dymią się jeszcze. Na- las, gdzie nie było koca, ciepłego ko bezustannie, zamiast wypierać przerąbaną szyję, głowa wisiała cia i cała reszta rodziny. W nocy pad był o drugiej w nocy. O jede- ubrania, jedzenia i wody. Trudno się wszystkiego, powtarzało, że na skórze. Tylko krzyknęłam, „mój był przymrozek. My bose, w kreto- nastej rano byliśmy na miejscu. jest piórem oddać atmosferę tak wie, ale nie powie, bo jest Polką” Jasio nie żyje” i położyłam rękę nowych koszulinach, przerażone Po przybyciu naszym zaczynają amputowanej psychiki 11-latka. (K. Lanckorońska: Wspomnienia na jego udzie. Jeszcze poczułam do nieprzytomności. Na trawie był się schodzić ludzie, którzy zdołali Głód, pragnienie, strach i zimno wojenne, Kraków 2007, s. 197). żywe, pulsujące ciało. Chwyciłam szron i nogi tak mi zmarzły, że z uciec. Z lamentem przypadają do wymuszały wyjście z ukrycia ce- się za głowę i wypadłam z pokoju, bólu pomyślałam: „Czemu mnie swych małych dzieci, które leżą w lem zdobycia czegokolwiek nawet W maju 1943 roku we wsi Huszyn szukając Zosi. Uczepiłam się jej, kałuży krwi. Większość pomordo- od Ukraińców, bo Polaków już wanych spalona jest wśród gru- nie było. Ryzyko było ogromne, zów. Znajdujemy też dużo ofiar zależy, na jakich Ukraińców się leżących koło domów. Wszyscy są trafiło. W takich okolicznościach w okrutny sposób męczeni. Męż- zdarzyło mi się jeszcze pięć razy czyźni z oderżniętymi genitaliami, stanąć oko w oko z banderow- kobietom wpychają flaszki, kamie- cami. Jeszcze dziś, po 73 latach, nie. Obrzynają palce, języki, nosy, trudno mi uwierzyć, że udało mi wbijają kołki drewniane w mózg się przeżyć. Głęboko wierzę w to, lub szyję. Ustalić liczby pomor- że czuwała nade mną Opatrzność dowanych nie sposób.” Dzięki Boża.” odwadze 12-letniej dziewczynki uratowanych zostało wielu ukry- Bronisława Murawska-Zygadło wających się jeszcze Polaków. : „Były akurat Zielone Świątki, w niedzielę, kiedy grupa ban- Ambroży Wereszczyński w ga- derowskich zbirów otoczyła ze zecie „Nasz Dziennik” z 18 – 19 wszystkich stron małą kolonię czerwca 2016 relacjonuje: „3 Głuboczankę (gm. Ludwipol, pow. lipca 1943 roku, po całonocnym Kostopol). /.../ W tej sekundzie pobycie w lesie, wróciliśmy z ro- słyszałam straszliwy huk wystrza- dziną do domu, by się pożywić, łu karabinowego - trzymałam na odpocząć i przystąpić do prac w ręku małą Basię. Skaczę w jednej gospodarstwie. Niespodziewanie chwili do uchylonego okna, Basia nasza miejscowość Zielony Dąb wypadła mi z rąk, słyszę za sobą została otoczona przez uzbrojo- dalej kilka wystrzałów karabino- nych banderowców, którzy pozo- wych. Wybiegam na podwórze, / Pani Józefa Bryg / Źródło: Fot. Materiały prasowe. - Leżałam skulona pod ciałem martwej mamy. Uzbrojeni banderowcy stali nade rując ruskich partyzantów, zgro- wpadam w zboże. Uciekam, nie mną. Całe szczęście uznali, że nie żyję - opowiada pani Józefa Bryg. madzili pod przymusem wszyst- wiem w jakim kierunku, ale byle www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 27 dalej od bandytów. Za mną sko- wiózł go do kliniki w Kijowie (...). głosy napadu na naszą kolonię, prześcieradło na kawałki i zawią- WOŁYŃ „NADAL” WOŁA O czył do okna brat Marian. Trafiły Tam dokonano mu 12 operacji z pouciekali w las. Wziąłem chleb załam mu głowę, wzięłam też buł- PAMIĘĆ! „Tygodnik Świdwiń- go jednak dwie kule bandytów - przeszczepów skórnych. Wycinano i mleko i zamierzałem wrócić do ki w koszyk. [...] Powiedziałam do ski” nr 32 (74) z dn. 07.08.2003; jedna w plecy obok łopatki, dru- skórę na plecach i mocowano ją siostry, którą wcześniej ukryłem brata i Lodzi: „Idziemy do cioci za: http://wolyn.org/index.php/ ga rozpryskowa urwała mu dolną do żuchwy. Przebywał tam przez w lesie. Wtedy zawołał mnie brat, Topolanek, zobaczyć kto żyje!” A wolyn-wola-o-prawde/16-wolyn- lewą żuchwę. /.../ Podbiegam pod okres około 2 i pół roku. Opero- leżał w sianie w stodole. Okazało wiedziałam gdzie mogą być scho- -nadal-wola-o-pamiec.html#com- krzak, gdzie leży brat Marian. Wi- wano go jeszcze w okresie oku- się, że noc przesiedział na drzewie wani w lochu. Wyszliśmy z mego ment-1 ). dzę okropną ranę na twarzy, urwa- pacji hitlerowskiej, następnie po w lesie. Brat powiedział, że widzi domu, koło naszego ogródka było na dolna żuchwa, a z piersi bucha zdobyciu Kijowa przez wojska jakieś postacie w pobliskim domu. pełno krwi, takie kałuże” (Sławo- Relacja Leokadii Janeczko z War- spieniona krew. Daje znaki ręką, sowieckie, przebywał w dalszym Podczołgałem się w zbożu w tam- mir Tomasz Roch: Wspomnienia gackich, byłej mieszkanki kolonii by podać coś do pisania i papier, ciągu w tym szpitalu kijowskim tym kierunku i spostrzegłem kilku Wiktorii Baumgard z d. Sobolew- Smołowa w pow. włodzimier- gdyż nic może zupełnie mówić. na oddziale chirurgicznym. Rana mężczyzn z naszej kolonii. Powie- ska z Teresina na Wołyniu, Za- skim, spisana przez Ewę Kędrę- Pisze na podstawionej kartce, się zagoiła i odzyskał mowę. Dziś dzieli mi, że matka żyje, natomiast mość 2004 r., s. 2-3). -Załogę w 2009 r. (w zbiorach abym szybko uciekała stąd i ra- mieszka we Wrocławiu”. (Relacja ojciec został zabity.” ( Lato 1943 - E. Siemaszko):.”Miałam wtedy towała swoje życie, gdyż on wnet Bronisławy Murawskiej - Zyga- „Karta” – 43 /2004/, wybór i opra- Edward Kaczmarczyk miał zale- trzynasty rok. (Napad na kolonię umrze. Garstka ocalonych ludzi w dło, byłej mieszkanki kolonii Głu- cowanie Barbara Odonus ). dwie sześć lat, jak wymknął się Smołowa był 12 VII 1943 r.). Tato straszliwej trwodze szuka swych boczanka, datowana 6 paździer- śmierci. Wyskoczył z wozu, któ- zaczął prosić: „Nie żałujcie na bliskich na polach i podwórkach. nika 1993 r.; w: Kresowy Serwis Nie zawsze znany jest wybawi- rym uciekała jego cała rodzina. nas kul, wystrzelajcie nas, tylko Zbliża się mrok. Przygarnia mnie Informacyjny nr 6/2012). Taką ciel. „Urodziłam się 26 lipca 1940 Wszyscy zginęli. Nie ma żadnych nie mordujcie!”. I oni puścili se- do siebie rodzina Jadowskich. więź między rodzeństwem ratują- roku we wsi Gucin, położonej w zdjęć, dokumentów, pamiątek, rię, to mama upadła, ten krzyżyk Nocujemy w zbożu bez nadziei, że cym wzajemnie sobie życie nawet gminie Grzybowica, w powiecie niczego. Oprócz pamięci. Rodzi- tak trzymając w ręce, i poleciała uda się nam wyrwać z tego pieklą. kosztem własnego można spotkać Włodzimierz, w województwie na Kaczmarczyków mieszkała na to dziecko – to nie wiem, czy /.../ Wkrótce nadjechali Niem- w wielu kresowych rodzinach. wołyńskim./.../ Przyszła niedzie- na koloni Siniaków, w gminie było zabite, czy zaduszone. Wtedy cy. Przeglądnęli straszliwe ofiary Kolejny przykład poniżej. la, 11 lipca 1943 roku zostaliśmy Poddębce, w powiecie łuckim. zginęła mama, dwie młodsze sio- mordu, po czym kazali się pośpie- znienacka napadnięci przez Ukra- „To było w lipcu 1943 roku. Dzia- stry, sześcioletnia Halina i cztero- szyć z grzebaniem rozkładających 3 lipca 1943 roku kolonia Górna ińców, którzy w bestialski sposób dek postanowił, że mamy ucie- letnia Krysia, i ten chłopaczek. Ta się już ciał. Obawiali się najpew- pow. Kostopol została otoczo- zaczęli mordować mieszkańców kać. Dobytek załadowali na wóz. sześcioletnia skoczyła na łóżko i niej epidemii jakiejś choroby. […] na przez Ukraińców i wyrżnięta wsi. Były siekiery, noże, sztylety, Wszystko się nie zmieściło, więc przykryła się, a on ją zaczął czymś Prosiłam dowódcę hitlerowskiego za pomocą siekier, wideł i noży, wszystko, co tylko się dało. Po- mieli drugi raz przyjechać. Nie- bić. Ja w tym czasie z tego stra- oddziału, by ponownie zabrał bra- część ofiar spłonęła w zabudowa- dobno jeden z napastników, dźgał daleko od budynku spotkaliśmy chu zemdlałam. Ile leżałam, to nie ta do jakiegoś lekarza. Ten ogląd- niach. Relacjonuje Piotr W. (ur. ludzi, jadąc na koniu. Ja jako trzy- się z druga rodziną, z którą razem wiem. Jak się ocknęłam, to pić mi nął pobieżnie rannego i kazał żoł- 1928): „Matka upadła, pomyśla- letnie dziecko, zostałam uderzona mieliśmy jechać do Łucka. Nie do- się strasznie chciało, to pamiętam, nierzom zwolnić jedną podwodę, łem, że została trafiona i nie żyje, siekierą w głowę na wysokości tarliśmy daleko. Gdy wjechaliśmy że tę krew z podłogi ssałam. Oni na którą złożono półprzytomnego ojciec pobiegł dalej. Zauważyłem opony mózgowej. Dziadek Wła- w wąwóz, w takie zagłębienie te- nanieśli słomy i podpalili miesz- chłopca. Jechali razem do By- też krowy, zatem gdzieś w pobliżu dysław, babcia Bronisława, moja renu, po obu stronach drogi rosły kanie, okna już były powybijane. strzyc w kolumnie wojskowej. (...) musiał być brat. W tym momencie siostrzyczka Wiesia oraz ciocia krzaki tarniny, usłyszałem krzyki. Podłoga zaczęła się tlić i zapa- W Bystrzycach pozostałam sama. podbiegła do mnie pięcioletnia Janina i wujek Roman zostali spa- Ukraińcy napadli na nas i czym dła się, ogień przygasł. Jak ja się Brat leżał w szpitalu w Bereźnem siostra, złapała mnie za nogę i za- leni żywcem w stodole. Natomiast mieli rżnęli. Padły też strzały. Ja przebudziłam, to pozalewałam ten pod opieką lekarzy i pielęgniarek. częła płakać. Nakazałem jej mil- ojciec Jan został przywiązany do z tego strachu zeskoczyłem z wozu ogień – woda była w domu. Pode- Nie miałam dosłownie żadnych czeć i skoczyliśmy do pobliskiego studni i zadźgany sztyletami, a i uciekłem w krzaki, a z krzaków szłam do mamy. Mama była mar- środków do życia. Byłam w jednej ogródka warzywnego, gdzie po- półtoraroczny braciszek Boguś w zboże. Pojawili się Ukraińcy na twa, a tato mówi, żebym uciekała, sukience. Bez butów. Ogarniała łożyliśmy się w wysokiej fasoli. przecięty na pół. Jako jedyna z koniach z karabinami maszyno- bo on nie da rady, bo jest ciężko mnie ogromna rozpacz. Tego nie Jednak któryś z myszkujących po całej rodziny przeżyłam Rzeź Wo- wymi i zaczęli szukać uciekinie- ranny. Ja przez okno uciekłam do da się opisać. To trzeba doświad- obejściu lub mieszkaniu Ukraiń- łyńską. Niestety nie wiem kim była rów. Nie wiem, czy mnie zauwa- sadu, pod taki krzak jaśminu. Tu czyć na własnej skórze, na samym ców musiał coś zauważyć, gdyż osoba, która uratowała mi życie. żyli, ale strasznie strzelali; zboże się wszędzie pali wieś, ogień wszę- sobie. To było nad moje siły. Na dwóch lub trzech przybiegło do Najprawdopodobniej był to czło- aż syczało od kul. Ja przywarłem dzie, psy wyją. A starsza o dwa głowie pojawiły się siwe włosy, a ogródka i odkryli nas. Twierdzili, wiek z partyzantki, którego wysła- do ziemi i jak odjechali, wróciłem lata siostra Gienia była gdzieś na miałam przecież dopiero jedynie że jestem Polakiem. Ja zaprze- no na zwiady. Rannych odwożono do gospodarstwa. Nie zdawałem sadzie, jak ją zaatakowali. Ona w 15 lat. W tych tak trudnych dla czałem, na dowód zacząłem mo- do szpitala, martwych chowano. sobie sprawy, że tam wszystkich tym czasie, jak przyszli, wyrzucała mnie dniach, i dla moich znajo- dlić się jak prawosławny. Jeden Zalaną krwią i nieprzytomną od- wymordowali. Myślałem, że ktoś jakieś ubrania, zapasy z komory mych i krewnych z Głuboczanki, z Ukraińców uderzył mnie silnie nalazł mnie wśród trupów. Wziął wrócił, więc wołałem mamo, bab- i tu ją musieli dopaść. Ja już po spotkałam jednak wielu szlachet- kolbą karabinu w klatkę piersio- mnie na barana, by przedostać ciu, ale nikogo nie było. Zacząłem napadzie schowałam się [potem] nych ludzi, którzy rozumieli mój wą, straciłem przytomność. Kiedy na wolniejszą strefę. Szliśmy się tułać i to trwało około dwa w zbożu. W nocy nad ranem prze- los. Wkrótce dowiedziałam się od się ocknąłem, zmierzch przeszedł nocą między krzakami, polami, tygodnie. Spotkałem Wagnera, budziłam się, bo zrobiło się zim- życzliwych ludzi, że mój brat żyje w już w noc. Wszędzie pełno było bo tylko i wyłącznie nocą mógł tego sześciolatka, o którym wspo- no. Ja miałam przestrzeloną lewą szpitalu. Przekazali mi jego proś- gryzącego dymu. Zauważyłem, się tam ze mną przedostać. Bał minałem wcześniej i tułaliśmy rękę, kula przeszła na wylot i lewy bę, by lekarzom dostarczyć trochę że brat ucieka z ogródka. Byłem się, żeby i jego nie zbrodniarze się razem. Odżywialiśmy się tym, bok mnie bolał. Usłyszałam jęki, a tytoniu, a choremu trochę mąki i mocno pobity i pokrwawiony, nie dopadli. Trafiłam do 27 Wo- co zostało w piwnicy, która była to mój tato wyszedł z domu, miał jaj, ponieważ długo nie pożyje z nie miałem siły, ale zarzuciłem łyńskiej Dywizji Piechoty Armii wykopana koło domu, do które- wydarte mięśnie ramienia. Chcia- powodu strasznego okaleczenia siostrę na plecy i pobiegłem za Krajowej, leżałam przez dwa ty- go co rusz wracaliśmy. W końcu ło mu się bardzo pić. Nabrałam żuchwy i języka. Po prostu nie bratem, w kierunku pobliskiego godnie szpitalu we Włodzimierzu postanowiliśmy, że trzeba dokądś wody, dałam ojcu. Jak wracałam, ma sposobu karmienia. Wszystko stawu dla gęsi i rozciągającego Wołyńskim i zostałam zgłoszona pójść, w kierunku placówki, gdzie spotkałam siostrę leżącą w sadzie. musi być podawane w płynie. Do- się za nim lasu. [...] Co chwila do księdza jako sierota. Po tych słyszeliśmy, że Polacy gromadzili Prosiła, żeby jej dać coś pod gło- brzy ludzie zebrali potrzebną żyw- przystawałem dla odpoczynku lub wydarzeniach całkiem obcy ludzie się chroniąc się przed napadami. wę i coś do przykrycia. Przynio- ność i tytoń. Przekazano to do mo- przewracałem się pod ciężarem wzięli mnie do siebie na wycho- Po drodze znaleźliśmy dwa muce, słam jej poduszkę i jakiś koc. Jak jej dyspozycji. Powstał jednakże siostry. Dobiegłem do lasu, tam wanie.” („Banderowcy wymor- tak mówiliśmy na kucyki, którymi przyszłam w dzień koło południa, problem dostarczenia produktów znowu się przewróciłem, zabrakło dowali mi rodzinę” - wywiad z wożono mleko, i na nich ruszyli- to już nie żyła. Widać jej było do Bereźnego. Wkrótce nadarzyła mi sił. […] Zamiast jednak ukryć Anną Załęcką, świadkiem Rzezi śmy dalej. Pod lasem natknęliśmy wnętrzności i głowa była pobita. się okazja. Jakaś grupa Niemców, się w tym lesie, przebiegłem go. Wołyńskiej. Wywiad przeprowa- się na Ukraińców, ale udało się W tym czasie ta, co miała sześć lat, dobrze uzbrojonych, jechała sa- Kiedy wyskoczyłem na szeroki dzili: Małgorzata Stasiak i Kamil nam uciec i w końcu dotarliśmy jeszcze żyła, ale głowa była cała mochodami do miasteczka i zgo- szutrowy trakt na Ludwipol, pod- Woźniak. W: http://twojradom. do placówki. Były tam trudne sina. Ta czteroletnia już nie żyła. dzili się zabrać mnie ze sobą wraz jechał Ukrainiec na koniu i czymś pl/artykul/banderowcy-wymo- warunki. W nocy tak nas oblazły W dzień [13 lipca] siedzieliśmy [z z uzbieranymi jajkami i żywnością twardym uderzył mnie w głowę. rdowali-mi-rodzine--wywiad-z- pchły, że nie można było spać. Po ojcem] w zbożu, ale była burza, oraz tytoniem. Zastałam brata w Upadłem, a Ukrainiec pojechał anna-zalecka-swiadkiem-rzezi- dwóch dniach poszliśmy dalej szu- na noc przyszliśmy do domu, spa- opłakanym stanie. Rany zagoiły dalej. Resztką sił zerwałem się i wolynskiej/54906 ). kać swoich rodzin. Czy on znalazł, liśmy w kuchni, a w pokoju leżeli się, występowała ropa, nie mógł dobiegłem do lasu po drugiej stro- to nie wiem, ale prawdopodob- pobici. Następny dzień [14 lipca] chodzić o własnych siłach. W tym nie traktu. Tuż za mną przybiegła Wspomina pani Leokadia Baum- nie nie. Ja poszedłem w kierunku również spędziliśmy w zbożu, a na czasie przypomniałam sobie, że w siostra, której już nie miałem siły gard z d. Sobolewska z Teresina: majątku Siniaków./.../ Zaledwie wieczór przyszedł szesnastoletni Równem mieszka stryj, brat ojca. dźwigać. Ukryliśmy się pod pniem „Wchodzimy na podwórko peł- minąłem stodołę, patrzę, a tu Nie- sąsiad Rutkowski, bo oni wszyscy Był on [przed wojną] zawodowym zwalonego drzewa. Po pewnym ne krwi, drzwi otwarte, wołam: miec stoi. Zaskoczony stanąłem i wcześniej uciekli do Włodzimie- podoficerem w Wojsku Polskim. Z czasie teren wokół zaczęli pene- „Mamo! Mamo!!” W tym czasie nie wiedziałem co zrobić. W koń- rza. On wrócił na swoje gospo- tą informacją zgłosiłam się do le- trować Ukraińcy. Nie znaleźli mój rodzony brat Witold usłyszał cu rzuciłem się do ucieczki, a on darstwo, bo mieli zakopany kufer karzy w szpitalu. Podałam im ad- nas jednak i odeszli. Po chwili moje wołanie i wyczołgał się spod zaczął wołać Edek, Edek, stój. z odzieżą, ale już kufra nie było. res stryja. Na tej podstawie bra- straciłem świadomość. Ockną- łóżka, był cały umorusany we Okazało się, że to mój wujek Jó- Razem połapaliśmy konie, pomo- ta wywieziono do Równego. Kto łem się, kiedy już było widno. krwi. Pytam się go: „Gdzie są ro- zek, brat mamy, który był w par- głam mu zaprząc. Wsadziliśmy Mariana odwiózł nie pamiętam, Siostra leżała obok i, co dziwne, dzice?!” A on do mnie, że już nie tyzantce. Przeżył rzeź, wraz z bra- tatę na wóz i zaczęliśmy uciekać jak również brat Marian. Stryj nie płakała. Postanowiłem pójść ma nikogo, on sam wyszedł z tego tem Janem, bo pracował w Łucku do Włodzimierza” („WYSTRZE- miał na imię Władysław. Miał on do wioski Hurby, odległej o parę ranny w głowę. Został uderzony i nie było ich na furmance podczas LAJCIE NAS, TYLKO NIE jakieś znajomości w mieście. Na- kilometrów od Górnej, do domu siekierą, ile razy tego już nikt nie napadu. Poszliśmy więc razem MORDUJCIE!”; w: http://wolyn. stępnie w jakiś sposób udało mu siostry ojca [...]. Nikogo tam nie wie. Wzięłam go na podwórko i w stronę wioski Charażdże, do org/index.php/wolyn-wola-o- się przekupić kogo trzeba i przy- zastałem. Mieszkańcy, słysząc od- obmyłam mu głowę, porwałam Łucka.” (Kazimierz Rynkiewicz: prawde/840-wystrzelajcie-nas- 1 marca 2019 - strona 28 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl tylko-nie-mordujcie.html. Wyszu- niedziałek - nie pamiętam dokład- Danielak, swojej matki chrzestnej. tem i słuchałem, czy nie będą za biegł w moim kierunku, krzyknij i kał i wstawił B. Szarwiło). nie - usłyszałam we wsi jakieś W domu nikogo nie było, na pod- nią strzelać, ale nadal była cisza. uciekaj. Gdy będzie cisza i spokój, odgłosy. Po chwili rozpoznałam łodze leżało tylko jakieś dziecko, Leżałem jeszcze chwilę i posta- przebiegnę ze 100 metrów i położę 12 lipca 1943 roku w osadzie głos Ukrainki - Ulany Sidor, na- całe porozrywane (głowa, nogi, nowiłem wstać i uciekać. Po raz się. Będę obserwował, a ty chył- wojskowej Ułanowka, pow. Wło- szej sąsiadki, z którą rodzice moi ręce – osobno). Następnie Zofia drugi pomalutku podniosłem gło- kiem dobiegniesz do mnie. I tak na dzimierz, relacja Leokadii P. (ur. dobrze żyli, a ja nawet nazywałam pobiegła do swojej babki Katarzy- wę, spojrzałem na trupy i zoba- zmianę. Uścisnęliśmy sobie ręce, 1935): „Zaprowadzili nas na po- „ciocią”. Głodna i obolała od- ny Król i dziadka Antoniego króla, czyłem, jak wstaje kobieta z dwoj- spojrzeliśmy w oczy i wyszedłem dwórko gospodarstwa N. Była ważyłam się pójść do niej, ale nie tam też nikogo nie było, tylko peł- giem dzieci. Złapała dziewczynkę z ukrycia. Rozejrzałem się i za- tam cała banda Ukraińców z ko- mogłam stanąć na zranioną nogę, no krwi wszędzie. Następnie Zofia i chłopczyka za rączki i pobiegła cząłem biec do wsi. Po około 200 sami, siekierami i widłami. Wi- która mocno spuchła i bardzo pobiegła do drugiej swojej babki w krzaki. Nasłuchiwałem, czy metrach padłem na ziemię. Leżąc, działam, jak z piwnicy Ukraińcy mnie bolała. Z trudem doczołga- Zofii Greczkowskiej i dziadka Fe- nikt nie będzie strzelał. Panowa- obserwowałem okolicę. Panował wywlekli babcię N. Była to sta- łam się na pobliskie podwórze, na liksa Greczkowskiego. Po drodze ła cisza. Po raz trzeci podniosłem spokój, paliły się tylko niektóre ruszka ponad 80-letnia, nie cho- którym była owa „ciocia” i ze łza- spotkała swoją koleżankę Amel- głowę i popatrzyłem na mamę zabudowania i wyły psy. Po chwili dziła, Ukraińcy wlekli ją po zie- mi w oczach zaczęłam ja prosić o kę, lat 5 i jej siostrę Annę. Lat 3, i ciotkę. Leżały martwe. Mama dobiegł do mnie Paweł. Odpoczę- mi. Położyli jej głowę na pieńku kawałek chleba. Ona groźnie po- Góral. Za chwilę wyszedł, wyłonił miała oderwany kawałek czaszki. liśmy chwile i chyłkiem pobiegłem i odrąbali siekierą. Przeraziłam patrzyła na mnie i z nienawiścią się nagle, jakiś Ukrainiec i zaczął To jej mózg rozlał mi się po kar- aż pod zabudowania. Z bijącym się. Ojca zabrali do stajni. Jeden w oczach na cały głos wyrzuciła strzelać. Anna Góral, lat 3 zginęła ku i twarzy. Bóg zaślepił wzrok jak młot sercem nadsłuchiwałem. z Ukraińców podszedł do nas. z siebie: Ty, polska mordo, jesz- na miejscu. Amelka Góral została Ukraińców, bo zobaczywszy mnie Nic, grobowa cisza. Tylko trzask Rozpoznałam w nim znajomego cze żyjesz!? Następnie chwyciła postrzelona w ręce. Przed kulami zalanego krwią i mózgiem pomy- ognia i spadające opalone bale. rodziców [...]. Prosiłam go, żeby za stojącą przy ścianie motykę. uchroniła się jedynie Zofia. Zofia śleli, że jestem zabity. Wstałem i Wstałem, oparłem się plecami o nas nie zabijali. Spojrzał na nas Ze strachu nie czułam bólu oka- z ranną Amelką poszły do domu powiedziałem półgłosem: „Kto ścianę stodoły i machnąłem ręką i zwrócił się do dowódcy bandy: leczonej nogi, tylko poderwałam Greczkowskich, w którym też ni- żyw, niech ucieka”. Odbiegłem w kierunku Pawła. Poderwał się „Nie zabijajmy ich, kto inny je się i zaczęłam uciekać”. (Relację kogo nie było. Po drodze napotka- około 50 metrów od pobojowiska i przybiegł do mnie. Postanowi- złapie, to zabije”. Dowódca kazał tę spisał i opracował pan Paweł ły leżącą, już nie żyjącą, kobietę i skryłem się w łubinie. Położyłem liśmy wejść do wsi i rozejrzeć mu zapytać nas, czy my Polki, czy Wira. BIULETYN Nr 5 /1943 z małym dzieckiem przy piersi. się z brzegu, ale tak, by nie być się. Szliśmy koło ścian i płotów, Ukrainki. Odpowiedziałyśmy, że nr.4/ ; za: http://www.genocide.pl/ Dziecko jeszcze żyło. Następnie widocznym i zacząłem rozglądać bacznie nasłuchując i rozgląda- Polki. Wtedy krzyknął: „To bierz php/1_dzial.php?ID3=214&user- poszły do domu Amelki Góral i się po polanie i po trupach. Zoba- jąc się. Szczęśliwie dotarliśmy je!”. Znajomy zaprowadził Teresę name=&s=1&li=&sort_ ). tam się schowały w kryjówce pod czyłem, że ktoś wstał i zaczął biec do rowu. Przykucnęliśmy w nim do stajni, a potem wrócił po mnie. podłogą. Przesiedziały tam całą w moją stronę. Był to mój brat cio- i zaczęliśmy obserwować wzdłuż Weszłam do stajni i zobaczyłam 29 sierpnia 1943 roku w kol. noc. Na drugi dzień poszły do Lu- teczny, Paweł Jesionczak. Podnio- wsi i poza budynkami, czy ktoś stos trupów, kilkadziesiąt zwłok. Czmykos pow. Luboml upowcy bomla, do ciotki Zofii”. Było to 12 słem się nieco i zacząłem machać się tam nie kręci. Nie było widać Uderzono mnie w głowę, straci- razem z chłopami ukraińskimi z kilometrów, do cioci Zofii o na- ręką. Podbiegł i położył się obok nikogo, tylko niektóre budynki do- łam przytomność. Ocknęłam się okolicznych wsi Czmykos, Sztuń, zwisku Wichruk z d. Król dotarły mnie. Po chwili dostrzegliśmy palały się, na drodze leżało parę w chwili, kiedy stajnia zaczęła się Radziechów, Olesk i Wydźgów w bardzo złym stanie (W. i E. Sie- kobietę z dzieckiem uciekającą w trupów, a psy żałośnie wyły. Po- palić. Zaczęłam krzyczeć: „Tato! wymordowali około 200 Pola- maszko: Ludobójstwo..., s. 1180). kierunku zarośli. Zaczęliśmy się stanowiliśmy wrócić do kobiety, Tereniu!”. Ojciec nie odzywał ków. Napadem kierował sotnik ostrożnie czołgać w stronę krza- wziąć dzieci i uciekać razem do się. Odezwała się Tereska, powie- Pokrowśkyj, syn duchownego 30 sierpnia we wsi Ostrówki, ków. Gdy byliśmy parę kroków od Jagodzina. Wyskoczyliśmy szybko działa, że jest przerąbana siekie- prawosławnego ze wsi Sztuń, oraz świadek Aleksander Pradun re- nich, szybko w nie wskoczyliśmy. z rowu i pochyleni szybko biegli- rą przez krzyż i nie może uciekać. „Lis”, były gajowy. Zofia Wąs z d. lacjonuje: „ Leżąc wśród trupów W zaroślach spotkaliśmy kobietę, śmy koło zabudowań w kierunku Krzyczała do mnie: „Uciekaj Król, jako świadek pisze o sobie poczułem nagle, że wciska mi się która wcześniej przybiegła z dwoj- Borku. Kobieta tak się ukryła, że sama, Lodziu!”. Wywlokłam się w osobie trzeciej: „Zofia Król, lat na wysokości żołądka zmurszały giem dzieci. Dołączyliśmy do niej. musieliśmy ją po cichu wołać. Po na kolanach, wszystko się paliło.”. 7 i Janina Kotas, lat 12 bawiły się pniaczek. Najgorsze było to, że Płakała i mówiła, że nie wie, jak odszukaniu poszliśmy w kierunku (Lato 1943 - „Karta” – 43 /2004/, w sadzie lalkami. Nagle zaczęły znajdowały się w nim czerwone sobie poradzi z malutkimi dzieć- Jagodzina. Kiedy minęliśmy wieś wybór i opracowanie Barbara dochodzić dziwne odgłosy. Star- mrówki. Pień uciskał tak dokucz- mi. Chłopak był nieco starszy od i zbliżyliśmy się do łąki zwanej Odonus). sza dziewczynka, Janina Kotas, zi- liwie, że zaczęło mi brakować dziewczynki. Przekonaliśmy się, Brzeziną, ujrzeliśmy mężczyznę dentyfikowała, że są to banderow- powietrza, a mrówki rozlazły się że musimy się dostać do Jago- idącego w naszym kierunku. Był Leokadia Skowrońska ze wsi cy. Nagle jeden z nich pojawił się po twarzy. Zacisnąłem powieki dzina. Z pobojowiska ocalała też, jeszcze daleko. Stanęliśmy jak Aleksandrówka, 15 lipca około w sadzie, gdzie bawiły się dziew- i zamknąłem usta, ale po chwili ranna w głowę, Janina Kuwałek wryci i pomyśleliśmy, że to może godziny 9 wieczorem: „Pamiętam czynki (znany dziewczynkom, gdyż musiałem je otworzyć, by nabrać (po mężu Martosińska). Opowia- bulbowiec. Mieliśmy już uciekać, dokładnie, jak moi rodzice pode- pochodził ze wsi Czmykos, gdzie powietrza. Nie mogłem głębo- dała później, że ciotka Wikta była gdy zaczął nam dawać znaki ręką szli do nas, do czwórki dzieci, mó- mieszkali w większości Ukraińcy). ko oddychać, bo to zdradziłoby ciężko ranna i poprosiła ją o po- i zawołał, żeby się go nie bać. wiąc, że banda jest bardzo blisko i Ten człowiek był tego samego dnia mnie. Myślałem, że nie wytrzy- moc, ale ona osłabiona nie mogła Ruszyliśmy pomału w jego stro- musimy uciekać z wioski. Zrozpa- rano u państwa Królów – chciał mam - brak normalnego oddechu, jej nawet podnieść z ziemi. Po- nę. Gdy zbliżyliśmy się do siebie, czeni, w pośpiechu pożegnali się z pożyczyć chleb. Pani Julia Król, mrówki i okropny strach przed zostawiona bez pomocy wkrótce poznałem, że był to Józef Muzyka, nami. Ojciec do przygotowanych lat 29, matka Zofii dała mu cały śmiercią. Gehenna. Instynkt na- zmarła. Wzięliśmy dzieci na plecy mój sąsiad”. (Aleksander Pradun; przez mamę węzełków włożył nam bochenek, podziękował i wyszedł. kazywał cierpieć, aby nawet naj- i zaczęliśmy powoli i ostrożnie iść. w: „Wołyński Testament”, Lublin: na drogę / zamiast pieniędzy, któ- W sadzie ów Ukrainiec zapytał, mniejszym poruszeniem nie zdra- Doszliśmy do Ostrówek. Usiedli- Towarzystwo Przyjaciół Krze- rych w domu ograbionym przez czy rodzice są w domu. Zofia od- dzić, że żyję. Leżałem, cierpiałem śmy w krzakach i rozglądaliśmy mieńca i Ziemi Wołyńsko-Podol- wojnę nie było/ po butelce bimbru powiedziała, że tak. Dalej już nic i słuchałem, co się wokoło dzieje. się. Przed nami było piaszczyste skiej, 1997; oraz: Na Rubieży Nr mówiąc, że gdy będziemy głodne, nie pamięta. Jak się okazało póź- Trwało to około godziny. Naraz pasmo, zwane Borowiną, z rzadka 3/1993). to ktoś da nam za niego kromkę niej, dostała w tył głowy łopatą, ustały krzyki, płacz i tylko od cza- porośniętą jałowcem. Zobaczy- chleba, lub talerz gorącej strawy. co spowodowało utratę świado- su do czasu padł strzał. Ukraińcy łem, jak od strony wsi, między ja- 19 września 1943 roku w kol. Rozbiegliśmy się w różne strony. mości i wstrząs mózgu. Gdy Zofia rozmawiali między sobą głośno: łowcami szedł szybko mężczyzna, Piaseczno pow. Kowel upowcy i Gdy dobiegłam do pszenicznego odzyskała przytomność, było jesz- „O dywysia, tsmtoj szcze żywe, niosąc coś na plecach. Kierował chłopi ukraińscy zarąbali siekiera- zagonu, padł strzał i poczułam cze widno, okazało się, że wraz dobej”. Leżałem w tym pobojo- się w stronę Sokoła. Musiał to być mi, zakłuli nożami i innymi narzę- straszny ból w nodze. Karabino- z koleżanką zostały przysypane wisku i prosiłem Boga, aby mnie Ukrainiec, który przyszedł po łup. dziami co najmniej 94 Polaków; wa kula przeszła przez stopę. Po- ziemią w niewielkim rowie. /.../ nie wykryto. O chwili nastała zu- Cofnęliśmy się głębiej w krzaki i 4-letniego Kazimierza Frantczaka rażona postrzałem upadłam i za- Janina Kotas leżała na Zofii z od- pełna cisza, tylko jakiś bulbowiec patrzyliśmy, czy nie ma ich więcej. przybili kołkiem do ziemi przez częłam się czołgać przez zboże do ciętymi w połowie łydek nogami. zawołał: „No cłopcy, idemo. Ot Poczekaliśmy chwilę i zaczęliśmy brzuch. Relacja Henryka Frant- najbliższej wysokiej miedzy, pod Dostała przez chwilę drgawek i dywyte, tut morda polska leżyt”. ostrożnie, od krzaka do krzaka, po- czaka, ugodzonego nożem 38 którą wygrzebałam jamę i w niej przestała się odzywać, prawdopo- Nastąpiło ożywienie miedzy nimi. konywać odkryty teren. Na skraju razy: „ Miałem wtedy 13 lat. Wtem przeleżałam do świtu. Do poranka dobnie już nie żyła. Zofia wydosta- Zaczęli odchodzić w krzaki w zarośli, w tzw. Borku, zatrzyma- znienacka otoczyli nas uzbrojeni słychać było odgłosy strzelaniny ła się z prowizorycznego grobu i stronę Sokoła. Słyszałem z tamtej liśmy się. Widzieliśmy stamtąd Ukraińcy mający maski na twa- i przerażające krzyki męczonych poszła do domu. Zorientowała się, strony cichnące odgłosy. Leżałem Ostrówki. Wieś paliła się. Nie było rzach. Widziałem, jak Mamińskie- i mordowanych ludzi. Noga co- że w domu są jeszcze banderowcy, jeszcze dłuższą chwilę. Była gro- widać ludzi, chodziły tylko krowy go związali, a mnie z moim ojcem raz gorzej bolała. Byłam bliska więc wystraszona schowała się w bowa cisza, bo nawet ptactwo, i konie. Z daleka dobiegało wycie zapędzili do mieszkania. W miesz- omdlenia. Wtedy przypomniałam konopie. Jak już wszystko ucichło, wystraszone strzałami, nie dawa- psów. Zwróciliśmy się do kobiety, kaniu zaczęli tatusia bić, dźgać sobie o wódce w węzełku. Z ko- ponownie Zofia wybrała się do ło żadnego głosu. Chciałem wstać żeby tu zaczekała, a my pójdziemy lufami w głowę. Na ten widok ja szuli, nasączonej alkoholem, zro- domu. I co zastała? Mama Julia i uciekać, ale bałem się, że Ukra- bliżej wsi i zobaczymy, jaka jest schowałem się za drzwi. Wkrótce biłam sobie opatrunek. Ziemię, Król, lat 29, z domu Greczkowska, ińcy z ukrycia patrzą, czy ktoś sytuacja (byliśmy od niej około jeden z bandytów znalazł mnie która leżała obok wygrzebanej leżała na podłodze cała zakrwa- nie przeżył. Leżałem więc dalej, 500 metrów, w stronę Lubomla). za drzwiami, chwycił za gardło i jamy rozsypałam garściami po wiona z nożem w piersi, już nie a mrówki gryzły mnie po całym Umówiliśmy się, że gdy będzie wyprowadził na dwór. Następnie zbożu, aby nikt nie mógł domy- oddychała. Brat, Eugeniusz Król, ciele. Upłynęło około pół godziny. wszystko dobrze, to wrócimy i pój- przycisnął mnie do ściany domu śleć się, że pod miedzą ktoś jest. lat 12 został przybity za szyję i Nadal panowała niczym nie za- dziemy dalej razem. W przypadku i zaczął zadawać ciosy nożem w Mijały dzień po dniu, wyczerpał ręce do drzwi w kuchni, również kłócona cisza. Podjąłem decyzję. niebezpieczeństwa miała ukryć się piersi. Czułem ból, jak gdyby sil- się skromny zapas żywności i głód już nie żył. Tata Stanisław Król, Postanowiłem ostrożnie podnieść z dziećmi w krzakach. Ostrożnie ne ukąszenie muchy. Potem stra- oraz pragnienie zaczęły mi coraz lat 38 leżał koło pasieki, najpraw- głowę i spojrzeć przed siebie, by doszliśmy do skraju zarośli. Rze- ciłem przytomność. Zacząłem ją bardziej dokuczać. Za napój słu- dopodobniej przerżnięty piłą, jesz- zobaczyć, co dzieje się na placu kłem do Pawła: „Idziemy, ale nie odzyskiwać bardzo powoli. Jak we żył mi bimber, a jedzeniem były cze żył. Jak zobaczył Zofię, zaczął zbrodni. W dodali dostrzegłem, że razem. Ja pójdę pierwszy i pilnie śnie widziałem, jak mordują moją ziarna wyłuskane z kłosów zbóż. krzyczeć, żeby uciekała do babci. jakaś kobieta ucieka w pobliskie patrz wokoło. Jeśli coś zobaczysz, mamę Stanisławę. Słyszałem jęki Po tygodniu, w niedziele czy po- Zofia pobiegła najpierw do Marii krzaki. Opuściłem głowę z powro- krótko gwizdnij. Jeżeli ktoś będzie ojca. Kiedy stałem się bardziej www.ksi.btx.pl PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI 1 marca 2019 - strona 29 przytomny, poczułem silne pra- ły świstać obok nas… Nagle niebo Musiała widocznie usłyszeć jak Pobiegliśmy obaj parowem przez bardzo swędziała! Dodam, że gdy gnienie i powoli wstałem na nogi. zawirowało mi nad głową i poczu- wcześniej wołałam mamę. Ona sad do przepustu pod traktem i da- Ukraińcy rano przyszli by zako- Bandytów już nie było. Wszedłem łam potężne uderzenie. Zoriento- też przeżyła, choć była poważnie lej drugim parowem przy cmenta- pać jej ciało to szukali jej po tych do mieszkania i napiłem się wody. wałam się, że leżę na ziemi, przy- ranna w plecy. Odezwałam się do rzu. Cały czas trzymałem małego snopkach, nawet widłami dźgali Wyszedłem na podwórze i tu uj- gnieciona ciałem mamy. Mama niej. Chciałam wstać, ale nie mo- braciszka za rączkę. Nie płakał czy czasem nie siedzi w jednym z rzałem leżącą matkę z ukośnie miała ręce szeroko rozrzucone głam. Ciało miałam zesztywniałe był dzielny. Myślałem tylko o tym, nich. Jadzia widziała nawet jak rozrąbaną głową. Dalej leżał i ję- na boki. Nie ruszała się. Obok z zimna. Jakoś się jednak wy- gdzie można się ukryć? Bardzo zbliżali się do miejsca jej ukrycia czał mój trzyletni braciszek Kazio. usłyszałam straszne jęczenie. To grzebałam i zaczęłam raczkować, bałem się okrutnej śmierci i mąk i bardzo na ten czas gorąco się Miał wbity kołek w brzuch i tak jęczał mój tata. Wyjrzałam spod czołgać się, po sztywniejących przy ucinaniu języka lub wydłuby- modliła do Matki Bożej, by tylko konał przygwożdżony do ziemi. futra mamy i zaczęłam błagać go trupach. Patrzyły na mnie szeroko waniu oczu. Przypomniałem sobie jej nie zobaczyli i nie zamordowa- Kiedy odezwałem się do niego, szeptem: - Tato, tatusiu cicho… otwartymi, martwymi oczami. Na o grobowcu Dłuskich. Byłem tam li. A słyszała przy tym, jak mówili prosił pić. Powoli i z trudem po- cicho… Prosiłam go, zaklinałam, ich twarzach zastygło przedśmier- z kolegami kilka razy. Widziałem Ukraińcy do siebie: “Ona daleko szedłem do studni i zaczerpnąłem ale on coraz bardziej jęczał. Był telne przerażenie. Okazało się, jak koledzy odsuwali pokrywę do i tak nie zajdzie, tylko padochne!” nieco wody. Podałem ją Kaziowi. ciężko ranny. Wtedy usłyszeli go że masakrę jakimś cudem przeżył grobowca. Wiedziałem, że tam jest Po kilku dniach zaczęła nocą iść Ten, po wypiciu, wkrótce skonał. Ukraińcy. Jeden z nich stanął nad również mój braciszek. Leżał pod trumna. Nie wiedziałem, że dwie. do miasta Włodzimierza, po mie- /.../ Tak przeleżałem do rana. ojcem. Wycelował z karabinu i zwałem trupów i teraz też wygrze- Grobowiec był w starej części dzach na polu spała, gdzieś zaszła Kiedy nastał dzień, wstałem, ro- dobił go na moich oczach. Kula bał się na powierzchnię. Razem z cmentarza, na skraju obok paro- do sadu to jabłko jakie zjadła. zejrzałem się i nikogo nie zauwa- trafiła w głowę. Uchem i ustami panną Różą pomogli mi iść. By- wu. Stara część była zaniedbana Nad ranem, może to była 08.00 żywszy, wszedłem do mieszkania. buchnęła gęsta krew, zalewając łam wysmarowana krwią od stóp i potwornie zarośnięta małymi gdy nasze chłopaki na Cegielni Z rozprutego brzucha wychodziły mu całą twarz. Schowałam się do głów. Razem z braciszkiem nie akacjami o straszliwych długich wypatrzyli ją lornetką. Widząc, że mi kiszki, więc wziąłem ręcznik i głębiej pod futro mamusi. Leża- wiedzieliśmy co ze sobą począć. kolcach. One chroniły cmentarz ktoś żywy w polu siedzi, wysyłają przepasałem się nim. Postanowi- łam nieruchomo udając trupa. Zrobiliśmy więc jedyną rzecz, jaka przed intruzami. Wydawało mi się, patrol, gdy inni obserwują pole łem następnie pójść nad rzekę w Spod ciała mamy wystawała mi przyszła nam do głowy - wrócili- że to miejsce jest najlepsze na kry- dwóch chłopców wypytuje ją kto nadziei, że może kogoś spotkam” jedna noga. Bałam się zmienić śmy do domu. Smutny to był po- jówkę. Podbiegliśmy do grobow- ona jest, a ona ze Jadwiga Szczu- (Siemaszko..., s. 1141 – 1143).. pozycję, bo wydawało mi się, że wrót. Tym bardziej, że na miejscu ca. Odsunąłem pokrywę (jak? sam rowska z Mohylna. Zaraz zorga- Henryk Frantczak przeżył, dotarł banderowcy zapamiętali jak leżę. dowiedzieliśmy się, iż wszyscy lu- nie wiem). Wskoczyłem i wycią- nizowano kożuch, bardzo trzęsła do szpitala, długo leżał nieprzy- Jeżeli zobaczą, że coś się zmieni- dzie, którzy ukryli się u nas w piw- gnąłem ręce. Nad sobą widziałem się z zimna oraz wóz i obstawę, tomny. Pozostał kawalerem, od ło – zorientują się, że żyję i mnie nicy ocaleli. Banderowcy ich nie niebo w poświacie księżyca, ale która zawiozła Jadzię do szpitala tragicznych wydarzeń w 1943 zamordują. Cały czas w duchu znaleźli. Okazało się więc, że ta nie widziałem brata. Szepnąłem – w mieście. Włosy brzytwą zgolili i roku wzrost mu się zatrzymał, się modliłam. Odmawiałam „Pod kryjówka była bezpieczna… Gdy- Zbysiu pokaż się i skacz. Nie bój leczyli rany na głowie. Dziwne ale cierpiał na głuchotę, odczuwał ból Twoją obronę uciekamy się, świę- byśmy wszyscy razem schronili się się, ja ciebie złapię. Braciszek bez nie wdało się zakażenie ponieważ blizn. Przeżył, więc nie jest zali- ta Boża Rodzicielko” i „Aniele w piwnicy - rodzice by przeżyli… słowa zrobił to, co mu kazałem. robaki oczyściły zagrożone miej- czony do ofiar ludobójstwa. Boży stróżu mój…”. Bo tylko tyle Dom bez mamy i taty był dziwny, Złapałem brata i sam upadłem. sca i rany głowy” („Wspomnienia umiałam. Jak kończyłam jedno, pusty. Obcy. Od tej pory byliśmy Zeskok braciszka był szczęśliwy. Ludwiki Podskarbi z d. Szewczuk We wsi Zastawcze ad Hołhocze zaczynałam drugie. I tak na okrą- zdani tylko na siebie. Wszystko Ukryliśmy się za drugą trumną i z kolonii Mogilno w pow. Włodzi- pow. Podhajce: „Pamiętam, jak gło. Ile to mogło trwać – nie wiem. stało się tak raptownie! Z dnia na tam usnęliśmy. Rano, kiedy pro- mierz Wołyński na Wołyniu 1935 banderowcy zabrali moją mamę, W końcu banderowcy sobie poszli dzień zostaliśmy sierotami, z dnia mienie słoneczne oświetliły trum- – 1944”; spisał Sławomir Tomasz bardzo się bałem, gdy oderwano pozostawiając za sobą łąkę usła- na dzień nasz poukładany świat nę, uświadomiłem sobie gdzie je- Roch; w: http://wolyn.freehost. mnie od niej. Mnie zabrali do jed- ną ciałami rozstrzelanych ludzi. rozsypał się w drzazgi. Teraz naj- steśmy. Prawie wyrzuciłem malca pl/wspomnienia/mogilno-szew- nego domu, a mamę do drugiego. Po kilku godzinach odważyłam ważniejsze były dwie sprawy: oca- na zewnątrz i sam byłem na górze. czuk_ludwika.html ). Słyszałem jej krzyki, sam krzycza- się wyjrzeć z kryjówki. Mimo, że lenie przed ukraińskimi nacjonali- Do dnia dzisiejszego nie mogę zro- łem ze strachu, chciałem uciekać. był już wieczór, było jasno jak za stami. I uniknięcie śmierci głodo- zumieć jak to się mogło stać? Było W marcu 1944 roku we wsi Mag- Razem ze mną były zamknięte dnia. To Palikrowy stały w ogniu. wej. Byliśmy bowiem potwornie dość wysoko. Złapałem małego dalówka pow. Skałat upowcy inne dzieci. Po około dwóch tygo- Na tle szalejących płomieni widać głodni. W obejściu znaleźliśmy (około 6 lat) za rękę i nie bacząc zamordowali 11 Polaków. 33-let- dniach, udało mi się uciec, wyska- było uwijające się czarne posta- tylko kilka jajek, które od razu zje- na niemiłosiernie kłujące akacje, nią Stefanię Kozlowską zatłukli kując przez okno i uciekając do cie, skakały niczym malutkie cho- dliśmy na surowo. Bezskutecznie biegliśmy do domu. Musieliśmy kijami. Jej 7-letni syn Eugeniusz lasu. Gdy błądziłem bez celu, zła- chliki. To Ukraińcy plądrowali szukaliśmy jedzenia po szafkach, wyglądać upiornie. Mama przy- był duszony przez „powstańca” pali mnie młodzi ukraińscy chłop- wieś. Stanęłam na nogi i zaczęłam a nawet w śmieciach. Znaleźliśmy garnęła nas do siebie, płacząc ze ukraińskiego i gdy przestał char- cy i zaczęli mnie kopać, dusić, bić. szarpać mamę za rękę i krzyczeć: tylko zeschnięte skórki od chleba. szczęścia.”. (Mieczysław Wal- czeć rzucony pod łóżko. Po kilku Jeden z nich załatwił się na moją - Mamusiu, wstawaj! Musimy Trochę wyki, ziarna. Nie mogło to ków: „Blog”- kronika Mietka W.; godzinach odzyskał przytomność, głowę. Na szczęście nadeszła ja- iść, uciekać! Wstawaj. Do mojej na dłuższą metę zaspokoić nasze- w: www.absolwenci56.szczecin. pobiegł do sąsiada, który mu po- kaś kobieta, nakrzyczała na nich i świadomości nie dochodziło to, że go głodu. Kiedy jedno z nas szuka- pl , 16.01.2012). życzył konia i konno pojechał do kazała im odejść. Mnie odprowa- mama nie żyje. Potem dowiedzia- ło jedzenia, drugie czuwało stojąc swego dziadka w Kozówce pow. dziła kawałek i powiedziała mi: łam się, że dostała postrzał prosto w oknie. Baliśmy się, że Ukraiń- We wsi Mohylno: „Jadwiga Tarnopol. „teraz już sobie idź”. Chodziłem w głowę, w potylicę. Ręce miała cy mogą pojawić się znienacka i Szczurowska córka Antoniego i bez celu po lesie, aż trafiłem do rozłożone jak na krzyżu. Pewnie nas zabić. Nie potrafię określić, Marty, właśnie Marta była rodzo- We wsi Parchacz pow. Sokal partyzantki (Ochotnicza Brygada w ostatniej chwili życia chciała jak długo koczowaliśmy w na- ną siostrą mojego taty Franciszka banderowcy pokłuli bagnetami 4 Straży Podolskiej w Szwejkowie). mnie uchronić przed nadlatującą szym splądrowanym domu. Może Szewczuka. /.../ Gdy przyszli nocą dzieci z rodziny polsko-ukraiń- Miałem niecałe 6 lat, cudem oca- kulą. Nagle spostrzegłam, że w tydzień, a może dwa. Jedliśmy zabijać rodziców i dwie córki to skiej Bukowskich (matka Ukra- lałem, byłem sierotą”. (Tadeusz kierunku pastwiska idzie dwóch co popadnie, ze strachu baliśmy wszyscy spali w stodole na sianie. inka): trzech chłopców wielu 11 Plajfer, w: Komański H., Siekier- mężczyzn. Pewnie usłyszeli, jak się oddalić. Cały czas byliśmy w Zaczęli wołać, ktoś się odezwał, – 18 lat i dziewczynkę lat 16. Jed- ka Sz.: Ludobójstwo dokonane krzyczałam. Szybciutko z powro- pogotowiu, żeby – w razie niebez- więc nakazują schodzić na dół nego chłopca wrzucili do suchej przez nacjonalistów ukraińskich tem wczołgałam się pod mamę - pieczeństwa - uciec do piwnicy. do stajni. Gdy wyprowadzali ko- studni, drugiego na dno bunkra z na Polakach w województwie tar- starałam się odtworzyć pozycję, Banderowców więcej już nie spo- nie ze stajni Jadzia rzuciła się do czasów wojny, trzeciego zakopali nopolskim 1939 – 1946; Wrocław w której wcześniej leżałam. I za- tkaliśmy. Przyszli za to Sowieci.” rozpaczliwej ucieczki, niestety za- żywcem płytko w ziemi, dziew- 2004, s. 760 – 761). marłam. Dwaj banderowcy zaczę- (Anna Herbich: Ocalała z pola czepiła o coś i przewróciła się, tak czynkę wrzucili do rzeki Sołokiji. li strzelać do rannych. Widocznie śmierci; w: https://superhistoria. ją dogonili i szpadlem okładają po W tym czasie nadjechali żandarmi 12 marca 1944 roku we wsi Pa- nie tylko ja przeżyłam masakrę. pl/druga-wojna-swiatowa/wo- udach i po głowie. Było ich dwóch niemieccy i chłopców uratowali, likrowy. Świadek Józefa Bryg: W końcu stanęli nade mną. By- lyn/69882/Ocalala-z-pola-smier- jeden trzymał ją za usta, a drugie- natomiast dziewczynka w cudow- „Zaczęli ustawiać nas trójkami. łam przerażona. Serce waliło mi ci.html’ 8 lipca 2018; z książki mu kazał bić szpadlem za uchem. ny sposób po kilku godzinach, Rozległy się jęki, szlochy, krzyki. jak oszalałe. Bałam się poruszyć, „Dziewczyny z Wołynia”). Jadzia po kolejnych cięciach stra- zimą, dotarła do ciotki, gdzie była Błagania. Teraz już wiedzieliśmy, drgnąć, oddychać. Zacisnęłam ciła przytomność, myśleli że ją jej matka. Po wojnie zgłosiła się co nas czeka. Nie było ratunku. I mocno powieki, czekając na huk W marcu 1944 roku we wsi Kur- zabili i pobiegli z powrotem mor- ona do O. Bieleckiego po metrykę nie było litości. Mieliśmy zginąć. pocisku. Czekając na śmierć. Je- dwanówka pow. Buczacz miejsco- dować rodziców i siostrę Geno- potrzebną do ślubu (Gwardian O. Na łące stał tłum Polaków, jak się den z banderowców powiedział, wi Ukraińcy napadli na dwa domy wefę lat 19, by też nie próbowali Jerzy Bielecki; w:Siekierka Sz., później dowiedziałam ponad trzy- patrząc na mnie: - Szkoda na- polskie i zarąbali siekierą 16-let- uciekać. Przy tym morderców było Komański H., Bulzacki K.: Lu- sta pięćdziesiąt osób. Nie łatwo boju. Ona już i tak nie żyje. I na nią Jadwigę Skotnicką, 9-letnie- więcej. Jadzia jeszcze nocą ock- dobójstwo dokonane przez nacjo- jest zgładzić tak dużą grupę ludzi. potwierdzenie tego, kopnął mnie mu Bronisławowi Skotnickiemu nęła się cała zakrwawiona ale nie nalistów ukraińskich na Polakach Rozstrzeliwania trwały więc bar- mocno w wystającą nogę. Ja się odrąbali ręce i nogi żądając po- była w stanie się podnieść. Na ko- w województwie lwowskim 1939 dzo długo. Musieliśmy patrzeć na nie poruszyłam, a nogę spuściłam dania miejsca ukrycia się matki i lanach i na rękach zaczołgała się – 1947; Wrocław 2006, s. 1031 – śmierć naszych sąsiadów, znajo- bezwładnie. To utwierdziło upo- sióstr. Matka i siostry ocalały. do snopków żyta, które stały za sa- 1035). mych… Serie z broni maszynowej, wców w przekonaniu, że jestem dem, na ich własnym polu. W tych krzyk mordowanych, przekleństwa martwa. Poszli dalej. Odetchnę- We wrześniu 1944 w Łanowcach dziesiątkach siedziała kilka dni. W To tylko kilka przykładów boha- katów. Sceny iście dantejskie. Kie- łam z ulgą… Będę żyć. Do dziś nie koło Borszczowa, Mieczysław nocy marchew na polu wyrywała i terskiej postawy małych rycerzy dy nadeszła nasza kolej, rodzice wiem skąd w małym dziecku zna- Walków relacjonuje: „Spaliśmy, jadła by przeżyć, niedaleko rosła kresowych z czasu ludobójstwa. milczeli. Ja cały czas siedziałam lazło się tyle rozumu. Długo tak kiedy Reks zaczął strasznie uja- trzcina, to rosę spijała z wielkiego A są ich tysiące i należy je przy- w chuście, kurczowo wpijając się leżałam bez ruchu. Bałam się, że dać. Mama kazała mi brać Zbysz- pragnienia. Była przy tym bosa i pominać. w plecy mamy… Ludzie stojący mordercy znowu wrócą. W końcu ka i uciekać przez okno na ogród. tylko w jednej sukience, a było już bezpośrednio przed nami zaczęli usłyszałam ciche wołanie: - Józiu, Moim zadaniem było chronić bra- chłodno, z kolei w dzień upał, mu- Stanisław Żurek padać na ziemię, huk wystrzałów Józiu! Czy ty żyjesz? Józiu! - to ta. Sama chroniła Bogusię. Dzia- chy ją gryzły, aż robaki się w ra- stał się ogłuszający… Kule zaczę- była panna Róża, nasza sąsiadka. dek jak zwykle był gdzieś ukryty. nach zalęgły. Po temu też głowa ją 1 marca 2019 - strona 30 PUBLIKACJE- POGLĄDY- POLEMIKI www.ksi.btx.pl Powinniśmy szanować

Bożenawłasną Ratter historię W czwartek w Muzeum Naro- Polski nigdy tam nie było? dowym w Warszawie obejrza- Ani Polaków? Mimo, iż są lu- łam wystawę „Krzycząc Polska dzie z krwi i kości wypędze- Niepodległa 1918”. Jeden obraz ni z tamtych ziem i osiedleni Wojciecha Kossaka zatytuło- na tzw. Ziemiach Zachodnich? wany „Orlę lwowskie” dotyczy Adela Dumańska przyszła na świat odzyskiwania ziem polskich spod w Uszni w 1933 r. jako córka Anny zaboru austriackiego. Zdarzenie z domu Domańskiej i Józefa Ga- jak najbardziej mieści się w cza- bryluków, również rolników. Józe- sie wskazanym w tytule wystawy fa Kawałko urodziła się w Uszni (1918-1919). Toczyły się wtedy 13 sierpnia 1927 r., ale wycho- zacięte walki Polaków, ochotni- wywała w Białym Kamieniu. Jej ków z całej przedrozbiorowej rodzice to Antonina z domu Ga- Polski (Warszawa, Wielkopolska, bryluk i Kazimierz Kuczmowscy. Przemyśl, robotnicy, lekarze, księ- Miała trójkę rodzeństwa: młodszą ża, hrabia Skarbek, uczniowie z siostrę Stefanię, starszego brata Częstochowy (Stefan Korboński), Józefa i młodszego Bronisława. Jasła, Krosna, Radomska, Lublina ( i innych miast i garnizonów) z http://bazhum.muzhp.pl/media// Ukraińcami, którzy wyposażeni files/Wroclawski_Rocznik_Histo- w sprzęt bojowy przez Austria- rii_Mowionej/Wroclawski_Rocz- ków zajęli najpierw Lwów. Wal- nik_Historii_Mowionej-r2014-t4/ ki Polaków dowodzonych m.in. Wroclawski_Rocznik_Histo- przez gen. Abrahama, gen. Bo- rii_Mowionej-r2014-t4-s129-165/ Wroclawski_Rocznik_Historii_ rutę Spiechowicza, gen. Michała https://fakty.interia.pl/raporty/raport-ikona-kultury/aktualnosci/news-muzeum-narodowe-w-warszawie-zacheca-do-refleksji-polska-ale- Karaszewicz-Tokarzewskiego, Mowionej-r2014-t4-s129-165.pdf ,nId,2741513 Podobnie nie widać obecność gen. Iwaszkiewicza, gen. Halle- gdy ksiądz cnotę, miłość ojczyzny kultury prof. Piotr Gliński 13 lu- no na 600-letnią historię Lwowa Polaków na tych terenach w in- ra, gen. Maczka, o odzyskanie i męstwo zmarłego wysławiał, tego podczas uroczystości odsło- mamy patrzeć jak na historię formacji Żydowskiego Instytutu zajętych przez Ukraińców ziem a i kaznodzieję porwały własne nięcia tablicy poświęconej Misji naszych przyjaciół? Pozbawia- Historycznego (https://sztetl.org. polskich (zabranych na 123 lata słowa. Twarz mu pobladła, czoło Wojskowej Ukraińskiej Republiki my się 50 % naszego dziedzictwa? pl/pl/miejscowosci/b/920-bialy- przez zaborcę), nie tylko Lwo- okryło się potem, głos drżał. Uniósł Ludowej w Warszawie (1919-20). Czy ukrywanie (fałszowanie) -kamien). To skąd to szkalowanie wa ale innych miast i wsi Ma- go żal nad zmarłym rycerzem, żal Przed 100 laty każdego dnia od kultury i dziedzictwa narodowe- nas, skoro nas nigdzie nie było? łopolski, trwały od 1 listopada nad Kamieńcem, żal nad zgnębio- 1 listopada 1918 roku do połowy go Ziem Wschodnich Rzeczpo- Poszukałam w wikipedii informa- 1918 roku do czerwca 1919 roku ną rękoma wyznawców księżyca 1919 roku ( a więc i 13 lutego) spolitej w polskich mediach, kultu- cji o wielkim patriocie polskim, przynosząc liczne, masowe ofiary. Rzeczypospolitą, i taką wreszcie toczyły się walki z uzbrojony- rze, edukacji, nauce to właśnie ten malarzu scen z powstania stycz- Zostałam w muzeum na wykładzie kończył swoją mowę modlitwą: mi przez Austriaków Ukraińca- szacunek dla własnej historii? niowego, Arturze Grottgerze. „ Hałastra - awangarda żydowska -Kościoły, o Panie, zmienią na me- mi najpierw we Lwowie, a po Nie mówiąc o zbrodni nacjona- Urodził się w Ottyniowicach, a 1919 -1924”. To była opowieść czety i Koran śpiewać będą tam, wyparciu napastników z miasta listów ukraińskich na 200 000 jest to „miasto na Ukrainie , leży o rewolucyjnej awangardzie. W gdzieśmy dotychczas Ewangelię walki przeniosły się poza oblężo- Polaków i wypędzeniu nas z Oj- na Podolu” czyli „krainie hi- czasach walk w Europie z rewolu- śpiewali. Pogrążyłeś nas, Panie, ny Lwów na terenie Małopolski. czyzny po zagarnięciu majątku. storycznej i geograficznej na cją bolszewicką awangarda prze- odwróciłeś od nas oblicze Twoje i Przed 100 laty Zofia Kossak Mamy 1000 lat wspólnej historii z terytorium Ukrainy i Mołda- mieszczała się między Moskwą, w moc sprośnemu Turczynowi nas Szczucka uciekała w przebraniu Francuzami, Rosjanami, Litwina- wii”. A Kamieniec Podolski to Berlinem, (może razem z Leni- podałeś. Niezbadane Twoje wy- chłopki przed siekierami Ukra- mi Niemcami ale czy to oznacza, „ miasto na Ukrainie. W mieście nem) i Paryżem, by dotrzeć do roki, lecz kto, o Panie, teraz opór ińców ze spalonego przez nich że postawimy pomniki Hitlero- działa Narodowy Uniwersytet im. Warszawy. Zafascynowana była mu stawi?” (Potop, Henryk Sien- dworu (powieść Pożoga). Nic nie wi, Stalinowi? Może oczekują Iwana Ohijenki od 1918 roku”. możliwością pisania razem z pisa- kiewicz – na jego twórczości wy- zostało powiedziane o relacjach tego niektórzy nasi rodacy podda- „Wtem z ambony ozwało się war- rzami sowieckimi, Majakowskim. chowali się Ci, którym zawdzię- między Polakami a Rusinami. jący się niemieckiej i marksistow- czenie bębna. Zdumieli się słu- Wzbudziła protest swoją laicko- czamy to, że już w 1918 roku nie Fałszowanie historii trwa od 17 skiej propagandzie i szkalujący chacze. Ksiądz Kamiński zaś bił ścią, kpieniem z religijności Ży- staliśmy się kolonią Stalina). września 1939 roku. Przyzwole- mnie i moją Ojczyznę. Ta tablica w bęben, jakby na trwogę; nagle dów. Tworzyła w buncie przeciw Sienkiewicz wcale nie wymyślił nie na tak bezprecedensowe wpisy przypomina mi odsłanianie po- urwał i nastała cisza śmiertel- wojnie i pogromom. Przy oma- pułkownika Wołodyjowskie- Ukraińców do wikipedii uważam mnika Armii Czerwonej ze słyn- na. Poczym warczenie ozwało wianiu grafiki dwóch periodyków go. Nieco tylko ubarwił życiorys za zdradę polskiej racji stanu. nymi bagnetami, wtedy czynił to się po raz drugi, trzeci; nagle prelegentka Karolina Szyma- prawdziwego Wołodyjowskiego. Przed 100 laty Ukraińcy i Polacy Andrzej Kunert i prof. Tomasz ksiądz Kamiński cisnął pałecz- niak nazywała je pogromowymi. A ten urodził się w 1620 roku wspólnie bronili Warszawy i uwal- Nałęcz. Może warto zastanowić ki na podłogę kościelną, pod- Opisując trzech przedstawicieli niedaleko Kamieńca Podol- niali Kijów- mówi Minister Gliński. się, czy nie należy mówić Pola- niósł obie ręce w górę i zawołał: awangardy na zdjęciu powiedzia- skiego. W sierpniu 1672 roku Mam nadzieję, iż Minister za- kom i światu prawdy o historii -Panie pułkowniku Wołodyjowski! ła, iż jeden urodził się w Galicji, dowodził obroną zamku przed znaczył, iż w 1941 roku w Polski na zabranych ziemiach, Odpowiedział mu krzyk spazma- w cesarstwie austro - węgierskim, Turkami. Zginął 27 sierpnia Babim Jarze w Kijowie to byśmy kiedyś nie byli zaskaki- tyczny Basi. W kościele uczyniło walczył na froncie serbskim. 1672 roku od wybuchu prochu. Ukraińcy w służbie niemiec- wani wypowiedziami , tak jak ma się po prostu straszno. Pan Za- Wrócił do Lwowa gdzie Wojsko Przed 100 laty podjęta została kiej samodzielnie zamordowa- to miejsce podczas odbywające- głoba podniósł się i na w spółkę Polskie dokonało pogromu Ży- współpraca ludzi, którzy dobrze li 33 000 Żydów jednego dnia. go się w Warszawie spotkania. z panem Muszalskim wynieśli dów. To było zdanie nie zwią- zasłużyli się dla swoich naro- Mamy ponad 1000 lat wspólnej hi- Ciekawe jest też to, że w przypad- omdlałą niewiastę z kościoła. zane z karierą tego człowieka. dów. To oni, przewidując zmiany storii. Powinniśmy szanować wła- ku pytania w wikipedii o Maxa Tymczasem ksiądz wołał dalej: Zajrzałam do wikipedii. Uri-Cewi geopolityczne w zawierusze po sną historię, lecz także z szacun- Habera, niemieckiego Żyda uro- -Dla Boga, panie Wołodyjowski! Grinberg urodził się w Białym I wojnie światowej, wymyślili i kiem patrzeć na historię naszych dzonego w 1868 we Wrocławiu Larum grają! Wojna! Nieprzy- Kamieniu w Galicji. Klikam na realizowali sojusz polsko-ukra- przyjaciół- mówi Minister Gliński. (Wrocław należał do III Rzeszy jaciel w granicach! A ty się nie hasło Galicja, otrzymuję odpo- iński. Ten sojusz dwóch wolnych Czy zacieranie polskich śladów do końca II wojny światowej) zrywasz! Szabli nie chwytasz? Na wiedź: „Potoczna nazwa au- narodów dążących do niepodle- na Ukrainie (dokąd przyjeżdża- wikipedia odpowiada, iż miej- koń nie siadasz? Co się stało z to- striackiego kraju…”. Klikam na głości. I wtedy po raz pierwszy ją turyści z całego świata i nie sce urodzenia Maxa Habera to bą,żołnierzu? Zaliś swej dawnej hasło Biały Kamień , otrzymuję zinstytucjonalizowali pomysł na poznają twórców podziwianego „Wrocław miasto polskie”. Czy przepomniał cnoty, że nas samych odpowiedź: „wieś na Ukrainie”. współpracę dla dobra obopólne- dziedzictwa) czyli na zabranych Ministerstwo Spraw Wewnętrz- w żalu jeno i trwodze zostawiasz? Czyli Biały Kamień (k. Zło- go. Ta misja ukraińska działała nam Ziemiach Wschodnich nych czy Ministerstwo Spraw Wezbrały rycerskie piersi i płacz czowa) i okolice to ukraiń- ręka w rękę z polskimi instytucja- Rzeczpospolitej i fałszowanie hi- Zagranicznych może to wyjaśnić? powszechny zerwał się w kościele, skie wsie, które leżały w Gali- mi politycznymi i wojskowymi - storii w wikipedii to dzieło przy- Bożena Ratter i zrywał się jeszcze kilkakrotnie, cji - czyli Europie Środkowej. powiedział wicepremier, minister jaciół czy wrogów? Czy na pew- www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 31 palenia całych polskich wsi i osie- dli. (....). Wacław Kopczyński i ZAMELDOWAŁEM SIĘ W ODDZIALE Władysław Kata noc z 10 na 11 lipca 1943 roku spędzili w Uściłu- gu. Rano 11 lipca wrócili do Wło- PORUCZNIKA „JASTRZĘBIA” dzimierza Wołyńskiego, gdzie w godzinach południowych napo- Henryk Kata ps. „Prima” tkali mnóstwo Polaków, koczują- Nasza kolonia Kowalówka, gdzie poczuwali się do żadnej winy wo- dowania nasze były postawione z skich. Uciekającego ranili strza- cych na ulicach, placach przyko- mieszkaliśmy, oraz sołectwo bec Ukraińców. Na zbrodnie do- dala od innych zabudowań, bar- łem z karabinów, rannego już ścielnych, często poranionych, Budy Ossowskie były w 98 pro- konane przez UPA mieli jedną dzo blisko lasu (...)) Chcę tu nad- uprowadzili do sztabu UPA na okaleczonych, bez opieki lekar- centach zamieszkałe przez lud- odpowiedź: Pewnie coś im prze- mienić, że Władysław Czermiń- Wołczak. Tam został zamęczony skiej, bezpośrednio zbiegłych ność polską, natomiast okoliczne skrobali, coś musieli zawinić. By- ski, por. „Jastrząb”, który przez w słynnej kaźni w stodole pod la- przed siekierami i widłami rezu- miejscowości: Rzewuszki, Ossa, liśmy bezradni wobec takiej po- pewien okres mieszkał w Budach sem. Staszek Uleryk do 39 roku nów, czy też karabinami UPA. Bobły, Wierzbiczno i wiele in- stawy, żaden argument nie trafiał Ossowskich, w domu pana Le- był komendantem młodzieżowej Byli to ludzie z miejscowości koło nych były wyłącznie ukraińskie do przekonania tych ludzi. Na ta- mińskich, w tym czasie, który wy- organizacji „Strzelec”, a więc był Włodzimierza, takich jak: Smoło- lub mieszane, ale z przewagą kie i podobne reakcje było jedyne żej opisuję, był już w Kowlu. UPA już niebezpieczny dla OUN-UPA. wa, Oryczów, Sielec, kolonii Ukraińców. Do roku 1939 stosun- usprawiedliwienie – nasze polskie z Wołczaka chciała go pochwycić Po kilku dniach w nocy bande- Strzelecka Turówka i wielu in- ki sąsiedzkie i współżycie ludno- społeczeństwo nie było w porę i uprowadzić jak wielu innych, ale rowcy otoczyli dom Bogusława nych. A więc stało się to najgor- ści polskiej i ukraińskiej były bar- uświadomione ani przygotowane to się jej nie udało; uciekł do Zapotockiego w kolonii Ossa. Był sze, czego obawialiśmy się od kil- dzo poprawne i nic nie wskazywa- psychicznie do tego, do czego Kowla, a my zwielokrotniliśmy komendantem miejscowej ochot- ku miesięcy – nacjonaliści ukraiń- ło na to, że mogą być aż tak złe, zmierzało OUN-UPA, nafaszero- czujność i mieliśmy się na bać. niczej straży pożarnej. Widział, co scy rozpoczęli na naszych tere- jak okazało się to u nas na począt- wane opętańczą teorią Dmytra (....) Wołczak to była niewielka się wokół dzieje, zdawał sobie nach masowe pogromy i wybija- ku 1943 roku. Wówczas policja Dońcowa. Kiedy to wreszcie do- wieś ukraińska, z dwiema rodzi- sprawę, że i jego banda z Wołcza- nie ludności polskiej. Wacław ukraińska, wysługująca się dotąd szło do świadomości spokojnych, nami polskimi: Mikulskich i ka zechce zlikwidować. Nie noco- Kopczyński, „Sokół”, do Bud Niemcom w likwidacji Żydów, żyjących tam od pokoleń ludzi, Buczków, wciśnięta jakby w wał już w domu i widział z ukry- Ossowskich już nie wrócił, pozo- opuściła służbę u nich i pod sztan- było już za późno. Nie zdążyli, a obrzeże olbrzymich kompleksów cia otoczony dom. Już wiedział, stał we Włodzimierzu, natomiast darem OUN-UPA, zajęła się mor- czasami nie dali rady uciec : sta- leśnych Lasów Świniarzyńsko- co go czeka. Jeszcze tej nocy to- Władysław Kata późnym wieczo- dowaniem Polaków. W naszej rość lub strach przed podniesioną Osiekrowskich, ciągnących się warzyszyłem Bogusiowi w rem wrócił do domu. To od nas okolicy z początkiem 1943 roku siekierą czy widłami paraliżował dziesiątkami kilometrów w kie- ucieczce do Włodzimierza. Mia- dowiedział się, że w naszej kolo- rozpoczęły się uprowadzenia lu- ruchy. Małe dzieci nic nie rozu- runku północ-południe. We wsi łem broń- rewolwer browninga. nii Kowalówka została zamordo- dzi przez bojówki UPA. Ludzie ci miały. Musieli zginąć ci, co nie Wołczak OUN (Organizacja Raźniej mu było przechodzić wana rodzina Piotrowskich – pięć nigdy już nie powrócili do swoich mogli uciec, często w płomie- Ukraińskich Nacjonalistów) zało- ukraińskie miejscowości, gdzie osób, Mirosław Karaniewicz i rodzin, ginęli przeważnie z ran za- niach własnych domów! (....) żyła swój sztab jednostki zbrojnej można było się nadziać na miej- cała wieś Dominopol, odległa od danych podczas tortur w słynnej Coraz częściej dochodziły nas UPA (Ukraińska Powstańcza Ar- scowych zwolenników silskie nas o około 4 kilometry. Ze wsi tej kaźni UPA na Wołczaku. Starsi wieści, że tu i ówdzie ktoś został mia), kureń Sosenki. Do niedaw- jbezpeki UPA. Na drugi dzień nie uratował się podczas pogromu moi bracia, Władysław i Julian, uprowadzony przez bandy UPA i na był to oddział w służbie policji wróciłem do domu znanymi mi nikt; mordowali ich we śnie po jak i ja z Antosiem byliśmy świa- zaginął bez wieści. ( Tak skwapli- niemieckiej, między innymi wy- drogami, omijając ukraińskie północy. Kilku osób, które ocalały domi, że jeśli te z premedytacją wie do dziś pogrobowcy UPA korzystywany do likwidacji lud- wioski. W niedługim czasie po nie było we wsi w czasie zagłady zaplanowane morderstwa nie zo- szermują określeniem „czystek ności gett żydowskich. Po likwi- ucieczce Zapotockiego w podob- ponad dwustuosobowej społecz- staną przerwane przez nasze etnicznych”, które to jako metody, dacji gett, wyszkolona w zabija- nych okolicznościach uciekli do ności. Po ograbieniu wsi Domino- zbrojne oddziały, to dla nas, lud- niedawni jeszcze uczniowie Stali- niu i grabieży mienia , UPA roz- Włodzimierza Władysław i pol została spalona przez sotnie ności polskiej nie będzie miejsca na i Hitlera sami stosowali.) Wie- poczęła likwidację ludności pol- Edward Makroccy, a w ślad za Sosenki z Wołczaka. Dwie pol- w tym rozszalałym żywiole OUN- dzieliśmy i rozumieliśmy, że coś skiej - początkowo wybrane ofia- nimi- po jakimś czasie – rodziny: skie rodziny z Wołczaka – Mikul- -UPA. Wielu Polaków, zwłaszcza się już dzieje, toteż wzmogliśmy ry. Do naszych i okolicznych żona Władysława z synami Pio- skich i Buczków wymordowano Starszych nie przekonywały takie szczególną ostrożność w dzień, w miejscowości upowcy z Wołczaka trem, Antonim oraz rodzina dzień wcześniej, czyli 10 lipca. argumenty. Nie docierało do ich nocy nie spaliśmy w domach. Ży- robili co jakiś czas wypady po Edwarda. Były to jednak jednost- Ocalał tylko nieobecny tego dnia świadomości, że skończy się to cie stawało się nie do zniesienia, nowe ofiary, które poddawano ki, które trzeźwo patrząc na to, co Franio Mikulski, mój serdeczny ogólną rzezią polskiej ludności, że w ciągłym napięciu, obawie. W różnym torturom, by potwierdzić się dzieje, ratowały życie rodzin i kolega i przyjaciel z ławy szkolnej trzeba temu zapobiec, postawić rozmowach i naradach rodzin- domniemanie, często wymyślone swoje uciekając do miast, gdzie w Swojczowie. Po krótkich rela- zbrojna tamę, po prostu nie dać się nych, jak też z ludźmi z otoczenia, oskarżenia lub z dzikiej zemsty jeszcze było w miarę bezpiecznie. cjach i szokujących wiadomo- zaskoczyć, nie dać się zabić bez- sąsiadami, którzy rozumieli, że propagandowej za jakieś odległe, Pozostawała jedynie kwestia wy- ściach, w atmosferze podenerwo- karnie i bez walki. Ci ludzie byli zbliża się śmiertelne zagrożenie, sprzed wieków porachunki za do- żywienia i zakwaterowania, o wania i niepokoju bracia Włady- święcie przekonani, że z Ukraiń- informowaliśmy się wzajemnie o znane krzywdy, w myśl hasła: czym później. Nadszedł lipiec sław i Antoni jeszcze tego dnia cami żyją tu w zgodzie od wie- wszystkich zagrożeniach, obser- Wyryzaty wsich lachiw. (...)W 1943 roku, gorący środek lata, na udali się do Bud Ossowskich, w ków, często w zażyłej przyjaźni, wacjach, unikaniu bezpośrednich pierwszy dzień świąt Wielkanoc- wsi okres żniw i pracy w polu. W celu zorganizowania samoobrony, skoligaceni poprzez małżeństwa i spotkań, o tym, jak dać się upro- nych 43 roku nacjonaliści UPA z wielu miejscowościach w tym zanim nasze miejscowości nie zo- nie wierzyli, że tak nagle mogłoby wadzić tam, skąd nikt już nie wra- Wołczaka otoczyli dom Stanisła- czasie OUN-UPA przystąpiła do stały bezpośrednio zaatakowane się to zmienić, tym bardziej ze nie ca. Mieszkaliśmy w kolonii, zabu- wa Uleryka w Budach Ossow- masowych mordów, pogromów i przez rezunów UPA. Próbowali namawiać ludzi do obrony, ale na- wet te straszne wiadomości nie przekonały mieszkańców Bud o takiej potrzebie. Zaskakująca była bierność ludzi nieuświadomio- nych, nie rozumiejących potrzeby organizowania się w samoobronę przed niechybną śmiercią. Moi braciszkowie Władek i Antoś póź- ną nocą wrócili do domu. Nikt tej nocy nie usnął, widmo grozy za- glądało ze wszystkich stron. Jesz- cze po rozmowach z sąsiadami, nie widząc zapału do obrony, bra- cia Władysław i Julian, jeden z dwójką, drugi z trójką dzieci, żo- nami i naszą mamą wczesnym szarym rankiem 12 lipca polnymi drogami przez Wierzbiczno, Osiecznik, poprzez Piórkowicze, Janówkę i Radomle, uciekli do Kowla. Opuścili swoje domy dwoma zaprzęgami konnymi. Każdy obrał nieco inną trasę ucieczki, nie wszyscy razem. Tak było bezpieczniej. Ja z bratem Antkiem pozostaliśmy; to też 1 marca 2019 - strona 32 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl uzgodniliśmy wspólnie, że do dzą nas całych i żywych, choć do- itp. ekwipunek. Naszym najbar- krótkiej rozmowie, zdawkowej i ani powoływał na daty. Nadeszła Kowla przyjedziemy za kilka dni. piero po kilku dniach od ich wy- dziej atrakcyjnym towarem były grzecznościowej w takich przy- późna jesień 1943 roku, a z nią je- Inwentarz żywy w trzech gospo- jazdu. (....)Tego też dnia pozna- złote monety, złota biżuteria oraz padkach, porucznik „Jastrząb” sienne chłody, długie noce z nie- darstwach zwolniliśmy z uwięzi i łem jakże miłe, sympatyczne ro- żywność i napoje: słonina, sma- polecił mi wybrać sobie pseudo- wielkimi, ale jednak mrozami. zagród. Sami trzymaliśmy się ra- dzeństwo, Jankę i Heńka „Szare- lec, różne wędzonki, alkohol i nim i zgłosić się do ob. „Zawi- Stodoły Stefanówki z warstwą czej miejsc mniej widocznych, z go” oraz ich przemiłą mamę Mie- miód. Z tego rodzaju towarem, z szy”. Toteż zaraz obskoczyli mnie siana, które służyło nam za nakry- możliwością obserwacji. Wie- loszyków, a za ich pośrednictwem Gienkiem Burczakiem każdej so- chłopcy z oddziału: „Szary”, cie, rano oszronione wyglądało dzieliśmy, że w zaistniałej sytu- „dużą” grupę: Jankę Drzymałów- boty jeździliśmy do Kowla. Zo- „Maj” i wielu innych, których nie jak obsypane świeżym puchem. acji nasze miejscowości ulegną nę „Baśkę”, Tadeusza Biernackie- stawialiśmy towar na wymianę i znałem, ale zaraz ich poznałem – zagładzie, jak wiele innych, które go, Franka Moniuszko, „Maja”, po wstępnych uzgodnieniach za- pseudonimy, uścisk ręki. „Szary” Jednak młodość ma swoje prawa, już to, co najgorsze, spotkało. Nie Henryka Moskala, Mariana Droź- bieraliśmy swój towar. W Kowlu pyta: Jaki jest twój pseudonim? które wykorzystuje nawet w ta- wiedzieliśmy tylko, kiedy to na- dzikiewicza i wielu innych kole- nocowaliśmy. Gienek u swojej Powiadam, że jeszcze go nie kich sytuacjach. Do dzisiaj pamię- stąpi. Bierna postawa naszej spo- gów, z którymi niebawem spotka- żony na drugim Kowlu, ja odwie- mam. Chłopcy oglądając mój czr- tam długie zimowe wieczory, któ- łeczności w kwestii obrony skło- my się w oddziale „Jastrzębia”, o dzałem starszych braci z rodzina- no połyskujący karabinek mauzer, rych nudę poza służbą staraliśmy niła nas do opuszczenia wszyst- czym jednak później. Ponieważ z mi, Jankę i Heńka Mieloszyków, a pokrzykują: Ale prima chłopak do się rozładować na różne sposoby. kiego, co posiadaliśmy. Nie chcie- bratem Antkiem wiedzieliśmy, że w niedzielę wracaliśmy do Ja- nas przyszedł! I tak to „Maj” z Wyróżniającym się w tej sztuce liśmy czekać świadomie na rezu- pójdziemy do oddziału „Jastrzę- nówki. Udział w tego rodzaju „Szarym” podchwycili, że będę Czesław Grudzień „Tygrys” z nów z UPA. (...) , po nieudanej bia”, żeby bronić pozostałą lud- handlu wymiennym uskutecznia- teraz „Prima”. Z tym poszedłem Łuczyc koło Turzyska, mój o rok próbie zorganizowania samoobro- ność polską zgromadzoną w Za- łem przeważnie z Gienkiem Bur- do „Zawiszy”. Ten wciągnął mnie starszy kolega ze szkoły w Swoj- ny w Budach w połowie 1943 smykach i sąsiednich miejscowo- czakiem lub Henrykiem Pacz- do oddziału „Jastrzębia” chrzcząc czowie. Urodzony Janko Muzy- roku z bratem Antkiem leśnymi i ściach, postanowiliśmy naszą kowskim, dozbrajając samoobro- mnie pseudonimem „Prima”, kant pięknie grał na skrzypcach. polnymi bezdrożami doszliśmy mamę przerzucić w Uściługu za nę Janówki. Był już koniec wrze- chłopcy z oddziału poklepywali Zamienialiśmy się w słuch, kiedy do Kowla. Podróż nocą do Kowla Bug do Zosina. Tam miała swoje- śnia lub początek października mnie po plecach, uściskiem ręki wyczarowywał na swoich skrzyp- odbywaliśmy właściwie grupą go brata i z uwagi na podeszły 1943 roku. Któryś raz z rzędu z potwierdzając mój chrzest. Od- cach tak smętne, jak też wesołe i pięcioosobową. Mieszkańcy Bud wiek lepiej by się czuła. A my Gienkiem odbieraliśmy towar z dział w tym czasie nie był jeszcze skoczne melodie. Czas wojny był Ossowskich – Józef Spodniewski spokojnie moglibyśmy iść, jak się drugiego Kowla. Ponieważ tunelu zbyt duży, w ciągu kilku dni po- nieubłagany i bezlitosny nawet z żoną i kilkumiesięczną dziew- wtedy mówiło, do lasu. (...)Poże- pod torami kolejowymi koło stacji znaliśmy się już wszyscy. Warto dla talentów. Niewiele upłynie czynką postanowili uciec do gnałem moją kochaną mamę, zro- strzegła straż niemiecka, towar tu wspomnieć, że ozdobą oddziału dni, kiedy Czesio Grudzień „Ty- Kowla. Byli młodym małżeń- szony rzęsistymi jej łzami, uści- przewoził nam psi zaprzęg. Co- „Jastrzębia” były dwie ( ładne ) grys” zostanie ciężko ranny w stwem. Józek wiedział, że posia- skałem wujostwo i z Adamem dziennie kursował taki zaprzęg niezastąpione łączniczki: Tosia Ośmigowiczach i na skutek od- damy broń, i uznał, że raźniej im Kamińskim o wyznaczonej godzi- pod stacją, przewożąc bagaże żoł- Leśniewska „Wiera” i Joasia Za- niesionych ran w kupiczowskim będzie uciekać z nami nocą. Z ra- nie przeszliśmy most na Bugu do nierzom, a zwłaszcza oficerom mościńska „Bronka”. One to w szpitalu pożegna się z życiem. dością przyjęliśmy ich propozycję Uściługa. (...). Na Drugi dzień, niemieckim. Godzi się wspo- tych niebezpiecznych czasach (...)Znałem cały teren, na którym i obiecaliśmy pomoc w dźwiganiu pociągiem towarowym bez prze- mnieć także, że pewnego razu przewoziły pocztę, zaopatrzenie spędziłem kilkanaście lat swojego bagażu, niezbędnego przy małym szkód wróciłem do Kowla, ku za- była Gienka uroczystość – roczni- oddziału w medykamenty, amuni- dzieciństwa. Znałem każdą drogę dziecku. Zatrzymywaliśmy się dowoleniu i radości rodziny, że ca ślubu. Z tej okazji w towarzy- cję i wszystko, co dało się zdobyć i ścieżkę, wiedziałem, gdzie, kto tylko na kilkunastominutowy od- nasza mama jest u swojego brata stwie młodych małżonków i jej lub pozyskać na rzecz jeszcze nie- mieszkał. W wyobraźni widzia- poczynek, na posiłki i zmianę pie- za Bugiem, gdzie jest w miarę rodziców, zjedliśmy przygotowa- wielkiego, w stosunku do zagro- łem twarze i sylwetki tych ludzi, luch maleństwu. Przez całą po- spokojnie i bezpiecznie. Jak już ny na tę okazję wystawny ( jak na żeń w tym czasie, oddziału. W kłaniałem się im, mówiąc: „dzień dróż nocą dzieciak okazał się do- wspomniałem, dzięki poznanej owe czas ) obiad, zakrapiany też oddziale od samego początku po- dobry” w drodze do lub ze szko- brym śpiochem. Rano zakotwi- rodzinie Janki i Heńka „Szarego” dobrym alkoholem. I to był błąd. czułem się dobrze, bezpiecznie, ły. Te wspomnienia kłębiły się w czyliśmy w Kowlu przy ulicy Mieloszyków oraz ich koleżanek i W czasie kiedy ja zabezpieczałem swojsko, jak w rodzinie. Wyma- moim umyśle..... Monopolowej 27. Muszę też kolegów nie czuliśmy się z bratem towar do przewozu na Janówkę ( gający porucznik „Jastrząb” trzy- wspomnieć, że przed wyrusze- Antkiem osamotnieni po ucieczce karabin mauzer, paczka naboi, mał dyscyplinę twardą ręką, był Fragmenty wspomnień H. Katy niem do Kowla namawialiśmy do z domu i z kręgu swoich znajo- granaty, telefon i coś z medyka- przez chłopców lubiany i bardzo opublikowane w książce „ Wojen- ucieczki jeszcze jedno małżeń- mych. Wiedzieliśmy, że pójdzie- mentów ), w tym czasie koleś Gie- ceniony. Z nim od samego począt- ne Wichry” wyszukał i zebrał w stwo z malutkim dzieckiem – my do oddziałów, bronić Polaków nio, pod humorkiem, wdał się w ku przeszliśmy obronną ręką, całość: Bogusław Szarwiło. Władka Czaplę i jego żonę Fre- przed bandami UPA, toteż głów- jakąś awanturę z Ukraińcem z zwłaszcza kiedy nas było jeszcze Hymn Wołynia(nieoficjalny) dzię, moją koleżankę z ławy nym zadaniem było zdobycie nie- Kowla, z ulicy Monopolowej, nie wielu, długi szlak walk w szkolnej. Władek bardzo chciał zbędnego ekwipunku i broni. Pa- którego on znał. Skończyło się na obronie naszych rodzin przed re- Wołynia ziem strzeżemy zbrojnie o iść z nami, rozumiał powagę za- miętaliśmy, że skończy się gorące tym, że Gienka Burczaka Niemcy zunami spod znaku OUN-UPA. Polsce marząc wciąż, grożenia w przypadku pozostania lato, nadejdzie chłodna jesień i aresztowali. Siedział ponad dwa Pobyt w oddziale dla chłopca w Czy to za pługiem, czy na wojnie, z malutkim dzieckiem pośród zima, a kwaterą oddziału „Jastrzę- miesiące, nim go zwolnili, co spo- moim wieku (19lat) w tym strasz- zwarci jak jeden mąż. rządnych łupu i krwi Lachów re- bia” w tym czasie były przeważ- ro kosztowało jego żonę i rodzi- nym czasie zagrożenia dla na- Chociaż krwią opływamy szarpani ze zunów UPA. Freda nie zdecydo- nie stodoły, budynki gospodarcze, ców, za pośrednictwem przeróż- szych rodzin, zwłaszcza ze strony wszystkich stron, wała się. ”Bo rodzice i młodsza czasem szumiący las. Pobyt w nych znajomości. Heniek Mielo- UPA, był wielką przygodą, ale też Z Polską na ustach życie oddamy, siostra jeszcze zostają, bo trzeba Kowlu nie potrwał zbyt długo, szyk „Szary” od dwóch tygodni odpowiedzialnością za nas do- kiedy uderzy dzwon. przemyśleć, wszystko pozosta- czasowo zatrzymaliśmy się w Ja- był w oddziale „Jastrzębia”, ja wództwa, jak też całego oddziału. Bandyta Niemiec i Azjaci skazali nas wić, a z czym uciekać?...Nie jeste- nówce koło Zasmyk, uczestnicząc natomiast po wpadce Gienka zo- Pełniąc warty, kiedy nasi koledzy na zgon, śmy nic winni Ukraińcom, dlacze- w zajęciach miejscowej samo- stałem spalony. Mając już długą spali, widzieliśmy w pomieszcze- Lecz nad Kresową Ziemią wzleci bo- go mielibyśmy wszystko pozosta- obrony, którą zorganizował Tade- broń, postanowiłem przerwać niach „Jastrzębia” przyćmione jowej trąbki ton, wić i uciekać w nieznane, na tu- usz Paczkowski – ppor. „Jawor”. „ten proceder handlu wymienne- światło do bardzo późnych godzin Lechitów dzielne plemię stanie na łaczkę”. Takie i podobne rozterki W kilka dni poznałem bodajże go”, który przejęli koledzy z Ja- jesiennej nocy. To nas zobowiązy- zew, zatrzymywały w swoich zagro- całą młodzież Janówki. Zaprzy- nówki, szlaki handlowe były prze- wało; ufaliśmy swojemu dowód- Jeszcze raz chwałą zadziwi Ziemię i dach tysiące niewinnych ludzi. jaźniłem się z nimi; wspólnie tarte. Ja w kamasze i do oddziału cy. Oddział z dnia na dzień po- pomści bratnią krew. Zostali zamordowani, bo byli Po- opracowaliśmy plany zdobycia „Jastrzębia”. Powiadomiłem ro- większał swój stan liczebny o Zaszum nad nami Orle Biały, wróć z lakami. Nie potrafiliśmy nakłonić broni. Pistolety, które mieliśmy z : dzinę, żeby w razie potrzeby wie- nowo przybyłych szeregowców, obcych krajów już, Fredzi do ucieczki razem z nami. „Ketlingiem”, przydawały się je- dzieli, gdzie mogą mnie znaleźć. podoficerów, jak też i oficerów. Do Ciebie tęskni Naród cały, znęcony Los tak chciał, tak pokierował, że dynie do nocnych patroli, na wy- Krótkie też pożegnanie z dziew- Formowały się drużyny, plutony, mocą burz. Fredzia z dzieckiem, rodzicami i padek zetknięcia się z kimś podej- czynami i chłopakami z Kowla, z kompanie, z czasem bataliony, na Zagrzmijcie polskie działa, przemów- siostrą Joasią wyszła z pogromu rzanym ( dawały poczucie bezpie- którymi w tak krótkim czasie bar- wzór prawdziwego wojska. Całe cie grady kul, obronną ręką, ale Władek Czapla czeństwa ). Potrzebna była jednak dzo się zaprzyjaźniłem. (....) Wy- dnie wypełnione były zajęciami Niech w piekło zejdzie obca nawała, został zamordowany… Jak już broń długa do obrony, o której posażony w niezbędny ekwipu- teoretycznymi i praktycznymi; w radość się zmieni ból. wspomniałem, rankiem dotarli- przypominały nocą łuny na niebie nek: ubranie, płaszcz, w czapce znajomość broni, walki wręcz i w W Afryce, Syrii, czy w Londynie na- śmy całą piątką do Kowla, Józek z i napływ uciekinierów z różnych wojskowej z prawie że nowym polu, służba wewnętrzna, musztra szego wojska kwiat, żoną i dzieckiem szczęśliwi, my stron wokół Zasmyk. Ponieważ mauzerem na ramieniu, zameldo- przede wszystkim, głębokie pa- Zna krzywdy Wilna, Łucka, Gdyni, też, że bez przeszkód zakotwiczy- przez Kowel, a ściślej, a ściślej wałem się w Zasmykach u po- trole w tereny objęte przez OUN. wie kto nasz wróg, kto kat. liśmy przy ulicy Monopolowej 27 przez kowelski węzeł kolejowy rucznika „Jastrzębia”. Ponieważ Trudno mi po wielu latach upo- Wyznawcy wspólnej woli, pionierzy u państwa Kuczyńskich, miesz- odbywała się duża rotacja wojska Władysława Czermińskiego zna- rządkować kolejność jakże waż- nowych dróg, kańców Kowla. Moi starsi bracia niemieckiego ( w tym Węgrzy, łem bardzo dobrze z jego pobytu nych wydarzeń, potyczek i zacię- Już nie zaznamy nigdy niewoli, tak Władysław i Julian z rodzinami i Rumuni, Włosi ), toteż kwitł han- w Budach Ossowskich, przyjęcie tości walk z UPA, a w później- nam dopomóż Bóg! naszą mamą zdążyli wyjechać do del wymienny, jak wszędzie na mnie do oddziału odbyło się w szym okresie w akcji „Burza” z Tekst opracowali: Lech Żułkoś Kowla zaraz po wymordowaniu świecie w takich sytuacjach bywa. miłej atmosferze z zapewnieniem, Niemcami, gdyż nie prowadziłem „Żaba”, Aleksander Frostowicz Dominopola i rodziny Piotrow- Zadaniem naszym było zdobycie że będziemy strzelać, ale już nie dziennika. Opiszę to, co utrwaliły „Kos”, Stanisław Narzymski skich w Kowalówce. Zastaliśmy towarów wymiennych na broń, na boisku do piłki w siatkówkę szare komórki, co zdołałem zapa- „Lis”, Roman Kucharski „Wrzos”. ich w Kowlu. Ucieszyli się, że wi- amunicję, granaty, buty, plecaki lub koszykówkę. Po stosunkowo miętać, nie będę się posługiwał z oddziału „Krwawa Łuna”. www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 33 Moje Kresy -Ludwika Józefkiewicz cz. 5 Eugeniusz Szewczuk

/ Szydłowice 1956r.- ślub braci Józefkiewiczów, Mieczysława z Kazimierą i Józefa z Ludwiką niejszego. Do domu Ignacego Pan- mieszkał znany w okolicy lekarz. ki talent lekarski. Niespodziewanie kera przychodzili wówczas: Józef Kiedy Niemcy zostali wysiedleni, umiera żona Ignacego. Prawdopo- Surlej – leśniczy, Józef Serwadczak w domu po byłym lekarzu pozosta- dobnie zmarła na wskutek zatrucia – pierwszy kowal w Dobrzyniu, ła znaczna część fachowej literatu- grzybami. Panker sam mówił, że / 5 sióstr Serwadczak w Dobrzyniu Alojzy Serwadczak – gospodarz, ry medycznej. Ignacy Panker znał chyba jej te grzyby zaszkodziły. mój ojciec, Alojzy Chomiak – dobrze język niemiecki, zabrał ten Nie potrafił jednak skutecznie jej pomieścić w małej salce wiejskiej W 1956 roku wyszłam za mąż za krawiec, Błażej Banaś, Tomasz zbiór do własnego domu i podob- pomóc w uratowaniu życia. „Fel- świetlicy. Aktorzy tego widowi- jednego z sześciu braci – Józefa Jó- Szczepaniak – młynarz w Prusach, no studiował tą ciekawą fachową czer – samouk” żeni się powtór- ska musieli więc korzystać z wozu zefkiewicza (1932 – 2011). Urodzi- Piotr Ilków – pierwszy młynarz lekturę. Ile w tym prawdy, nie wia- nie z jej siostrą Bronisławą. Sława strażackiego podstawionego bez- ł y s i ę n a s z e d z i e c i – M a r i a i P i o t r . po wojnie w Dobrzyniu ( z rodzi- domo. Moim zdaniem z każdym lecznicza Pankera dociera do naj- pośrednio pod okno świetlicy, by ną w 1944 roku w czasie mordów dniem udoskonalał swoje genialne dalszych zakątków ziemi brzeskiej W Dobrzyniu kwitło życie kultural- stamtąd bezpośrednio wchodzić na banderowców uciekł z Hanaczowa lekarskie powołanie. W każdym i sąsiednich powiatów. Ni stąd, ni z ne, bowiem dobre wzorce zostały scenę. Innej możliwości nie było, do Prus i ze wszystkimi przyjechał bądź razie za swego życia wyleczył owąd Ignacy Panker w lutym 1959 przywiezione z Prus, gdzie ludzie widzowie siedzieli i stali wszędzie, na Zachód), Józef Bednarski, Bar- wiele mieszkańców naszej miej- roku umiera. Nawet w dniu śmier- pracowali i udzielali się społecznie gdzie się tylko dało. Minęło wła- tłomiej Mochniak. Ignacy Panker scowości i całej rozległej okolicy. ci Ignacego, końmi przez mały – w teatrzyku, 3 chórach śpiewa- śnie 50 lat od premiery tej sztuki w (1900 - 1959). Skąd wziął się w Uratował życie sąsiadowi – dia- mostek koło młyna w Dobrzyniu czych, orkiestrze dętej, ochotniczej Dobrzyniu. Jedną z głównych ról – Dobrzyniu ten genialny „felczer – gnozując u niego zapalenie opon przyjeżdża spod Oławy człowiek straży ogniowej. Współorganizato- Prokopa, funkcjonariusza sądowo samouk”, chociaż prawdopodobnie mózgowych. Wydaje mi się, że w oczekując udzielenia pomocy. Kie- rem życia kulturalnego we wsi byli administracyjnego na wsi hucul- na uczelni lekarskiej nie był ani dzisiejszych czasach żaden dobry dy zobaczył nieboszczyka na kata- Józef Serwadczak i niezapomnia- skiej grał mój brat, śp. Kazimierz jednego dnia. Swą wiedzę lekarską lekarz, bez odpowiednich badań i falku, nie wypadało mu nic innego ny Mieczysław Mykita. Starannie Serwadczak. Kwitło też życie to- musiał posiąść już znacznie wcze- obserwacji pacjenta, nie jest w sta- zrobić jak usiąść powtórnie na wóz przygotowana i wystawiona na sce- warzyskie, gdyż wówczas nie było śniej, gdzie? nie wiadomo. Kiedy nie rozpoznać takiego zagrożenia i wracać do domu. Ignacy Panker, nie świetlicy wiejskiej w Dobrzy- wśród nas „złodzieja czasu”, czyli ładował się do transportu na stacji życia. Dopiero tutaj w Dobrzyniu, prawy człowiek, mojżeszowego niu sztuka teatralna pt. „Karpaccy telewizji. W jednym z domów opo- w Barszczowicach i dotarł razem z przy okazji długich wieczorowo – wyznania zostaje pochowany na górale” Józefa Korzeniowskiego, dal młyna w Dobrzyniu zbierała nami z Prus do Dobrzynia, miał już nocnych rozmów okazało się, że katolickim cmentarzu w Dobrzy- przyniosła chwałę wykonawcom, się wieczorami, od czasu do czasu, wtedy 45 lat i sądzę, że na naukę Ignacy jest wyznania mojżeszowe- niu. Mszę żałobną celebrował już popularność i zazdrość innych wsi „dobrzyńska śmietanka towarzy- od podstaw pojęć lekarskich, było go. To w niczym nie przeszkadza- nowy proboszcz ks. Zygmunt Wo- całego powiatu brzeskiego. Premie- ska”. Schodzili się, by pogadać, już chyba u niego zdecydowanie ło jemu samemu i wielu leczonym łochowicz. Żona Bronisława Pan- ra sztuki ściągnęła do Dobrzynia popolitykować, pograć w karty, a za późno. Mówiono, że w pobli- pacjentom. Na Kresach mieszkali ker po śmierci męża sprzedaje po- tylu widzów, że nie sposób ich było przy tym niekiedy wypić coś moc- skiej Leśnej Wodzie przed wojną razem z żoną w podlwowskich siadłość i wraca w rodzinne strony Podborcach. Ignacy Panker mógł w okolice Leżajska. Odtąd grobem być rdzennym lwowiakiem, gdyż zmarłego opiekuję się wdzięczny żona pochodziła z okolic Leżajska pacjent - ten któremu Ignacy w na Rzeszowszczyźnie. Mogli się p r z e s z ł o ś c i u r a t o w a ł ż y c i e . pobrać we Lwowie, gdzie dorastał Ignacy, a następnie zamieszkać w Tak kończy się moja historia kreso- Podborcach. Kiedy nastał niemiec- wa, Ludwiki Józefkiewicz - córki ki terror i okupant dążył do uni- Ewy i Alojzego Serwadczak. Hi- cestwienia narodu żydowskiego, storia pełna wrażeń, ludzkich dra- Ignacy Panker z żoną uciekł z Pod- matów i radości dnia codziennego. borec i schronił się w Prusach. Za- mieszkał skrycie w domu rodziny Wspomnień wysłuchał Lewickich, u wdowy po Bartłomie- ; Eugeniusz Szewczuk ju Lewickim – Leontynie, bowiem Osoby pragnące wymienić do- żona Ignacego była rodzinnie zwią- świadczenia o życiu na Kresach, zana z ową Leosią. Leontyna w nabyć moją książkę pt. „Moje Kre- Prusach powtórnie wyszła za mąż sy” ze słowem wstępnym prof. St. za Szczepana Bobrę. Ignacy Panker Niciei, proszone są o kontakt ze z żoną uratowali się od niechybnej mną tel. 607 565 427 lub e-mail pi- śmierci i razem z nami drugim [email protected] transportem wysiedleńczym dotarli do Dobrzynia. Zajęli dom naprze- Autorka tych wspomnień niestety ciw rodziny Józefa Serwadczaka, a zmarła w 2018 roku i pochowana tamci zawsze zwracali się do niego jest na cmentarzu parafialnym w nie inaczej jak „wujciu Panker”. Dobrzyniu gm. Lubsza pow. Brzeg. Cześć jej pamięci – autor. / Dobrzyń 1951r. VII klasa Szkoły Podstawowej Dopiero tutaj ujawnił się jego wiel- 1 marca 2019 - strona 34 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl KALENDARIUM LUDOBÓJSTWA Marzec 1944 ROK Stanisław Żurek 1 marca 1944 roku: We wsi Tuczna pow. Przemyślany jące osoby narodowości polskiej. /.../ We wsi Bołożynów pow. Złoczów upowcy zabili 2 Polaków: NN Jakuba Pow. Kamionka Strumiłowa: we wsi banderowcy napadli na przysiółek oraz M. Tracza. (Józef Wyspiański: Żelechów Wielki zamordowano leśni- Kuliki i zamordowali 30 Polaków. Skutki napadów ukraińskich nacjo- czego, jego żonę, córkę i matkę żony”. Także: we wsi Kuliki koło Bołoży- nalistów w powiecie Przemyślany. w: (1944, 2 marca – Raport specjalny nowa pow. Złoczów: „W końcu lu- Ludobójstwo OUN-UPA na Kresach PolKO w Kamionce Strumiłowej dla tego 1944 r. zostali zamordowani: 1. Południowo-Wschodnich, tom 10, RGO w Krakowie dotyczący maso- Bednarczuk Michał l. 30; 2. Fabiań- Kędzierzyn-Koźle 2018). wych mordów dokonywanych na lud- ski Franciszek l. 35; 3. Krzywicki We wsi Uniów pow. Przemyślany ności polskiej przez Ukraińców. Ka- Józef l. 50; 4. Ostrowski Jan l. 42; 5. Ukraińcy zamordowali 2 Polaków. mionka Strumiłowa dnia 2.III.1944. W: B. Ossol. 16722/2, s. 7-8). Ostrowski Franciszek l. 35; 6. Sopot- W mieście Włodzimierz Wołyń- nicki Franciszek l. 46; 7. Wiśniowski ski policjant ukraiński ujął podczas Na terenie powiatu Radziechów Józef l. 37; 8. Wiśniowski Michał l. łapanki 2 młodych Polaków z AK i woj. tarnopolskie: „Na terenie tutej- 32.” (prof. dr hab. Leszek Jankiewicz: przekazał Niemcom, którzy po tortu- szego Pol. K. O. w czasie od 27 stycz- Uzupełnienie do listy strat ludno- rach dziewczynę zastrzelili a chłopca nia do dnia dzisiejszego zamordowali ści polskiej podanej przez Komań- wysłali do więzienia w Hrubieszowie. miejscowi Ukraińcy następujące oso- skiego i Siekierkę dla województwa by narodowości polskiej. /.../ Pow. We wsi Zawonie pow. Sokal upowcy tarnopolskiego, 2004; w: Ludobój- Radziechów: zamordowali 2 partyzantów AK, lat stwo OUN-UPA na Kresach Połu- 17 i 22. we wsi Stanin zamordowano 1 osobę, dniowo-Wschodnich. Seria – tom 7, pow. Sokal. Zamordowano 9 osób” ludność polską sporządzone w RGO Około 1 marca: we wsi Śródpolce 1 osobę, pod redakcją Witolda Listowskiego, (1944. luty – marzec – Wykazy mor- we Lwowie na podstawie meldunków we wsi Mikołajów 2 osoby, Kędzierzyn-Koźle 2015; za: http:// We wsi Laszków pow. Radziechów: dów i napadów na ludność polską przekazanych z terenu. W: B. Ossol. www.kresykedzierzynkozle.home. „Około 01.03.1944 r. zamordowano we wsi Szczurowice 1 osobę, sporządzone w RGO we Lwowie na 16722/2, s. 219-253). pl/attachments/File/2__Ksi____ka_ 14 osób, Polaków NN.” (prof. dr hab. we wsi Pawłów 2 osoby, podstawie meldunków przekazanych W miejscowości Raków pow. Doli- tom_7.pdf ). Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., we wsi Ordów 3 osoby, z terenu. W: B. Ossol. 16722/2, s. na: „02.03.44 r. został zamordowany jw., tom 7). „27.I.-2.III. Laszków W mieście powiatowym Buczacz 219-253). Szupiński (Szumpiński) i.n.” (Prof. dr Kamionka Strumiłowa Zamordowa- we wsi Witków Nowy 9 osób, zostali zamordowani: Lipka Teresa i 2 marca: hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- Pacholik Wacław (prof. dr hab. Le- no 14 osób.” (1944. luty – marzec we wsi Niemiłów 1 osobę, We wsi Byszów pow. Sokal Ukraińcy nienie..., jw.; Seria – tom 8). szek Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw., – Wykazy mordów i napadów na lud- we wsi Laszków 14 osób, zamordowali 5 Polaków. We wsi Tarnowica Polna pow. tom 7). ność polską sporządzone w RGO we Lwowie na podstawie meldunków w miasteczku Toporów zamordowano We wsi Herbutów pow. Rohatyn Tłumacz zamordowali 2 Polaków: We wsi Herbutów pow. Rohatyn: przekazanych z terenu. W: B. Ossol. 11 osób, w tym miejscowego księdza.” banderowcy zamordowali 20 Pola- małżeństwo. „Dnia 2. marca w Tar- „1 marca 1944 Herbutów. Zabici: 16722/2, s. 219-253). (1944, 2 marca – Raport specjalny ków, w większości kobiety i dzieci. nowicy Polnej został zamordowany o Pilichowski Izydor 54-55 lat; Czer- PolKO w Kamionce Strumiłowej dla godzinie 3 w południe idąc na stację W nocy z 1 na 2 marca: We wsi Huta Werchobuzka pow. kawska Józefa z domu Stryjska 52 lat; RGO w Krakowie dotyczący maso- kolejową Sobieszczański Jan, pra- Złoczów: „2 marca 1944 r. przybył Pilichowska Janina 16 lat; Rybczyń- We wsi Iławcze pow. Trembowla wych mordów dokonywanych na lud- cownik kolejowy wraz z żoną - na ze Złoczowa do Huty Werchobuzkiej ska Stanisława córka Antoniego 21 upowcy zamordowali 33 Polaków, ności polskiej przez Ukraińców. Ka- oczach przechodniów, którzy zdążali ksiądz Jan Cieński, mając zezwolenie lat; Stryjska Franciszka; Markowski Ukraińca i Ukrainkę Teklę Kałdus, mionka Strumiłowa dnia 2.III.1944. do pociągu. Zostali obezwładnieni, od władz niemieckich na pogrzebanie Julian ; Markowski Leopold i jego żonę Polaka, której obcięli głowę i W: B. Ossol. 16722/2, s. 7-8). porwani na sanie i potem zamordo- ofiar. Podczas Mszy św. Zgromadzeni córka Helena; Muszyńska (wdowa wbili na pal. Polce, Antoninie Kałdus wani.” (1944, 3 marca – Fragment Na terenie powiatu Sokal woj. zostali zaalarmowani, że w kierunku lat 70) i jej wychowanek 9 letni; Star- obcięli obie piersi i uszy. „Jednym z pisma PolKO w Stanisławowie do lwowskie: „Na terenie tutejszego Pol. Huty Werchobuzkiej jedzie ekspedy- czewska wdowa i jej wnuczka Wikto- głównych organizatorów ludobój- Delegata RGO we Lwowie dotyczące K. O. w czasie od 27 stycznia do dnia cja SS-Galizien, co wywołało panikę ria 11 lat; Milanowska wdowa 75 lat; czych mordów był miejscowy ksiądz mordów i napadów na Polaków oraz dzisiejszego zamordowali miejscowi i ucieczkę ludzi do lasu. W kaplicy Gajba Maria; Milanowska Maria lat grekokatolicki o nazwisku Raich. Jego położenia uchodźców i sposobów Ukraińcy następujące osoby narodo- pozostało tylko kilka osób z księdzem. 14; Kramkowska Antonina 14 lat; dwóch synów brało osobiście udział wości polskiej. /.../ Pow. Sokal: udzielania im pomocy. W: B. Ossol. Leszczyńska 35 lat. Gajba Aleksander w wielu napadach i mordach dokony- W trakcie otaczania wsi zastrzelono 16721/1, s. 307-309). ranny. Domy polskie bądź spalone wanych na Polakach” (Komański..., we wsi Byszów 5 osób, trzy uciekające osoby. Więcej ofiar We wsi Zboiska pow. Sokal w przy- bądź rozebrane i zburzone.” (1944, s. 400). we wsi Hoholów 1 osobę, nie było, a Niemiec, dowódca ekspe- dycji, przesłuchał obecnych i pozwolił siółku Rulikówka zamordowali 11 17 lipca – Pismo PolKO w Stanisła- We wsi Probóżna pow. Kopyczyńce we wsi Radwańce 2 osoby, im udać się do Huty Pieniackiej, by Polaków. wowie do Dyrektora RGO w Krako- Ukraińcy zamordowali 60-letnią Po- we wsi Jastrzębica 19 osób, pogrzebać zamordowanych” (Ewa 3 marca: wie zawierające imienny spis osób lkę, Lipińską. uprowadzonych i zamordowanych we wsi Komarów 1 osobę, Siemaszko: „Teraz wojna – nie ma We wsi Artasów pow. Żółkiew Pomiędzy 27 styczniem a 2 mar- od początku napadów, od września we wsi Wolica Komarowa 9 osób, krewnych”; w: „Nasz Dziennik” z Ukraińcy zamordowali 4 Polaków: cem 1944 roku: 28.II. – 1.III.2009). 1943 do 15 lipca 1944. W: B. Ossol. we wsi Świtarzów 9 osób, 2 małżeństwa. „Dnia 3 marca za- 16721/1, s. 349-373). We wsi Feliksówka pow. Kamionka W mieście Lwów Ukraińcy zamor- mordowane zostały w Artasowie we wsi Bobiatyn 5 osób, We wsi Kędzierzawce pow. Ka- Strumiłowa: „Na terenie tutejszego dowali 4 młodych Polaków i zrabo- [Żółkiew] następujące osoby naro- mionka Strumiłowa: „01.03.1944 r. Pol. K. O. w czasie od 27 stycznia do we wsi Poździmierz 7 osób, wali ich dokumenty; byli to: 19-letni dowości polskiej: 1. Michał Bąk, lat uprowadzono Polaka Michała Zarębę dnia dzisiejszego zamordowali miej- we wsi Ksawerówka 12 osób, Edward Ratuszyński, 21-letni Marian 70; 2. Maria Bąk, lat 60; 3. Eugenia scowi Ukraińcy następujące osoby (komunistę)” (prof. dr hab. Leszek we wsi Rulikówka 11 osób. Dębowski, 22-letni Władysław Szy- Demeda, lat 52; 4. Augustyn Demeda, Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw., tom narodowości polskiej. Sposób wyko- dłowski oraz NN. Oraz: „02.03.44 lat 60.” (1943 sierpień – 1944 kwie- Kamionka Strumiłowa dnia 7). nania i metody niezbicie wskazują r. został zamordowany Malicki Mie- cień – Meldunki i raporty z PolKO na zorganizowaną akcję. Pierwsze 2.III.1944” (1944, 2 marca – Ra- Lwów-powiat przesłane do Delegata W mieście Kowel woj. wołyńskie czysław l. 19, na ulicy Krętej.” (Prof. masowe mordy miały miejsce dnia port specjalny PolKO w Kamionce RGO we Lwowie dotyczące napadów zmarł postrzelony przez Ukraińców dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzu- 27 stycznia 1944 r. w kilkunastu miej- Strumiłowej dla RGO w Krakowie i mordów dokonanych na ludności Antoni Stelmaszuk, lat 39. pełnienie listy strat ludności polskiej scowościach w godzinach od 17-tej. dotyczący masowych mordów doko- /.../. W: Ludobójstwo OUN-UPA na polskiej powiatu lwowskiego. W: B. We wsi Łozowa pow. Tarnopol zo- Ofiarą napadów padali wszyscy, któ- nywanych na ludności polskiej przez Kresach Południowo-Wschodnich. Ossol. 16722/1, s. 45, 51, 55-63, 67- stał uprowadzony przez bojówkę UPA rzy w danym momencie znajdowali Ukraińców. Kamionka Strumiłowa Seria – tom 8, Kędzierzyn-Koźle 69). 20-letni Bronisław Grabas, który za- się w mieszkaniu tj. mężczyźni, kobie- dnia 2.III.1944. W: B. Ossol. 16722/2, 2016). „2.III.44. Lwów. Malicki Mie- We wsi Hołoby pow. Kowel zamor- ginął. ty i dzieci. W większości wypadków s. 7-8). czysław, ur. 1925 o 19-tej na ulicy dowali 1 Polaka. Na cmentarzu w mordowani byli siekierami, nożami We wsi Majdan pow. Kopyczyńce We wsi Mikołajów pow. Radzie- Krętej zastrzelony” (1944. luty – ma- Hołobach został pochowany Dondal- względnie zabijano pałkami. Pow. Ukraińcy zamordowali 2 Polaków. chów: „27.I - 2.III.44.. Mikołajów rzec – Wykazy mordów i napadów na ski Zygmunt z Kowla, który zginął w Kamionka Strumiłowa: we wsi Fe- We wsi Pieniaki pow. Brody zamor- pow. Radziechów. Zamordowano 2 ludność polską sporządzone w RGO Hołobach 3 marca 1944 (www.luck. liksówka uprowadzono praktykanta dowali 5 Polaków, którzy ocaleli z osoby.” (1944. luty – marzec – Wyka- we Lwowie na podstawie meldunków msz.gov.pl/resource/c2522e57-eddb- gospodarczego; razem według posia- rzezi Huty Pieniackiej. Byli to: Jaryn- zy mordów i napadów na ludność pol- przekazanych z terenu. W: B. Ossol. -47ad-a5c7-8d96d2e66da3 ). danych wiadomości zamordowano 16 kiewicz Paweł l. 25, jego żona Anna l. ską sporządzone w RGO we Lwowie 16722/2, s. 219-253). osób.” (1944, 2 marca – Raport spe- We wsi Dźwiniaczka i Łatkow- 22, Czyżewski Władysław l. 30, Czy- na podstawie meldunków przekaza- We wsi Mizuń Stary pow. Dolina cjalny PolKO w Kamionce Strumiło- ce pow. Borszczów: wg wpisu w żewski Wojciech l. 23, Czyżewska nych z terenu. W: B. Ossol. 16722/2, banderowcy obrabowali i spalili go- wej dla RGO w Krakowie dotyczący księdze zmarłych Parafii Rz.-Kat. Maria l. 20. s. 219-253). spodarstwa polskie oraz zamordowali masowych mordów dokonywanych Dźwiniaczka - Dekanat Borszczów We wsi Radziechów pow. Luboml We wsi Pawłów pow. Radziechów: 10 Polaków. Ukraińcy zamordowali 6 Polaków. na ludności polskiej przez Ukraiń- „27.I - 2.III.44. Pawłów pow. Radzie- upowcy ujęli 3 partyzantów AK „So- ców. Kamionka Strumiłowa dnia We wsi Pieniaki pow. Brody zamor- ”Podczas przeglądania mikrofilmów koła” i w okrutny sposób zamordo- chów. Zamordowano 2 osoby.” (1944. dowali Józefa Czyżewskiego i jego w/w parafii natrafiłem na wpisy zgo- 2.III.1944. W: B. Ossol. 16722/2, s. luty – marzec – Wykazy mordów i na- wali ich w kuźni, natomiast czwarty, 7-8). żonę Ukrainkę. nów i pochówków sześciu osób, z któ- ranny, uciekł, ale po 4 dniach zmarł. padów na ludność polską sporządzo- rych tylko trzy znajdują się na Pani We wsi Żelechów Wielki pow. Ka- We wsi Poździmierz pow. Sokal za- ne w RGO we Lwowie na podstawie listach osób zamordowanych w wo- W kol. Suchy Róg pow. Równe upo- mionka Strumiłowa: „Na terenie mordowali 7 Polaków. „27.I.- 2.III. meldunków przekazanych z terenu. jewództwie tarnopolskim. Wszystkie wcy w zasadzce zamordowali 9 Pola- tutejszego Pol. K. O. w czasie od 27 Poździmierz pow. Sokal Zamordo- W: B. Ossol. 16722/2, s. 219-253). te osoby zostały zamordowane (occi- ków jadących do swoich domów po stycznia do dnia dzisiejszego zamor- wano 7 osób” (1944. luty – marzec We wsi Wolica Komarowa pow. So- sus - mors violanta) w dniu 3 marca żywność, w tym 2 ojców z córkami. dowali miejscowi Ukraińcy następu- – Wykazy mordów i napadów na kal: „27.I - 2.III. Wolica Komarowa 1944r., a wpisów i pochówków doko- www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 35 nał ks. Józef Muszyński w dniach 5 i index.html?page=185 ). Polaków. ”Ponieważ nigdzie w 4 marca 1944 r., gdy wracałem ze chiwali. Po torturach okręcili drutem 6 marca. Są to: Wagner Józef, ur. 9 We wsi Sarnki Dolne pow. Rohatyn żadnym opracowaniu nie spotka- młyna w Trościańcu, natknąłem się kolczastym jego szyję i powiesili na II 1886r., syn Augusta i Pauliny Krze- upowcy zastrzelili w łóżku 15-letnie- łem się z imiennym wykazem osób na kilka furmanek wyjeżdżających z drzewie. Na drugi dzień jego nagie sińskiej – zamieszkały Dźwiniaczka go Bolesława Ogrodnika. zamordowanych przez bandy UPA Olejowa. Na pierwszej i ostatniej fur- ciało widziano wrzucone do pobli- 44 - pochowany 6 marca; Wagner mieszkańców wsi Huta Stara gm. mance jechali uzbrojeni osobnicy. W skiego strumyka pod lasem” (Maria We wsi Sokołówka (Sokołówka Het- Kazimierz, ur. 29 kwietnia 1910 r., syn Monasterzyska, pow. Buczacz woj. pośrodku, na powozie leśniczego Le- Przychodna z d. Petrykiewicz; w: Ko- mańska) pow. Złoczów: „03.03.1944 Józefa i Rozalii Kołodziejczuk - za- Tarnopolskie, pozwalam sobie podać ona Grzeszczuka siedzieli: Walerian mański..., s. 761 – 762). r. zostali zamordowani: Jasiński Józef mieszkały Dźwiniaczka 44 - pocho- poniżej niepełną listę mieszkańców Pawłowski - kierownik szkoły, Karol l. 68, Kargol Ksawery, Szczęsna Ja- We wsi Zarubińce pow. Skałat na wany 6 marca; i Wagner Stanisław, wsi Huta Stara, zamordowanych w Kowal - emerytowany nauczyciel, dwiga l. 33 i dwoje jej dzieci Henryk l. drodze z miasta Skałat woj. tarno- ur. 8 czerwca 1925 r., syn Józefa i czasie dwóch napadów banderow- Kazimierz Wielichowski - pracownik 9 i Wanda l. 3. Księdza Wiszniewskie- polskie do wsi Zarubiniec zatrzymali Heleny Oliszyńskiej - zamieszka- ców. W niektórych opracowaniach nadleśnictwa oraz woźnica - 17-letni go Ukraińcy uspokajali, że mu nic nie polską studentkę Kazimierę Kawkę, ły, Dźwiniaczka 44 - pochowany 6 i na niektórych stronach interneto- Józef Miaskowski. Cała ta kolum- grozi a jednak go zamordowali” (prof. jadącą w odwiedziny do matki i za- marca. Natomiast, nie znalazłem na wych podaje się ogólną ilość 12 ofiar na skręciła z szosy w drogę wiodącą dr hab. Leszek Jankiewicz: Uzupeł- mordowali ją. Pani listach następujących osób: jak również mówi się tylko o jednym do wsi Manajów. W pobliskim lesie nienie..., jw., tom 7). We wsi Zawonie pow. Sokal w pacy- 1. Łątkowski, Eugeniusz, ur. 22 napadzie. Tymczasem na Hutę Starą wszystkich w okrutny sposób zamor- fikacji niemiecko-ukraińskiej zginęło listopada 1899 r., syn Marci- We wsi Swaryczów pow. Dolina było dwa napady. Pierwszy napad - w dowano...” (http://www.olejow.pl/re- 27 Polaków, pozostałych zabrano na i Anny Domańskiej, mąż Jó- banderowcy zamordowali 6 Polaków. nocy 4 marca 1944 r. Spalona została adarticle.php?article_id=250). do więzienia, a potem do obozu w zefy Krzyżańskiej - zamieszkały, prawie cała wieś (z ok. 200 zagród We wsi Szypowce pow. Zaleszczyki: We wsi Rzepedź pow. Sanok poli- Gross-Rosen. “W dniu 6 marca 1944 Łatkowce – pochowany 6 marca. ocalało ok. 25-30). Zamordowanych „03.03.1944 r. został ciężko raniony cjanci ukraińscy zastrzelili ukrywają- roku, wczesnym rankiem, Zawonie 2. Łątkowska, Józefa, ur. 10 czerw- zostało prawdopodobnie ok. 30 - 35 Markowski Stanisław, zarządca fol- cego się Polaka NN z Przemyśla. otoczone zostało przez żołnierzy nie- ca 1904 r., żona Eugeniusza, cór- warku, zmarł w szpitalu w Czortkowie osób tylko w pierwszym napadzie. W miasteczku Torczyn pow. Łuck mieckich i ukraińskich z 14 Dywizji ka Piotra Krzyżańskiego i Anto- dwa miesiące później”. (prof. dr hab. 1.Biernacki Paweł „Pawłuniu” podczas napadu upowcy zamordowali SS „Galizien”. Żołnierze wrzucali niny Dąbrowskiej - zamieszkała, Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., lat ok.60 - został zarąbany sie- nie ustaloną liczbę Polaków, imiennie granaty do zabudowań, podpalali je i Łatkowce - pochowana 6 marca. jw., tom 7). kierą w ogrodzie pod czereśnią. znane jest tylko 8 ofiar, byli to ucieki- strzelali do mieszkańców. W szczegól- 3. Słowiński, Władysław, ur. 10 marca 2.Braszka Stanisław „Kurka” - kie- We wsi Zapust Lwowski pow. Brze- nierzy z okolic. ności skierowali się do gospodarstwa 1908 r., syn Mikołaja i Marii Garbu- dy banderowcy podpalali jego dom żany upowcy zamordowali 2 Polki. Ludwika i Jadwigi Chudych, gdzie liwskiej, maż Józefy Czaplińskiej - za- próbował uciekać ze swojego schro- W nocy z 4 na 5 marca: “Z naszej wsi Zapust Lwowski na w zamaskowanym schronie ukryta mieszkały, Łatkowce 27. Warto zazna- nienia, podczas ucieczki został po- Łukowiec przyjechała jeszcze jedna We wsi Harbuzów pow. Zborów była radiostacja, i gdzie w tym czasie czyć, że w Dźwiniaczce, w majątku hr. strzelony w plecy, rannego dobito rodzina o nazwisku Kalinka. Też mie- banderowcy zamordowali 8 Polaków: znajdowali się radzieccy partyzanci. Heleny Kęszyckiej-Koziebrodzkiej, kilkoma ciosami siekierą w głowę. li krewnych na Łukowcu. Stanisława „4/5.03.1944 r. zostali zamordowani: Niemcy zastrzelili 16-letniego syna znalazł schronienie i rozwinął bardzo 3.Biernacka Aniela (żona Pawła). Kalinka miała czworo małych dzieci, 1. Błażków Paweł l. 22 syn Sylwestra; Chudych, Józefa, po wyprowadzeniu owocną pracę duszpastersko-chary- 4.Biernacki Michał (syn). postanowiła z siostrą, że pojadą jesz- 2. Błażków Marcin l. 16 jego brat; 3. go za stodołę, oraz brata Jadwigi, tatywną na Podolu święty Zygmunt 5.Biernacka Hanna (córka). cze raz do wsi Zapust po resztę rze- Błażków Kazimierz l. 31; 4. Błażków Ignacego Kisielewicza, po wyprowa- Szczęsny Feliński, kiedy wrócił z ze- 6.Romaniuk Helena. czy i obie w drodze powrotnej zginęły Michał syn Józefa ps. „Bojko”; 5. dzeniu na strych. Prawdopodobnie słania w Rosji Carskiej” (Jerzy Z. 7.Romaniuk Maria (córka). bez śladu. Gdzie je zamordowano, Marchocki Julian l. 55; 6. Olender usiłowali uzyskać informację na te- Hubert; w: www.stankiewicze.com/ 8.Urszula (siostra Romaniuk Heleny). nie wiadomo? Dzieci wychowywały Józef l. 36; 7. Rząsa Michał l. 43; 8. mat partyzantów. W tym momencie ludobojstwo.pl ). H. Komański, Sz. 9.Biernacka „Dośka”. się u dziadków, podobno mieszkają w Sztykiel Józef l. 52.” (prof. dr hab. Rosjanie podjęli walkę, w wyniku któ- Siekierka nie wymieniają żadnej ofia- 10.Dobrucki Józef - za- okolicach Środy Śląskiej.” (Zeszyty Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., rej wszyscy partyzanci zginęli, za wy- ry poniesionej we wsi Łatkowce pow. strzelony w czasie ucieczki. łukowieckie, Nr 15, styczeń 2006 – jw., tom 7; oraz: „Śledztwo w sprawie jątkiem jednego, którego dalsze losy Borszczów, natomiast mord w Dźwi- 11.Bobik Aniela – zastrzelona. grudzień 2012; w: http://www.waly. zbrodni ludobójstwa nacjonalistów są nieznane. Mieszkańców całej wsi niaczce datują na 4 marca 1944 r. 12.Bobik (Józef ?). brzegdolny.pl/nowe/dzienniki/15.pdf ukraińskich w celu całkowitego wy- spędzano do kaplicy. W trakcie tego 13.Dobrucki Jan - został uduszony. We wsi Kniażołuka pow. Dolina ). Były to: Józefa Garboś i Stanisława niszczenia ludności polskiej w latach zastrzelono wielu z nich: jednych na Wszyscy ukryli się w „schronie” banderowcy spalili 6 gospodarstw Kalinka. 1939 - 1945 na terenie powiatów Zbo- skutek prób podejmowania ucieczki, wykopanym w obejściu Pawła Bier- rów i Brody, woj. tarnopolskie”; sygn. polskich i zamordowali 20 Polaków. W nocy z 3 na 4 marca: innych z powodu niedołęstwa. Ozjasz nackiego i zamaskowanego słomą. akt S 83/09/Zi). Komański i Siekierka We wsi Kulików pow. Żółkiew za- Wecker (który wcześniej zbiegł z getta We wsi Sobolówka pow. Złoczów W wyniku podpalenia domostwa za- nie mają z tej wsi żadnej relacji. strzelili 25-letnią Polkę. „Dnia 3 mar- w Sielcu) zabity został wraz z 17-let- podczas napadu upowców zginęło 9 paliła się również słoma maskująca ca na przedmieściu Kulikowa [Żół- 5 marca: nią Agnieszką Kowal, gdy uciekali członków samoobrony polskiej oraz kryjówkę, wszystkie osoby tam ukry- kiew] dokonano zamachu na Janinę w stronę kaplicy. Agnieszkę, która 2 ukrywających się żołnierzy węgier- te (3-8) udusiły się dymem. Jeżeli w W mieście Lwów zamordowali 1 Tuchówną, lat 25, raniąc ją śmiertel- początkowo została tylko zraniona skich. czasie pierwszego napadu (4.03.44r.) Polaka i zrabowali jego dokumenty. nie oraz Marię Tuchówną, która oca- wrzucono żywcem w płomienie palą- mordowano mężczyzn i chłopców, to „5.III.44. Lwów. Budzyński Feliks, lała tylko dzięki temu, że napastniko- 4 marca : cego się domu. Do ognia wrzucono już podczas drugiego mordowano zam. Podlewskiego, zastrzelony na wi zacięła się broń.” (1943 sierpień W okolicy miasteczka Aleksandria również sparaliżowaną, nie mogącą wszystkich. Spalono doszczętnie od- ul Wolność 17” (1944. luty – marzec – 1944 kwiecień – Meldunki i raporty pow. Równe; relacjonuje Daniela się poruszać o własnych siłach, Elż- budowującą się wieś. Drugi napad – Wykazy mordów i napadów na lud- z PolKO Lwów-powiat przesłane do Kubiczek: „To było 4 marca 1944 r. bietę Kisielewicz, którą mąż wcześniej miał miejsce pod koniec lutego 1945 ność polską sporządzone w RGO we Delegata RGO we Lwowie dotyczące Mój brat, wówczas 16-latek i dwóch wyprowadził na podwórko. W płomie- r. (najprawdopodobniej było to 28)” Lwowie na podstawie meldunków napadów i mordów dokonanych na synów cioci Witkiewiczowej pojecha- niach swego domu zginął niewidomy (Roman Romanów, w: www.stan- przekazanych z terenu. W: B. Ossol. ludności polskiej powiatu lwowskie- li do dawnej posiadłości cioci, pod Michał Kisielewicz. 17-letni Dionizy kiewicze.com/ludobojstwo.pl ). H. 16722/2, s. 219-253). go. W: B. Ossol. 16722/1, s. 45, 51, lasem, po żywność dla koni i bydła. Szermeta został zastrzelony podczas Komański, Sz. Siekierka na s. 152 We wsi Woroniaki pow. Złoczów 55-63, 67-69). Brat przed wyjazdem poprosił mamę ucieczki. Na dziedzińcu kaplicy roz- podają: „4 marca 1944 roku. Nocą na został zamordowany przez banderow- o zupę grochową na obiad. Nie wró- strzelano Tadeusza i Władysława We wsi Lipowce pow. Przemyślany polskie zagrody napadli banderowcy, ców Franciszek Wołyniec, lat 20. cili. Babcia z sąsiadem pojechali ich Ptaszników, którzy nie chcieli udzielić zamordowali 10 Polaków (Komań- ograbili je i większość spalili, w tym szukać w pobliżu posiadłości cioci. W nocy z 5 na 6 marca: informacji o miejscach ukrycia broni i ski,..., s. 294). Inni: „30 marca w miejscowy kościółek filialny. Zginęło Na skraju lasu, na śniegu, było widać We wsi Sielec (Sielce) koło Mostów partyzantów. W stajni mojego dziadka Lipowcach w biały dzień specjalnie 12 osób: 1 – 4. N.N. mężczyźni; 5 – 9. miejsce, gdzie najwyraźniej zatrzyma- Wielkich pow. Żółkiew: „5/6.03.44 spłonął żywcem ukrywający się tam wyszkolony oddział UPA w sile kilku- N.N. kobiety; 10 – 12. N.N. dzieci”. dziesięciu ludzi, podzielony na małe no sanie. Wokół było dużo śladów. Po- r. zostali zamordowani: 1-6. Trompus Żyd o imieniu Michał. Czteroosobowa W mieście Lwów Ukraińcy zamor- oddziałki przystąpił do likwidacji Po- jawił się gajowy i powiedział, że dzień i.n. l. 64 z dwiema dorosłymi córkami; rodzina żydowska z Mostów Wielkich, dowali 19-letniego Polaka i zra- laków mężczyzn według sporządzonej wcześniej grasowali w tym miejscu Gieroszyńska Anna l. 62 i jej 2 córki ukrywająca się w oborze Bronisła- bowali jego dokumenty. „4.III.44. listy. Zamordowano od 15 do 20 męż- bandyci. Po kilku dniach Ukrainka Franciszka l. 33 i Bronisława l. 31.” wa Kisielewicza, zginęła próbując Lwów. Mróz Władysław, ur. 1915, czyzn, rannych było około 10 osób. powiedziała nam, że zamknęli ich na- (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: uciekać po podpaleniu obory: dwóch zam. Poprzeczna 9, zastrzelony na Po mordach doszczętnie zrabowano gich gdzieś w piwnicy, a potem dopie- Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). mężczyzn, kobieta i jej córka zosta- ul. Balińskiego.” (1944. luty – ma- wieś, zabierając wszystko”. (http:// ro wywieźli do lasu. Co się tam stało, „Delegat nasz w Mostach Wielkich li zastrzeleni w biegu. Wiele innych rzec – Wykazy mordów i napadów na piotrp50.blog.onet.pl/2007/10/13/ mogliśmy tylko przypuszczać. Ciał [Sokal] zawiadamia nas, że w Sielcu osób zginęło w nieustalonych okolicz- ludność polską sporządzone w RGO zbrodnie/ ). nigdy nie odnaleźliśmy”, (Aleksandra 10 km. oddalonym od Mostów w nocy nościach. Zwłoki wielu odnaleziono w Dunajska: „Koszmar lipcowych dni”; we Lwowie na podstawie meldunków z 5 na 6 zostały pomordowane 3 ko- zgliszczach zabudowań, a zwłoki Bro- W mieście Lwów Ukraińcy zamor- w: „Nasza historia” nr 7 – 8, lipiec przekazanych z terenu. W: B. Ossol. biety Polski, a mianowicie N. Trom- nisławy Just i jej syna Pawła znale- dowali Polaka i zrabowali jego doku- 2014). Stanisław Witkiewicz miał lat 16722/2, s. 219-253). pus, lat 64 i dwie dorosłe córki przez ziono w lesie. W wyniku akcji pacyfi- menty. „3.III.44. Lwów. Berger Tade- 14, jego brat Aleksander Witkiewicz We wsi Olejów pow. Zborów zostało uduszenie”. (1944, 11 marca – Pismo kacyjnej wieś Zawonie spalona zosta- usz, zastrzelony.” (1944. luty – ma- lat 17. uprowadzonych z domów 5 Polaków PolKO Lwów-powiat do Delegata ła niemal doszczętnie: ocalały jedynie rzec – Wykazy mordów i napadów na i bestialsko zamordowanych przez RGO we Lwowie dotyczące mordu (na pewien czas) budynak szkoły, ludność polską sporządzone w RGO We wsi Dźwiniaczka pow. Borsz- UPA w lesie pod Manajowem. Byli dokonanego na trzech Polkach. W: B. kaplica i cztery domy mieszkalne, w we Lwowie na podstawie meldunków czów banderowcy zastrzelili 3 Pola- to m.in.: nadleśniczy inż. leśnik Leon Ossol. 16721, s. 227). tym dom moich dziadków na wzgórzu. przekazanych z terenu. W: B. Ossol. ków. Inni: zostali zamordowani przez Grzeszczuk, komendant placówki AK Ludzie zamknięci w kaplicy, głównie 16722/2, s. 219-253). Ukraińców: Wagner Józef l. 59, jego 6 marca: w Olejowie, Kazimierz Wielichow- kobiety i dzieci sądzili, że zostaną synowie: Kazimierz l.34, Stanisław l. Na drodze między wsią Derewnia a We wsi Mełna pow. Rohatyn: ski, pracownik biura nadleśnictwa, spaleni żywcem, ale do tego na szczę- 19. (Władysław Kubów: Terroryzm wsią Turzynka pow. Żółkiew Ukra- „Przed 03.03.44 r. zamordowano na- Miaskowski Józef lat 17, woźnica ście nie doszło. W tej grupie znajdo- na Podolu; Warszawa 2003). ińcy zamordowali Michała Tyszkow- stępujące osoby: 1-19. Bielawski Jó- kolaski nadleśniczego, ciał nie od- wał się mój ojciec, którego babcia We wsi Gaje Suchodolskie pow. skiego, lat 44. zef jego żona Helena i matka; Bielaw- naleziono. (Edward Orłowski, w: Tekla zdążyła wcześniej przebrać za Brody Ukraińcy zamordowali 1 Pola- ski Stanisław; Bobrowicz z żoną; Bo- http://www.krosno.lasy.gov.pl/docu- We wsi Wielkie Oczy pow. Luba- dziewczynkę. Większość mężczyzn i ka („Śledztwo w sprawie zbrodni lu- browicz Jan z żoną i dwojgiem dzieci; ments/149008/17558056/logium+le- czów przed posterunkiem policji niektóre kobiety (w tym nauczycielkę) dobójstwa nacjonalistów ukraińskich Chrzanowska i.n.; Dąbek;; Julia i syn %C5%9Bnik%C3%B3w+2013.pdf ukraińskiej poszczuty pies policyjny przepędzono do pobliskich Jastrubic w celu całkowitego wyniszczenia lud- jej Edward; Dorosz Jan z żoną i jego ). Inni: „Olejów 04.03.1944 r. zostali rozszarpał 18-letniego Tadeusza Sko- (podczas przemarszu zastrzelono Jó- ności polskiej w latach 1939 - 1945 2 córki; Tercz i.n. z żoną; 20-22. Żona zam. na drodze, gdy jechali furmanką: czyńskiego ze wsi Łukawiec. zefa Kisielewicza), a następnie około na terenie powiatów Zborów i Brody, adwokata i jej 2 synów NN.” (Prof. 1. Greszczuk Władysław l. około 30; We wsi Wojsławice pow. Sokal ban- 50-60 osób przewieziono do aresz- woj. tarnopolskie”; sygn. akt S 83/09/ dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- 2. Mięskowski Józef l. 23; 3. Pawłow- derowcy zamordowali 12 Polaków, w tu we Lwowie. Po przesłuchaniach, Zi). nienie..., jw.; Seria – tom 8). ski i.n. kierownik szkoły l. około 60; 4. większości kobiety i dzieci. po kilku tygodniach, aresztowanych We wsi Grochowce pow. Przemyśl We wsi Rudniki pow. Jaworów: „W Wilichowski Kazimierz l. 30”. (prof. We wsi Wolica pow. Podhajce upro- mężczyzn wywieziono do obozu kon- policjanci ukraińscy zastrzelili Józefa Rudnikach pow. Jaworów zamordo- dr hab. Leszek Jankiewicz: Uzupeł- wadzili z domu Michała Petrykiewi- centracyjnego w Gross Rosen, a ko- Czarnego. wano dn. 10 III trzy osoby”. („Wia- nienie..., jw., tom 7). „W Olejowie - cza. „Dowiedziałam się później od biety do obozu koncentracyjnego w domości z Ziem Wschodnich” nr 6, We wsi Huta Stara pow. Buczacz: jak zeznaje naoczny świadek Ludwik znajomych, że banderowcy zabrali go Ravensbruck. Obóz przeżyło jedynie w: http://koris.com.ua/other/14728/ banderowcy zamordowali 30 – 35 Pichur, ówczesny sekretarz gminy: do lasu i tam w leśniczówce przesłu- 11 osób.” („ZAWONIE” Andrzeja Ki- 1 marca 2019 - strona 36 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl sielewicza; w: http://www.math.uni. spowodowali oni, że zawrócono nas z gdzie pracowała w fabryce amuni- Polaków, w tym 4 rodziny. OUN-UPA z Szychowic, Kryłowa wroc.pl/~kisiel/Zawonie.htm . Za: powrotem do szkoły. Tam zezwolono cji”. (Bahrynowscy z Sapahowa; w: 7 i 8 marca: i Gołębia. Najpierw okrążyli wieś Bogusław Szarwiło: Wczesny pora- na podanie posiłku. Odetchnęliśmy. http://poszukiwanie-rodzin.blog.onet. szczelnym pierścieniem, a następnie We wsi Jamy pow. Lubartów od- nek, 6 marca 1944 roku we wsi Zawo- Następnego dnia, po związaniu nam pl/2007/07/09/bahrynowscy-z-sapa- mordowali w okrutny sposób lud- działy ukraińskie na służbie niemiec- nie; w: http://kresy.info.pl/menu-ser- rąk drutem kolczastym, konwojowa- howa ). Siekierka na s. 498 (stani- ność polską. Zginęło 38 osób, w tym kiej zatrzymały się na kwaterach we wisu/historia/379-wczesny-poranek- no nas do szosy Sokal - Lwów, gdzie sławowskie) podaje, że 19 kwietnia dzieci, kobiety i starcy. Na pomoc wsi. Po posiłku z alkoholem żołdacy 6-marca-1944-roku-we-wsi-zawonie oczekiwały już na nas dwa ciężarowe 1944 roku banderowska bojówka z pacyfikowanej ludności pospieszyły wypędzili mężczyzn i napastowali ; 04 marca 2012). Relacja Kazimierza samochody. Powiązanych piątkami, UPA uprowadziła w niewiadomym żołnierze Stanisława Basaja „Rysia” kobiety i dziewczęta; na drugi dzień Kisilewicza: “Razem z oprawcami wpędzono nas na samochody, w któ- kierunku wszystkie polskie rodziny, oraz Jana Ochmana „Kozaka”. Po zaczęli palić i mordować Polaków. wkroczyli do wsi ukraińscy cywile z rych musieliśmy uklęknąć.” („HISTO- które zaginęły bez wieści a następne- ciężkich walkach nacjonaliści ukraiń- „Małe dzieci chwytali za nogi i żyw- Jastrzębic, Tyszyc, Sielca i Strychan- RIA JEDNEJ WSI czyli DLACZEGO go dnia zostały ograbione i spalone scy zostali wyparci z kolonii, pozosta- cem wrzucali w płomienie. Kobiety i ki. Rabowali oni dobytek mieszkań- ZOSTAŁEM WIĘŹNIEM OBOZU ich gospodarstwa, ocalały prawdopo- wiając zwłoki pomordowanych pol- dziewczęta były najpierw gwałcone, ców. Wreszcie i do naszego domu GROSS-ROSEN” Kazimierza Kisi- dobnie 2 – 3 osoby; liczbę ofiar osza- skich mieszkańców. „08 marca 1944 zabijane, a ich zwłoki wrzucane do wpadają żołdacy krzycząc „ruki do lewicza więzienia obozu Gross-Rosen cowano na 27 osób. o świcie oddziały policji ukraińskiej, ognia”. (Jastrzębski..., s. 161, lubel- hory”. Byli to Ukraińcy. Wywlekli nas Nr 23 214; w: http://wulkanyisushi. SS-Galizien i ortschutzu, wspiera- W mieście Sokal woj. lwowskie za- skie). Zamordowano 152 osoby, 95 na drogę, którą w tej chwili konwojo- bloog.pl/id,3974895,title,Historia- ne pododdziałami USN z Szychowic, mordowali leśniczego Zdzisława Ze- kobiet i 57 mężczyzn, w tym 31 dzieci wani byli: Jan Kisilewicz z rodziną, -jednej-wsi,index.htm; Za: Bogusław Kryłowa i Gołębia, napadły na ko- idla. w wieku do lat 10. Najmłodszą ofiarą Aleksy Matwiejenko z rodziną i inni. Szarwiło..., jw.). lonię Prehoryłe pow. hrubieszowski; We wsi Sokołówka pow. Bóbrka: była sześciomiesięczna Janina Szku- Utworzyliśmy grupę, którą skiero- w napadzie brał udział oddział UPA, 7 marca: „07.03.44 r. zostali zamordowani: at, najstarszą – osiemdziesięciotrzy- wano do kaplicy. W drodze SS-mani który w nocy przeprowadził się przez We wsi Bratkowce pow. Stanisła- 1-5. Ćwik Józef l. ok. 40-55; Rozen- letnia Marcela Szkuat. Józef Wolski: bijąc nas kolbami kazali wszystkim Bug. Pomordowano całe rodziny (np. wów banderowcy zamordowali 9 Po- berg Henryk l. 70; Szmid Adam l. 70 „Nie mogę zapomnieć swojej ukocha- biec. Między moim domem a kaplicą Martyniuków, Bolechów, Przyczy- laków, w tym 6 kobiet. i jego syn Jan l. 40; Wąsala Wacław, nej nauczycielki Adeli Sieradczuk, leżało chyba pięć osób zastrzelonych nów.) łącznie zamordowano 38 osób w ojciec nauczycielki l. 70.” (Prof. dr która zawsze była dla nas taka dobra, przez esesowców. Wśród nich rozpo- We wsi Choderkowce pow. Bóbrka: tym kobiety i dzieci.” (Czesław Bucz- hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- a którą spotkał tak tragiczny los. Zna- znałem 16-letnią Agnieszkę Kowal. „07.03.44 zostali zamordowani: 1-3. kowski: SAHRYŃ w latach 1942- nienie..., jw.; Seria – tom 8). ła opowiadania o tym, jak Własowcy Przed nami biegły inne grupy aresz- Bożykowski Mikołaj l. 32; Dziurbań- 1944; w: http://kresy.info.pl/compo- obchodzą się z kobietami. Wiedząc, towanych. W pobliżu kaplicy oddano ski Andrzej l. 52 i jego syn Józef l. 19; We wsi Tuchla pow. Stryj: „07.03.44 nent/content/a....atach-1942-1944; 25 że otoczyli wioskę i penetrują miesz- do nas kilka strzałów. Były one celne. 4-7. Kondziołka Andrzej l. 29; Kopyt- r. został zamordowany Mendelski Sta- września 2011). kania ukryła się w piecu chlebowym. Trafieni zostali Jan i Izydor Kisilewi- ko Michał i jego syn Józef l. 22; Raził nisław, gajowy.” (Prof. dr hab. Leszek Będąc subtelną i piękną kobietą nie We wsi Sokołówka pow. Bóbrka cze. Nikt z naszej grupy nie mógł im Józef l. 19” (Prof. dr hab. Leszek S. S. Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; chciała skalać swojej godności. Gdy podczas drugiego napadu Ukraiń- udzielić pomocy. Musieliśmy biec da- Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Se- Seria – tom 8). Własowcy nie znaleźli jej w pokoju cy zamordowali 12 Polaków; „Dn. lej. Wrzucono ich później do płonące- ria – tom 8). We wsi Zawonie pow. Sokal Ukraiń- podpalili szkołę i biedna nasza pani 8 III zarąbano siekierami 12 osób w go domu nie trudząc się nawet spraw- W kol. Henrykówka należącej do cy z sąsiednich wsi zamordowali 10 spłonęła żywcem. Została całkowicie Sokołówce” („Wiadomości z Ziem dzeniem, czy żyją. Okazało się, że na wsi Strzeliska Stare pow. Bóbrka Polaków, którzy ocaleli z pacyfikacji. spalona, a jej ciało rozpoznano jedy- Wschodnich” nr 6, w: http://koris. wzgórzu przy kaplicy ustawiony był zamordowali 10 Polaków oraz 120 W nocy z 7 na 8 marca: nie po rąbku niebieskiej sukienki.” com.ua/other/14728/index.html? karabin maszynowy, z którego prawie wypędzili nie pozwalając niczego za- We wsi Bednarów pow. Stanisła- (https://lubartow24.pl/informacje/ Page=185 ). Kazali im kłaść się na do każdej grupy oddawano kilka, za- brać ze sobą. lokalne/69540/70_rocznica_pacyfika- progach domów i odrąbywali siekie- wsze celnych, strzałów. Po przybyciu wów upowcy obrabowali i spalili go- We wsi Krechowce pow. Stanisła- spodarstwa polskie, kościół parafial- cji_wsi_jamy/ ). rami głowy. Zdemolowali i spalili ko- na miejsce, wpędzono nas do wnętrza wów uprowadzili 2 Polaków, koleja- ściół, zniszczyli plebanię, proboszcz kaplicy. Było tam już około 50 osób. ny i plebanię oraz zamordowali 250 8 marca: rzy, którzy zaginęli bez śladu. Polaków a 14 rannych ocalało. ks. Jasiński schronił się w Biłce Szla- We wsi szalał pożar. /.../ We wsi było We wsi Choderkowce pow. Bóbrka We wsi Kniaźdwór (Księży Bór) checkiej. Oraz: „Na liście pomordo- dwoje starców: sparaliżowana Elż- We wsi Bryń pow. Stanisławów: banderowcy zamordowali 10 Pola- pow. Kołomyja banderowcy za- wanych nie znalazłam moich 2 wuj- bieta Kisilewicz i niewidomy Michał „7.III.1944 Bryń pow. Stanisławów: ków oraz 6 poranili. ków: zamordowanych w Sokołówce mknęli w miejscowej świetlicy 7 mło- Zamordowani: Wojciechowski Józef; Kisilewicz. Esesmani nawet nie pró- We wsi Dobrosin pow. Żółkiew: (przypuszczalnie marzec 1943 lub 44 dych Polaków i spalili ich żywcem. Pietrus Karol; Zgłobicki Wincenty; bowali gonić ich do kaplicy. Drzwi „08.03.1944 r. zamordowano 5 Pola- rok). Są to Mikołaj Bielawski, Roman We wsi Podhorce pow. Stryj: Zgłobicki Jan; Zgłobicka Katarzyna; od mieszkań zamknięto, zabudowania ków NN. W tym samym dniu zamor- Bartman oraz sąsiedzi mojej mamy: „07.03.44 r. został zamordowany Tu- Zgłobicka Helena; Wroński Franci- podpalono i oboje spłonęli żywcem. dowano także 10 Ukraińców za sprzy- Kucharski Janusz, Kucharski Michał i recki Roman, praktykant lasowy.” szek; Wroński Czesław; Wroński N.; Około godziny 16-tej zgromadzonych janie Polakom lub za zaangażowanie Kucharski Piotruś, lat 6. Moja mama (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Baranowska Helena; Baranowska w kaplicy wyprowadzono na drogę. się w pracy probolszewickiej.” (Prof. miała wówczas 13 lat i dlatego może Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). Bronisława; Baranowska Wanda; Ba- Wieś dogorywała. Ze wszystkich stron dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- się mylić co do roku. Zostali okrutnie ranowski Marian; Pietrus Antonina; rozlegały się detonacje. Cywilni ra- We wsi Sapahów pow. Stanisławów nienie..., jw.; Seria – tom 8). zamordowani nożami. Cierpieli wiele busie odjeżdżali z naszym dobytkiem. Ukraińcy zamordowali rodzeństwo Pietrus Janina; Pietrus Maria; Pie- We wsi Kniesioło pow. Bóbrka za- godzin i zmarli z upływu krwi. Bardzo Otoczono nas ciasnym kordonem, i rodziców Karola Bahrynowskiego. trus Emilia. Wieś spalono.” (1944, 17 mordowali 7 Polaków, w tym upro- proszę o naniesienie ich na listę. Była ustawiono piątkami i ruszyliśmy w „W lasach Janowskich został wzięty lipca – Pismo PolKO w Stanisławo- wadzili żonę organisty, która zaginęła to miejscowość Sokołówka koło Bóbr- kierunku ukraińskiej wsi Jastrzębice. do niewoli mój dziadek, Karol Bah- wie do Dyrektora RGO w Krakowie bez śladu; zamordowali też Ukraińca, ki. Powtórzyłam miejscowość, ponie- Ku naszemu przerażeniu rozpozna- rynowski, ur.15.12.1915 r. w Sapa- zawierające imienny spis osób upro- męża Polki. waż na Ukrainie są dwie Sokołówki” liśmy jednego partyzanta z Lasów howie, gmina Bednarów , powiat wadzonych i zamordowanych od po- (Jolanta Judka, w: www.kresy-ludo- Giblackich ubranego w mundur es- Stanisławów. /…/ W 1939 r. wraz ze czątku napadów, od września 1943 do W miasteczku Krystynopol pow. bójstwo.pl). Siekierka…, s. 26 podaje esmański. Okazał się on podstawioną swoim pułkiem, Karol wyjechał na 15 lipca 1944. W: B. Ossol. 16721/1, Sokal: „08.03.44 r. został zamor- liczbę 8 Polaków, w tym nazwisko przez Niemców wtyczką. Mógł nam front, od tego czasu nie miał kontaktu s. 349-373). dowany Buraczyński i.n., urzędnik Bielański, pozostali NN. bardzo zaszkodzić. Obok mnie kroczył pocztowy.” (Prof. dr hab. Leszek S. z rodziną. Dziadek wrócił do domu w We wsi Brzezina pow. Żydaczów We wsi Witwica pow. Dolina upo- ojciec Władysław, matka Michalina, Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Se- 1945 r. Zastał tam tylko spalone za- banderowcy obrabowali i spalili go- wcy uprowadzili 2 Polaków, któ- brat Józef, dziadek Józef oraz krewni ria – tom 8). budowania, od sąsiadów dowiedział spodarstwa polskie oraz zamordo- rzy zaginęli: „Znalazłem na stronie i sąsiedzi. Zakończeniem pacyfikacji się że jego rodzeństwo i rodziców za- wali 14 Polaków. Inni: 26 Polaków We wsi Orzechowczyk pow. Bro- http://www.stankiewicze.com/ludo- Zawonia było podpalenie kaplicy. We mordowano 7.03.1943 r. około godz. („Sprawozdanie sytuacyjne z ziem dy: został zamordowany przez ban- bojstwo/1944_2.html informację o wsi pozostały trupy i dopalające się 22.( 7.03.1944 roku, podczas rzezi polskich”, nr 15/44; w: Instytut Pol- derowców rolnik Jan Jurczenko ur. morderstwie dwóch Polaków 8 marca zgliszcza. Po przebyciu przez kolumnę Bednarowa. – przypis S.Ż.) Mojego ski i Muzeum im. gen Sikorskiego w 28.03.1900 r. (http://podkamien.pl/ 1944 roku w Witwicy (obecnie Ukra- około jednego kilometra, wyciągnięto pradziadka, Teodora Bahrynowskie- Londynie, No: PRM – 122). viewpage.php?page_id=246&c_ ina - wioska w pobliżu Bolechowa). z kolumny i zastrzelono mojego dziad- go przerżnięto piłą. Katarzyna Bah- We wsi Komarów pow. Stanisła- start=0 ). Informacje o tym fakcie niewątpli- ka, 85-letniego starca. Przechodzimy rynowska umarła w 1941 lub 1942 wów obrabowali i spalili gospodar- W miasteczku Peczeniżyn pow. wie dotyczą zamordowania mojego w pobliżu lasu. Kordon esesmanów r. Przed wybuchem wojny do domu stwa polskie oraz zamordowali 15 Kołomyja: „08.03 1944 r. zostali za- pradziadka Teodora Mielnikiewi- zacieśnia się. Do mnie zbliża się je- pradziadków przychodziła jakaś ciot- Polaków. mordowani 1-2. Cybulski Kazimierz, cza i jego syna Włodzimierza (brata den z nich jadący konno. Przyglądam ka i prosiła Teodora żeby spakowali pracownik nadleśnictwa; Fronz i.n., mojej babki). Rodzina była rodziną się mu dokładniej i poznaję. Tak, jest We wsi Wełdzirz pow. Dolina zamor- swoje rzeczy i wyjechali, ale Teodor urzędnik nadleśnictwa; 3-4. Garlicki mieszaną, Teodor (i jego synowie) to mój znajomy Ukrainiec Piotr Jan- dowali 25 Polaków, w tym całe rodzi- odmawiał bo dla niego ta ziemia była Marian sekretarz nadleśnictwa; Paw- byli ochrzczeni w obrządku gr-kat, dreszko z Wolicy Komarowej. W tym ny. „7.3.1944 we wtorek w Włedzirzu wszystkim i nie wyobrażał sobie życia luk Krystyna, urzędnik nadleśnictwa natomiast jego żona (Wilhelmina z d. momencie zorientowałem się, że pa- [Dolina] spalono 4 domy z zamknię- w innym miejscu. Gospodarowali na 5-7. Stefanowicz i.n., nadleśniczy; Jorman) była rz-kat (wszystkie córki cyfikację Zawonia przeprowadzał od- tymi mieszkańcami. W rezultacie 13 około 18 hektarach ziemi, był w tym Zachariasiewicz Ryszard i Stanisła- też). Teodor wraz z synem Włodzimie- dział Hałyczyna z 44 Dywizji SS Gali- osób spalonych i postrzelonych.” hektar lasów (grab, buczyna, dębina). wa, urzędnicy nadleśnictwa.” (Prof. rzem prowadzili kuźnię w Witwicy. zien. Jandreszko zwrócił się do mnie: (1944, 15 marca – Pismo PolKO w Część ziemi była położona w Kolonii dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzu- Niewątpliwie znali język polski (czy- „ty nam ne wticzesz, ja tebe pilnuju”. Stryju do Delegata RGO we Lwowie Zygmuntówce, a część we wsi Sapa- pełnienie..., jw.; Seria – tom 8). tali w tym języku klasykę), ale jakim Wreszcie dochodzimy do Jastrzębic- dotyczące mordów i napadów na lud- hów. Dom był położony nad rzeką, językiem posługiwali się na codzień kiej szkoły i zostajemy wtłoczeni do ność polską. W: B. Ossol. 16721/2, We wsi Płotycz pow. Tarnopol: która często wylewała, w pobliżu w domu nie wiem -- są różne zdania jednej z klas (około 300 osób). Do s. 23). „W niedalekim od Doliny We- „Uciekający hitlerowcy, wśród któ- domu było zakole, gdzie zbierało się w rodzinie (prawdopodobnie jednak ojca podchodzi drugi znajomy ese- łdzirzu [Dolina] zamordowano 20 rych byli Ukraińcy z SS „Galizien”, to co rzeka przyniosła. W Sapahowie ukraińskim). Wioska była zamieszkała sowiec Józef Denysiuk, też z Wolicy osób narodowości polskiej. Rzezie wspólnie z UPA dokonali masowe- na 1,5 morgi ziemi znajdowały się głównie przez Rusinów (gr-kat). We Komarowej, tak jak i poprzedni, były dokonywane przez Gontę, Żeliźniaka, go mordu 41 mężczyzn. Najmłodszy zabudowania gospodarcze. Teodor wsi jest cerkiew gr-kat. Z przekazów uczeń mojego ojca, kierownika tam- a nawet Szelę blednieją wobec okru- miał 13 lat, a najstarszy 87” (Antoni Bahrynowski prowadził sklep z nasio- rodzinnych wynika, że cała rodzina tejszej szkoły. Odebrał mu zegarek, cieństw, jakich się na Polakach do- Iżycki; w: Jan Białowąs: „Krwawa nami, był człowiekiem szanowanym i raczej chodziła modlić się do pobli- który i tak nie będzie więcej ojcu po- puszczają Ukraińcy. Wyłupują oczy, Podolska Wigilia w Ihrowicy 1944 poważanym, kiedy była potrzeba oko- skiej cerkwi, a nie w odległym ko- trzebny. W szkole tej przebywaliśmy wyrywają języki, kobietom obcinają r. Lublin 2003, s. 103 oraz w: www. liczni ludzie chętnie przychodzili aby ściele w Bolechowie. Po wojnie jedna prawie dwie doby bez żadnych posił- piersi.” (1943, 20 marca – List Wł. stankiewicze.com/ludobojstwo.pl ). pomóc w pracach polowych. Karol córka Teodora i Wilhelminy została ków i wody. /.../ Po południu popro- Bobrowskiego (PolKO Stryj) do Dy- H. Komański i Sz. Siekierka na s. 379 Bahrynowski miał liczne rodzeństwo. na Ukrainie (wyszła za Ukraińca, ale wadzono nas w kierunku pobliskiego rektora RGO w Krakowie dotyczące piszą o donosie OUN-UPA, pacyfika- /…/ Najmłodsza Zofia, ur.05.09.1927 mającego liczne powiązania z rzym- lasu. Szykowaliśmy się na śmierć. opisów okrucieństwa dokonywanego cji dokonanej przez Wehrmacht i za- r., opowiadała jak z siostrą (chyba z sko katolikami). Córki Włodzimierza Gdy nasza kolumna zbliżyła się do przez bandy ukraińskie przy wynisz- biciu 40 mężczyzn. Pauliną) uciekły w zboże, ale czegoś (wraz z matką - wdową po Włodzi- drogi Sokal - Kamionka Strumiłowa, czaniu ludności polskiej. W: B. Ossol. W kol. Prehoryłe pow. Hrubieszów zapomniały zabrać z domu, przypusz- mierzu) zostały na rodzinnej ziemi i zatrzymał się przy nas przejeżdżający 16721/2, s. 25-26). o świcie napadu dokonali żołnierze czając że nic jednej Ukraińcy nie zro- wyszły za mąż już za typowych Ukra- niemiecki samochód. Byli w nim ge- W kolonii Zygmuntówka pow. Sta- SS-Galizien (5 Pułk Policji SS), przy bią wróciła do domu. Więcej jej Zosia ińców (żyją do dziś, wdowa zmarła w stapowcy z Sokala. Po dłuższych per- nisławów, należącej do sołectwa wsi współudziale ukraińskich policjan- nie widziała, sama trafiła do niewoli 2004). Reszta rodzeństwa związała traktacjach z dowódcą naszej eskorty, Bryń, banderowcy zamordowali 26 tów, „ortschutzów” oraz bojówek www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 37 się z rz-katolikami i wyjechała do Trembowla banderowcy przebra- We wsi Lesieczniki pow. Zalesz- mordowali 6 Polaków. Szczegóły napadu przedstawiają się centralnej Polski jeszcze przed wojną. ni w mundury żołnierzy sowieckich czyki Ukraińcy zamordowali Polaka: We wsi Śródopolce pow. Radzie- następująco: dnia 10.bm. około godz. Synowie zmienili obrządek na rz-kat chodzili po domach polskich i mor- „10.03.1944 r. został zamordowany chów banderowcy ubrani w mundury 22 nieznana bliżej ilość napastników już po wojnie. Trudno mi powiedzieć dowali całe rodziny, ciała ładowali Lisowski Kazimierz, leśniczy”. (prof. żołnierzy sowieckich uprowadzili 5 podeszła pod zabudowania gospo- za kogo uważał się Teodor i jego syn na furmanki i wywozili w nieznanym dr hab. Leszek Jankiewicz: Uzupeł- Polaków, których zamordowali przy darcze gospodarza polskiego Toca i (w sensie przynależności narodowej). kierunku, prawdopodobnie na cmen- nienie..., jw.). użyciu siekier i noży. domagała się otwarcia drzwi. W za- Po wojnie, niejako z definicji uzna- tarzysko dla zwierząt; zamordowali mieszaniu i zgiełku, jaki się przy tym We Lwowie: „10.03.44 r. został za- W kol. Wygoda pow. Stanisławów wano gr-kat za Ukraińców, a rz-kat co najmniej 49 Polaków. wytworzył udało się Tocowi uchylić mordowany na Placu Prusa Gajewski uprowadzili i zamordowali 4 Pola- za Polaków. I sprawa najistotniejsza, drzwi i zbiec. Napastnicy ruszyli za We wsi Szerokie Pole (Pochersdorf) i.n. l. 28, student prawa.” (Prof. dr ków. wg przekazów rodzinnych Teodora i pow. Dolina upowcy wymordowali hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- nim w pogoń, domownicy tymcza- We wsi Zniesienie pow. Trembowla jego syna uprowadziła i następnie za- 110 Polaków i spalili wieś, w tym 25 nienie..., jw.; Seria – tom 8). sem zatarasowali drzwi i ocaleli. Nie mordowała w nieznanym miejscu ro- zamordowali 2 Polaków i 3 postrze- mogąc odnaleźć Toca, który znikł w rodzin przesiedlonych ze wsi Mazu- W kol. Łasków pow. Hrubieszów: dzinna banda z pobliskiej Kniaziołuki lili. ciemności, napastnicy podeszli pod rów pow. Kałusz (Siekierka..., s. 31; „10.03.1944 w kol. Łasków pow. Hru- i było to morderstwo na tle rabunko- 10 marca 1944 roku we wsi Sahryń dom drugiego gospodarza polskie- stanisławowskie). „Dalej leżała w bieszów esesmani ukraińscy z SS „Ga- wym (została pobita też Wilhelmina). pow. Hrubieszów oddziały BCH i go (ożenionego z Ukrainką) i ten ogródku Paszkowego Leona żona, a lizien – „Hałyczyna” oraz Ukraińcy z Rodzina uchodziła za pracowitą (i AK dokonały uprzedzającego ataku jednakowoż im zbiegł szczęśliwie, a dziecko rozdarte na płocie” (Ludwik UPA – USN zamordowali nie ustaloną majętną jak na tamtejsze stosunki) i na banderowców gromadzących się domownicy jego ocaleli. Po bezsku- Puzio; w: Siekierka..., s. 84, stanisła- liczbę Polaków.” (Czesław Buczkow- była szanowana we wsi. Jest bardzo do napadu na Polaków, którego datę tecznych poszukiwaniach i za tym wowskie). „W czasie napadu 9 marca ski: SAHRYŃ w latach 1942-1944; mało prawdopodobnym, żeby mord wyznaczyli na 16 marca – co potwier- ostatnim napastnicy wpadli do dwu 1944 roku została zamordowana cała w: http://kresy.info.pl/component/ był powiązany z polityką. Ciał obu za- dziły zdobyte we wsi Szychowice w dalszych domów polskich, tj. do domu rodzina Stanisława Dziechciarza (8 content/a....atach-1942-1944; 25 mordowanych nie znaleziono. O tym bunkrze dokumenty UPA. Dowódca Stanisławy Majgrowej i Romana Fe- osób). Zostali oni żywcem spaleni w września 2011). wydarzeniu znalazłem notatkę poli- domu. /.../ Jan Gościor i jego żona AK „Wiktor” rozkazał oszczędzać dyniaka, pozapędzali zamieszkałe cyjną w Archiwum Lubelskim, ale nie zostali na Szerokim Polu w straszny We wsi Małków pow. Hrubieszów ludność cywilną ukraińską oraz za- tam osoby do jednego zabudowania było tam szczegółów”. (Włodzimierz sposób zamordowani. Żywcem zosta- upowcy oraz esesmani ukraińscy z SS bronił grabieży – za co po walce oso- gospodarczego i tam ich wszystkich Macewicz, w: www.stankiewicze. li nabici na pal i tak skończyli życie, „Galizien – Hałyczyna” wymordowa- biście przed frontem zastrzelił jedne- (w liczbie 8) strzałami oddanymi w tył com/ludobójstwo; 31.01.2013). Oraz: a takich przypadków było więcej” li wszystkich schwytanych Polaków, go z polskich partyzantów; w walce z głowy wymordowali. Nazwiska ofiar „Dn. 8 III zamordowano w Wełdzirzu (Piotr Znak; w: jw., s. 98). „Niedale- liczby ofiar nie ustalono. UPA zginął 1 partyzant AK. „Śledz- tych są następujące: 1. Stanisława i Witwicy razem 15 osób.” („Wiado- ko naszego podwórka, z pięćdziesiąt We wsi Rudniki pow. Jaworów: „W two w sprawie akcji przeprowadzonej Majgrowa, lat około 39; 2. Wiktoria mości z Ziem Wschodnich” nr 6; IPN metrów, stała sieczkarnia i jakieś ma- Rudnikach pow. Jaworów zamordo- w dniach 09 i 10 marca 1944 r. przez Lewicka, służąca Majgrowej, lat oko- Kr. 075/9, t. 1, k. 223–224, 232–233). szyny, narzędzia – kosy nie kosy. W tej wano dn. 10 III trzy osoby.” („Wiado- oddziały Armii Krajowej oraz oddział ło 50; 3. Bolesław Rymarz, robotnik 9 marca: sieczkarni jakąś kobietę urżnęli. /.../ mości z Ziem Wschodnich” nr 6; IPN Batalionów Chłopskich, przeciwko pobliskiego folwarku - Czarneckie, lat Kr. 075/9, t. 1, k. 223–224, 232–233). zgrupowaniom Ukraińskiej Powstań- około 24; 4. Stanisława Górecka, lat We wsi Czernica pow. Brody „na Złapali jakąś starszą kobietę i jeden czej Armii w Sahryniu, Szychowicach około 23, narzeczona Rymarza; 5. Ro- łące za wsią banderowcy zamordo- kręcił... Krzyk z początku, a potem We wsi Stare Brody pow. Brody i innych miejscowościach wojewódz- man Fedyniak, lat około 41; 6. Anna wali 26 następujących mieszkańców: już cicho było. Ile krwi...” (Teresa zamordowali 1 Polaka („Śledztwo w twa lubelskiego, w następstwie której Fedyniak, żona Romana, lat około 44; Bączek Piotr, Boj Stanisław, Boj An- Seweryn; w: jw. , s. 92). „W Dolinie, sprawie zbrodni ludobójstwa nacjona- zginęła nieustalona liczba osób spo- 7. Mieczysław Fedyniak, syn Romana tonina, Chudzik Katarzyna, jej córki: Swacha, sołtys i ja zaraz poszliśmy listów ukraińskich w celu całkowite- śród ludności cywilnej, w tym osoby i Anny, lat 12; 8. Kazimierz Fedyniak, Janina i Stanisława, Jezierska Mag- na gestapo. Niemcy płakali, nawet go wyniszczenia ludności polskiej w narodowości ukraińskiej. (S.54/07/ drugi syn Romana i Anny, lat około da l. 27, Jezierska Maria l. 61, Ko- się zdziwiłem, może z Polski byli, i latach 1939 - 1945 na terenie powia- Zi). W toku prowadzonego śledztwa 10.” (1944, 17 marca - Pismo PolKO chański Piotr, Krasicki Tadeusz l. 14, mówili: „My byśmy tym Ukraińcom tów Zborów i Brody, woj. tarnopol- ustalono, że na przełomie 1943 i 1944 Lwów-powiat do Delegata RGO we Krzyśków Maria l. 74, Kwasiuk Jan, pokazali, tylko nasz rząd nie zezwala skie”; sygn. akt S 83/09/Zi). r. na Zamojszczyźnie doszło do nasile- Lwowie dotyczące mordu dokona- Łemkowski Iwan (Ukrainiec), Ma- i nie możemy nic zrobić” (Kazimierz We wsi Szutowa pow. Jaworów ban- nia konfliktu polsko - ukraińskiego. W nego na Polakach mieszkających we słowski Bolesław, Masłowski Feliks, Puzio; w: jw., s. 83 – 84). „Dzieci w derowcy zamordowali 3 Polaków, w styczniu 1944 r. podziemie ukraińskie wsi Chliple k. Mościsk. W: B. Ossol. Masłowski Józef, Masłowska N., Mo- oczach rodziców rozrywano na ka- tym dziewczęta lat 14 i 18. „W koń- zintensyfikowało organizację swoich 16721/1, s. 231). „W nocy z 10 na 11 liński Julian l. 17, Molińska Józefa l. wałki i wrzucano do ognia, również cowym etapie tej przeprowadzki padły oddziałów. Wiele wsi położonych po- marca br. w Chliplach powiat Mości- 14, Molińska Anna l. 50, Piątek Józef postrzelonych, na spalenie, rzucano trzy dalsze ofiary ze strony polskiej między Bugiem a linią Uchanie, Be- ska, województwo lwowskie zamor- l. 42, Szarzyńska N., lzak Franciszek, do ognia.” (1943, 20 marca – List Wł. ludności w Szutowej i w Rudnikach. reść, Hostynne, Werbkowice, zostało dowano: 1. Bolesław Rymarz, Rech- Wróblewski Zbigniew l. 6, Wróblew- Bobrowskiego (PolKO Stryj) do Dy- Szczegóły tego ostatniego zajścia są przekształconych w obozy warowne, nungsführer w Liegenschaftsverwal- ska N.” (Kubów Władysław: Terro- rektora RGO w Krakowie dotyczące następujące: W godzinach rannych otoczone siecią bunkrów, okopów i tung w Chliplach, lat 23 z Mościsk; 2. ryzm na Podolu; Warszawa 2003). opisów okrucieństwa dokonywanego dnia 10 bm. wyjechały z Rudnik w zasiek. W końcu lutego 1944 r. odbyła Stanisława Górnicka, jego narzeczo- przez bandy ukraińskie przy wynisz- kierunku na Sztuwą dwie furmanki, We wsi Dołhe pow. Trembowla upo- czaniu ludności polskiej. W: B. Ossol. się narada Inspektoratu Zamojskiego na; 3. Stanisława Majgerowa, wdowa wcy zamordowali 10 Polaków. na pierwszej z nich jechało dwoje AK, na której postanowiono zorga- po miejscowym kowalu; 4. Rodzina b. 16721/2, s. 25-26). dziewcząt z Szutowej oraz dwóch We wsi Grabowiec pow. Trembowla nizować linię samoobrony przeciwu- gumiennego w Chliplach Fedyniaka 9 i 10 marca: chłopców z Rudnik przydzielonych im zamordowali 3 Polaków. kraińskiej i przygotować partyzanc- Romana, żona Anna, lat 41, synowie W mieście Lwów za zamordowanie do pomocy, na drugiej furmance kil- Mieczysław lat 12 i Kazimierz lat We Lwowie: „Dnia 08 lub 09.03.44 ką ofensywę przeciwko Ukraińcom. przez policjantów ukraińskich kilku- ku gospodarzy z Szutowej. Zamiarem 10, razem 4 osoby. Fedyniak zmienił r. policjant ukraiński zastrzelił męż- Ostateczne decyzje o uderzeniu na nastu młodych Polaków partyzanci jadących było wyratowanie dalszej przed wojną obrządek z grecko-kato- czyznę NN.” (Prof. dr hab. Leszek S. wioski ukraińskie zapadły na po- AK w akcji odwetowej „Nieszpory” partii ruchomości pozostawionych po lickiego na rzymsko-katolicki. Fedy- Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Se- czątku marca 1944 r. Akcja ta miała zastrzelili 11 policjantów ukraińskich, domach w Szutowej. Na przysiółku niak Roman lat 41. Załączone zdjęcia ria – tom 8). uprzedzić planowany na dzień 16 zostawiając odnośne informacje. W Iwaniki koło Lubień [Jaworów] za- marca 1944 r. atak sił ukraińskich. W przedstawiają w okrutny sposób po- We wsi Petlikowce pow. Buczacz wyniku tej akcji Komenda Główna trzymała pierwszą z jadących furma- dniach 07 - 08 marca 1944 r. w lesie mordowanych Majgerową, Górnic- zostali uprowadzeni i zaginęli bez Ukrainische Hifpolizei wycofała po- nek zebrana na drodze grupa Ukra- Lipowiec nastąpiła koncentracja od- ką oraz żonę gumiennego z 2 dzieci. wieści 3 Polacy: Dumanowski Jan ufny rozkaz zabijania Polaków na uli- ińców pytając kto i w jakich celach działów tomaszowskich AK. W nocy Bolesław Rymarz i gumienny zostali “Biały” l. 39, Macyszyn Marcin l. 31, cach Lwowa i mordy ustały. Rabowa- jedzie. Skonstatowawszy, że jadącymi z 9 na 10 marca 1944 r. rozpoczęto zamordowani w ciemnym chlewie, co Muszyński Stanisław l. 26, żołnierze ne Polakom dokumenty miały służyć są Polacy jeden z członków bandy natarcie na Sahryń. Walki trwały do uniemożliwiło wykonanie zdjęć. Oglę- AK. zbrodniarzom ukraińskim do później- zastrzelił naprzód konie, a następnie godzin popołudniowych, przy czym dziny zwłok wykazały, że B. Rymarz W kol. Prehoryłe pow. Hrubie- szego legalizowania się w Polsce, w obydwie dziewczęta siedzące na fur- od godziny 10oo bronił się już tylko otrzymał przed śmiercią uderzenie szów „09.03.1944 oddziały policji Ameryce i na Zachodzie. mance. Widząc to chłopcy zeskoczyli murowany posterunek policji ukra- obuchem siekiery w kość potyliczną ukraińskiej i SS-Galizien wspierane Około 10 marca: szybko z wozu i poczęli uciekać każdy ińskiej. Po zdobyciu Sahrynia, od- i wleczony był na sznurze uwiązanym w inną stronę. Jeden z napastników pododdziałami USN z Szychowic, We wsi Chlebowice Świrskie pow. działy Armii Krajowej rozpoczęły do szyi. Cięcie ostrzem siekiery w Prehoryłego i Kryłowa ponownie podobno Petro Depa z Iwanik puścił natarcie na sąsiednie miejscowości. kość ciemieniową było prawdopodob- Przemyślany banderowcy zamordo- się za nimi w pogoń, naprzód pieszo, napadły na kolonię Prehoryłe; pod- wali kilkunastu Polaków, świadków Kolejno opanowano kolonie: Aloj- nie bezpośrednią przyczyną śmierci palono pozostałe jeszcze domostwa a następnie konno, dopędził jednego z zów, Brzeziny, Bereźnie, Dęby oraz B. Rymarza. Podejrzenia dokonania uprowadzenia ks. Stanisława Kwiat- tych chłopców i zastrzelił; drugiemu Polaków i zamordowano część lud- kowskiego 14 lutego 1944 roku: wsie Malice, Metelin, Strzyżowiec, morderstwa skierowują się wedle ności.” (Czesław Buczkowski: SAH- z chłopców udało się zbiec. Nazwiska Turkowice, Wronowice, Mircze, Pre- stuprocentowego przekonania ogółu „Niecały miesiąc później banderowcy ofiar są następujące: RYŃ w latach 1942-1944; w: http:// rozprawili się również z innymi świad- horyłe, Terebiń, Terebiniec i Were- polskich okolicznych mieszkańców kresy.info.pl/component/content/a.... kami tamtych zdarzeń. Dotarli do Mi- 1. Danuta Kwiatkowska lat 14 z Szu- szyn. Wszystkie wsie zostały spalone. na osoby: 1. b. sekretarza gminnego atach-1942-1944; 25 września 2011). chała Wyspiańskiego, wyprowadzili towej Nie udało się natomiast zdobyć wsi z Krukiewic, pochodzącego z Złodko- Batalion „Rysia” pospieszył miesz- przed dom i na pniaku obcięli głowę 2. Stanisława Kupała lat 19 z Szuto- Werbkowice, która została obsadzona wic; 2. Zworskiego, zastępcę referen- kańcom z pomocą. Ukraińcy zostali piłą do drewna. Wszystkiemu musiała wej przez jednostki niemieckie. Oddziały ta podatków gruntowych w Urzędzie wyparci z kolonii i wycofali się do Gminnym; 3. Trupaha, urzędnika przyglądać się rodzina, w tym córka 3. Antoni Kowalski lat 29 z Szutowej hrubieszowskie AK oraz oddział Ba- Kryłowa. W ciągu dwóch dni 8 i 9 talionów Chłopskich rozpoczęły atak Urzędu Gminnego Krukiewic, po- Michała Wyspiańskiego, a dziś moja Druga furmanka ocalała dzięki temu marca zamordowali we wsi 56 Pola- babcia” („Ludobójstwo, czy „zbrod- na Szychowice w dniu 10 marca 1944 chodzącego z Czerniowej.” (1943 ków, natomiast łącznie od kwietnia tylko, że jadąc nieco w tyle została r. w godzinach porannych. Wioska sierpień - 1944 kwiecień – Meldunki nia o znamionach ludobójstwa”?; w: ostrzeżona o grożącym jej niebez- 1943 roku zamordowali tutaj około http://krzysztof-szymon-szymanski. została spalona. Zginęło wiele osób, i raporty z PolKO Lwów-powiat prze- 200 Polaków. pieczeństwie przez nieznajomego jednak liczby zabitych nie ustalono. słane do Delegata RGO we Lwowie blog.onet.pl/tag/ks-kaczorowski ). przechodnia, wobec czego zawróciła We wsi Rozworzany pow. Przemy- Następnie polskie oddziały zaatako- dotyczące napadów i mordów doko- 10 marca: śpiesznie do Rudnik. Zaalarmowana ślany zamordowana została Polka wały i zdobyły Łasków.” (IPN Lublin, nanych na ludności polskiej powiatu przez rodziny pomordowanych policja NN, jej ciało wrzucono do rzeki. Na szosie koło wsi Grabowiec pow. S.54/07/Zi). lwowskiego. W: B. Ossol. 16722/1, s. Trembowla upowcy wyłapali i za- kryminalna udała się na miejsce wy- (Józef Wyspiański: Skutki napadów W nocy z 10 na 11 marca: 45, 51, 55-63, 67-69). mordowali 12 Polaków. padku i znalazła ciała wszystkich troj- ukraińskich nacjonalistów w powie- We wsi Chlipie pow. Mościska ban- 11 marca: We wsi Jaśniszcze pow. Brody ga pomordowanych. Manifestacyjny cie Przemyślany. w: Ludobójstwo derowcy z sąsiednich wsi zamordo- We wsi Doroszów Wielki pow. Żół- Ukraińcy zamordowali 3 Polaków ich pogrzeb odbył się w niedzielę dnia OUN-UPA na Kresach Południowo- wali 9 Polaków: 5 kobiet, 2 dzieci i kiew Ukraińcy zamordowali 1 Pola- („Śledztwo w sprawie zbrodni ludo- 12 bm. w Rudnikach.” (1944, 18 mar- -Wschodnich, tom 10, Kędzierzyn- 2 mężczyzn; oraz 1 młodą Żydówkę. ka. „Dnia 11 marca w Doroszowie bójstwa nacjonalistów ukraińskich w ca – Pismo PolKO Lwów-powiat do -Koźle 2018). „Delegatura nasza w Mościskach Wielkim ad Kulików [Żółkiew] za- celu całkowitego wyniszczenia lud- Delegata RGO we Lwowie dotyczące W osadzie Żytyń pow. Równe Ukra- zawiadamia nas, że w nocy z dnia mordowany został Michał Banach, ności polskiej w latach 1939 - 1945 mordów dokonywanych na Polakach ińcy zamordowali Józefa Czubę, lat 10 na 11 bm. dokonano napadu i lat 38” (1943 sierpień - 1944 kwie- na terenie powiatów Zborów i Brody, przez bandy ukraińskie w rejonie 36. częściowo wymordowano nieliczną cień – Meldunki i raporty z PolKO woj. tarnopolskie”; sygn. akt S 83/09/ Jaworowa. W: B. Ossol. 16721/1, s. W nocy z 9 na 10 marca: 233-234). ludność polską, jaka zamieszkuje w Lwów-powiat przesłane do Delegata Zi). RGO we Lwowie dotyczące napadów We wsi Słobódka Strusowska pow. We wsi Uwisła pow. Kopyczyńce za- ukraińskiej wsi Chliple ad Mościska. 1 marca 2019 - strona 38 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl i mordów dokonanych na ludności We wsi Dryszczów pow. Brzeżany: dając znak, że jestem w jamie. Nogi zabójstw. Przykładem takiej akcji był się, że głośno płakał. Oprawcy naj- polskiej powiatu lwowskiego. W: B. „12.03.1944 r. zostały zamordowane: mi zupełnie skostniały tak, że ledwo dwukrotny atak nacjonalistów ukra- pierw kazali Żydom rozebrać się do Ossol. 16722/1, s. 45, 51, 55-63, 67- Stefania i Jarosława Wawryków - cór- z trudem wylazłem. Mama bardzo się ińskich na polskich mieszkańców wsi naga. Po wykonaniu rozkazu ci nie- 69). ki Mikołaja i Marii”. (prof. dr hab. ucieszyła. Po odejściu banderowców Majdan, pow. Kopyczyńce. W nocy 12 szczęśni ludzie zaczęli się modlić. Wy- W miasteczku Halicz pow. Stanisła- Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., mama próbowała jeszcze ratować marca 1944 r. zamaskowani i odzia- glądało to upiornie. Był niesamowity wów: „Marzec 1944 Halicz Zabici: jw., tom 7). dobytek z palącego się domu. Udało ni - w celu lepszej identyfikacji - w ziąb, a oni nie mieli na sobie żadnego Jaroszewska (około 50 lat), jej córka i We wsi Dudyń pow. Brody bande- się jej nawet wyciągnąć ze zgliszcz białe stroje napastnicy zaatakowali ubrania. Cali dygotali z zimna, oczy syn (około 28 lat); Stebniowski (około rowcy zamordowali 6 Polaków. nieuszkodzona maszynę do szycia Majdan z czterech stron. Zastrzelono zwrócili ku niebu. Zaraz odezwały się „Singer”. Zacząłem się rozglądać lub spalono żywcem ok. 100 Polaków, pierwsze wystrzały, a Żydzi zaczęli 22 lat); Kuszpa (lat 25).” (1944, 17 We wsi Dydiatyn pow. Rohatyn: wokół, w sadzie zauważyłem zwłoki rabując ich dobytek i paląc większość padać jeden po drugim na ziemię. lipca – Pismo PolKO w Stanisławo- „12.III.1944 Dydiatyn pow. Roha- naszej sąsiadki Anny Dutki, lat 35, posesji. Kolejny nocny napad miał Śnieg zrobił się czerwony od krwi. Po wie do Dyrektora RGO w Krakowie tyn: zabici: Aleksiewicz Stanisława; została zastrzelona podczas ucieczki miejsce 27 stycznia 1945 r. prostu nie mogłam uwierzyć w to co zawierające imienny spis osób upro- Aleksiewicz Anna.” (1944, 17 lipca i leżała z workiem rzeczy osobistych. widzę. Nie mogłam uwierzyć, że to wadzonych i zamordowanych od po- – Pismo PolKO w Stanisławowie do Koło wsi Masłomęcz pow. Hrubie- Wkrótce pojawiła się moja babcia i dzieje się naprawdę. Ogarnęła mnie czątku napadów, od września 1943 do Dyrektora RGO w Krakowie zawie- szów upowcy zamordowali około 30 opowiedziała o swoich przeżyciach. zgroza. Potem oprawcy wzięli się za 15 lipca 1944. W: B. Ossol. 16721/1, rające imienny spis osób uprowadzo- Polaków, uciekinierów ze wsi poło- Zamierzała dostać się do kościoła, ale Polaków. Zaczęli ustawiać nas trójka- s. 349-373). Oraz: zamordowana nych i zamordowanych od początku żonych przy rzece Bug. Patrz wyżej: w sadach wokół byli już banderowcy mi. Rozległy się jęki, szlochy, krzyki. 4-osobowa rodzina Jaryczewskich napadów, od września 1943 do 15 koło wsi Kryłów... i strzelali do wszystkich, kto szedł w Błagania. Teraz już wiedzieliśmy, co (Siekierka..., s. 486, stanisławowskie) lipca 1944. W: B. Ossol. 16721/1, s. We wsi Niemiacz pow. Brody: „Sze- stronę kościoła. W tej sytuacji ukryła nas czeka. Nie było ratunku. I nie było We wsi Hanaczów pow. Przemyśla- 349-373). remeta żona Antoniego z Niemia- się w najbliższej kupie chrustu i tak litości. Mieliśmy zginąć. Na łące stał ny zamordowali 2 Polaków ocalałych czy. Szła 12.3.1944 r. do kościoła na We wsi Grzymałówka pow. Brody przetrwała do rana. Po wysłuchaniu tłum Polaków, jak się później dowie- z lutowej rzezi. „godzinki”, zamordowana między podczas nocnego napadu upowcy relacji babci postanowiliśmy udać się działam ponad trzysta pięćdziesiąt Niemiaczą a Zaklasztorem.” (http:// We wsi Iwanówka pow. Skałat upo- obrabowali gospodarstwa polskie i do mieszkań naszych krewnych. Naj- osób. Nie łatwo jest zgładzić tak dużą podkamien.pl/viewpage.php?page_ wcy obrabowali i spalili gospodar- zamordowali 11 Polaków. pierw wstąpiliśmy do domu wujka Mi- grupę ludzi. Rozstrzeliwania trwały id=246&c_start=0 ). stwa polskie oraz zamordowali 30 We wsi Korczów pow. Tomaszów chała Krzywego. Zastaliśmy go ran- więc bardzo długo. Musieliśmy pa- Polaków. Inni: 55 Polaków („Skałat Lubelski zamordowali 7 Polaków. nego leżącego na bambetlu. Otrzymał We wsi Palikrowy pow. Brody upo- trzeć na śmierć naszych sąsiadów, – czasu pokoju i wojny”. Wspomnień wcy, esesmani ukraińscy z SS „Gali- Koło wsi Kryłów pow. Hrubieszów trzy postrzały, bardzo krwawił, był w znajomych… Serie z broni maszyno- księga druga. Warszawa 2003). zien – Hałyczyna” oraz chłopi ukraiń- upowcy zaatakowali kolumnę pol- agonii. Przy nim modliła się siostra wej, krzyk mordowanych, przekleń- scy, w tym miejscowi, wymordowali We wsi Jezierzany pow. Tłumacz skich uciekinierów zza rzeki Bug zakonna, która stwierdziła, że wujek stwa katów. Sceny iście dantejskie. co najmniej 367 Polaków (tyle ofiar banderowcy uprowadzili 2 Polaków: i wymordowali w okrutny sposób jest umierający. Bardzo cierpiał, po Kiedy nadeszła nasza kolej, rodzice pogrzebano na cmentarzu) dobytek Mieczysławę Bihun i Drobinę (i.n.). około 30 Polaków, głownie kobiety, 20 godzinach zmarł. Jego żona i dzie- milczeli. Ja cały czas siedziałam w ich zrabowali, wieś spalili. Mordowa- We wsi Kosmów pow. Tomaszów dzieci i starców, gdyż młodzi zdążyli ci ocalały. Następnie udaliśmy się do chuście, kurczowo wpijając się w ple- no wszystkich, począwszy od 2 mie- Lubelski upowcy zamordowali nie zbiec. wujka Mikołaja Krzywego. Nie zasta- cy mamy… Ludzie stojący bezpośred- sięcznych niemowląt (Kazimiera Jur- ustaloną liczbę Polaków (Motyka..., liśmy tam nikogo. Później dowiedzie- nio przed nami zaczęli padać na zie- We wsi Lubitów pow. Kowel Ukra- czenko, Michał Strąg) po Marię Siko- s. 183; Tak było...). liśmy się, że wujek z rodzina zbiegł mię, huk wystrzałów stał się ogłusza- ińcy zamordowali Józefę Wiśniew- do lasu, następnie do Jabłonowa, a rę lat 96. Ofiar było znacznie więcej, jący… Kule zaczęły świstać obok We wsi Lipica Dolna pow. Roha- ską, lat 47. potem do Kopyczyniec. Po drodze wiele zwłok spłonęło wraz z budyn- nas… Nagle niebo zawirowało mi nad tyn: „11.03.44 r. został zamordowany We Lwowie: „12.03.44 r. została za- wstąpił do Jabłonowa, do niemiec- kami bądź zostało w piwnicach spalo- głową i poczułam potężne uderzenie. Nawrolski Piotr l. 58.” (Prof. dr hab. strzelona Rybakowa i.n.” (Prof. dr kiej Komendantury Wojskowej i tam nych domów i w okolicy wsi. Zorientowałam się, że leżę na ziemi, Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnie- hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- złożył informację o napadzie bande- „12.03.1944 r. odbyła się selekcja przygnieciona ciałem mamy. Mama nie..., jw.; Seria – tom 8). nienie..., jw.; Seria – tom 8). rowców na wieś Majdan. Tłumaczem mieszkańców wsi. Polacy oddzieleni miała ręce szeroko rozrzucone na We Lwowie został zastrzelony przez We wsi Majdan pow. Kopyczyńce był Ukrainiec, który przetłumaczył od Ukraińców, stali gromada na łące. boki. Nie ruszała się. Obok usłysza- policjantów ukraińskich pod oknem banderowcy zamordowali wg IPN odwrotnie, że to Polacy napadli na Z jednej strony mieli za sobą rzekę, za łam straszne jęczenie. To jęczał mój narzeczonej Jerzy Sucharda, ur. w około 100 Polaków, spalili kilkana- Ukraińców i tam jest ruska partyzant- którą siedział na koniu dowódca ban- tata. Wyjrzałam spod futra mamy i za- 1920 r.,syn profesora Politechniki ście gospodarstw oraz uprowadzili ka. Niemiec podejrzliwie popatrzył na derowców wydający rozkazy, z trzech częłam błagać go szeptem: - Tato, ta- Lwowskiej, którzy także zrabowali 24-letnią dziewczynę, która zaginęła. wujka i powiedział by to zgłosił w Ko- stron grupy Polaków stanęło po jed- tusiu cicho… cicho… Prosiłam go, jego dokumenty. Oraz: „11.03.44 r. „Miałem wtedy 14 lat. Grupa uzbro- pyczyńcach. Tak więc o żadnej pomo- nym banderowcu. Po chwili padł roz- zaklinałam, ale on coraz bardziej ję- został zamordowany Milczewski i.n., jonych banderowców dokonała pacy- cy z ich strony nie mogło być mowy.” kaz ognia. Jeden z nich, stojący przy czał. Był ciężko ranny. Wtedy usłysze- inżynier.” (Prof. dr hab. Leszek S. fikacji polskich zagród połączonej z (Byłem świadkiem – Dionizy Polań- karabinie maszynowym, wykonał li go Ukraińcy. Jeden z nich stanął Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Se- ich paleniem i mordowaniem polskich ski; w: „Na Rubieży” nr 21/1997). znak krzyża i po przeżegnaniu się nad ojcem. Wycelował z karabinu i ria – tom 8) mieszkańców. Część z nich w masku- „Wieczorem około godziny 21.00 pod- otworzył ogień na stłoczonych Pola- dobił go na moich oczach. Kula trafiła W miejscowości Podkamień pow. jących ubiorach (okryta białymi prze- palili zabudowania położone na skra- ków. Prawie jednocześnie odezwały w głowę. Uchem i ustami buchnęła Brody: „Po zaciekłej obronie bandy ścieradłami) otoczyła wieś i polowała ju Majdanu. Chałupy szybko zaczęły się dwa pozostałe stojące po bokach gęsta krew, zalewając mu całą twarz. dokonały masowego mordu zabija- na uciekających ze wsi, strzelając do się palić, bo dachy były słomiane. Po karabiny. Po chwili w miejscu, gdzie Schowałam się głębiej pod futro ma- jąc 30 dominikanów oraz 500 osób nich często przy użyciu kul Dum-Dum jakimś czasie nasz dom też zajęły pło- stał zwarty tłum ludzi, leżała sterta musi. Leżałam nieruchomo udając świeckich. W pobliskiej wiosce Pali- (rozrywające się przy wylocie z ciała). mienie. Ojciec chodził do studni po drgających ciał ludzkich. Po dokona- trupa. Spod ciała mamy wystawała mi krowy zamordowano 800 Polaków” Druga grupa szła tyralierą wyłapując wodę i polewał strych, gdzie trzymali- nej egzekucji stos ten otoczyła grupa jedna noga. Bałam się zmienić pozy- (Sowa..., s. 238; za: „Biuletyn Infor- napotkanych mieszkańców i mordując śmy plewy. Na podłodze ułożone były około 10 banderowców, obserwując cję, bo wydawało mi się, że bande- macyjny” nr 17 z 27 IV 1944 r.). ich, trzecia grupa rabowała dobytek w grubą warstwę i częściowo chroniły bacznie, czy ktoś daje jeszcze oznaki rowcy zapamiętali jak leżę. Jeżeli zo- belki przed spaleniem. Niestety nie życia. Po stwierdzeniu, że tak, dobija- baczą, że coś się zmieniło – zorientują W kol. Romanów pow. Tłumacz i podpalała wybrane budynki. Cała wszystko udało się uratować. Rezuni no rannych” (Emil Bielecki; w: Ko- się, że żyję i mnie zamordują. Cały Ukraińcy z oddziału UNS z kol. Do- akcja trwała od godziny 21 do 5 rano. we wsi strzelali do przerażonych lu- mański..., s. 558). Świadek Józefa czas w duchu się modliłam. Odma- horodyszczne zamordowali kilku- /.../ Babcia gdzieś się oddaliła. Do dzi, którzy uciekali w popłochu. Nie- Bryg: „W Palikrowach zaczął się po- wiałam „Pod Twoją obronę uciekamy dziesięciu Polaków; imiennie znane naszego domu przybiegła Marta Ban- którym udało się uciec z okrążenia i grom… A my znaleźliśmy się w jego się, święta Boża Rodzicielko” i „Anie- są zamordowane 2 kobiety. dura lat 38, będąca w ciąży. To też zadecydowało, że zrezygnowaliśmy z schronić w pobliskim lesie. Nasza ro- centrum… W panice wbiegliśmy na le Boży stróżu mój…”. Bo tylko tyle We wsi Romanów pow. Tomaszów ucieczki i postanowiliśmy się schro- dzina schowała się do piwnicy zrobio- teren obejścia znajomej. Miała ob- umiałam. Jak kończyłam jedno, za- Lubelski upowcy zamordowali nie nić w obrębie naszych zabudowań. nej pod schodami spichlerza. Razem z szerną stodołę, a w niej piwnicę. czynałam drugie. I tak na okrągło. Ile ustaloną liczbę Polaków (Motyka..., Ja wpadłem do stajni, była ona kry- nami ukrywała się ukraińska rodzina Wskoczyliśmy do środka, było już tam to mogło trwać – nie wiem. W końcu s. 183; Tak było...). ta dachówką, a więc dawała pewne Wolańskich, której syn chodził w za- trochę ludzi. Cały czas dochodzili banderowcy sobie poszli pozostawia- We wsi Uniów pow. Przemyślany: gwarancje, że nie ulegnie szybkiemu loty do mojej młodszej siostry Hani. nowi. Patrzyliśmy na siebie w niemym jąc za sobą łąkę usłaną ciałami roz- „11 marca 1944 r. kilkunastoosobowy podpaleniu. Wypędziłem ze stajni kro- W tym dniu banderowcy zabili wielu przerażeniu. Jak się okazało wśród strzelanych ludzi. Po kilku godzinach oddział UPA otoczył w Uniowie dom wę, ale sam nie mogłem się zdecydo- Polaków, naszych sąsiadów i bli- nas była kobieta, która była w zmowie odważyłam się wyjrzeć z kryjówki. niejakiego Steciuka. Steciuk zastrzelił wać gdzie ukryć się. Mama dała mi skich. Wśród nich byli m.in. Pukowie, z banderowcami. Gdy tylko rozległ się Mimo, że był już wieczór, było jasno dwóch napastników a gdy wyłamano pierzynę, byłem ciepło ubrany i kaza- Mielnikowie, Szymańscy, Nawroccy, pierwszy wystrzał z pistoletu – to mu- jak za dnia. To Palikrowy stały w drzwi, schronił się z siostrą na strych. ła ukryć się w jamie po ziemniakach. Milimąkowie, Żywinowie, Dutko- siał być umówiony wcześniej znak - ogniu. Na tle szalejących płomieni wi- Dom był murowany, kryty blachą. Otwór przywaliła dużym klocem drze- wie, Bandurowie. Nasze domy zo- zaczęła się drzeć w niebogłosy. Usły- dać było uwijające się czarne posta- Banderowcy nanieśli słomy do wnę- wa. Sama natomiast z Martą Bandurą stały ograbione, a kilkanaście z nich szeli ją natychmiast. I przyszli. - Da- cie, skakały niczym malutkie chochli- trza i podpalili, oboje Polacy spłonęli ukryły się w stodole i przez szpary w spalono. Ci, którzy ocaleli znaleźli waaaaaaaaj! Dawaaaaaaaaj! – ki. To Ukraińcy plądrowali wieś. Sta- żywcem”. (http://piotrp50.blog.onet. deskach obserwowały co się dzieje na schronienie w Kopyczyńcach u zna- oprawcy wygonili nas na łąkę. Bande- nęłam na nogi i zaczęłam szarpać pl/2007/10/13/zbrodnie/ ). dworze. Nasza stodoła była również jomych, rodziny i dobrych ludzi. Do rowcy byli straszni. Mundury, wysokie mamę za rękę i krzyczeć: - Mamusiu, buty, pistolety maszynowe i karabiny. W nocy z 11 na 12 marca: pokryta dachówką. W pewnej chwili Majdanu powróciliśmy dopiero jak wstawaj! Musimy iść, uciekać! Wsta- front się przesunął i Rosjanie weszli Złe, nienawistne spojrzenia. Byliśmy waj. Do mojej świadomości nie do- We wsi Mikulyszyn pow. Nadwór- usłyszałem i poczułem jak ktoś wszedł na jamę gdzie byłem ukryty i strze- do wioski”. ( Eugeniusz Szewczuk; przerażeni. Wkrótce na łące zebrał się chodziło to, że mama nie żyje. Potem na: „11/12.03.44 r. spalono rodzi- w: http://kresy.info.pl/index.php/8- spory tłum – byli to niemal wszyscy dowiedziałam się, że dostała postrzał nę Karola Korzela: żona i 2 dzieci. lił. Po pewnej chwili poczułem silny swąd dymu, który wciskał się do jamy, -wojewodztwa/tarnopolskie/1285-w- mieszkańcy Palikrowów. Otoczyli nas prosto w głowę, w potylicę. Ręce mia- [Wśród rodziny lekarza Jossego była dwoch-bestialskich-atakach-oun-upa- i zaczęli wszystkim sprawdzać doku- ła rozłożone jak na krzyżu. Pewnie w też córka jego Giżycka z dziećmi]”. to paliła się słoma, którą zatkany był otwór do jamy. Następnie poczułem zginelo-prawie-180-osob; 08 lipiec menty. Ukraińców kierowali na jedną ostatniej chwili życia chciała mnie (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: 2017). IPN Wrocław S 26/02/Zi – stronę, a Polaków na drugą. Ukrywa- uchronić przed nadlatującą kulą. Na- Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8) silny żar ognia. Spojrzałem przez otwór. To palił się nasz dom kryty śledztwo w sprawie dopuszczenia się jących się w wiosce Żydów spędzili za gle spostrzegłam, że w kierunku pa- We wsi Zamulińce koło Matyjowic słomą. Strach sparaliżował moje ru- przez nacjonalistów ukraińskich w la- rów. To była selekcja przed egzekucją. stwiska idzie dwóch mężczyzn. Pew- pow. Kołomyja został zamordowa- chy, siedziałem ukryty w kącie jamy i tach 1939–1945 na terenie dawnego Ukraińców puścili wolno, a wokół nas nie usłyszeli, jak krzyczałam. Szyb- ny z rodziną przez UPA gajowy Leon słyszałem kroki przechodzących obok pow. Kopyczyńce, woj. tarnopolskie, zaczęli rozstawiać karabiny maszyno- ciutko z powrotem wczołgałam się Mroszczuk, lat 45. drogą banderowców. Bałem się bar- zbrodni ludobójstwa na obywatelach we. Mama – jak zwykle - trzymała pod mamę - starałam się odtworzyć 12 marca /niedziela/: dzo, aby nie wrzucono do mnie jakie- polskich w celu wyniszczenia w części mnie na plecach w chuście. Dzięki pozycję, w której wcześniej leżałam. I temu wszytko świetnie widziałam. I zamarłam. Dwaj banderowcy zaczęli W powiecie Brody w nieustalonym goś granatu. Od drogi było zaledwie polskiej grupy narodowej. /.../ Z usta- zobaczyłam, że w ostatniej grupie strzelać do rannych. Widocznie nie miejscu banderowcy zamordowali 4 metry. Tak przetrwałem do świtu. leń śledztwa wynika, iż napastnicy, schwytanych Polaków banderowcy tylko ja przeżyłam masakrę. W końcu Barbarę Mazurkiewicz z domu My- Budynki już się dopaliły. W pewnym atakując poszczególne miejscowości, przyprowadzili mojego tatę. Mój bra- stanęli nade mną. Byłam przerażona. ślińska z Poczajowa, lat 70. (http:// momencie usłyszałem głos mamy i działali w sposób planowy, byli do- ciszek szlochał i cały się trząsł. Ukra- Serce waliło mi jak oszalałe. Bałam podkamien.pl/viewpage.php?page_ jej nawoływania. Była przekonana, brze zorganizowani, a ich celem było ińcy zbili go podczas drogi karabino- się poruszyć, drgnąć, oddychać. Zaci- id=246&c_start=0 ). że już nie żyję. Wtedy odezwałem się wyniszczenie ludności narodowości polskiej głównie przez dokonywanie wymi kolbami, bo nie podobało im snęłam mocno powieki, czekając na www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 39 huk pocisku. Czekając na śmierć. Je- skich rizunów. Boże, taka pomyłka. moja nauczycielka Nagi i jej mąż. „Galizien” przygotował do strzału wszyscy mężczyźni zagrożeni śmier- den z banderowców powiedział, pa- Ukryliśmy się u sąsiada Ukraińca w Imion ich nie pamiętam. Zginęli rów- karabiny maszynowe. Najpierw do- cią przez tzw. partyzantów, którzy trząc na mnie: - Szkoda naboju. Ona wykopanym dole przykrytym stogiem nież Polacy z Wołynia, którzy za- konano przeglądu dokumentów. Na- rekrutują się z ludności ukraińskiej już i tak nie żyje. I na potwierdzenie słomy. Ta kryjówka była wykonana w mieszkali w naszej wsi. Było ich wie- stępnie: Janka Kobiakowska, Maryna sąsiednich wsi. Partyzanci ci w ciągu tego, kopnął mnie mocno w wystającą wielkiej tajemnicy. W tym strasznym lu. Przygarnięci po tragedii na Woły- Dyszluk, Ukrainiec Kutniak i kilka kilku dni przed wyjazdem mężczyzn z nogę. Ja się nie poruszyłam, a nogę dniu ukryło się nas 24 osoby, razem z niu. Oprawcy zdzierali z zabitych innych Ukrainek podczas selekcji Jaśniszcza, zakwaterowali się w do- spuściłam bezwładnie. To utwierdziło żoną tego Ukraińca, która jeszcze lepszą odzież i obuwie. Następnie wskazywało, kto jest Polakiem i miał mach Ukraińców i pod przewodnic- upowców w przekonaniu, że jestem karmiła nas chlebem. Tu przesiedzie- przed spaleniem polskich domów ra- przejść na bok. Następnie Ukraińców twem wymienionego sekretarza gminy martwa. Poszli dalej. Odetchnęłam z liśmy do wieczora. Gdy zapadła noc, bowali, ładowali na wozy i wywieźli wypuszczono, a Polaków rozstrzela- Gnypa każdej nocy szukali w domach ulgą… Będę żyć. Do dziś nie wiem wyszliśmy z ukrycia i ujrzeliśmy łuny dla swoich rodzin. Łup godny opraw- no. Rannych dobijano pojedynczymi polskich za mężczyznami, którzy mu- skąd w małym dziecku znalazło się płonących zabudowań rodzin pol- ców z UPA. Na pomniku, który stoi w strzałami z pistoletu”. W tym dniu sieli się kryć, aby uniknąć śmierci. Po tyle rozumu. Długo tak leżałam bez skich. Płonęły też zabudowania na- miejscu gdzie wymordowano Polaków Wilczyńskim zabili 3 osoby w rodzinie. wyjeździe do klasztoru w Podkamie- ruchu. Bałam się, że mordercy znowu szego serdecznego przyjaciela Jasia z mojej wsi, napisane jest że zginęło „Mój kuzyn – Franek Piątkowski, któ- niu, zastałem tam już licznych ucie- wrócą. W końcu usłyszałam ciche wo- Jurczenki. Miał on kryjówkę pod jed- ich 367 osób z zaznaczeniem, że zgi- ry miał 12 lat wpadł do zimnej rzeki i kinierów z Wołynia (ci mieszkali od łanie: - Józiu, Józiu! Czy ty żyjesz? ną ze stodół. Była to zamaskowana nęli w czasie wojny. Zamordowano schował się pod wikliny. Opowiadał, jesieni r. 1943 z proboszczem Pocza- Józiu! - to była panna Róża, nasza są- piwnica, w której wykonano inne wej- wiele więcej ale dziś już trudno usta- że widział jak banderowcy mordowa- jowa Ks. Stanisławem Fiałkowskim) siadka. Musiała widocznie usłyszeć ście tajemne, a wejście prawdziwe lić ich nazwiska. Po wojnie słyszałem li, okradali zwłoki, a tych, którzy jesz- i mieszkańców sąsiednich spalonych jak wcześniej wołałam mamę. Ona też zakryto i zasypano. Mój Wujek Krom- jak matka Stefanii Dajczak opowiada- cze dychali dobijali. Dopiero wieczo- wsi Czernica, Pańkowce i Bolesła- przeżyła, choć była poważnie ranna w piec Piotr wiedząc, że tam są ukryci w ła jak w Podkamieniu w Klasztorze rem, zmarznięty i pół przytomny do- wów. Mieszkali także w klasztorze plecy. Odezwałam się do niej. Chcia- piwnicy pod zgliszczami stodoły, OO Dominikanów po zakończonej czołgał się do stodoły Tereszków. Po koloniści niemieccy z Maliniec w łam wstać, ale nie mogłam. Ciało otworzył z wielkim trudem, bo żar po- akcji mordowania, odbywała się na- jakimś czasie ludzie znaleźli go i się liczbie 30 osób. Największe nasilenie miałam zesztywniałe z zimna. Jakoś gorzeliska utrudniał zbliżenie się. rada rizunów podsumowująca wynik nim zaopiekowali”. Widok płonących uciekinierów w Podkamieniu nastąpi- się jednak wygrzebałam i zaczęłam Otworzył i wołał po imieniu, ale nikt mordowania. Dla ozdoby narady Pa- domów był przerażający. Kazimierz ło po wypadkach w Suchowoli, gdzie raczkować, czołgać się, po sztywnie- się nie odzywał. Udusili się wszyscy, nią Dajczak powiesili na jej wełnia- Wilczyński wspomina: „domy paliły zamordowano ok. 50 osób i spalono jących trupach. Patrzyły na mnie sze- łącznie z dziećmi dwanaście osób. Ja nym szalu w drzwiach sali narad na się, a Ukraińcy ładowali wszystko co wszystkie zagrody. Mieszkali także w roko otwartymi, martwymi oczami. z moją siostrą Józią też szliśmy się terenie Klasztoru. Szal się po chwili było przydatne na wozy. Najszybciej klasztorze mieszczanie z Podkamie- Na ich twarzach zastygło przedśmier- tam ukryć, ale Jasio Jurczenko spo- urwał, a ona spadła. Jeden z opraw- paliły się zachaty (ocieplenie domu nia, przepędzając w nim szczególniej telne przerażenie. Okazało się, że ma- tkał nas w sadzie swoim i powiedział, ców przebił jej pierś bagnetem. Ta, robione najczęściej ze słomy i liści). noce. W pierwszych dniach marca sakrę jakimś cudem przeżył również że on już tam wszystkich ukrył i zama- pozostawiona na zimnej posadzce w 200 m za cerkwią paliło się mnóstwo br. przybył do Podkamienia oddział mój braciszek. Leżał pod zwałem tru- skował właz i też już tam nie wejdzie. sali, w której były powybijane okna, domów. Potem trąbka i odwrót. Kupę SS ochotniczej dywizji ukraińskiej, pów i teraz też wygrzebał się na po- Idźcie dzieci do domu - powiedział. przeleżała kilka dni. W dniu kiedy wy- sań pociągnęli w kierunku Brodów”. składający się mniej więcej ze 150 wierzchnię. Razem z panną Różą po- Wieczorem stwierdziliśmy że on też wożono ciała pomordowanych z Rano spotkał swojego kolegę Edka żołnierzy pod komenda starzyzny mogli mi iść. Byłam wysmarowana jest wśród tych uduszonych. Ja po- Kasztoru OO. Dominikanów do ps. „Fedio”, który schował się w niemieckiej, począwszy od kaprala w krwią od stóp do głów. Razem z bra- wiadam że anioł nas zawrócił. Przy- wspólnej mogiły, po zdjęciu jej z wozu rogu piwnicy w ziemniakach wraz z liczbie 20 osób. Komendę sprawował ciszkiem nie wiedzieliśmy co ze sobą szła babcia mojego kolegi szkolnego, przed złożeniem ciała do wspólnej synem gospodarza nazwiskiem Ku- kapitan niemiecki nieznanego mi na- począć. Zrobiliśmy więc jedyną rzecz, Tadzia Dańczuka z płaczem i słowa- mogiły, okazało się Pani Dajczak żyje, bernyk i opowiedział mu co widział. zwiska. Żołnierze zakwaterowali się jaka przyszła nam do głowy - wrócili- mi: dzieci moje nie mamy się już po co przed złożeniem ciała do wspólnej „Za budynkiem TSL, przy rzece było w mieście. Zaraz po ich przybyciu z śmy do domu. Smutny to był powrót. ukrywać, wasz tatuś i dziadek zostali mogiły, pani usiadła. Udzielono jej mnóstwo rozebranych zwłok. Tył- Podkamienia odbyła się pierwsza re- Tym bardziej, że na miejscu dowie- zamordowani. Wszyscy, cała gromad- pomocy. Następstwem powieszenia ki gołe, boso, aż strach patrzeć. Z wizja. Żołnierze otoczyli klasztor, a dzieliśmy się, iż wszyscy ludzie, którzy ka szła ulicą i głośno płakała. Strasz- była utrata wzroku. Dziś Ukraińcy na- ukrycia zaczęli wyłazić przestraszeni oficer w towarzystwie kilku szeregow- ukryli się u nas w piwnicy ocaleli. ne ryki płonącego bydła wtórowały zywają swoich rizunów, zbrodniarzy, ludzie. Szukali swoich bliskich. Wszy- ców wkroczył do klasztoru, wezwał Banderowcy ich nie znaleźli. Okazało ich rozpaczy. Skoro świt uciekliśmy do żołnierzami armii powstańczej. Co to scy lamentowali. W rozpaczy zbierali do siebie O. Przeora Marka Krasa się więc, że ta kryjówka była bezpiecz- wsi Maliniska, tam mieszkał wujek za żołnierze, co siekierami zabijali szmaty, aby okryć pomordowanych. i zapytał o broń. O. Przeor oświad- na… Gdybyśmy wszyscy razem schro- Stanisław Siczyński. Dotarliśmy tam małe dzieci?” (Jan Lis: Moje smutne Zmasakrowane ciała bliskich ładowa- czył, ze nikt broni nie posiada prócz nili się w piwnicy - rodzice by przeży- wczesnym rankiem. Wszyscy jeszcze wspomnienia z Palikrów; Gorzów li na wozy i wywozili na cmentarz”. mieszkającej w klasztorze straży le- li… Dom bez mamy i taty był dziwny, spali. Przerażeni szykowali nam śnia- Wlkp., 12 lipiec 2009; w: http://www. (Arkadiusz Szymczyna: Kazimierz śnej, mającej prawo noszenia broni. pusty. Obcy. Od tej pory byliśmy zdani danie i słuchali o naszych strasznych podkamien.pl/articles.php?article_ Wilczyński – mord w Palikrowach; Strażników tych było 20. Do rozmowy tylko na siebie. Wszystko stało się tak przeżyciach. Nie trwało długo i tu wy- id=201 ). H. Komański, Sz. Siekier- w: KSI nr 7/2012). O. Przeora z oficerem wmieszali się raptownie! Z dnia na dzień zostaliśmy strzał z armaty dał sygnał bandzie ri- ka..., na s. 78 – 83 podają, że zamor- We wsi Pankowce pow. Brody upo- przebywający w klasztorze koloniści z sierotami, z dnia na dzień nasz po- zunów do zamykania okrążenia. Trze- dowana nauczycielka nazywała się wcy, esesmani ukraińscy z SS „Gali- Maliniec i po ich zeznaniach stwier- układany świat rozsypał się w drzazgi. ba było znów uciekać. Tym razem z Janina Nowak, nie wymieniają jej zien – Hałyczyna” oraz chłopi ukraiń- dzających to samo, co powiedział Teraz najważniejsze były dwie spra- powrotem do naszej wsi. Bardzo dłu- męża. scy zamordowali 30 Polaków, w tym O. Marek rewizji nie było, żołnierze wy: ocalenie przed ukraińskimi na- go strzelali za nami. Na szczęście ni- Kazimierz Wilczyński urodził się w 14-miesięcznego chłopca. Zeznanie opuścili klasztor, a oficer pozostał na cjonalistami. I uniknięcie śmierci gło- kogo z nas nie trafili. Razem z nami Palikrowach w powiecie brodzkim jednego z mieszkańców Podkamie- obiedzie u kolonistów niemieckich. Po dowej. Byliśmy bowiem potwornie uciekała grupka dzieci, rodzeństwo - 6 kwietnia 1927 roku. “W niedzielę nia: „Zeznaje co następuje: znam b. kilku dniach nastąpiła druga rewizja. głodni. W obejściu znaleźliśmy tylko sześć osób, najstarsza dziewczynka 12 marca 1944 r. rano rozpoczęła się dobrze Czerniawskiego Władysława Oficer dowodzący zażądał oddania kilka jajek, które od razu zjedliśmy na była w siódmej klasie. Rodzice ich zo- obława esesmanów ubranych w białe jak również i jego rodzinę. Ojciec w/w broni, która wg jego twierdzenia zo- surowo. Bezskutecznie szukaliśmy je- stali zamordowani. Wróciliśmy do na- maskownice nakładane na mundu- miał sklep rzeźniczy w Podkamieniu, stała ukryta w klasztorze i polecił dzenia po szafkach, a nawet w śmie- szej wsi. Sąsiadka - Ukrainka, ukryła ry. „Pytam jednego z sąsiadów, co pow. Brody. Czerniawski Władysław jednemu z kolonistów niemieckich za ciach. Znaleźliśmy tylko zeschnięte nas w swojej piwnicy, do której wej- się dzieje, a on – banderowcy robią jest pochodzenia ukraińskiego. W tą bronią szukać i do 2 godzin żoł- skórki od chleba. Trochę wyki, ziarna. ście było w stajni pod żłobem dla łapankę”. W pierwszej kolejności Brodach kończył gimnazjum, a na- nierzom oddać. Kolonista w wyko- Nie mogło to na dłuższą metę zaspo- krów. Tam ukrywaliśmy się do wkro- napadli 2 domy na Koloniach oddalo- stępnie we Lwowie kończył uniwer- naniu tego polecenia znalazł 2 stare koić naszego głodu. Kiedy jedno z nas czenia Rosjan. Nie pamiętam ile mi- nych o 500 m od Palikrowów. „Jeden sytet. Po wkroczeniu Niemców w roku zdezelowane karabiny, porzucone na szukało jedzenia, drugie czuwało sto- nęło dni od czasu mordu Polaków z Ukraińców chodził tam do swojej 1942 był organizatorem morderczej gnoju i oddał je dowódcy oddziału. jąc w oknie. Baliśmy się, że Ukraińcy (może dwa tygodnie) w naszej wsi do dziewczyny. Nic nie pomogło. Stare- bandy ukraińskiej. Bandę tę organizo- Równocześnie oficer polecił opuścić mogą pojawić się znienacka i nas za- wkroczenia Rosjan. Od tego dnia go, starą, babkę i trzy córki zabili, wał u swojego teścia nazwiskiem Raj- klasztor tym wszystkim, którzy po- bić. Nie potrafię określić, jak długo przestaliśmy się ukrywać, też tego jedną osobę wrzucili do studni, a za- ke, który mieszkał na przysiółku Czer- siadają w pobliżu swoje mieszkania, koczowaliśmy w naszym splądrowa- dnia spotkałem mego kolegę Kazika budowania puścili z dymem. Mojego nic, folwark Antonówka, gm. Podka- a pozwolił pozostać bezdomnym, a nym domu. Może tydzień, a może dwa. Moczarę. Ubrany był w płaszczyk kolegę, prawdziwego Polaka - Piotra mień, pow. Brody. Wiadome jest mi, że więc uciekinierom z Wołynia i miesz- Jedliśmy co popadnie, ze strachu ba- cienki szarego koloru i szedł bardzo Bieguszewskiego męczyli i chcieli go Czerniawski Władysław był dowódcą, kańcom spalonych wsi. Wówczas opu- liśmy się oddalić. Cały czas byliśmy w wolno podpierając się kijem gdzieś zmusić, by wydał nazwiska dowodzą- a zarazem sędzią tej bandy. On sam ścili klasztor Polacy z Podkamienia i pogotowiu, żeby – w razie niebezpie- znalezionym. Był bardzo blady. Pod- cych obroną wsi. Wycieli mu orła na wydawał wyroki śmierci na Polaków koloniści z Malenisk. Taki stan trwał czeństwa - uciec do piwnicy. Bande- biegłem do niego i zapytałem: Kazik, piersiach, potem obcięli uszy i język. wraz ze swoim teściem Rajke, który do 11 marca. 11 marca wojsko SS D.O- rowców więcej już nie spotkaliśmy. co ci jest ? Odpowiedział: Ja jestem Na koniec zawleczono go do stodo- był prokuratorem w tej bandzie. /.../ .U. opuściło Podkamień i udało się w Przyszli za to Sowieci.” (Anna Her- ranny, byłem na łące i po skończonej ły Dajczaków i tam go spalono. Nim Następnie w końcu lutego 1944 r. we kierunku Suchowoli i Brodów. Wów- bich: Ocalała z pola śmierci; w: akcji wylazłem spod trupów. Byłem w jednak go okaleczono i spalono wo- wsi Pankowce pow. Brody zostało czas ludzie z Podkamienia powrócili https://superhistoria.pl/druga-wojna- domu u swej babci, ale tam nikogo nie łał – Ukrainy tu nie było i nie będzie. wymordowanych w ten sam sposób 6 z powrotem do klasztoru i tak znowu -swiatowa/wolyn/69882/Ocalala-z- ma. Zjadłem wszystko co tam było i Polska była Polska będzie. Pracował rodzin. Podobny fakt miał miejsce w zabudowania klasztorne wypełniły się -pola-smierci.html’ 8 lipca 2018; z teraz idę do cioci ona nie wie, że ja w sklepie, był krawcem i należał do Szklanej Hucie pow. Brody, gdzie całą ludźmi w liczbie mniej więcej 1000 książki „Dziewczyny z Wołynia”). żyję. Zapytałem: gdzie cię ranili, po- TSL”. W Palikrowach ludzie uciekali wieś spędzono do stodół, a następ- osób. Popołudniu 11 marca o 17-ej Jan Lis: „Mieszkałem z Rodzicami we kazał mi palcem rdzawą plamę na pomiędzy płonącymi domami i cho- nie żywcem spalono mieszkańców tej godzinie zauważono, że od Czernicy wsi Palikrowy, gmina Podkamień, po- brzuchu. Tu mnie boli, ale kula nie wali się gdzie mogli. Kilka osób ura- wsi. O wspomnianym fakcie dowie- i Pańskowiec zbliżają się uzbrojeni w wiat Brody, woj. Tarnopol na Podolu. wyszła bo nigdzie więcej mnie nie towało się dzięki robionym wykopom działem się od ludzi z danej miejsco- automatyczną broń chłopi mniej wię- /.../ Była to niedziela 12 marca 1944 boli. Poszedł do cioci. Żył jeszcze kil- w szopach i stajniach. Inni próbując wości.” (Zeznania o wydarzeniach z cej w liczbie 200 osób, którzy po usze- roku . Dzień ten rozpoczynał się pięk- ka dni. Rodzice Kazika i jego dwaj uciekać do lasu, byli na miejscu roz- 12-15 marca 1944r. w Podkamieniu; regowaniu się w Podkamieniu ruszyli ną słoneczną pogodą. Śniegi już stop- młodsi bracia też zostali zamordowa- strzeliwani. Kolega Wilczyńskiego w: http://www.podkamien.pl/articles. na klasztor. Wówczas z klasztoru wy- niały, tylko jeszcze w parowach, wą- ni. Janka Kobiakowska, (dziś po mężu - Bronek Jurczenko schował się na php?article_id=17 ). szli O. Józef i inż. Sołtysik z Brodów w wozach były resztki. Słońce nagrze- Wasylinka) Maryna Dyszluk, stary celu porozumienia się z nadchodzącą cmentarzu. „Część rodziny z matką W miasteczku Podkamień pow. wało mocno czarną żyzną glebę, a Ukrainiec Kutniak i kilka innych grupą uzbrojonych ludzi. W rozmo- uciekła z domu i schowała się wraz Brody: Protokół spisany z O. Do- nagrzane powietrze drgało w bez wie- Ukrainek w 12 marca podczas selek- wie zostali poinformowani, że jest z 12 osobami u sąsiada w piwniczce minikaninem, kooperatorem w Pod- trzu. Wieś naszą otoczyła tyraliera ri- cji wskazywali na łące, kto jest Pola- to oddział rzekomo pozostający pod pod drewutnią. Ja schowałem się za kamieniu, zamieszkałym od r. 1938 zunów wraz z SS manami z Galizion kiem, a oprawcy od razu ustawiali ich komendą niemiecką i z nią współdzia- drewutnią obok leżących bron. Wi- w inkorporowanej wsi Jaśniszcze Tarnopol. W kierunku wsi oddano w osobną grupę do rozstrzelania. łający, który posiada rozkaz zakwate- dzieliśmy, jak na podwórze weszło [Brody] (10 km od Podkamienia). dwa wystrzały armatnie z szosy wio- Ustawiono dwa karabiny maszynowe, rowania się w klasztorze i obsadzenia 10-12 banderowców. Między nimi był „Poufnie zawiadomiony przez se- dącej do Podkamienia. Po tych wy- oprawcy przeżegnali się i wymordo- wieży kościelnej. Kiedy ta grupa wraz kolega mojego ojca – Pasieka. Dzięki kretarza gminy w Jaśniszczu Gnypa strzałach uzbrojeni mieszkańcy naszej wali wszystkich Polaków. Potem po- z O. Józefem i inż. Sołtysikiem zbliży- niemu mój ojciec mógł się schować w (Ukraińca), że ma być dokonany na wsi uznali, że to wojsko niemieckie, szukiwali wśród pomordowanych, ży- ła się doi bramy klasztornej i chciała szopie, a resztę banderowcy zabrali mnie zamach morderczy, opuściłem regularne oddziały frontowe. Wydano wych i rannych dobijając ich strzała- wejść do wnętrza, wówczas bramę od za wieś. Większość palikrowian zosta- dnia 8 marca br. Jaśniszcze i zamiesz- rozkaz, by chować broń, bo z woj- mi. Tam też został zamordowany mój wewnątrz zabarykadowano i zbliżają- ła złapana i wywleczona na pobliską kałem w klasztorze w Podkamieniu. skiem walka jest daremna. Wpadliśmy dziadek, Jan Krompiec, nie ma go w cy się do wnętrza klasztoru nie pusz- łąkę, gdzie pododdział ukraiński SS Przed tym jeszcze opuścili Jaśniszcze w szpony hordy bandyckiej ukraiń- wykazie pomordowanych. Zginęła czono. Po pewnych wzajemnych per- 1 marca 2019 - strona 40 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl traktacjach uzbrojeni napastnicy za- We wsi Rzeplin pow. Tomaszów We wsi Hleszczawa pow. Trembow- We wsi Żulice pow. Hrubieszów w Bieszczadach, Warszawa 1999, s. żądali jedzenia, a gdy z okien zrzuco- Lubelski zamordowali co najmniej 7 la podczas ataku na plebanię i kilka Ukraińcy zamordowali 2 Polaków: 183). no im chleb, słoninę i wódkę, udali się Polaków. sąsiednich polskich zagród bande- małżeństwo jadące bryczką. We wsi Tłusteńkie pow. Kopyczyń- na organistówkę i tam zajęli kwatery. We wsiach Siemiginów i Zulin pow. rowcy zamordowali 15 Polaków, W nocy z 13 na 14 marca: ce Ukraińcy zamordowali 1 Polaka W międzyczasie O. Józef i inż. Sołty- przeżył ranny ks. Kazimierz Biało- Stryj zamordowali około 50 rodzin We wsi Bednarów pow. Stanisła- NN powracającego z pogrzebu Stani- sik powrócili do klasztoru. Kościół i wąs. „IPN Wrocław S 6/02/Zi - śledz- polskich oraz „miejscowego księdza, wów banderowcy obrabowali i spalili sława Kulczyckiego zamordowanego klasztor otoczono strażami, które ni- two w sprawie zbrodni popełnionych po odrąbaniu rąk i nóg, spalono” gospodarstwa polskie oraz zamordo- dzień wcześniej. kogo nie wpuszczały ani nie wypusz- przez nacjonalistów ukraińskich na (Sowa..., s. 235; za: „Biuletyn Infor- wali 250 Polaków, a 14 rannych oca- We wsi Wasylów Wielki pow. Rawa czały. Po spokojnej nocy w niedzielę terenie pow. Trembowla, woj. tarno- macyjny” nr 17 z 27.IV. 1944 r.). lało. Prawdopodobnie pierwszy napad Ruska banderowcy zastrzelili 6 Pola- tj. 12 marca rozpoczęła się strzela- polskie, w latach 1939–1945. w tym We wsi Smoligów pow. Hrubieszów był w nocy z 7 na 8 marca i wówczas ków: po trzy osoby z zamieszkałych nina z karabinów do okien klasztor- w Chleszczawie w marcu 1944 r. - 20 zamordowali 5-osobową rodzinę Ja- zginęło 39 Polaków („Sprawozda- obok siebie rodzin Guniowskich i Su- nych, rzucano także granaty. Kiedy osób.” roszyńskich z 3 dzieci: synami lat 12 i nie sytuacyjne z ziem polskich”, nr rowców. napastnicy poczęli wyłamywać bramę 14 oraz córką Genowefą lat 18. We wsi Maleniska pow. Brody upo- 15/44; w: Instytut Polski i Muzeum klasztorną wówczas z górnych okien W nocy z 14 na 15 marca: wcy oraz esesmani ukraińscy z SS im. gen Sikorskiego w Londynie, No: rzucono kilka granatów, które pora- We wsi Wołosów pow. Nadwórna We wsi Dżurków pow. Horodenka „Galizien – Hałyczyna’ zamordowa- PRM – 122). niły kilka osób. Zabito także jednego upowcy zamordowali około 60 Pola- li 40 Polaków: 26 ze wsi Maleniska upowcy zamordowali 23 Polaków, człowieka w klasztorze i zraniono jed- ków, w tym spalili żywcem 7-osobo- oraz 14 uciekinierów z innych wsi; ze We wsi Bobulińce pow. Buczacz za- całe rodziny, w tym spalone żywcem. wą rodzinę Blotów z 5 dzieci. Patrz mordowali 32 Polaków, w większości nego z komendantów partyzanckich. wsi Czernica 7 osób, ze wsi Poczajów Na stacji kolejowej we wsi Gozdów niżej: 12 lub 20 marca... kobiety i dzieci. Wiele osób ostrzegł Bitwa trwała do godz. 13. Po godzinie pow. Krzemieniec 1 osoba, ze wsi pow. Hrubieszów policjanci ukraiń- ks. Józef Suszyński krzykiem ze stry- 13-ej wezwano ludzi przebywających W nocy z 12 na 13 marca: Orzechowczyk 1 osoba, ze wsi Wierz- scy oraz upowcy i chłopi ukraińscy z chy plebani, zanim zginął od serii z w klasztorze do wyjścia poza jego We wsi Darachów pow. Trembow- bowczyk 5 Polaków: Jan Dajczak lat SKW w Werbkowicach siekierami i automatu. Mordowali za pomocą sie- mury pod grozą bombardowania i la zamordowali 22 Polaków. „Na 22 oraz rodzeństwo nazwisku Strąg: nożami wyrżnęli 35 Polaków, w tym kier, noży, bagnetów itp., stosowali rzeczywiście pod klasztor podjechała cmentarzu w Darachowie zostały Franciszek ur. 01.01.1927 r., Maria ur. 22 kolejarzy oraz kobiety i dzieci. tortury, rozpruwali brzuchy, udusili artyleria i tanki. Wówczas otworzono pochowane ofiary banderowskiego 22.09.1931 r., Rozalia ur. 06.03.1921 niemowlę w kołysce. Zginęli m. in.: Od 8 do 15 marca: bramy klasztoru i kościoła, a ludzie napadu, obok ich kata, dowódcy tego r. oraz Stanisława ur. 16.11.1935 r. poczęli wychodzić. Tymczasem ukry- Krzyżanowski Antoni l. 31, Krzyża- We wsiach: Mełna, Lubsza, Wy- napadu. /.../ Leżą niedaleko od siebie, We wsi Modryniec pow. Sokal ban- ci za chatami i stodołami partyzanci nowska Antonina l.38, Krzyżanow- spa, Podburze, Sokomochy Nowe, pogodzeni przez śmierć, kat i ofiary. Z derowcy zamordowali 2 Polaków: poczęli strzelać do wychodzących, ski N. niemowlę, Lipka Marcela l. Horodków (Garbki) i Radwanów tym jednak, że katowi postawiono już ojca z małoletnim synem. „W toku a przez otwarte drzwi klasztoru inni 50, Lipka N. l. 3, Lipka N. l. 5, Lip- (Rozdwiany?) – wszystkie pow. Ro- pomnik za jego „bohaterstwo”, a po prowadzonego śledztwa ustalono, iż wkroczyli do wnętrza i poczęli mor- ka Michalina l. 50, Lipka Julia l. 60, hatyn, bandy UPA wymordowały w grobach ofiar nie ma żadnego śladu” w okresie 1943 – 1944 w miejscowo- dować tych, którzy klasztoru opuścić Lipka Walenty l.55, Lipka Teresa l. każdej z tych wsi nieznaną ilość lud- (Paweł Bury, Kazimierz Pelc; w: Ko- ści Modryniec miały miejsca liczne już nie mogli. Równocześnie po mie- 40, Muchnicka Daniela l. 20, Ortyń- ności polskiej. „Raport tygodniowy za mański..., s. 867). zabójstwa ludności polskiej dokonane ście chodziły grupy partyzantów w ska-Liczner Bronisława l. 22, Ortyń- czas od 8 do 15 marca 1944 r. Pow. przez nacjonalistów ukraińskich wy- towarzystwie niemieckich żołnierzy We wsi Iwanówka pow. Trembowla ski Józef l. 54, Ortyńska Czesława l. Rohatyn. Ofiarą terroru ukraińskiego mierzone w polską ludność cywilną. i mordowały rodziny polskie. W ten upowcy zamordowali 19 Polaków. 19, Pacholik Wacław l. 55, Pacholik padły: [Wsie w gm. Podkamień] Meł- Było to następstwem zakrojonej na sposób zamordowano w Podkamieniu We wsi Sawałuski pow. Buczacz Antonina l. 54, Pacholik Antoni l. 12, na, Lubsza, Wyspa, Podburze – kilka szeroką skalę akcji przeprowadzonej 80 osób, w samym klasztorze zginęło zostały zamordowane przez bojówkę Pacholik Bartłomiej l. 51, Pacholik wypadków morderstw, reszta ludno- na terenie powiatu hrubieszowskiego, mniej więcej 100 osób, w tym 3 bra- UPA 2 Polki; Weronika Wąsik „Wera” Antonina l. 50, Pacholik Konstancja ści polskiej wyjechała”. (Siekierka mającej na celu fizyczną ekstermina- ci zakonnych i Ks. Fiałkowski, pro- lat 46, komendant BCh obwodu Bu- l. 15, Pacholik Jan l. 12, Rojter Sta- nie wymienia żadnych morderstw w cję zamieszkałej na tym terenie ludno- boszcz z Poczajowa. W poniedziałek czacz i jej siostra Aniela Mazur lat 70. nisław l. 35, ks. Suszczyński Józef, tych wsiach). „[Wsie] Podszumlańce ści polskiej”. (IPN Lublin, sygn. S. i we wtorek 13 i 14 marca wywożono Szpak N. l. 42, Wolański Ludwik l. 39, [gm. Konkolniki], Skomorochy Nowe We wsi Terebiniec pow. Hrubieszów 119/11/Zi ). klasztoru zrabowane rzeczy. Wywie- upowcy oraz Ukraińcy z USN ze sta- Wójda Marcela l. 35, Zimroz Anna l. [gm. Bołszowce]. Ludność wyjechała. ziono mniej więcej 12 fur i kilkana- nic Werbkowic i Hostynne zamordo- We wsi Obydów pow. Kamionka 23. (Kubów..., jw.). „13/14.03.1944 Zamordowano około 15 osób”. (Sie- ście aut rzeczy. Wywozili partyzanci i wali we dworze 15 Polaków. Strumiłowa: „13.03.1944 r. zosta- r. zostali zamordowani oprócz osób kierka nie wymienia żadnego mordu Niemcy. We wtorek rano tj. 14 marca li zamordowani Sobiecki i.n. l. 56 z wymienionych przez KS (Komański..., we wsi Skomorochy Nowe). „[Wsie w We wsi Uście Zielone pow. Buczacz: wójt gminy kazał zbierać trupy i po- żoną l. 52.” (prof. dr hab. Leszek Jan- s. 146 - 147 - przypis S.Ż.): Bartło- gm. Knihinicze] Horodków [Garbki], „12 - 13 III.1944 Uście Zielone. Za- chować je na cmentarzu we wspólnym kiewicz: Uzupełnienie..., jw., tom 7). miej Rozalia; Pacholak Anna córka Radwanów, Knihinicze. Kilka mor- mordowani: Sługocka Maria; Sługoc- grobie. We wtorek popołudniu party- Wacława; Szpak Domicela.” (prof. dr derstw, reszta wyjechała częściowo ka Bronisława; Sługocki Zygmunt; We wsi Orzechowczyk pow. Brody zanci obchodzili domy, legitymowali hab. Leszek Jankiewicz: Uzupełnie- do Chodorowa, częściowo do Roha- Gutek Roman; Gutek Janina; Gutek zamordowali 5 Polaków (Kubów..., mieszkających i strzelali do znalezio- nie..., jw., tom 7). „Śmierć ks. Susz- tyna”. Siekierka opisując woj. stani- Maria; Gutek Danuta; Byszkiewicz jw.). nych Polaków. W ten sposób zginęło czyńskiego została opisana przez ks. sławowskie nie wymienia wsi Horod- Wojciech; Nazarkiewicz Władysław.” We wsi Popowce pow. Brody zamor- 20 osób. W środę 15 powtórzyło się to Anczarskiego. Dodam jedynie pewien ków (Garbki), Radwanów (być może (1944, 17 lipca – Pismo PolKO w dowali 10 Polaków. samo i znowu zginęły 3 osoby. Tego szczegół. Ksiądz zaopatrzył swój dom chodzi o wieś Rozdwiany), gdzie też Stanisławowie do Dyrektora RGO w samego dnia wieczorem partyzanci W leśniczówce Pustka koło wsi Ma- w okiennice i barykadując drzwi, nie wymienia żadnego mordu. (Spra- Krakowie zawierające imienny spis wyjechali do Boratyna [Brody]. 16- leniska pow. Brody upowcy zamor- ukrywał się wraz z matką na strychu. wozdanie Departamentu Informacji i osób uprowadzonych i zamordowa- go we czwartek niektórzy Ukraińcy dowali 8-osobową rodzinę polską (w W czasie napadu, otworzył okienko Prasy Okręgowej Delegatury Rządu nych od początku napadów, od wrze- weszli do opuszczonego przez party- tym 4 dzieci z najstarszą córką lat 13), strychowe w facjacie wołając o po- RP Lwów dotyczące ludobójczych śnia 1943 do 15 lipca 1944. W: B. zantów klasztoru i stwierdzili, że w która uciekła ze wsi Szyszkowce. moc i ostrzegając przed dokonującym akcji OUN-UPA na terenie powiatu Ossol. 16721/1, s. 349-373). ołtarzu wielkim pozostał cudowny ob- We wsi Skomorochy Duże pow. się napadem mieszkańców wsi. Został Rohatyn, woj. stanisławowskie; w: raz Matki Boskiej. W zakrystii zrabo- 13 marca: Hrubieszów zamordowali 5 Pola- zauważony i trafiony w czoło, serią z http://www.martyrologiawsipolskich. wano bieliznę kościelną i rozrzucono W miasteczku Bołszowce pow. Ro- ków, w tym 3 kobiety. automatu. Od okienka w facjacie po- pl/mwp/wirtualne-mauzoleum/mo- ornaty. W celach klasztornych i piw- hatyn: „13.III.1944 Bołszowce pow. We wsi Tłusteńkie pow. Kopyczyń- płynęła po bielonej wapnem ścianie dul-iv-kresy-ii-rp/kresy-wschodnie/ nicach leżały liczne trupy mniej wię- Rohatyn Ks. Czosnek zamordowa- ce zamordowali Stanisława Kulczyc- równiutka wstążka krwi. Ukrywają- relacje/2512,Sprawozdanie-Departa cej 100 osób. Byli to przeważnie star- ny”. (1944, 17 lipca – Pismo PolKO kiego. ca się wraz synem 80-letnia matka mentu-Informacji-i-Prasy-Okregowe księdza, ocalała. /…/ Ksiądz został j-Delegatury-Rzadu-RP-Lwow-.html cy, kobiety z małymi dziećmi, chorzy, w Stanisławowie do Dyrektora RGO We wsi Udnów pow. Żółkiew: którzy nie mogli uciec z klasztoru. 16 i w Krakowie zawierające imienny spis pochowany w zbitej naprędce z desek ). „Dnia 13 marca w Udnowie ad Ku- trumnie, pomalowanej rozpuszczoną 17 marca przyjechali do Podkamienia osób uprowadzonych i zamordowa- lików [Żółkiew] zamordowany został 15 marca: Niemcy i zakwaterowali się w mie- w mleku sadzą. Pozostałych chowa- nych od początku napadów, od wrze- Tadeusz Einchelberg, lat 35.” (1943 We wsi Dąbrowa Masłomęcka pow. ście. O. Wysocki starając się w piątek no, w czym tylko było można. Kobie- śnia 1943 do 15 lipca 1944. W: B. sierpień – 1944 kwiecień – Meldunki Hrubieszów Ukraińcy zamordowali tj. 17 marca o pozwolenie na wyjazd tę, którą zamordowano siedzącą na Ossol. 16721/1, s. 349-373). „Po nie- i raporty z PolKO Lwów-powiat prze- około 50 Polaków, głownie kobiety i z Brodów w komendzie niemieckiej stołku, pod którym schroniła swoje mieckiej i rosyjskiej inwazji Polski w słane do Delegata RGO we Lwowie dzieci. przekonał się o wrogim nastawieniu 09.1939 i rozpoczęciu II wojny świa- ocalałe niemowlę, pochowano w tej dotyczące napadów i mordów doko- zastygłej siedzącej pozycji, w skrzyni We wsi Herbutów pow. Rohatyn: Niemców wobec księdza z klasztoru towej, podczas ludobójstwa popełnio- nanych na ludności polskiej powiatu z powodu stwierdzenia posiadania nego przez Ukraińców, zwanego „wo- na zboże.” (Stanisław Kubasiewicz: „15.III.1944 Herbutów pow. Roha- lwowskiego. W: B. Ossol. 16722/1, Wspomnienia; w: http://www.lusz- tyn. Zabici: Ogonowski Kazimierz syn broni w klasztorze. O. Marek Kras, łyńskim”, zorganizował ewakuację s. 45, 51, 55-63, 67-69). przeor klasztoru wyjechał do Brodów klasztoru w Bołszowcach, w tym swe- pinski.pl/doc ). Wincentego 54 lat; Ogonowska Ka- jeszcze przed powyżej opisanymi wy- go gwardiana i proboszcza, ks. Jana We wsi Wierzbowczyk pow. Brody We wsi Chorobrów pow. Sokal ban- rolina, c[órka] Michała 44 lata; Ogo- padkami. Przebywający w klasztorze Zająca, wraz z ok. 200 parafianami, zamordowali co najmniej 10 Polaków derowcy zamordowali ponad 50 Po- nowska Helena z domu Paszczeńska O. Leon Podgórny z bratem Mar- którzy schronili się w klasztorze przed (Kubów..., jw.). „Jan Dajczak, który laków. 32 lata; Stryjska Maria; Pilichowska został zabity 13,03.44 r. w Wierzbow- Albina, 64 lat; Pilichowska Stefania z cinem wyjechali do Tarnobrzeg, O. atakami ludobójczej OUN/UPA - przy W miasteczku Kulików pow. Żół- Wysocki do Brodów. O. Józef pozostał pomocy współpracujących z Niemca- czyku jest bratem mojej teściowej Pawłoszewskich 37 lat; Stryjski Bro- – Marii Dajczak, która ma 84 lata kiew: „W nocy z dnia 13 na 14 mar- nisław syn Albina 36 lat; Zieliński 64 w Podkamieniu i ukrywa się w domu mi wojsk węgierskich - do Stanisła- ca zamordowany został w Kulikowie ukraińskiego mieszczanina.” (1944, wowa, i dalej do Lwowa i Krakowa. i żyje. On wtedy miał 15 lat, nie 21. lat; Bukowiecka Antonina z Podhoro- Jan mieszkał w wiosce pod nazwą [Żólkiew] Michał Krupnik, lat około deckich 31 lat; Stryjski Stanisław, syn 20 marzec – Odpis protokołu spisane- Uratowano też cudowny obraz Matki 50.” (1943 sierpień – 1944 kwiecień – go w RGO we Lwowie z Dominika- Bożej Bołszowieckiej. Sam pozostał w Bolesławów razem ze swoją matką. Jana lat 14; Ogonowska Maria, cór- Jego ojciec i siostra byli wywiezieni Meldunki i raporty /wybór/ z PolKO ka Józefa 13 lat; Stryjska Genowefa, ninem Ojcem Mikołajem Wysockim Bołszowcach, strzegł kościół i ołtarz Lwów-powiat przesłane do Delegata dotyczący mordu w Podkamieniu przed profanacją. Uprowadzony w do Rosji. Kiedy usłyszał ze Ukraińscy córka Józefa 14 lat; Wąsowicz Hele- terroryści operowali w okolicy uciekł RGO we Lwowie dotyczące napadów na, córka Tadeusza 54 lat.” (1944, 17 dokonanego przez Ukraińców. W: B. biały dzień przez ludobójczą ukraiń- i mordów dokonanych na ludności Ossol. 16722/1, s. 89-93). ską organizację OUN/UPA - wywoła- do pobliskiego lasu. Jego znaleźli lipca – Pismo PolKO w Stanisławo- Ukraińcy konni. On rozmawiał płyn- polskiej powiatu lwowskiego. W: B. wie do Dyrektora RGO w Krakowie We wsi Przedrzymichy Wielkie ny pod pozorem opatrzenia chorego. nie po ukraińsku i powiedział im ze Ossol. 16722/1, s. 45, 51, 55-63, 67- zawierające imienny spis osób upro- pow. Żółkiew Ukraińcy zamordowa- Torturowany - wyrwano mu język, ob- jest Ukraińcem. Zabrali Jana ze sobą. 69). wadzonych i zamordowanych od po- li 2 Polaków: kowala i nauczycielkę, cięto genitalia, a ciało porąbano na Kiedy doszli do wioski Styberówka We wsi Swaryczów pow. Dolina czątku napadów, od września 1943 do oraz Ukraińca, męża nauczycielki. kawałki.” (http://www.swzygmunt. knc.pl/MARTYROLOGIUM/POLI- został zdradzony przez mężczyznę pod zamordowali Mieczysława Hoszow- 15 lipca 1944. W: B. Ossol. 16721/1, We wsi Rudniki pow. Śniatyn ban- SHRELIGIOUS/vPOLISH/HTMs/ nazwiskiem Sikora, Ukraińca, który skiego. s. 349-373). derowcy zamordowali 14 Polaków, POLISHRELIGIOUSmartyr0407. pracował na ich roli. Sikora opo- 14 marca: We wsi Jezierzany pow. Tłumacz w tym 5-osobową rodzinę Sokołow- wiedział, że Jan jest Polakiem, a nie htm). We wsi Metlin (lub Metelin) pow. banderowcy uprowadzili nauczyciela skich z 3 dzieci. Ukraińcem. Oni wtedy jego powiesili W osadzie Chrobrów pow. Łuck Hrubieszów Ukraińcy z UNS „przy Wierzbickiego, który zaginął. We wsi Ruzdwiany pow. Trembow- na drzewie.” (Bert Bakker, Nelspruit, Ukraińcy zamordowali 23-letnią Jani- pomocy wieśniaków” zamordowa- We wsi Korczów pow. Rawa Ruska la wymordowali głownie za pomocą South Africa; w: www.stankiewicze. nę Hetmańczuk. li 10 Polaków (G. Motyka: Tak było zamordowali 10 Polaków, w tym mat- siekier i noży ponad 30 Polaków. com/ludobojstwo.pl ). www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 41 kę z córką, oraz 2 Żydówki, matkę z W połowie marca 1944 roku: wanych Polaków. Wnętrza zespołu 1944). Zbliżał się zmrok, z klasztoru wojskowych, niektóre z wozów ciągną córką. W miasteczku Gołogóry pow. Zło- klasztornego zostały zniszczone. Po- wychodzą ksiądz Józef Burda i nadle- działa artyleryjskie. Kolumna ta za- W okolicach wsi Klesów pow. Sarny czów „partyzanci ukraińscy” złapali grom przetrwał Obraz Matki Boskiej śniczy Sołtysik, idą przez dziedziniec trzymuje się u podnóża góry klasztor- zamordowali 37-letniego Stanisława młodą nauczycielkę, łączniczkę AK Podkamieńskiej. Zaopiekował się klasztorny w kierunku organistówki, nej, wysypują się żołnierze tzw. dywi- Kalikę. Lusię Szczerską, która zbierała pie- nim ocalony o. Józef Burda, który za murem klasztornym spotykają pa- zji SS Hałyczyna. Formacja ta ok. 200 przewiózł go w 1946 r. do Polski. trol banderowski. Trwają rozmowy tej ludzi stoi w dwuszeregu, przed którym We wsi Machnówek pow. Sokal niądze na wykupienie z więzienia we Obecnie znajduje się on w kościele grupy tuż przed głównym wejściem do przechadza się oficer z mapą i coś żoł- zamordowali 45 Polaków, spalili Lwowie księdza Antoniego Kamiń- Ojców Dominikanów we Wrocławiu. klasztoru. Banderowcy starają się nierzom objaśnia. Po około 10 minu- kościół, plebanię i większość gospo- skiego, aresztowanego po fałszywym 19 marca do Podkamienia wkroczyły przekonać księdza i nadleśniczego, że tach kolumna ta w szyku gęsiego roz- darstw. zarzucie przez policje ukraińską. „Została ona przywiązana drutem do wojska sowieckie. W 2009 roku wła- nie mają złych zamiarów w stosunku poczęła marsz w kierunku wsi Pali- We wsi Plebanówka pow. Trem- drzewa, rozebrano ja do naga, miała dze Ukrainy postawiły w Podkamie- do zgromadzonej ludności w klaszto- krowy. Samochody podjechały jeszcze bowla zamordowali 3 Polaków; byli wydłubane oczy, obcięty język, oskal- niu pomnik ku czci UPA. Ofiary na rze, chcą jedynie uzyskać lokum dla 400 m z działami, które odczepiono to: Zygmunt Piotr, Zygmunt Anna i powaną głowę, ze skórą ściągniętą upamiętnienie musiały czekać do zmęczonych żołnierzy, którzy idą wal- obok muru cmentarza od strony wsi Michalska Michalina, siostra Piotra do tyłu, odcięto jej też piersi, a zdarte 2012 roku., kiedy to po wieloletnich czyć przeciw wojskom radzieckim. Palikrowy. Wkrótce nastąpił silny (Kubów..., jw.). Inni: We wsi Wolica kawałki skóry z całego ciała położono staraniach potomków ofiar oraz Ludzie nie zgodzili się na otwarcie ostrzał wsi Palikrowy przez tę artyle- Trembowelska pow. Trembowla za- na ziemi, przed wiszącym ciałem. Był członków Stowarzyszenia Kresowego bramy. Po kilkunastu minutach wraca rię. Był to jak gdyby sygnał dla mordowali 3 Polaków: małżeństwo to widok przerażający, pokazujący do „Podkamień” nastąpiło uroczyste od- ksiądz i nadleśniczy, są bardzo zde- wszystkich, że rozpoczęła się akcja Zygmuntów i kilkuletnią Michalinę czego zdolny jest ukraiński faszysta” słonięcie i poświęcenie pomnika upa- nerwowani rozmową z banderowca- pacyfikacyjna Polaków. Następuje Michalską. (Tadeusz Urbański; w: Komański..., miętniającego ofiary zbrodni w Pod- mi. Zauważyłem - kontynuował ksiądz atak grupy banderowskiej na główne We wsi Podlodów pow. Tomaszów s. 980). kamieniu. Pomnik składa się z sze- Józef - że ludzie ci to nie żadne woj- wejście do klasztoru. Atakują dzie- ściu tablic z nazwiskami ofiar zbrodni sko, to zwykli bandyci, każdy z nich siątkami granatów ręcznych, które Lubelski upowcy w nocy zamor- We wsi i majątku Nowosiółki pow. (władze ukraińskie nie pozwoliły wy- posiada za pasem duży nóż! Zgroma- mają ich osłaniać przed ewentualnym dowali 14 Polaków, w tym kobiety, Włodzimierz Wołyński chłopi ukra- m.in. 16-letnią. mienić wszystkich) oraz granitowego dzeni wokół księdza ludzie przecho- kontruderzeniem Polaków usadowio- ińscy z sąsiednich wsi wymordowali krzyża z godłem Polski i napisem We wsi Słoboda Konkolnicka pow. dzą do wnętrza kościoła, rozpoczyna nych za oknami. Lecz obrona polska za pomocą rożnych narzędzi oraz spa- „Pamięci mieszkańców Podkamienia Rohatyn: „Dnia 10-15.03.1944 r. się wspólna spowiedź i rozgrzeszenia milczy, nadleśniczy zabronił strzelać, lili żywcem ponad 50 Polaków. i okolic, którzy zginęli w marcu 1944 zostali zamordowani: Adamowski udziela wiernym ksiądz. Kościół roz- co chwila słychać było jego donośny Od 12 do 16 marca 1944 roku: r. Niech spoczywają w Pokoju”. Mo- Marian l. 53 i jego dwoje dzieci; brzmiewa pieśnią Pod Twoją Obronę. głos z tym samym ostrzeżeniem - nie nument został poświęcony w obecno- Dyczkowski Jan; Laskowski i.n. - syn W miasteczku Podkamień pow. Strwożeni ludzie opuszczają kościół i strzelać! Rosło zdenerwowanie, zapy- ści około 200 osób przez duchownych Jana l. 8-9; Nóżka Emil syn Ludwiki Brody kureń UPA dowodzony przez wracają do swoich pokoi w klaszto- tano go dlaczego zabrania strzelać, katolickich obrządku łacińskiego i bi- l. 11; Pulikowski Franciszek l. 53-54; Maksa Skorupskiego „Maks” oraz 4 rze. Wkrótce na dziedzińcu klasztor- wówczas padła krótka odpowiedź - z zantyjsko-ukraińskiego, natomiast nie Romachowa, żona kierownika szkoły; pułk policji SS złożony z ukraińskich nym zjawia się grupa banderowców, wojskiem nie będę walczyć. Bande- stawił się żaden z zakonników grec- Romanowska Anna i jej 4 dzieci w ochotników do SS „Galizien – Hały- którzy żądają jedzenia i alkoholu. Po rowcy w tej sytuacji czują się bezkar- kokatolickich, którzy obecnie są w wieku: 10, 7, 4 i 2 lata; Tomkiewicz czyna” wdarł się do klasztoru i doko- krótkiej chwili otrzymują żądane ja- nie, ze wszystkich stron klasztoru roz- posiadaniu kościoła i niektórych po- Karolina; Wierzbicki Rudolf ; dwo- nał masakry zgromadzonej tam lud- dło i picie, zostaje ono spuszczone w poczynają zmasowany ostrzał z broni mieszczeń byłego klasztoru domini- je dzieci Srokowskiej Antoniny l. 28; ności polskiej. Szacowana ilość ofiar koszu na linie. Banderowcy odchodzą, maszynowej, sypie się szkło i dachów- kańskiego. Przedstawiciele lokalnych Czworo dzieci Wojciechowskiej Marii waha się 400 do 600 Polaków. We- lecz nie na długo, tym razem chodzi ka, bez przerwy wstrząsa nami huk władz ukraińskich w swoich wystą- l. 37.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jan- dług relacji ks. Józefa Burdy o. Mar- im o trzech mężczyzn, którzy mają granatów rozrywających się w po- pieniach doszukiwali się winnych kiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Seria cin Kaproń, który w sobotę, 11 marca spróbować jedzenia i picia otrzyma- mieszczeniach klasztornych. Stoję zbrodni w Niemcach i Rosjanach, – tom 8). 1944 był w gminie w Podkamieniu w nego prowiantu przed spożyciem przy schodach wejściowych na I pię- sprawie urzędowej, usłyszał od woź- oraz nawiązywali nie tylko do zbrodni przez bandę. W ten sposób chcą się tro i nadsłuchuję meldunków z parte- W miasteczku Sołotwina pow. nego, że szykuje się napad na klasz- w Podkamieniu, ale i do zabójstw na upewnić, że pożywienie i alkohol nie ru. W pewnym momencie donoszą, że Nadwórna: „Data śmierci studen- tor. Po powrocie do zabudowań naka- Ukraińcach w Pawłokomie, Uhryniu i są zatrute. Na te degustacje; zgłasza- w drzwiach banderowcy dokonali wy- ta Kardela i.n. i Ćwikowskiej i.n. to zał on zamknięcie bram. Tego samego Zaleskiej Woli, próbując zrelatywizo- ją się organista Ptaszek, Ziemiak i je- łomu i nastąpił prześwit tych drzwi, 15.03.44 r.” (Prof. dr hab. Leszek S. dnia pod murami klasztoru pojawił się wać wydarzenia w Podkamieniu. „W den z Wołynia (nazwiska nie pamię- lada moment mogą wedrzeć się do Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Se- oddział podający się za partyzantkę dniach od 11 do 15.03.44 r. w Podka- tam) - zostają spuszczeni na linie. Po klasztoru. Ta informacja wywołała ria – tom 8). Siekierka..., s. 347, sta- sowiecką i zażądał wpuszczenia do mieniu w miasteczku i klasztorze oo. sprawdzeniu jedzenia, które odbywa błyskawiczną reakcję wśród dotych- nisławowskie – podają datę: „jesienią klasztoru oraz wsparcia w postaci Dominikanów, zamordowano razem z się na organistówce całą trójka zosta- czas milczącej obrony klasztoru. Jako 1943 roku”. żywności. Dowodzący obroną klasz- uciekinierami z Wołynia, około 900 je zwolniona. Do klasztoru powraca pierwszy rusza z wiązką granatów We wsi Szczutków pow. Lubaczów toru spuścili posiłek na linach, a na Polaków.” (Kubów..., jw.). „Sobota - dwóch uczestników, Ziemiak idzie do młody Ślosyk (?), odczekuje moment i miejscowi Ukraińcy zamordowali żądanie domniemanych partyzantów 11 marca 1944 roku była dniem bar- swojego domu. Potwierdzają się przy- po eksplozji granatu banderowskiego Władysława Żabę. sowieckich wysłali do nich delegację, dzo słonecznym, topniały śniegi i nikt puszczenia księdza Józefa co do za- wbiega do pokoju i opuszcza swój ła- We wsi Wełdzirz pow. Dolina: „15. która jedząc go razem z oblegającymi nie przeczuwał zbliżającej się tragedii miarów tych ludzi, bez wątpienia to dunek wprost na głowy atakujących III. Wełdzisz k. Doliny napad na lud- miała udowodnić, że jedzenie nie jest ludności polskiej w Podkamieniu, najzwyklejsza banda morderców a nie banderowców. Tym razem słychać ność polską i spalenie wsi; zabitych zatrute. Delegaci zostali wypuszczeni oraz wsi Palikrowy oraz Maleniska. żadna formacja wojskowa - oświad- głuchy, lecz potężniejszy od dotych- 30 osób, poza tym 7 żywcem wrzu- tego samego dnia, rozpoznali oni, że W dniu tym jak zwykle pod wieczór czają. Równocześnie trwają już przy- czasowych wybuchów - wybuch, który conych do ognia.” (1944, kwiecień – oblegającymi są Ukraińcy z UPA. moja rodzina tj. matka, lat 47, siostra gotowania do obrony klasztoru, ludzie jest sygnałem przystąpienia do obro- Notatka opisana w RGO w Krakowie Sprawiło to, że obrońcy tym bardziej lat 12 - i brat lat 20 opuścili już dom i z dolnych części i parteru zostają ny. Polacy odpowiadają ze wszelkiego na podstawie informacji z terenu. Do- postanowili nie opuszczać klasztoru i udali się na nocleg do Klasztoru, wy- przemieszczeni na I piętro. Wejście na rodzaju broni, banderowcy milkną i tyczy wzmagającej się fali mordów i w miarę możliwości umocnili jego szedłem po kilku minutowym wyjściu I piętro zostaje obwarowane workami odchodzą od forsowania wejścia. napadów na Polaków. W: B. Ossol. bramy i okna. W tym czasie wewnątrz rodziny również do Klasztoru. Klasz- zboża, mąki itp. Tutaj zostają rozloko- Chwila ciszy. Ja zostaję przydzielony 16722/2, s. 145-150). Siekierka (s. 33, murów obiektu przebywało na stałe tor uważaliśmy bowiem za miejsce wani ludzie uzbrojeni. Wszystkie wyj- do strzelca Dominika Półtoraka jako stanisławowskie) datuje napad na noc co najmniej 300 polskich cywilów. bezpieczne w którym mieściło się w ścia na zewnątrz klasztoru zostają ładowniczy naboi do magazynków ka- z 7 na 8 marca 1944 r. Pod osłoną nocy część ludności wy- tym czasie Nadleśnictwo tzw. „For- zabarykadowane różnym sprzętem i rabinowych, stanowisko nasze mieści schutz”, którego załogę stanowili wy- specjalnymi podporami. Późną nocą się w refektarzu, co chwila zmieniamy We wsi Wola Wielka pow. Luba- mknęła się z klasztoru. Następnego łącznie Polacy. Nadleśniczym był Soł- zostaje opuszczony na linie Julek Ba- stanowiska przy oknach z których czów zamordowali 2 Polaków. dnia, 12 marca, wobec kolejnej odmo- wy otwarcia bram, oblegający zaczęli tysik, który, pełnił również rolę „ko- jewicz, który na ochotnika podejmuje Półtorak ostrzeliwuje banderowców W dniach 15 i 16 marca: ostrzeliwać klasztor i rąbać siekierami mendanta obrony Klasztoru”. /.../ W się dotrzeć do wsi Palikowy oddalonej chowających się za starymi drzewami W miasteczku Sołotwina pow. Nad- furtę. Powstrzymały ich jednak strza- drodze do Klasztoru, spotykam Cze- od klasztoru o 3 km z ostrzeżeniem ogrodu klasztornego. Banderowcy zo- wórna banderowcy zamordowali 12 ły z dwóch posiadanych przez Pola- sława Świętojańskiego, bliskiego są- żeby byli w pogotowiu, bo banda szy- stają wyparci z terenu głównego ich Polaków („Sprawozdanie sytuacyjne ków karabinów maszynowych. Wów- siada, który prosi mnie abym wrócił z kuje się do mordowania Polaków. natarcia, lecz nie rezygnują jeszcze z z ziem polskich”, nr 15/44; w: Instytut czas dowództwo ukraińskiego od- nim do jego domu. Niechętnie to uczy- Wieś Palikowy zamieszkiwała w więk- ponownego szturmu tym razem na Polski i Muzeum im. gen Sikorskiego działu zażądało opuszczenia budyn- niłem gdyż byłem już pod murami szości ludność Polska, która była do- bramę wjazdową tzw. gospodarczą. w Londynie, No: PRM – 122). „16. ków przez wszystkich ukrywających klasztornymi, o powrocie moim zade- brze uzbrojona w różnego rodzaju Akcja ich szybko kończy się niepowo- III.1944 Sołotwina Zamordowani: się tam Polaków, z wyjątkiem zakon- cydowało dziwne zachowanie Czesła- broń łącznie z bronią maszynową. dzeniem - zostają odparci. Milkną Skibicki Franciszek; Wiśniewska An- ników, obiecując wypuścić ich wolno. wa i wyjaśnienie, że sytuacja nasza Jeszcze w jesieni 1943 roku przygoto- ostatnie strzały, banda wycofała się tonina Wiśniewska Stanisława; Ćwi- Kiedy Polacy zaczęli wychodzić z jest zagrożona. Nie rozumiałem jesz- wane zostały stanowiska obronne. O za mury okalające klasztor. W tej na- kowska N. ; Kardela N.; Woronówna klasztoru, upowcy otworzyli ogień. cze w pełni o co chodzi, dopiero po tym wiedzieli doskonale banderowcy, piętej ciszy słychać głos od wejścia N.; Danyluk Michał ; Rodzina Käffe- Powstało ogólne zamieszanie, w któ- przyjściu do jego domu dowiedziałem gdyż jesienią został zabity tam komen- bramy klasztornej „nie strzelać swój rów”. (1944, 17 lipca – Pismo PolKO rym napastnicy przedarli się do wnę- się, że Czesław przyszedł ostrzec swo- dant policji ukraińskiej z Podkamie- idzie” niosę Wam ultimatum. Był to w Stanisławowie do Dyrektora RGO trza klasztoru, zamordowanych zosta- ich rodziców przed spodziewanym na- nia nazwiskiem Pawluk. Noc z 11 na mieszkaniec Podkamienia nazwiskiem w Krakowie zawierające imienny ło ok. 100 Polaków, nie licząc osób padem. Rodzice jego pozostali na tę 12 marca 1944 roku minęła spokojnie Getynger. Pismo zostało sporządzone spis osób uprowadzonych i zamor- ukrywających się poza klasztorem na noc w domu, rankiem następnego dla ludności znajdującej się w klasz- przez majora wojska biorącego udział dowanych od początku napadów, od terenie Podkamienia. Ciała ofiar były dnia zostali oboje zamordowani. Do torze, mimo to nie wszyscy tę noc w akcji pacyfikacyjnej Polaków w re- września 1943 do 15 lipca 1944. W: porzucane w miejscu zabójstwa lub klasztoru wróciłem z Czesławem gdyż przespali, ludzie snuli różne przypusz- jonie Podkamienia. Żołnierzami tych B. Ossol. 16721/1, s. 349-373). Patrz wrzucane do klasztornej studni. Po- zbliżał się już zmierzch, tutaj wyczu- czenia na temat zaistniałej sytuacji i oddziałów były jednostki SS Hałyczy- wyżej: 15 marca... gromy przeniosły się także na teren łem ogólne wśród ludności zdenerwo- dnia następnego. Ranek 12 marca po- na. W myśl tego pisma żąda on opusz- W nocy z 15 na 16 marca we wsi miasteczka, gdzie trwały jeszcze wanie i napięcie nerwowe. Wkrótce dobnie słoneczny jak sobotni, ludzie czenia przez całą ludność klasztoru, Chlebowice Świrskie pow. Przemy- przez kilka następnych dni. Mienie zrozumiałem i ja skąd ten niepokój, ostrożnie z okien obserwują, co dzieje bowiem obiekt ten został wyznaczony ślany w akcji odwetowej AK spaliła klasztorne, stanowiące jedno z najbo- gdy razem z kilkoma kolegami obser- się za murami klasztoru. Wszędzie ci- przez dowództwo Wermachtu jako 12 zagród ukraińskich i rozstrzelała gatszych zbiorów precjozów i dzieł wowaliśmy przez lornetkę z wieży ko- sza i spokój, tylko za murem w bramie punkt strategiczny, który ma przejść w 60 mieszkańców wsi, z których 55 sztuki na ówczesnych Kresach, było ścielnej sznury sań pełnych ludzi wjazdowej od strony organistówki stoi posiadanie wojska po 2-ch godzinach. było Ukraińcami a 5 osób Polakami, przez kilka dni sukcesywnie i pedan- uzbrojonych wjeżdżających do mia- ukryty karabin maszynowy, a przy nim Na zakończenie ów dowódca gwaran- którzy ze strachu podali się za Ukra- tycznie łupione, aż do zupełnego jego steczka od strony Nakwaszy. Wiado- kilku banderowców. Dalej na podwó- tuje każdemu pełne bezpieczeństwo ińców myśląc, że jest to atak UPA; rozgrabienia, według kapłanów który mo już było, że banderowcy jadą do rzu organistówki kilkanaście koni przy opuszczaniu obiektu klasztorne- akcja ta objęła także wsie: Czerepin ocaleli z tej rzezi skarby zrabowane wykonania następnego krwawego żni- osiodłanych i kręcą się banderowcy. go - cytuję: nikomu włos z głowy nie i Łopuszna, gdzie zastrzelono 130 przez Ukraińców sięgnęły kilku mi- wa na ludności polskiej m. Podkamie- Idę z kilkoma rówieśnikami na wieżę spadnie - tymi słowami kończył się Ukraińców; akcję skrytykowała spo- lionów dolarów. Banderowcy przez nia. Wiedzieliśmy już o całkowitym kościelną, mamy lornetkę, lecz już nie dokument. Ale zawarta była w nim łeczność polska, a za parę dni Ukra- dwa dni wywozili furami, a ukraińscy wymordowaniu i spaleniu ludności wychodzimy bezpośrednio na galerię, groźba, że w przypadku niepodpo- ińcy wymordowali Polaków we wsi esesmani samochodami, zagrabione polskiej wsi Huta Pieniacka, Huta tylko przez okienka obserwujemy oko- rządkowaniu się tej decyzji, obiekt Chlebowice Świrskie. dobra klasztorne i mienie pomordo- Werhobuska i Suchowola (styczeń licę. Widzimy kolumny samochodów klasztorny zostanie zbombardowany. 1 marca 2019 - strona 42 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl Krótka narada wśród obrońców szybciej osiągnąć w dole ścianę lasu. mówił ,jest tam więcej mieszanych gnetem w oko). Ja udawałam, że nie rze. Prowadziła do niego stroma klasztoru - zdania są podzielone, co Udaje się. W lesie spotykam swoją rodzin ukraińsko - polskich. /.../ W żyję, ale on mnie kłuł i kłuł tym bagne- uliczka, na której w śniegu leżało wie- do dalszej walki. Decyzje podejmuje ciotkę z pięciorgiem dzieci (Wołynia- lutym 1944 r u naszej gospodyni, pani tem, a ostatni raz jak mnie uderzył w lu zabitych. Jeżdżące sanie sprawiły, nadleśniczy do opuszczenia klasztoru cy), chcą bym pozostał z nimi. Za duża Wiśniewskiej, która miała duży dom głowę to przy wyjmowaniu bagnetu aż że uliczka wyglądała jak czerwona i tym samym rozwiązuje swój oddział. grupa ludzi, odmawiam i ruszam w zakwaterowano wojsko niemieckie. mnie podniósł na tym bagnecie”. wstęga. Ta wspólna mogiła była na Broń zostaje zakopana i rozpoczęło głąb lasu na tak zwane zręby. W pew- Czuliśmy się zabezpieczeni przed ban- Faktycznie, Jadzia miała 9 ran na wy- cmentarzu. W dniu pochowku bande- się opuszczanie klasztoru przez lud- nym miejscu odkrywam trzech Pola- derowcami i nocowaliśmy w domu. lot tzn. od pleców do przodu, a 10-ta rowcy zaczaili się na cmentarzu i kto z ność. Były to ostatnie chwile nadziei, ków to jest: Michała Wiśniewskiego, Tak było do 11 marca. Rankiem tego rana została zadana w głowę. Bagnet Polaków udał się na pogrzeb, został że może te warunki zawarte w ultima- Waręczuka i jeden Wołyniak. Jestem dnia cale wojsko niemieckie i cała uderzył przy prawym uchu, a wyszedł zabity. Przed pochowkiem sąsiad bab- tum będą honorowane. Do takiego wśród swoich, którzy widzą, że jestem władza niemiecka opuścili miasto. przy brodzie. Okazało się, ze ciocia z ci, Ślusarczuk, zobaczył mnie na po- myślenia skłaniało oświadczenie zło- ranny, chcą mi pomóc, lecz nie posia- Przed ich odjazdem jeden wojskowy Jadzią po wyjściu z klasztoru usiłowa- dwórku, zawołał i powiedział: „Po- żone również przez Getyngera o odej- dają żadnych środków opatrunko- Ukrainiec (bo i tacy służyli w wojsku ły dostać się do domu. Jej najstarszy wiedz ojcu, żeby zrobił jakieś trumny ściu bandy od zewnętrznych murów wych. Robię sobie z gałązek posłanie niemieckim) po moim powiedzeniu, ze syn, Wacław uciekał w innym kierun- dla swoich, bo jutro będą grzebać obronnych klasztoru. Jak się wkrótce na śniegu, jestem bardzo wyczerpany, znowu musimy iść spać do klasztoru ku, a że biegł, banderowcy nie mogli wszystkich razem i niech z was nikt okazało był to ohydny plan banderow- chcę spać za wszelką cenę, odradzają powiedział: „do klasztoru nie”. Jed- go złapać, więc został zastrzelony. nie idzie na pogrzeb, może iść tylko ców. Żegnam się po raz ostatni z mat- mi tego moi przyjaciele, ciągle ze mną nak około godz. 18-tej udaliśmy się na Średni syn, Felek lat 15, uciekał jesz- babcia”. Powiedziałam mu, że nie ką, rodzeństwem, rozdzielamy się na rozmawiają. Zbliża się wieczór, ja na noc do klasztoru. Przed godz. 20-tą cze w innym kierunku, został ranny, wiem, gdzie jest ojciec, a on na to: grupy. Matka z siostrą a ja z bratem, dobre usnąłem. O północy budzą pod mury otaczające klasztor pode- ale udało mu się uciec. Przechowywał „Ja ci powiedziałem”. Faktycznie oj- każdy oddzielnie wychodzi. Na kory- mnie, doskwiera im mróz, ja najchęt- szła grupa mężczyzn (około 30 osób ). go na wsi Ukrainiec. Felicjan Schnit- ciec w stajni zbił z desek trzy paki, tarzach rozbiegani ludzie krzyczą, na- niej spałbym dalej. Nie dają za wy- Ubrani byli jak na bal maskowy. Po- zer żyje do dziś. Mieszka we Wrocła- babcia wynajęła człowieka, który wy- wołują się, widok przerażający jak graną, muszę się zmobilizować i dali się za partyzantkę ruską i powie- wiu. My z mamą (a było nas pięcioro) kopał grób i tylko babcia była na po- tłum napiera na główne wyjście, które wstać, lecz nie jest to proste - jestem dzieli, ze boją się spać w mieście. Pro- po wyjściu z klasztoru też mieliśmy grzebie. 24 marca 1944 r wkroczyli jest tylko częściowo rozbarykadowa- przemarznięty z usztywnioną nogą, sili, żeby ich przenocować w klaszto- zamiar iść do domu, ale na swoim po- Rosjanie, a gdzieś pod koniec marca ne. To powoduje panikę, wśród części nie mogę wykonać prawidłowego kro- rze. Polacy odpowiedzieli, ze to nie dwórzu stał Ukrainiec Strychaluk. Na odbyła się ekshumacja pomordowa- pozostającej w tyle, że może nie zdąży ku, trzymam się więc krzaków i powo- zależy od nich, gdy z władze ustano- migi wskazał nam kierunek na las. W nych”. (Wspomnienia Marii Saluk ; wyjść. Sprawę rozwiązuje drugie wyj- li przy ich pomocy udaje mi się podą- wiły godzinę policyjną i będą mogli lesie przebywaliśmy od godz. mniej w: www.podkamien.pl ). „Mieli oni ście i ludzie wydostawszy się po za żać za tą trójką mężczyzn. Celem na- wejść dopiero po szóstej rano. Męż- więcej 14-tej do 3-ciej rano. Po lesie swych poprzedników jeszcze w 1918 mury klasztorne udają się do swych szym jest dotarcie do zagrody XX, czyźni pod bramą powiedzieli wtedy, chodzili bandyci, łapali schowanych roku, podczas krótkiego istnienia re- domów. Stoję na korytarzu głównego Ukraińca mieszkającego tuż przy le- ze nie maja co jeść ani pić i prosili o ludzi i mordowali. Nam udało się publiki ukraińskiej. W Podkamieniu wyjścia i przyglądam się temu, co się sie. Po rozpoznaniu, że nic nam nie zaopatrzenie. Spuszczono im po sznu- przeżyć, ponieważ wpadliśmy do ja- miejscowy paroch skazał na karę tu dzieje, spotykam swojego bliskiego grozi znajdujemy się w mieszkaniu. rach jedzenie i napoje. Wtedy oznaj- kiegoś dołu, był to chyba lej z pierw- śmierci Henryka Godzika za udział w kolegę Józefa Krafta. Z nim będę Otrzymujemy gorące mleko i chleb, mili, że boją się spożywać, gdy zjedze- szej wojny światowej. W tym dole zna- walce w szeregach Legionów. Założo- opuszczać klasztor. Powoli zbliżamy ale nie idzie mi jedzenie, chcę spać. nie może być zatrute, Zadali, żeby lazł nas brat leśniczego (Polak) i za- no mu na szyję drut kolczasty, pokłuto się do przedsionka naszego wyjścia, Jako ranny pozostaję w mieszkaniu, ktoś przyszedł i z nimi jadł. Jako miej- prowadził do leśniczówki, gdzie do bagnetami, a potem półżywego roz- spoglądamy na leżące po kątach nie pozostali mogą według własnego wy- sce noclegu zaproponowano im dom rana siedzieliśmy w oborze na kupie strzelano. Nie można tu pominąć rozerwane granaty i porąbane drzwi. boru iść do stodoły lub stadni (?) czy organisty. Następnie poszedł organi- nawozu. Było nam nareszcie ciepło, dwóch przypadków wyrafinowanego Napawa mnie złe przeczucie, że naj- lasu, ale o tym gospodarz nie chce nic sta i jeszcze dwie osoby: pan Pelc po- po tylu godzinach spędzonych w lesie mordu. Zuzanna Łoźna złapana przez gorsze przed nami. Jesteśmy ostatni- wiedzieć na wypadek jakiegoś zła. chodzący z Wiśniowca i pan Karpiuk, na śniegu i mrozie. Z leśniczówki upowca uprosiła tylko, aby mogła mi, którzy jako żywi opuszczają tą Noc spędzam pod odsuniętym lekko mieszkaniec Podkamienia. Delegacja przedostaliśmy się do babci Schonert. przed śmiercią napisać pożegnalny drogą klasztor. Kierujemy się w stronę od ściany łóżkiem. Rano przychodzi przebywała z nimi mniej więcej do W domu była już Jadzia oraz zwłoki list do matki. Zakończyło go słowami: wyjścia bramą w murze na organi- do XX Ukrainiec XY i zaczyna wyli- godz. 23-ciej .Po powrocie pan Pelc cioci i Wacka. Babcia przywiozła ich Muszę umrzeć, bo jestem Polką. Zbir stówkę. Z bramy biegnie do nas kobie- czać pomordowanych dnia poprzed- odszukał moją matkę i powiedział, że wszystkich saneczkami. Babcia była z kamiennym sercem zabił tę piękną, ta i krzyczy, że za murami są już ban- niego Polaków. Wsłuchuję się w wy- wśród tych „partyzantów” poznał pochodzenia niemieckiego i jej ze młodą dziewczynę serią z automatu. derowcy, żebyśmy zawrócili z obranej mieniane nazwiska ofiar i padają na- Kadie (Arkadiusza) Daniczenko, syna strony bandytów nic nie groziło. Mój Kolejnego okrutnego mordu dokonali drogi. Wybiegamy w kierunku zabu- zwiska mojej matki i rodzeństwa. Po- adwokata z Wiśniowca i jednego dia- ojciec nie nocował w klasztorze. Spal “mołojcy” na rodzinie Juliana Baje- dowań gospodarczych organistówki - zostałem sam, nie mogę w to uwierzyć, ka z monastyru z Poczajewa. Pan Pelc u babci w stajni. Mama z rodzeń- wicza w tzw. organistówce. Ale Julia- pierwsze strzały. Dalsza droga wydaje wyskakuję z pod łóżka obojętny na wrócił do klasztoru, a pan Karpiuk stwem po przyjściu z lasu też się tam na poddali najpierw okrutnym tortu- mi się nie do przebycia, gdyż od na- wszystko co może się jeszcze ze mną chciał pójść do domu, ale „partyzan- skryła. Ja poszłam do mieszkania i rom, po czym ułożyli na balii deskę, szego budynku, za którym schronili- stać, wszystko mi jedno, mogą i mnie ci” złapali go i zabili. Słyszałam, że byłam cały czas z Jadzią, która pomi- usadowili na niej półprzytomnego śmy się w odległości ok. 50 metrów zamordować. Porozumiewają się mię- został zamordowany w makabryczny mo tylu ran żyła jeszcze do godz. 23- Bajewicza w pozycji klęczącej, a na- stoi trzech banderowców z karabina- dzy sobą i uspokajają mnie, że to nie sposób. Około godz. 6-tej rano, porze ciej 13 marca 1944 r. Rodzice aż do stępnie jeden ze zbrodniarzy chwycił mi gotowymi do strzału w naszym kie- jest zupełnie pewne co zostało powie- wyznaczonej na wejście „partyzan- przyjścia Rosjan 24 marca 1944 roku go za bujne włosy, przechylił okrwa- runku. Po krótkim namyśle pierwszy dziane. XY okazał się też porządnym tów” do klasztoru, weszli oni na mury ukrywali się w tej stajni. Sąsiedzi wioną głowę do tyłu i bagnetem pod- rusza Józek w kierunku najbliższego człowiekiem, widząc że jestem ranny klasztorne i zaczęli strzelać z karabi- Ukraińcy wiedzieli o tym, ale nie wy- ciął gardło. Z gardła trysnęła krew i budynku odległego o ok. 80 m, rozpo- przyniósł wkrótce jodynę i bandaże, nów maszynowych po oknach. Byli to dali. W klasztorze przebywało około spływała powoli do balii. Miał to być czyna się bieg pod nieprzerwanym zostałem opatrzony. Pod wieczór tego oczywiście banderowcy. Zginął wtedy 2400 osób, przeżyło około 700, czyli dla morderców sprawdzian: ile też ogniem kul, pozostawiających swoje samego dnia zostałem wywieziony do 18-letni Fredek (nazwiska nie pamię- 1700 osób zostało zamordowanych, krwi może mieć w sobie taki Lach. białe ślady w deskach zmurszałego znajomego Ukraińca zamieszkałego tam). Chciał zobaczyć co się dzieje i niektórzy w bestialski sposób. Ksiądz Słyszeli to wszystko ukrywający się w płotu. Dobiegł szczęśliwie i macha do w Popowcach. Tam po sześciu dniach wyjrzał przez okno. Do godz. 13-tej Stanisław Fijałkowski, który był tęgi, tym domu Żydzi, o których Ukraińcy mnie ręką ponaglając do biegu. Intu- pobytu zostałem wyzwolony przez była to jedyna ofiara. Banderowcy do został zakłuty stołowymi widelcami i nic nie wiedzieli. Odrażająca a zara- icyjnie nie wierzę w podobny szczęśli- front armii radzieckiej. Po powrocie klasztoru nie mogli się dostać, gdyż potem powieszony na stule w ogrodzie zem tragiczna jest relacja pochodzą- wy bieg do swego kolegi mając przed do domu zastałem mogiłę, w której le- przez noc Polacy zabarykadowali klasztoru. Ksiądz ojciec Józef został cego z okolic Podkamienia Janusza oczami ślady potrzaskanego kulami żeli: Matka, siostra i brat. Z opowia- wszystkie bramy. Około godz. 12-tej zakłuty bagnetami. Tych księży zna- Simona, emerytowanego sędziego z płotu. Rozumiem, że o moim życiu de- dań mojej babci dowiedziałem się obserwator z wieży zobaczył, ze od łam osobiście, a ilu jeszcze księży i Wrocławia. W lutym 1944 r. pojechał cydują już sekundy, lada moment rzeczy okropnej tj. o bestialskim po- strony Brodów jedzie wojsko niemiec- zakonników pomordowano, tego do- z ojcem po ziemniaki do sąsiedniej mogą mnie zaskoczyć z drugiej strony kłuciu bagnetem (13 ran) na ciele mo- kie. Wśród Polaków nastąpiła wielka kładnie nie wiem. Nie wszyscy Polacy wsi ukraińskiej. Akurat byli tam upo- budynku, za którym się schroniłem. jej siostry, która żyła jeszcze jedną radość, gdyż myśleliśmy, ze banda z miasteczka przebywali tej nocy w wcy ze Zbaraża, najbardziej krwiożer- Wybieram drogę prostopadłą do bu- dobę przy ciele zabitej matki za do- ucieknie. Niestety, radość była bardzo klasztorze. Ci, którzy zostali w domu, czy “łycari” w tej organizacji. Ktoś z dynku mnie osłaniającego przed wi- mem Baczyńskiego. Brat mój został krotka, gdyż Niemcy podjechali pod prawie wszyscy zostali wymordowani, miejscowych szepnął im: To Lachy. dokiem banderowców, do przebie- zastrzelony za domem Baczewicza, klasztor i przez megafony ogłosili, że np. rodzina Kraftów - troje dzieci, Ojcem zaraz się “zajęli”, torturowali gnięcia około 100 metrów przez mło- razem z nim została zastrzelona Lusia do godz. 13-tej wszyscy ludzie mają Swietojańscy - cała rodzina. Więcej go a na koniec powiesili w stodole. dy sad do pierwszego budynku, który Kraftówna - lat 18. Lista Polaków po- opuścić klasztor, a bramy maja być nazwisk nie mogę podać, gdy z sto- Synowi udało się uciec. Miejscowi dawałby mi osłonę. Szanse przeżycia mordowanych w tym czasie w Podka- otwarte. W przeciwnym wypadku sunkowo krótko mieszkałam w Podka- wykopali grób, ale okazał się za krótki widziałem jedynie w lesie i tędy wio- mieniu wynosi około 300 osób, są to będą strzelać z armat i bombardować mieniu, a z relacji babci niewiele za- dla słusznego wzrostem Polaka. Po- dła najkrótsza droga do osiągnięcia wszystko dane w przybliżeniu, ponie- klasztor z samolotów. W tym czasie pamiętałam. Podaję tylko to, co wiem nieważ zwłoki zamarzły, jedna z wymarzonego celu. W tych błyska- waż nikt dokładnie nie wie ilu ludzi banda wycofała się, ludzie zaczęli od- i pamiętam. Do domu z klasztoru Ukrainek ucięła siekierą wystające wicznie kotłujących się myślach widzę zginęło, chwilowo zamieszkałych w barykadowywać bramy i wychodzić. uciekała Zuzanna Łoźna lat 15. Wpadł kończyny. Wiele lat później córka po raz ostatni swego brata W. stojące- klasztorze a przybyłych z Wołynia.” Wychodzenie było utrudnione, gdy z tam za nią bandyta. Również kazał się owej kobiety urodziła dziecko, kalekie go z siostrą Józka Krafta, stoją jak (Wspomnienia i przeżycia z dnia 11 i niektóre bramy były zabarykadowane modlić, bo ją zabije. Ona prosiła, żeby dziecko bez dłoni. Mieszkańcy wsi zahipnotyzowani za budynkiem Bace- 12 marca 1944 roku; w: http://www. zbożem w workach. Worki podziura- jej pozwolił napisać list do matki i twierdzili, że to kara Boska! Opis roz- wicza i nie uciekają a drugiej strony podkamien.pl/articles.php?article_ wiły kule, zboże wysypało się i np. braciszka. Pozwolił, a ona napisała prawiania się bandytów ukraińskich z budynku gotowi do strzału stoją ban- id=210 ). Maria Saluk: “Wrocław moja rodzina po kolana w zbożu prze- mniej więcej tak: „Braciszku ucz się, Polakami w Podkamieniu wymaga derowcy. W tym miejscu oboje zostają dnia 3.04.1997 r. Urodziłam się w chodziła przez bramę. Banderowcy po żebyś nie był taki analfabeta, jak mój jeszcze uzupełnienia o rodzinę Bucz- zamordowani. Po kilkunastu krokach 1929 roku w Nowym Wiśniowcu w opuszczeniu murów obstawili wszyst- kat, który nawet nie umie przeczytać, kowskich. Na swoje nieszczęście naj- zaczynam omijać drzewka owocowe, województwie tarnopolskim. Moja ro- kie uliczki i przejścia, łapali ludzi i co piszę”. Ten list czytałam osobiście. młodsi Buczkowscy, bracia Tadeusz i odkrywam się, jestem na celowniku dzina składała się z babci i dziadka mordowali. Tak zginęła ciocia (sio- Pani Łoźna po śmierci Zuzi postrada- Zygmunt, nie opuścili miasteczka. Ta- trzech banderowskich karabinów. To (Michała i Wiktorii Radzimińskich - stra mego ojca) Stanisława Schnitzer ła zmysły. Chodziła po miasteczku i deusz pozostał w domu i usiłował, po ciągłe omijanie drzewek i ślizganie rodziców mamy), moich rodziców wraz z córką Jadwigą. Jadzia miała szukała Zuzi. Babcia opowiadała, że wyskoczeniu przez okno, schronić się się po rozmokłym o tej porze śniegu (Antoniego i Anny Saluków) oraz 12 lat. Żyła jeszcze ponad dobę. Przed jakąś nastolatkę banderowcy zbioro- u sąsiadów. Tam jednak dopadli go uratowało mi życie. Otrzymuję jedno mnie i rodzeństwa (Tadeusza, Wandy, śmiercią zdążyła mi opowiedzieć, że wo zgwałcili, potem obcięli jej piersi, bandyci i okrutnie zamordowali, a trafienie w lewe udo w chwili, gdy na Walerii, Stanisławy, Marcina i Jani- zatrzymał ich bandyta i kazał modlić a w krocze wbili litrową butelkę po zwłoki wrzucili do studni. Zygmunt moment zatrzymuję się przy pokony- ny). W 1942 roku w domu nie było się, bo zginiesz. Jadzia opowiadała: wódce. /.../ Pogrzeb pomordowanych schronił się w klasztorze, gdzie spo- waniu ogrodzenia, padam i czuję cie- brata Tadeusza oraz siostry Walerii, „Uklękłyśmy na śniegu i modliłyśmy w Podkamieniu odbył się 15 lub 16 tkał go los pozostałych Polaków. Zo- pło i ból, krew. Chwila odpoczynku i przebywających na przymusowych ro- się. Po modlitwie on strzelił do mamy, marca. Trudno to nazwać pogrzebem, stał bestialsko porąbany siekierą. Pi- próba nogi, czy będę mógł uciekać, co botach w Niemczech. /.../ Mój ojciec mama upadla na plecy, wtedy mnie wszystkie ciała zostały wrzucone do sarz Leopold Buczkowski wyjechał na się tanie ze mną, za chwilę będą tutaj pochodził z Podkamienia k./Brodów uderzył bagnetem w plecy. Upadlam wspólnego dołu. Robili to mieszkańcy szczęście z matką, żoną i siostrą wcze- banderowcy. Podrywam się na nogi, woj. lwowskie i miał tam matkę, Ma- na twarz, mama zaczęła wołać, żeby Podkamienia, Ukraińcy. Musieli to śniej z Podkamienia. Rodzina Bucz- czuję teraz silniejszy ból, lecz nie zwa- rie Schonert (nazwisko drugiego mnie nie zabijał, wtedy podszedł do zrobić, gdyż nastąpiła odwilż, a ciała kowskich straciła cały swój dobytek. żam na nic, mogę biec i to jest dla męża). Postanowił więc, ze wyjedzie- mamy i pchnął ją bagnetem. Mama leżały na ulicach, w klasztorze, w do- Największa jednak strata – to znisz- mnie najważniejsze. Pragnę jak naj- my do Podkamienia, ponieważ jak zamilkła (ciocia została uderzona ba- mach. Klasztor znajdował się na gó- czone w większej części malarskie i www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 43 literackie prace Leopolda. Były wśród odnaleźć. Miejscowi duchowni, nie- W nocy z 16 na 17 marca: tyle lat w rozpadającej się chacie: bez We wsi Rzeczyca pow. Tomaszów nich jego piękne, często nagradzane chętni do rozmowy na temat polskiej We wsi Budyłów pow. Brzeżany prądu, ogrzewania, bieżącej wody. W Lubelski upowcy zamordowali 23 wiersze. Do tej formy twórczości historii Podkamienia, uznali iż naj- upowcy za pomocą siekier, noży i ba- chałupie, która grozi zawaleniem, z Polaków. Buczkowski nigdy już nie powrócił. pewniej pochowano je w zbiorowym gnetów zamordowali 24 Polaków. odpadającymi dachówkami i dziura- We wsi Staje pow. Rawa Ruska: „17 Kto wie, czy nie był by bardziej znako- grobie na dziedzińcu kościelnym. mi w ścianach większymi niż drzwi We wsi Dryszczów pow. Brzeżany: marca 1944 roku liczna grupa wyrost- mitym poetą niż pisarzem?” (Zbi- Krypty oczyszczone ze szczątków w czy okna. Tragiczna historia ostatniej „W Dryszczowie zginęli: Drozdowska ków ukraińskich, w wieku od 15 do 18 gniew Kratochwil; w: „Głosy Podo- najbliższym czasie zakryją nowe płyty Polki w Tłumaczu pokazuje, jaki los Adela l. 30, Ilnicki Bronisław l. 32, Il- lat napadła na polskie zagrody i wy- lan nr 53”; za: www.podkamien.pl ). i szalunki betonu.” (Mikołaj Falkow- spotkał naszą rodaczkę ze skraju Po- nicka Franciszka l. 55, Ilnicki Włady- mordowała wszystkich napotkanych „Banda ukraińska grasowała bezkar- ski: Podkamień. Perła Kresów. Miej- kucia. Mimo życiowego dramatu nie sław, Jankowski Szczepan l. 40, Kle- Polaków. Zginęli wtedy: Katarzyna nie w Podkamieniu w ciąg całych 5 sce pamięci ofiar UPA). „W Podka- traci ona pogody ducha, a Fundacja mentowski Henryk l. 40, Klementow- Dziuroń (92 lata), zatłuczona kołkami dni. Zjawiła się ona 10 marca w mie- mieniu na dziedzińcu klasztoru oo. Studio Wschód robi wszystko, by uła- ski Michał l. 40, Konopelski N. l.12, w łóżku, Józef Dziuroń (85 lat), zakłu- ście, w którym kwaterował jeszcze Dominikanów jest głęboka studnia. twić jej funkcjonowanie i podnieść Konopelski N l. 14, Ogrodnik N. l. 40, ty nożami w łóżku, Jan Dziuroń, syn wówczas oddział SS-Dywizji-Galizien Jak podają różne źródła, jej głębo- na duchu. Życiowy dramat naszej Leszczeńska Józefa l. 45, Pawłowska Katarzyny (70 lat), zakłuty nożami, i dowództwo niemieckie. Niemcy na kość to w granicach 110 metrów. Kuto rodaczki rozpoczął się pod koniec N. i dwoje dzieci, Niżałowski Antoni l. Helena Białoskórska (88 lat), Paweł zjawienie się bandy w mieście nie za- ją w litej skale około dwudziestu lat. drugiej wojny światowej, gdy pani 19, Wilczyski Jan l. 40, Zowicz Maria Legażyński (70 lat), zastrzelony na reagowali zupełnie a zaraz następne- Dziś ta studnia jest zasypana i zamu- Józefa miała 19 lat. Wtedy to na jej l. 40 z czwórką dzieci, Sługocka Emi- podwórzu, Anna Górnicka (65 lat), go dnia oficerowie niemieccy i stacjo- rowano do niej dojście. Jest grobem oczach żołnierze UPA pojmali, a na- lia l. 19” (Kubów...,jw.). zamordowana, a zwłoki wrzucono do nowany tam oddział SS-Dywizji-Gali- niezliczonej ilości ludzi, których tam stępnie zamordowali około 30 Pola- studni, Maria Legażyńska (20 lat), We wsi Górki pow. Hrubieszów zien opuścili miasteczko. Banda UPA, wrzucili oprawcy Bandery. Dziś nikt ków z Nadorożnej. Widok jadących wyprowadzona z domu, zgwałcona upowcy podczas napadu zamordowali której wyraźnie pozostawiono wolną nic nie mówi na temat tej studni. W furmanek z trumnami, z których krew przez kilku napastników, następnie nie ustaloną liczbę Polaków. rękę, ściągnęła nowe posiłki, a na- klasztorze było bardzo dużo rodzin sączyła się na ulice, był przerażający zamordowana, a zwłoki położone zo- stępnie otoczyła klasztor OO Domini- polskich, które znalazły tam schronie- We wsi Krasne pow. Skałat ban- dla ówczesnej nastolatki. Jak twierdzi stały pod stodołą, Anna Legażyńska kanów, w którym skupiona była lud- nie. Zawartość tej studni trzeba zba- derowcy zamordowali 52 Polaków. pani Józia, właśnie wtedy przestała (70 lat) została uduszona, a zwłoki ność polska, składająca się przeważ- dać i wyjaśnić.” (Jan Lis: Moje smut- „Napad na Krasne na wielką skalę żyć. Na skutek przesiedleń, rodzin- wrzucono do piwnicy, Aleksander nie z uchodźców z okolicznych popa- ne wspomnienia z Palikrów. Część II; urządzili banderowcy w nocy z 16 na ny Tłumacz (ówczesne województwo Niżyk (85 lat) i jego żona Katarzy- lonych wsi polskich. Bandyci zażądali w: http://pierwszyzbrzegu.pl/histo- 17 marca 1944 r. Zamordowali no- stanisławowskie) pani Muczulskiej na (65 lat) zostali zamordowani w wpuszczenia ich do klasztoru, czemu ria/historia-powszechna/473- żami kilkadziesiąt osób w bestialski opuścili praktycznie wszyscy Polacy. domu, a zwłoki wywieziono pod lasek odmówiono. Przez cały dzień 11-go i zbrodnia-w-palikrowach-cz-ii.html ). sposób. Spalili też kilkanaście zagród Niezłomna Polka postanowiła jed- i tam zakopano, Józef Muzyczka (30 do południa 12-go marca bandy „Zeznaje co następuje: znam b. do- polskich, ówczesny duszpasterz, ks. nak zostać na ziemi, którą tak bardzo lat) został zastrzelony w mieszkaniu, ostrzeliwały klasztor, lecz Polacy, po- brze Czerniawskiego Władysława jak Łukasz Makolądra, opatrywał umie- kochała i kocha do dziś. Początko- Agnieszka Malinowska (35 lat) zosta- siadając kilka karabinów, byliby do również i jego rodzinę. Ojciec w/w rających z powodu odniesionych ran. wo mieszkała z matką, jednak mając ła uprowadzona na pole, tam zastrze- ich wdarcia się do środka nie dopuści- miał sklep rzeźniczy w Podkamieniu, Zginęli wtedy „ludzie zacni i szlachet- trzydzieści kilka lat, nasza rodaczka lona i zakopana, Mikołaj Seneta (80 li. Sytuacja zmieniła się dopiero około pow. Brody. Czerniawski Władysław ni”. Ks. Makolądra przez dwie go- straciła i ostatnią bliską osobę. Bu- lat) obłożnie chory, został zatłuczony godziny 13-ej, kiedy pod Podkamie- jest pochodzenia ukraińskiego. W dziny nocował w kościele względnie dynek, który zamieszkuje pani Józefa kijami w łóżku, Antoni Seneta (85 lat), niem zjawił się oddział niemiecki, Brodach kończył gimnazjum, a na- dobrze zabezpieczonym przed napa- jest w opłakanym stanie, grozi nawet został zakłuty nożami w łóżku. /.../ wracający z ekspedycji karnej. Do- stępnie we Lwowie kończył uniwersy- dami. Miejscowy ksiądz grecko-kato- zawaleniem. Nie ma w nim praktycz- Pod koniec marca grupa miejscowych wódca tego oddziału wysłał posłańca tet. Po wkroczeniu Niemców w roku licki, szlachetniejszy człowiek, dawał nie niczego: elektryki, bieżącej wody, Ukraińców spaliła drewniany kościół do ludności polskiej, zgrupowanej w 1942 był organizatorem morderczej ks. Makolądrze miejsce u siebie na ogrzewania podczas zimy. A te na w Stajach” (Aleksander Kijanowski; klasztorze, nakazując jej natychmiast bandy ukraińskiej. Bandę tę organizo- plebani, mówiąc: „nie wiem, czy księ- Ukrainie są straszne, mróz sięga tu- w: Siekierka..., s. 796; lwowskie). klasztor opuścić pod groźbą bombar- wał u swojego teścia nazwiskiem Raj- dza u mnie nie zabiją, ale najpierw taj do minus 40 stopni Celsjusza. Jak We wsi Tłusteńkie pow. Kopyczyń- dowania. Przerażona ludność zaczęła ke, który mieszkał na przysiółku Czer- musieliby zabić mnie”. Takich jed- starsza kobieta, mogła przeżyć tyle ce zamordowali 22 Polaków. Inni: wychodzić za mury i od tej chwili roz- nic, folwark Antonówka, gm. Podka- nak wtedy było mało. To były wyjąt- lat w szopie, do której zimą wlatuje zamordowanych zostało 18 Polaków poczęła się rzeź. Bandy ukraińskie mień, pow. Brody. Wiadome jest mi, że ki. Banderowcy w Krasnem nie tknęli śnieg?” (Ostatnia Polka w Tłumaczu. z 4 rodzin. pozabijały uciekających, wdarły się Czerniawski Władysław był dowódcą, ani kościoła, ani plebani.” (Ks. bp. Tragiczna historia naszej rodaczki z do klasztoru i wymordowały bestial- a zarazem sędzią tej bandy. On sam Wincenty Urban: „Droga Krzyżowa Pokucia; 28.05.2016; w: http://www. We wsi Waręż pow. Sokal zamordo- sko ludność tam się jeszcze znajdują- wydawał wyroki śmierci na Polaków Archidiecezji Lwowskiej w latach II studiowschod.pl/artykuly/ostatnia- wali 11 Polaków, obrabowali ich go- cą. Następnie już wspólnie z Niemca- wraz ze swoim teściem Rajke, który wojny światowej 1939-1945”; Wro- polka-w-tlumaczu-tragiczna-historia- spodarstwa oraz zniszczyli plebanię i mi z przybyłego oddziału, rzucili się był prokuratorem w tej bandzie. /.../ cław 1983, s 123-126). Komański i naszej-rodaczki-z-pokucia-galeria/ ). wnętrze kościoła. na ludność polską w samym miastecz- Dnia 12 marca 1944 roku w Podka- Siekierka podają, że napad miał miej- We wsi Oszczów pow. Hrubieszów We wsi Zagórze Konkolnickie pow. ku. Sprawdzano dowody osobiste i mieniu, pow. Brody był klasztor domi- sce w lipcu, a nie w marcu (s. 339). upowcy z sotni „Jahody” zamordo- Rohatyn: „17.III.1944 Zagórze Ką- każdego Polaka natychmiast zabija- nikański im. Gota-Różańcowa, w któ- 17 marca: wali 16 Polaków zwołując ich na tzw. kolnickie powiat Rohatyn: Widyczka no. Mord i rabunek trwał w ciągu ca- rym ukryło się około 3 tys. Polaków z Paweł, gospodarz postrzelony przez We wsi Bybło pow. Rohatyn: „17. „zebranie pojednawcze” w Domu Lu- łego 13 i 14 marca. Niemcy sprowa- gminy Podkamień przed banderowca- Mykietyna Marcela syna Piotra i Su- III.1944 Bybło pow. Rohatyn Zabici dowym, zapoczątkowało to polsko- dzili do Podkamienia aż 200 furma- mi. W dniu wspomnianym, tj. 12 mar- charewskiego Mikołaja syna Bazyle- Biliński Karol; Siekierski Jan; Bigus -ukraińskie starcia w tej miejscowo- nek i szereg aut ciężarowych, aby wy- ca 1944 r. Czerniawski Władysław go”. (1944, 17 lipca – Pismo PolKO Marian; Czajkowski Marian; Pasz- ści, które trwały do 19 marca, w ich wieźć zrabowane mienie. Klasztor i wraz ze swoim teściem na czele ban- w Stanisławowie do Dyrektora RGO czyński Kazimierz; Klementowski wyniku zginęło następnych 23 Pola- kościół zostały ograbione doszczętnie. dy, oraz z oficerami SS, zrobili akcję w w Krakowie zawierające imienny Ludwik; Siekierski Rudolf; Kopiorski ków (Motyka..., s. 193; Tak było...: w Dopiero 15-go marca wieczorem ban- trakcie której wymordowano około spis osób uprowadzonych i zamor- Feliks; Wiśniowski Marian; Jastrzęb- przypisie podaje on, że według źródeł dy UPA opuściły miasto, a 16-go mar- 500 osób, fakt ten ja sam widziałem dowanych od początku napadów, od ski Ludwik; Jastrzebski Kornel; Ko- ukraińskich zebranie w Oszczowie ca wróciła normalna komenda nie- na własne oczy. Następnie w tym sa- września 1943 do 15 lipca 1944. W: powska i jej 3 dzieci; Stryjski Marian; było... zasadzką polską, patrz: 1947. miecka, która udawała zdziwienie, że mym dniu w wsi Palikrowy pow. Bro- Propamjatna knyha... s. 110; Polacy B. Ossol. 16721/1, s. 349-373). takie wypadki zaszły i wyrażała przy- dy wymordowano 385 Polaków. W Siekierski Bolesław; Siekierski Jó- zef.” (1944, 17 lipca – Pismo PolKO zrobili więc zasadzkę, aby ich wy- W nocy z 17 na 18 marca: puszczenie, że musiała to być banda dniach od 12-15 marca w bojach mordowano). „Śledztwo w sprawie bolszewicka.” (Dokument Nr 6 1944 ulicznych w Podkamieniu wymordo- w Stanisławowie do Dyrektora RGO We wsi Dyniska pow. Rawa Ruska w Krakowie zawierające imienny zbrodni przeciwko ludzkości, popeł- (Tomaszów Lubelski) upowcy z ku- kwiecień; Sprawozdanie sytuacyjne z wano 78 osób. W dniu 15 marca o go- nionej w dniu 17 marca 1944 r. we wsi Ziem Wschodnich [w:] Ziemie dzinie 13.00 zaprzestał morderstw spis osób uprowadzonych i zamor- renia „Hałajdy” oraz policjanci ukra- dowanych od początku napadów, od Oszczów i innych miejscowościach ińscy ze Szczepiatyna zamordowali Wschodnie Raporty Biura Wschod- Czerniawski Władysław i wraz z województwa lubelskiego, poprzez niego Delegatury Rządu na Kraj Niemcami ze swoją bandą wycofał się września 1943 do 15 lipca 1944. W: 17 Polaków. B. Ossol. 16721/1, s. 349-373). zabicie co najmniej 117 osób spośród 1943-1944, Warszawa-Pułtusk 2005, na zachód. Po ucieczce Czerniawskie- polskiej ludności cywilnej, przez funk- We wsi Goszczów pow. Hrubie- s. 167-168). “Dramat rozegrał się go Władysława w miejscowości Czer- We wsi Dołhobyczów pow. Hrubie- cjonariuszy państwa niemieckiego, szów: „17/18.03.1944 r. W czasie między 12 a 16 marca 1944 roku. nica, pow. Brody więcej już o nim nie szów upowcy zamordowali 13 Pola- we współudziale policji ukraińskiej dwóch napadów zginęli m.in.: 1. Wówczas wymordowano większość z słyszałem. Na tym kończę swoje ze- ków spędzonych do Domu Ludowego oraz nacjonalistów ukraińskich. W Chudy Nikodem, 2. Halej Marcin, 3. ukrywających się Polaków z Wołynia, znanie. Protokół był mi w całości oraz 4 Polaków na drodze za wsią, toku prowadzonego postępowania Kruszyniuk Waleria, 4. Sidor Józef.” zakonników i miejscowej polskiej lud- przeczytany i zgodność z powyższym łącznie 17 Polaków, w tym kobiety. ustalono, iż nacjonaliści ukraińscy (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: ności. Najprawdopodobniej zginęło stwierdzam własnoręcznym podpi- We wsi Hubin pow. Buczacz zamor- współpracujący z jednostkami nie- Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). około 600 osób. Ciała ofiar zniesiono sem.” (Zeznania o wydarzeniach z 12- dowali 11 Polaków i 1 Ukrainkę, żonę mieckimi, dokonywali napadów na Na osiedlu Haniów należącego do do wnętrza kościoła, część z nich 15 marca 1944r. w Podkamieniu; w: Polaka: „17.03.1943 r. została zamor- jeszcze inne pobliskie miejscowości, wsi Trójca pow. Śniatyn: „W Ha- wrzucono do klasztornej studni. /.../ W http://www.podkamien.pl/articles. dowana rodzina Pilipczuków: Julian a mianowicie: Dołhobyczów, Kryłów, niowie nad Prutem zamordowa- kościelnych piwnicach, które miejsco- php?article_id=17 ). W rzeczywisto- (ojciec i mąż), Katarzyna z domu Witków, Kabłubiska, Siekierzynka, no 8 osób”. („Wiadomości z Ziem wi duchowni nazywają kryptami, jesz- ści na imię miał Włodzimierz, po woj- Morszczan (jego żona Ukrainka), i 3 Horoszczyce, Żabcze, Poturzyn, Ho- Wschodnich” nr 6, w: http://koris. cze na jesieni 2005 roku znajdowały nie został rozpoznany w Polsce i jako córki: Eleonora, Bronisława i Julian- niatyń, Uhrynów, Gołębie, Zaręka, com.ua/other/14728/index.html?pa- się kości. Stosy czaszek, żeber i pisz- Włodzimierz Czerniawski w 1947 na; Z drugiej rodziny Pilipczuków zo- Sulimów, Uśmierz, Waręż, Liwcze, ge=185). czeli. Przypadkowy spacer po zdewa- roku stanął przed sądem w Katowi- stali zam.: Antoni (ojciec), jego żona Winniki, Leszków, Hulcze, Rusin, We wsi Kalników pow. Przemyśl stowanym wnętrzu świątyni mógł za- cach. Został skazany na karę śmierci. Katarzyna z domu Pasieczna i córka Chochłów, Dłużniów, Myców, Chło- Ukraińcy zamordowali 1 Polaka. kończyć się odkryciem kolejnych, nie- Wyrok wykonano. Eleonora l. 19 oraz 4 osoby NN.” piatyn, Przewodów, Smoligów, Mo- „Delegatura nasza w Mościskach do- znanych wcześniej miejsc, w których 16 marca: (prof. dr hab. Leszek Jankiewicz: dryniec, Łasków, Mołczyny. Akcje te nosi nam, że w nocy z 17 na 18 bm. najprawdopodobniej zginęli lub We Lwowie: „15 lub 16.03.44 r. za- Uzupełnienie..., jw., tom 7). przeprowadzane były w latach 1941 – banda osobników narodowości ukra- umarli żywcem zamurowani ludzie. mordowano na rogu ulicy Hausera i We wsi Klubowce pow. Tłumacz 1947, niejednokrotnie dochodziło do ińskiej w liczbie około 15-20 osób, Wiele wskazywało na to, że szczątki Łyczakowskiej młodego Polaka NN.” uprowadzili do Nadrożnej i zamordo- kilku napadów na jedną miejscowość, uzbrojona w broń automatyczną po- należały do ofiar bestialsko zamknię- (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: wali Józefa Skrzypnika. w krótkim odstępie czasu.” (IPN Lu- chodzenia sowieckiego i niemieckiego tych w kościelnych piwnicach w XX Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). blin, S.49/07/Zi). napadła na mieszaną pod względem wieku. Oficjalnie na terenie świątyni We wsi Kułaczkowce pow. Koło- We wsi Płowe pow. Radziechów narodowościowym wieś Kalników odnaleziono krypty, w których od kil- We dworze Zaborze pow. Rawa myja na drodze do stacji kolejowej Ukraińcy zamordowali 8 Polaków, w obok Mościsk. Jak z przebiegu wy- ku stuleci chowano szczątki zakonni- Ruska banderowcy zamordowali 3 w Gwoźdźcu został uduszony Jan tym zastrzelili 16-letniego Kazimie- padków wynika zamiarem bandy tej ków. Zdewastowane w trakcie bolsze- Polaków. Inni: Zaborce pow. Hru- Nowicki, plutonowy, uczestnik bitwy rza Szewczyka i zwłoki wrzucili do było uprowadzenie i wymordowanie wickiej nawały 1920 roku, aż do póź- bieszów – upowcy zabili 3 osoby nad Bzurą. studni. większej ilości osób narodowości pol- nej jesieni 2005 roku, leżały zapo- podczas napadu na dwór (Konieczny We wsi Nadorożna pow. Tłumacz skiej – szczęśliwy zbieg okoliczności mniane w zawalonych gruzami piwni- Zdzisław: Stosunki polsko-ukraińskie zamordowali 37 Polaków, w tym kil- We wsi Ropienka pow. Lesko poli- jednakowoż sprawił, że większość cach. Na wiosnę 2006 roku autorowi na ziemiach obecnej Polski w latach ka rodzin. „Aż trudno sobie wyobra- cjant ukraiński o nazwisku Worona osób na których planowany był za- tego tekstu nie udało się ich ponownie 1918 – 1947; Wrocław 2006; s. 170). zić, że 91-letnia dziś kobieta przeżyła zastrzelił Polaka Szczawińskiego. mach zdołała się ukryć (w tej liczbie 1 marca 2019 - strona 44 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl także i miejscowy ksiądz) względnie także inni, np. Iwan Maslij – ówcze- kach przez banderowców ukraińskich. We wsi Staje pow. Tomaszów Lu- chowaliśmy się w łęgach nad Czere- zbiec w chwili kiedy wyłamywano sny komendant milicji ukraińskiej w W okrutny sposób najpierw zamordo- belski banderowcy zamordowali 12 moszem, u znajomych Ukraińców - za drzwi poszczególnych domów, tak iż Szczepiatynie. Miałem wtedy prawie wali nożami leśniczego o nazwisku Polaków, w tym 17-letnia dziewczy- ich wiedzą, a najczęściej bez - pod w rezultacie uprowadzono tylko trzy 14 lat i pamiętam tę zbrodnię dosko- Michałowski. Zaczął się okres grozy. na została rozdarta (Z. Konieczny...., gankami, w szopach, itd.” Relacja osoby. Nazwiska ich są następujące: nale. Szczegółowy jej opis, a także […] Co wieczór o zmroku opuszczali- s. 175). Grażyny Drobnickiej: „Miałam wtedy 1. Michał Grabarz lat około 38; 2. listę ofiar przekazałem do IPN w War- śmy własny dom [w Kobakach] i wę- We wsi Szumlany pow. Podhajce: 13 lat, gdy rezuni z UPA zamordowali Eugeniusz Rabiej (ranny); 3. Piotr szawie, oczywiście bez odzewu. Po tej drowaliśmy daleko w pole [...]. Bra- „19. III.1944 Szumlany pow. Pod- mego tatusia Stefana Broszkiewicza Grabas lat około 60. Ofiary te wypro- napaści Ukraińcy nie dali Polakom liśmy ze sobą koce, owijaliśmy się w hajce: zabici: Palczak Karol lat 45 i i jego brata Władysława Broszkiewi- wadzono w stronę pobliskiego lasu, z Tarnoszyna spokoju. Od 8 kwietnia nie i kładliśmy się na kupy obornika, dwóch synów; Kamiński Józef lat 43 i cza. (...) Od strony podwórka banda pobito w niemiłosierny sposób po polowano na powracających ocala- który wywieźli chłopi jesienią. Rano, jego żona Hanna; Palczak Marcin lat wyłamała drzwi wejściowe do domu. czym dokonano egzekucji na Michale łych mieszkańców i zamordowano na- gdy budziliśmy się, byliśmy przysypa- 50; Michalewicz Natalia lat 45; Pal- (…) Strzelano do mojej cioci Malwi- Grabarzu. Drugą ofiarą miał stać się stępnych 20 osób. Spalono także omi- ni śniegiem. Tak chodziliśmy codzien- czak Felicja lat 45 i 3 dzieci; Skotnik ny Mecan. Dostała kulą rozrywającą Rabiej, rewolwer skierowany jedna- nięty poprzednio kościół.” (Marian nie. [...]. Zaczęły się dnie deszczowe. Piotr lat 55; Czarny Franciszek, pra- w twarz. (...) Jednocześnie popychali kowoż do niego się zaciął i dopiero po Kargol: Naoczny świadek; 10 lipiec Nie można było w dalszym ciągu spać cownik Liegenschaftu uprowadzony z mego tatusia do wyjścia z pokoju w pewnej chwili wystrzelił. Rabiej sko- 2017; w: https://www.tygodnikprze- na polu. Poszliśmy do sąsiedniej końmi.” (1944, 17 lipca – Pismo Po- kierunku przedpokoju i kuchni. Po rzystał z tego i uchylił głowę, dzięki glad.pl/naoczny-swiadek/ ). wioski Rożnowa. Była tam stara sto- lKO w Stanisławowie do Dyrektora drodze kłuli go nożami. Wyszarpał się czemu został tylko ranny i po chwili We wsi Ulhówek pow. Rawa Ru- doła. [...] Następnym wieczorem szu- RGO w Krakowie zawierające imien- z ich rąk i próbował uciekać. Dopadli zbiegł. Piotra Grabasa napastnicy ska (Tomaszów Lubelski) upowcy kaliśmy znów innej kryjówki i tak za ny spis osób uprowadzonych i zamor- go za szosą, zamordowali w rowie. Na wypuścili ostatecznie wolno, prawdo- z kurenia „Hałajdy” zamordowali 21 każdym razem gdzie indziej. (Wanda dowanych od początku napadów, od śniegu w rowie było głębokie wgłę- podobnie z powodu podeszłego jego Polaków. Jaskółowska: „Co wieczór o zmro- września 1943 do 15 lipca 1944. W: bienie i bardzo dużo krwi. Po czym wieku.” (1944, 23 marca – Pismo Po- ku opuszczaliśmy własny dom...” przeciągnęli go przez szosę i rzucili We wsi Żabcze pow. Hrubieszów B. Ossol. 16721/1, s. 349-373). lKO Lwów-powiat do Delegata RGO Fragmenty relacji znajdującej się w na podwórko koło studni. Wszędzie upowcy z kurenia „Hałajdy” zamor- We wsi Zapole pow. Luboml w wal- we Lwowie dotyczące napadu bandy Ośrodku KARTA, sygn. AW II/157/ł. była krew, leżał na brzuchu. Wyszli- dowali 30 Polaków. ce z UPA zginęło 2 partyzantów AK. ukraińskiej na wieś Kalników k. Mo- W Kobakach z rąk UPA zginęło około śmy z piwniczki i natychmiast przy- ścisk. W: B. Ossol. 16721/1, s. 375). We wsi Żukocin pow. Kołomyja 30 Polaków). We wsi Żniatyń pow. Sokal (obecnie padliśmy do tatusia. Ja przytuliłam UPA zamordowała 1 Polaka. („Wia- pow. Hrubieszów) upowcy zamordo- We wsi Tarnoszyn pow. Rawa Ru- We wsi Korczmin pow. Tomaszów się do niego, zdawało się i, że ciało domości z Ziem Wschodnich” nr 6, wali 72 Polaków, spalili kościół i ple- ska (Tomaszów Lubelski) upowcy z Lubelski obrabowali i spalili wszyst- jeszcze drgało. Pchnięcia nożem były w: http://koris.com.ua/other/14728/ banie oraz większość polskich gospo- kurenia „Hałajdy” obrabowali i spalili kie gospodarstwa oraz zamordowali wszędzie na rękach, nogach, na całym index.html?page=185). darstw (IPN Lublin, sygn. S. 114/11/ wieś oraz zamordowali głównie za 12 Polaków. ciele. Naliczyłam 36 pchnięć nożem. Zi ). (…) Wujka Władysława Broszkiewi- pomocą bagnetów 84 Polaków (Mo- 18 marca: We wsi Litowiska pow. Brody „zo- W nocy z 19 na 20 marca: cza znaleźli i ściągnęli ze strychu. Pod tyka..., s. 193; Tak było...). „Napady We wsi Białe pow. Przemyślany stali zamordowani: Cieśla Maria, wpływem zadanych ciosów upadł na band ukraińskich na polskie wsie banderowcy zamordowali 30 Pola- Cieśla Eugenia, Głośna Zofia, Ho- W mieście Kuty pow. Kosów Hu- plecy. Dźgali go nożami z taką pasją, stawały się coraz częstsze, niemal co ków. robiowski N. (Ukrainiec za odmowę culski banderowcy zamordowali 13 że aby go ubrać, musieliśmy najpierw noc widzieliśmy łuny pożarów oraz zabicia żony Polki), jego żona oraz Polaków; wśród zamordowanych We wsi Dołhobyczów pow. Hrubie- pozbierać jego wnętrzności i włożyć uciekającą ludność. Byliśmy coraz dwóch synów, Jarosz Ludwika (Po- Polaków była rodzina Berezowskich. szów w ponownym napadzie upowcy do brzucha.” (Ks. Tadeusz Isakowicz bardziej zaniepokojeni, jednak miej- lka i bratowa herszta bandy Iwana Relacja Romana Donigiewicza: „Któ- zamordowali 23 Polaków, w tym 11 – Zaleski: Ludobójstwo polskich Or- scowi Ukraińcy zapewniali nas, że nic Jarosza), Laskowski Jan, jego żona regoś ranka w marcu 1944 r. wracali- kobiet. mian w Kutach nad Czeremoszem; w: Polakom nie zagraża, gdyż pamiętają, Katarzyna i ich syn Bronisław l. 17 śmy zmarznięci z bratem z „noclegu” We wsi Kotłów pow. Zborów bande- Ludobójstwo OUN-UPA na Kresach że przed wojną wszyscy żyli tu w są- oraz córka Antonina l. 13, Morawska w jakieś stodole, po drodze spotka- rowcy zamordowali 18 Polaków. Południowo-Wschodnich, tom 10, siedzkiej zgodzie. Dawali przy tym do N., Pankiewicz N. (kobieta), Pańczuk liśmy się z panią Drewutową, naszą Kędzierzyn-Koźle 2018). zrozumienia, że ich synowie i kuzyni We Lwowie: „18.03.44 r. zamordo- Józef (Ukrainiec), Pańczyszyn Michał sąsiadką. Była zapłakana, tej nocy są w partyzantce (w domyśle UPA), wano na ulicy Pijarów rzemieślnika (Ukrainiec), Simon Józef, jego żona banderowcy zabili jej męża. Poszli- We wsi Wierzbowiec pow. Trem- co tym bardziej gwarantuje nam bez- Polaka l. 31, NN.” (Prof. dr hab. Le- Józefa, Sobecki N., Sobecka N., Stor- śmy do niej, mąż leżał nagi przed bra- bowla zamordowali 56 Polaków. pieczeństwo. Niebawem okazało się, szek S. Jankiewicz: Uzupełnienie..., czuk Anna, Unger Joanna l. 4, Unger mą swojej zagrody, śnieg przyprószył Inni: ok. 60 Polaków (Sowa..., s. że było to zwykłe kłamstwo. Nocą jw.; Seria – tom 8). Tadeusz l.1 rok, Wierzbowski Józef, jego ciało, a całe plecy miał jak sito 234), 62 Polaków (Kubów..., jw.). z 17 na 18 marca 1944 r. dokonano We wsi Łopatyn pow. Radziechów Wiśniewska Zofia (Ukrainka), Czajka skłute nożami. Byliśmy przerażeni, IPN Wrocław S 6/02/Zi – śledztwo w napadu na Tarnoszyn. Pamiętam, zamordowali 3 Polaków, w tym braci N. z całą rodziną”. (Kubów..., jw.). jakie to bestialstwo masakrować no- sprawie zbrodni popełnionych przez że noc była niezbyt ciemna. Trzymał żami nieżyjącego człowieka. Zanieśli- nacjonalistów ukraińskich na terenie Borkowskich. We wsi Michałków pow. Tłumacz: mróz, na ziemi leżała gruba warstwa śmy zwłoki do mieszkania. Tej samej pow. Trembowla, woj. tarnopolskie, w We wsi Majdan Sieniawski pow. Ja- „19.03.1944 r. wystrzelano ludność, świeżego śniegu. Około godziny 23.30 nocy banderowcy zamordowali ro- latach 1939–1945, W Wierzbowcu w rosław policjanci ukraińscy zamordo- ale brak danych szczegółowych.” Bolek Knotalski, Dziunek Łąkowski i dzinę Berezowskich. Był to szokujący nocy z 19 na 20 marca 1944 r. ban- wali 2 Polaków. (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: ja byliśmy na podwórzu zabudowań mord. Ojcu i trzem synom oraz córce dy otoczyły polską część wsi, po czym Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). rodziny Domańskich – właśnie koń- We wsi Mosty pow. Rudki Ukraiń- banderowcy poucinali głowy i poło- ją spaliły. zaś mieszkańców, którzy czyliśmy nocny obchód. Takie dyżury cy zamordowali Józefa Stopnickiego. We wsi Mogielnica pow. Trembowla żyli je na talerzach zastawionych do nie zdołali się ukryć, w tym kobiety i organizowane były u nas od dawna, a „W ostatnich czasach zastrzelono w obrabowali i spalili 150 gospodarstw kolacji z mlekiem i mamałygą i kaza- dzieci, napastnicy zabijali przy użyciu rodzice często pozwalali nastolatkom Mostach, pow. Rudki na granicy na- polskich oraz zamordowali 60 Pola- li matce na to wszystko patrzeć. Czy broni palnej i ostrych narzędzi, znęca- brać w nich udział. Mieliśmy już iść szego powiatu strażnika rzecznego ków, w tym 16-letnią Nellę Janicką można się dziwić, że nieszczęśliwa ko- jąc się przy tym nad ofiarami. Polaka, co wywołało przerażenie w zgwałcili i zakłuli nożami. do domów, gdy od strony Szczepia- bieta postradała zmysły. Kolejną ofia- 12 lub 20 marca: tyna poszybowała w niebo czerwona izolowanej wsi Wołoszcza (55 plus W kol. Piłsudczyzna pow. Horo- rą zbrodni była pani Buzat, lekarka, We wsi Wołosów pow. Nadwórna rakieta, a po niej druga z przeciwle- 60 rodzin polskich w odległości 5 km, chów Ukraińcy z sąsiednich wsi która leczyła wielu ludzi w pobliskich upowcy zamordowali około 60 Pola- głego końca wsi. Był to sygnał do roz- dużo rodzin poprzednio przez Ukraiń- wrzucili do studni 2 Polaków: matkę wsiach ukraińskich, często udzielając ków, w tym spalili żywcem 7-osobo- poczęcia ataku. Ponieważ do najbliż- ców obrabowanych). Mordu dokona- z synem. Mykoła Kasińczuk ze Świ- bezpłatnie pomocy biedniejszym wie- wą rodzinę z 5 dzieci. „Jestem wnucz- szych zabudowań wsi było nie więcej ło 5-ciu bandytów w jasny dzień nic niuch nosił potem spodnie zamordo- śniakom. Zabito ją z mężem i z dwójką ką repatriantów z Wołosowa (woj. niż 600-1000 m, wszystko widzieliśmy nie rabując.” (1944, 18 kwietnia – Pi- wanego Polaka. małych dzieci. W tym miesiącu zabito .stanisławowskie). Dlatego tematyka wyraźnie, tym bardziej że większość smo PolKO z Drohobycza do RGO w moją ciotkę Rypsymę Donigiewicz ra- We wsi Przewodów pow. Hrubie- kresowa jest tak mi bliska. Dziadko- zabudowań od razu stanęła w płomie- Krakowie wraz z załącznikami doty- zem ze służącą Ukrainką. Obrabowali szów: „Pomordowani przez U.P.A. wie zdołali uciec przed mordami w niach. Słyszeliśmy detonacje wrzuca- czące położenia ludności polskiej w cały dom, ale nie spalili go, gdyż po- w Przewodowie pow. Hrubieszów w Wołosowie, ale część rodziny jeszcze nych do zabudowań granatów, a także powiecie drohobyckim w związku z żar mógłby zagrozić sąsiadom Ukra- dniu 19.03.44 r. - 11 osób. Rozstrze- tam została i kilka osób zostało za- liczne strzały – zarówno pojedyncze, napadami nacjonalistów ukraińskich ińcom.” Relacja Stanisława Ciołka: lani: Rodzina Błaszczaków (4 oso- mordowanych przez banderowców jak i seryjne. Nasilał się lament lu- i bierną postawą władz niemieckich „W dniu 19 lub 20 marca byłem z oj- by): Błaszczak Wojciech l.44 (ojciec), m.in. Błondek Kazimierz wraz z ojcem dzi, krzyk dzieci i kobiet. Niewyobra- wobec zagrożenia życia i mienia lud- cem i bratem u ks. W. Smala. Wracając Błaszczak Kazimiera l. 18 (córka), 03.44r. w Wołosowie (są umieszczeni żalny zgiełk potęgował ryk i pisk ności polskiej. W: B. Ossol. 16722/1, do domu, na ul. Śniatyńskiej spotkali- Błaszczak Stanisław lat 14 (syn), na liście ofiar). Kazimierz Błondek był przerażonych zwierząt. Widać było, s. 141-142, 343-344, 347-356). śmy kilkunastu mężczyzn na koniach, Wojner Edward l. 21 (zięć). Nikodem siostrzeńcem mojej Babci. Jego ojciec jak zdesperowani ludzie wyskakiwa- We wsi Nadorożna pow. Tłumacz chłopów w baranicach na głowie. Zofia l. 19 (zamieszkała w Mycowie, to Marcin Błondek. Z opowiadań li – najczęściej w samej bieliźnie – z banderowcy zamordowali 37 Pola- Jechali od strony Tiudiowa , w kie- zamordowana w Przewodowie w dro- mojej Babci wiem, że 1944r. w Wo- płonących domów i bezradnie miotali ków. runku Słobódki i Rybna. Po powrocie dze do Łaszczowa, siostra Franciszki łosowie banderowcy bestialsko zabili się wokół nich, a następnie ginęli od do domu zobaczyliśmy łuny pożarów We wsi Pawłowa pow. Jaworów Kaczor, córka Walentego Nikodema z również jej rodzonego brata Juliana kul bandytów. Niektórzy mieszkańcy za Czeremoszem na Bukowinie oraz policjant ukraiński z żandarmem nie- Mycowa). Musiniak Genowefa l. 16 Wosia, był młynarzem w Wołosowie. próbowali uciekać w pole w kierun- łuny i ogień w okolicach wsi Rybno, mieckim zamordowali 1 Polaka i 1 ( zamieszkała w Mycowie, zamordo- Dziadkowie już nie żyją, ale Oni, ich ku Turyny, ale tuż za wsią czekali na Spalono wówczas chyba kościół pol- Ukraińca. wana w Przewodowie w drodze do przeżycia i przykre wspomnienia oraz nich zaczajeni bandyci. Strzelali do ski w Rybnie i placówkę graniczną. We wsi Wasylkowce pow. Kopy- Łaszczowa). Rodzina Maryńczaków nasi bliscy zamordowani na Kresach ludzi jak do kaczek, ponieważ na tle Nad ranem zbudziło nas łomotanie do czyńce banderowcy zamordowali 2 3 osoby, Rodzina Michałków 2 osoby. zawsze pozostaną w naszej pamięci. ognia uciekający byli widoczni jak na okna. Była to pani Drewutowa, która Polki. Jedna osoba p. Bronisława Wojner, Bardzo proszę o dopisanie do listy dłoni. Wielu napastników poruszało oznajmiła z płaczem, że w nocy został matka Edwarda Wojnera, uratowa- zamordowanych przez UPA: Blondek się konno. Objeżdżali opłotki wsi i We wsi Wola Wielka pow. Luba- zamordowany jej mąż, Tadeusz Dre- ła się, chowając się pod kamiennym Marcin (ojciec Kazimierza Błondka) zabijali każdego, kogo napotkali. Sta- czów na osiedlu Jackowy Ogród wuta. Poszliśmy tam z ojcem i jeszcze fundamentem drewnianego kościół- zabity 03.1944r. w Wołosowie gm. liśmy z kolegami jak sparaliżowani zamordowali 2 Polaków. z paroma sąsiadami, m.in. z braćmi ka, który później został spalony, była Przerośl pow. Nadwórna woj. Stani- przez jakieś pół godziny, a następnie Stanisławem i Romanem Donigiewi- W nocy z 18 na 19 marca: świadkiem mordu, w nocy dotarła do sławów; Julian Woś (młynarz z Woło- pobiegliśmy do swoich domów, aby z czami. To, co zobaczyliśmy, przejęło We wsi Sorocko pow. Trembowla Łaszczowa, opowiadając tam hiobo- sowa) syn Wojciecha i Zofii (z domu rodzicami uciec stamtąd jak najdalej. nas zgrozą. Przed domem na oborni- banderowcy zamordowali 13 Pola- we wieści.” (Kazimiera Adamczyk, Baran) Woś, miał około 35 lat, zabity Bilans tego ataku był straszny. Za- ku, koło płotu leżał pan Tadeusz Dre- ków. w: www.stankiewicze.com/ludo- w 1944r. w Wołosowie gm. Przerośl mordowano 125 osób, w tym 20 dzieci wuta, pokłuty nożami i z podciętym bojstwo.pl oraz e-mail do autora z pow. Nadwórna woj. Stanisławów” do lat 15 i 45 kobiet. Spalono prawie 19 marca /niedziela/: gardłem. Pokrwawione ciało Drewu- 03.01.2010). (Nina; w: www.stankiewicze.com/lu- wszystkie polskie domy. Ustalono póź- We wsi Bohorodyczyn pow. Tłu- ty zostało przeniesione do naszego We wsi Sorocko pow. Trembowla dobójstwo.pl). niej, że banda UPA liczyła ok. 1,5 tys. macz banderowcy zamordowali sie- domu i w dużym pokoju położone na bojówka upowska z Iławczy zamor- osób. Dowodził nią Mirosław Onysz- kierami, nożami, przerzynając piłą, stole. Widok był przerażający. Jak się Inni: „20.III. Wołosów – 15 Polaków” dowała 13 Polaków, mężczyzn zna- kiewicz, który niedługo potem został paląc żywcem 28 Polaków. dowiedzieliśmy, tej nocy zamordo- („Sprawozdanie sytuacyjne z ziem nych z patriotycznej postawy. Pod jednym z głównych dowódców UPA. wanych zostało w Kutach chyba 13 polskich”, nr 15/44; w: Instytut Pol- We wsi Kobaki pow. Kosów Hucul- koniec marca zamordowali jeszcze 1 W napadzie brała też udział grupa osób, przeważnie mężczyzn. Od tego ski i Muzeum im. gen Sikorskiego w ski: „ 19 marca 1944 r. rozpoczęło się Polaka. bandziorów z sąsiedniego Ulhówka, a morderstwo dokonywane na Pola- czasu już w domu nie nocowaliśmy, Londynie, No: PRM – 122). www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 45 20 marca: Lubelski sotnia „Jahody” oraz USN We wsi Delatyn pow. Nadwórna za- to matka, lituje się nad synem. Wzięła a Złoczowem”. (prof. dr hab. Leszek We wsi Andrzejówka gm. Korczyn ze stanic w Liskach, Kościaszynie, mordowali 1 Polaka („Sprawozdanie kostkę masła zrobiła, zaniosła do tych Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw., tom pow. Sokal „20.03.44 r. zostali za- Suszowie, Radostowie, Wasylowie sytuacyjne z ziem polskich”, nr 15/44; żołnierzy, przedłużyła mu urlop. A ci 7). mordowani: 1-4. Kunach Jan - ojciec Małym wymordowały 72 Polaków, w: Instytut Polski i Muzeum im. gen banderowcy przyszli w nocy i go przy 23 marca 1944 roku w kol. Antonów- i jego dzieci: Jan l. 11 i Franciszek wystrzelały bydło i psy (Konieczny..., Sikorskiego w Londynie, No: PRM – niej powiesili na żurawiu [od studni ka Szepelska pow. Łuck Sowieci l. 6; oraz Kraska Michał l. 52, 5-8. s. 176); idąca na pomoc kompania 122). - A.B.]. To jeszcze matka dała masła, odwieźli 137 członków samoobrony Przybyła Kazimierz l. 33; Sobiecki AK „Wygi” została odparta, zginęło We wsi Dusanów pow. Przemyślany żeby syna powiesić. Bardzo było cięż- polskiej do Sarn do I Armii WP. 4 partyzantów; dopiero oddział AK kie życie. Szliśmy spać, to się wszyst- Marian l. 28, Helena l. 22 i Stefan l. Ukraińcy zamordowali 5 Polaków. W nocy z 23 na 24 marca: „Wiktora” dotarł do wsi wieczorem: ko chowało. Ubrania nawet do stajni 9. Sobiecki Józef l. 26.” (Prof. dr hab. We wsi Kurniki Szlachcinieckie „na miejscu zastali zwłoki pomordo- pod żłób do krowy się zanosiło, owi- We wsi Hiniowice pow. Brzeżany Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnie- pow. Tarnopol „zostali zamordowa- wanych Polaków (co najmniej 72)” nięte w coś. Bo przychodzili w nocy i banderowcy oraz chłopi ukraińscy ze nie..., jw.; Seria – tom 8). ni: Bączkowski Józef l. 13, Dziedzic (Motyka..., s. 194; Tak było... ). rabowali. Też i w dzień przychodzili, wsi Żuków, Kuropatniki i Łapszyn We wsi Bojanice pow. Sokal bande- Jan l. ok. 60, Jagielicz Piotr l. 56, Ja- np. tę kobietę, że ją mówię, to w dzień, obrabowali i spalili gospodarstwa pol- rowcy zamordowali 5 Polaków: ro- We wsi Radostów pow. Tomaszów nik Antoni l. ok. 40, Juzwa Jan l. ok. biały dzień. Ona była przy pracy, przy skie oraz zamordowali 17 Polaków; w dziców z 5-letnim synem oraz chłop- Lubelski w walce z UNS-UPA zginął 40, Kotowicz Antoni l. ok. 60, Miko- wialni, gdzie młóciła zboże. I oni od tym spalili żywcem w stodole 14-let- ców lat 6 i 11. 1 partyzant AK „Ligoty”. łajów Andrzej l. 18, Polowa Stefania tej wialni ją wzięli i ją powiesili, a do niego Jana Wijaka. We wsi Sorocko pow. Trembowla l. ok. 35, Szewczuk Antoni l. ok. 65, We wsi Czerepnica koło Dawido- rana już nic w domu nie było, wszyst- banderowcy uprowadzili 20-letniego Franciszek l. ok. 70.” (Kubów..., jw.). 24 marca: wa pow. Lwów: „1-24. Około 10- ko było zabrane. Okropne rzeczy się Michała Nuzbana, który zaginął. We wsi Kopań pow. Przemyślany 20.03.1944 r. zamordowano księdza We wsi Piatydnie pow. Włodzimierz działy. Raz taki Rogowski, na poczcie NN i 23 parafian NN.” (Prof. dr hab. We wsi Wiszniów pow. Tomaszów Wołyński w walce z UPA zginął 1 Po- Ukraińcy uprowadzili do Siedlisk, pracował, młody chłopak, przepadł w wsi odległej o 2 km od osiedla Gniła Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnie- Lubelski Ukraińcy z UNS zamordo- lak z samoobrony. biały dzień.” (Stanisława Czarnecka; nie..., jw.; Seria – tom 8). wali nie ustaloną liczbę Polaków (w należącego do wsi Kopań, Ignacego We wsi Wygoda pow. Zaleszczyki w: www.pamieciprzyszlosc.p; relację Wrzeszcza oraz oraz Tadeusza Hołod- W kol. Dąbrowa k. Mańkowa pow. tym samym czasie, co i w Poturzynie, banderowcy zamordowali 1 Polaka. sporządziła Katarzyna Bock, opraco- straty mogą być podobne). niaka z przysiółka Łęg (Ług), gdzie Horochów zamordowali 2 rodziny W nocy z 22 na 23 marca: wał Artur Brzozowski). przez trzy dni ich torturowali i odci- polskie liczące 7 osób. We wsi Wola Wielka pow. Luba- We Lwowie: „22/23.03.44 r. zosta- W dniach od 16 do 23 marca: nali części ciała. czów upowcy uprowadzili Władysła- We wsi Dźwiniacz pow. Zaleszczy- li zamordowani dwaj młodzi Polacy We wsi Huta Szklana k. Rohaczyna wa Polniaka, lat 36, zakładając mu We wsi Leopoldów pow. Hrubie- ki: „20.03.1944 r. zostali zam. Jaku- NN.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jan- pow. Brzeżany banderowcy uprowa- łańcuch na szyję i po torturach zamor- szów: „W dniu 24 marca 1944 r. oko- biszynowie Michał i Mikołaj, rolnicy” kiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Seria dzili i zamordowali 3 Polaków. ło godz.17, od strony wsi Podhorce (prof. dr hab. Leszek Jankiewicz: dowali go na terenie wsi Dachnów. – tom 8). 23 marca: nadeszła grupa młodych mężczyzn Uzupełnienie..., jw., tom 7). 21 marca narodowości ukraińskiej, ubranych We wsi Tiutków pow. Trembowla We wsi Dupliska pow. Zaleszczyki We wsi Hańkowce pow. Śniatyn We wsi Haniów, gm. Matyjowce w cywilne ubrania i uzbrojonych w podczas nocnego napadu obrabowali i banderowcy zamordowali 5 Pola- banderowcy zamordowali 5 Polaków, pow. Kołomyja: „21.03.44 r. zostali karabiny./…/ Podczas ataku zabito, spalili 108 gospodarstw polskich oraz ków: „23.03.1944 r. zostali zam. 1. w tym 4-osobową rodzinę Sorocha- zamordowani: 1-10. Aschenbrenner przeważnie strzałami z broni palnej, zamordowali co najmniej 22 Pola- Bilowska Karolina; 2. Daun Alojzy; nów. i.n.; Milowski i.n. były sołtys; Wor- łącznie 13 osób, w większości osób ków. M. in. 22-letniego rannego Jana 3. Wojciechowski Adam; 4. Zagrobel- kowski Józef; Zalewski i.n. z żoną i starszych i kobiet, członków rodzin We wsi Huta Werchobuska pow. Kryszczyna związali drutem kolcza- ski Władysław 5. Złochowski Włady- siostrą; Cztery osoby NN.” (Prof. dr pracowników miejscowego folwar- Złoczów upowcy oraz esesmani stym i spalili żywcem; 18-letnią Józe- sław.” (prof. dr hab. Leszek Jankie- hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- ku. Co najmniej jedna z ofiar została ukraińscy z SS „Galizien – Hałyczy- fę Gacek zakłuli nożami. Rzeź prze- wicz: Uzupełnienie..., jw., tom 7) na” zaatakowali świtem w sile około nienie..., jw.; Seria – tom 8). rwały nadciągające wojska sowieckie. zabita bagnetem. Po pewnym czasie We wsi Frankamionka pow. Hru- 600 napastników; oddział AK podjął We wsi Wólka Żmijowska pow. Ja- „W nocy z 22 na 23 marca 1944 roku napastnicy wycofali się” (Śledztwo w bieszów upowcy za pomocą siekier, obronę osłaniając ucieczkę Polaków; worów zamordowali 10 Polaków: 3 Niemcy zaczęli uciekać, a wtenczas sprawie zbrodni ludobójstwa, doko- wideł, kos itp. wymordowali ponad zamordowanych zostało bądź zginęło mężczyzn, 4 kobiety i 3 dzieci. banderowcy napadli na naszą wioskę. nanych w celu wyniszczenia polskiej 30 Polaków. grupy narodowościowej, w dniu 24 30 Polaków (Komański...., s. 500). We wsi Żukocin pow. Kołomyja: Do pierwszej w nocy spalili osiem- We wsi Landestreu (Mazurów) marca 1944 r., w miejscowości Le- Ewa Siemaszko: „Teraz wojna – nie „21.03.1944 r. został zamordowany dziesiąt sześć numerów. Każdy dom pow. Kałusz zamordowali około 100 opoldów, województwa lubelskiego, ma krewnych”; w: „Nasz Dziennik” Dumański i.n.” (Prof. dr hab. Leszek oblewali benzyną i podpalali. A już Polaków i 5 Niemców, spalili gospo- polegającej na zabójstwach 13 cy- z 28 lutego – 1 marca 2009 podaje S. Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; ten, co był blisko drugiego, to się sam darstwa i kościół. wilnych osób narodowości polskiej, datę napadu „kilkusetosobowej bandy Seria – tom 8). zapalił. I w ciągu tej nocy dwadzie- UPA” 22 marca 1944 roku i zamor- ścia dwie osoby zostały zabite. Była We wsi Łotów k. Frankamionki poprzez oddanie do nich strzałów z W nocy z 21 na 22 marca: dowanie 40 Polaków. Także W. Ku- taka dziewczyna, co sobie spokojnie pow. Hrubieszów zamordowali 5 broni palnej oraz zadanie śmiertel- bów napad datuje na 22 marca, mord We wsi Budzanów pow. Trem- w domu siedziała, nikomu nic nie ro- Polaków: 3-osobową rodzinę z synem nych uderzeń bagnetem, przez na- na 30 Polakach, w tym 13-osobowej bowla banderowcy zamordowali 7 biła, może trochę niepełnosprawna. oraz małżeństwo. cjonalistów ukraińskich. / S. 18/12/ Polaków, w tym 4 spalili żywcem. Zi / http://ipn.gov.pl/kszpnp/sledz- rodzinie Zawadzkich. “Mniej więcej Osiemnastu lat jeszcze nie miała. To We wsi Plichów pow. Brzeżany pod- IPN Wrocław S 6/02/Zi – śledztwo w twa/oddzialowa-komisja-w-lublinie/ 2 tygodnie po zniszczeniu wsi Huta ją też zabili. Kilka sztyletów [dostała czas nocnego napadu upowcy obra- sprawie zbrodni popełnionych przez sledztwa-zakonczone-wydaniem- Pieniacka nasza banda wspólnie z - A.B.]. Bardzo to były ciężkie przeży- bowali i spalili gospodarstwa polskie nacjonalistów ukraińskich na terenie postanowienia-o-umorzeni). wołyńską bandą UPA oraz bandami cia. Mój sąsiad, dwadzieścia trzy lata oraz zamordowali kilkanaście rodzin pow. Trembowla, woj. tarnopolskie, UPA z okolicznych wsi dokonała na- miał, jedynak. Złapali go, przywiązali polskich, tj. 49 Polaków. We wsi Liwcze pow. Sokal (obecnie padu i pogromu wsi Huta Wiercho- w latach 1939–1945. W Budzanowie, drutem kolczastym od jabłonki do ja- pow. Hrubieszów) nacjonaliści ukra- We wsi Podmichale pow. Kałusz buska rejonu oleskiego, położonej w gdzie miejscowa ludność dyspono- błonki, a pod spodem była sterta ze ińscy zastrzelili 20-letniego Polaka. podczas nocnego napadu obrabowali odległości 5 km od wsi Huta Pieniac- wała znaczną ilością broni palnej, w słomą i tą słomę podpalili. I on spalił „Motywem zabójstwa Stanisława O. i spalili gospodarstwa polskie oraz za- ka. Przyczyną pogromu tej wsi, jak nocy z 21 na 22 marca 1944 r. zginę- się, widziałam, bo to sąsiad, więc jak było dążenie Ukraińców do stworze- mordowali 22 Polaków. zeznałem wyżej, było to, że jej miesz- ło 7 osób, natomiast spaleniu uległa się nie popatrzeć? Matka jego nie pa- nia państwa ukraińskiego, na którego kańcy również utrzymywali kontakty niemal cała wieś − około 120 zabu- miętała, co robiła nawet. Pokazywała We wsi Walewszczyzna, gm. Choci- terytorium mieszkałyby tylko osoby z czerwoną partyzantką. W wyniku dowań. nam jak poznała, że to jej syn. Miał mierz pow. Tłumacz: „23.03.1944 r. narodowości ukraińskiej. Realizacja pogromu wsi Huta Wierchobuska zo- W dniach od 20 do 22 marca: zapalniczkę, która została, bo wszyst- zostali zamordowani: 1-4. Baź i.n. l. tego celu wymagała fizycznej ekster- 30 zięć Twardowskiego; Hirszt i.n. i stało spalonych około 60–70 domów z W miasteczku Kuty pow. Kosów ko się spaliło. Ciało się spaliło, czar- minacji Polaków” (IPN Lublin, sygn. jego synowie w wieku 16 i 17 lat; 5-6. zabudowaniami gospodarskimi. Zabi- Huculski banderowcy zamordowa- ne jak węgiel, tylko zęby białe. Bardzo S.76/12/Zi). Malij Bronisław l. 42.; Twardowski to także podczas próby ucieczki ze wsi li co najmniej 101 Polaków. Stefan przykre przeżycia były. Tak nazbie- We wsi Pletenice pow. Przemyślany, i.n. l. 45, teść Bazia.” (Prof. dr hab. około 100 mieszkańców. Banda UPA Broszkiewicz otrzymał 36 pchnięć rało się dwadzieścia dwie osoby. Też świadek Eugenia Zamiara: „Urodzi- Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnie- zrabowała mienie i bydło ofiar pogro- nożem. Jego brata Władysława taka jedna młoda mężatka z synkiem. łam się w 1924 roku w Pletenicach, nie..., jw.; Seria – tom 8). mu”. (Wyciąg ze sprawy agenturalnej „dźgali nożami z taką pasją, że aby Mieli dom nowo wybudowany z ce- pow. Przemyślany, woj. tarnopolskie. NKGB USRS nr 40 „Zwiery”, jedn. go ubrać, musieliśmy najpierw po- gły, piękny. /.../ Sosulska [koleżanka We wsi Wolica pow. Brzeżany: „Do /.../ 24 marca 1944 r. około godz. 4-5 Arch. 2387, s. 26, 50, 55, 56, 112 .PA zbierać jego wnętrzności i włożyć do moja - A.B.] uciekała z jednej wioski podobnych mordów dochodziło także rano przyszli do naszego domu w SBU, F. 26, op. 2, spr. 2, k. 208–211.; brzucha, okręcić brzuch ręcznikiem i na drugą, tam miała teściów, bo ta w okolicznych wioskach. 23 marca w Pletenicach banderowcy. Pochwyci- w: http://koris.com.ua/other/14728/ zawiązać sznurkiem. /.../ Ze znanych druga wioska się jeszcze nie paliła. I pobliskiej wsi Wolice zamordowano li Ojca, zabili go na miejscu, a całe index.html?page=101 ). mi osób zostali zamordowani: za- tak, jak niosła chłopczyka dwuletnie- 40 Polaków.” (Stanisław Stadnicki: gospodarstwo spalili. Po pożarze po- We wsi Liski pow. Tomaszów Lu- przyjaźniona z naszą rodziną lekarka go, strzelili, to go zabili na miejscu. Mordy dokonane na ludności polskiej zbierałam kości Ojca, wujowie zbili belski w walce z UNS-UPA zginęło Maria Buzat, jej mąż Antoni Buzat, jej A Jasia Sosulskiego, młodszego o rok zamieszkującej Kresy Wschodnie w dla nich małą skrzynkę i zawiozłam 4 partyzantów AK „Korczaka” a wie- syn Adam Buzat, około 10 lat, i córka brata, niosła babcia w zawinięciu. okolicy miejscowości Buszcze po- ją sankami na cmentarz. Uciekły my lu zostało rannych, ale uratowano 18 Anna Buzat, 14 lat – wszyscy zakłuci Kula obok główki przeleciała i bab- wiat Brzeżany; w: http://raclawice. z Mamą do siostry we Lwowie. Mama rodzin polskich, które ukrywały się w nożami; Tondel Janina – krawcowa i ci ucięła palec, ale dziecku się nic net/raclawice_slaskie artykuly_histo- była chorowita i nie wytrzymała tego schronach w stanie skrajnego wyczer- jej córka, następnie Tadeusz Drewota, nie stało. Matka z zabitym dzieckiem ryczne9-.ordy_dokonane_na_ludno- cierpienia. Zmarła w rok po śmierci pania fizycznego i psychicznego. 40 lat – rozebrany do naga, przybity została ranna. To było obok księdza sci_polskiej_zamieszkujacej_kresy_ Ojca, ale już w Polsce. W 1953 roku ogrodu, jakiś banderowiec, taki z lito- We wsi Okniany pow. Tłumacz ban- gwoździami do swojego domu i zakłu- wschodnie_w_okolicy_miejscowo- odnalazły my z siostrą naszego brata ścią, rzucił ją na słomę. A potem inny derowcy zakłuli nożami 3 Polaków: ty nożami, dalej Bronisław Janowicz, sci_buszcze_powiat_brzezany.html ). w Kanadzie. Zaprosił mnie do siebie i przyszedł i ją wziął do pierwszych lat 18, 20 i 55. 45 lat – zakłuty nożami. /.../ W czasie Podawana jest także data „luty 1944” podczas tej wizyty poznałam chłopca napadu banderowcy zabrali z nasze- domów i tam jej opatrunek zrobili. oraz „24 marca 1944” - patrz poniżej. z Wołynia, który także był w Wojsku We wsi Pakoszówka pow. Sanok w go domu m.in. naszą odzież. Mój brat To miała szczęście. A dziecko zabi- Polskim. Całą jego rodzinę sowieci wyniku oskarżeń Ukraińców z Fale- We wsi Zamosty pow. Włodzimierz Wiktor Broszkiewicz nie miał żadnych te zostawili w tej słomie. Nie zabrali wywieli na Sybir i tam rodzice zmar- jówki oraz gestapowca Ukraińca Leo Wołyński w walce z UPA poległ butów. Owijał sobie nogi szmatami i dziecka z nią, bo już nie żyło, to już li. Starszego brata, już żonatego, nie Humeniuka Niemcy rozstrzelali 5 Po- 15-letni partyzant 27 DWAK Henryk obwiązywał sznurkiem. /.../ Dla nas nie trzeba było. To była ta noc z 22 wywieli, ale banderowcy zarąbali laków pod zarzutem przynależności Krzyszczak „Chrabąszcz”. najstraszniejsza nie była śmierć, ale na 23 marca. I zaraz rano Ruscy przy- później siekierami całą rodzinę. Do do AK. We wsi Zawałów pow. Hrubieszów noże rizunów” (Grażyna Drobnicka; szli. To już [banderowcy - A.B.] nie grobu mego Ojca włożono ciała jesz- We wsi Poluchów Mały pow. Prze- dokończyli palić dalszych numerów, upowcy obrabowali i spalili gospo- w: Siekierka..., s. 301; stanisławow- darstwa polskie oraz zamordowali 15 cze dwóch Polaków, którzy także zo- myślany: „Około 20.03.1944 r. za- skie). bo mówili, że dokończą. Pouciekali. stali spaleni. Były więc w Pletenicach mordowano panią Macher i.n. [We- /.../ A jeszcze, jedna taka młoda ko- Polaków: 4 mężczyzn, 6 kobiet oraz 22 marca: dziewczynki lat: 4, 6, 12, 16 i 19. trzy ofiary: 1. Władysław Majcher, dług Lucyny Kulińskiej napad był bietka, wysoka, jak moja siostra była. 2. N. Podgórski, 3. N. N. - (trzeciego 02.04.1944 i zginęło w nim 11 osób.]” We wsi Chomy pow. Tarnopol „zgi- Powiesili ją na drogowskazie przy W mieście powiatowym Złoczów nazwiska nie pamiętam)”. (Eugenia (prof. dr hab. Leszek Jankiewicz: nęli: Dziedzic Franciszek l. ok. 60 i jej bramie prawie. Jeszcze żyła, to woj. tarnopolskie: „23.03.1944 r. Zamiara, Churchville N. J. (USA): Uzupełnienie..., jw., tom 7). jego syn Kazimierz l. 10”. (Kubów..., ją sztyletami. A chłopak przyszedł na zostali zamordowani 3 Polacy NN, Zbrodnia w Pletenicach. W: http:// jw.). We wsi Poturzyn pow. Tomaszów urlop z wojska. Matka mówi, chociaż uciekinierzy z Wicynia a ponadto 5 www.wbc.poznan.pl/Content/8319/ jeszcze troszkę poczekaj w domu, jak kurierów-łączników między Wicyniem 1 marca 2019 - strona 46 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl Biuletyn%20nr51%202002.03.pdf ). Jan l. 64; 36.Podwiński l. 49 – ojciec We wsi Dżurów pow. Śniatyn pod- jednak chory i nie mógł wyruszyć w Polaków w powiecie Stanisławów i We wsi Polanowice pow. Zborów Adolfa i Teofili; 37. Procak Ewa l. ok. czas powrotu z pracy w młynie został drogę. Przewiezienia ich końmi pod- szacunkową liczbę 1552 zabitych Po- banderowcy zamordowali nie ustalo- 15; 38-40. Procak troje dzieci; 41. pobity i zamordowany 50-letni Fer- jęła się żona Antoniego Palczyńskie- laków. Materiałów ze śledztw zakoń- ną liczbę Polaków (Sowa..., s. 234). Słabaj i.n. l. ok. 50, kaleka bez ręki; dynand Glazer, były prezes Związku go imieniem Ludwika. Zorganizowała czonych, czyli umorzonych, IPN nie 42-44. jego żona i dwoje dzieci i.n.; Strzeleckiego. furmankę. Ponieważ mieli jednego publikuje, w tym tak istotnych dla Pa- We wsi Rohaczyn pow. Brzeżany 45. Sielska Zofia l. ok. 22, bestialsko konia, pożyczyli u sąsiadów drugiego. mięci Narodowej zeznań świadków, zamordowali 10 Polaków (Kubów..., We wsi Hucisko pow. Brzeżany: zamordowana; 46. Sikorska Stefania Rano dnia 26 III 1944 r. postanowili co pozwala postawić pytanie o cel i jw.). „25.03.1944 r. zostali zam.: 1. Hof- l. ok. 30, bestialsko zamordowana; man Wilhelm l. 50; 2. Paszkowski wyjechać furmanką w kierunku Hru- sens tych śledztw. W kol. Stężarzyce pow. Włodzi- 47. Skrzyński Michał l. 45; 48. So- Izydor l. 40; 3. Szlachetko Bronisław l bieszowa, w tym czasie można było We wsi Rakowiec pow. Lwów 38 mierz Wołyński w walce z UPA pole- zański Kazimierz l. 52: 49. Sozański 19.” (prof. dr hab. Leszek Jankiewicz: tylko jechać przez miejscowość Dzie- banderowców na koniach napadło gło 5 partyzantów 27 DWAK, w tym Franciszek l. 50, brat Kazimierza; 50. Uzupełnienie..., jw., tom 7). kanów lub Moroczyn, a tam stacjono- na Polaków podczas mszy w ko- 14-letni Ryszard Kozub. Sozański Michał l. 50, głuchoniemy; wały oddziały ukraińskich legionów We wsi Maziarnia Wawrzkowa ściele, zastrzelili kilku Polaków na 51. Strońska Marcelina l. 50, teściowa pod dowództwem oficerów niemiec- We wsi Szumlany Małe pow. Brze- pow. Kamionka Strumiłowa bande- chórze a resztę wiernych wypędzi- Wł. Drozdowskiego; 52. Szczur Kata- kich. Nikt z osób wymienionych nie żany upowcy zamordowali 11 Po- rowcy obrabowali i spalili gospodar- li na zewnątrz. Ustawili ich w trójki rzyna l. 25, porwana i zgwałcona; 53. dotarł do Hrubieszowa, ani nie wrócił laków, w tym spalili żywcem ojca stwa polskie i kościół oraz zamordo- i skierowali w stronę lasu. Podczas Terlecka Antonina l. 23; 55-56. córka do Lisek Horodelskich. /.../ Później z 11-letnią córką, zarąbali siekierą wali 30 Polaków. próby ucieczki zastrzeli 5 Polaków, 12-letniego chłopca oraz 4-osobową i Antoniny l. 6 i jej syn; 57. Terlecki Antoni Palczyński [...] spotkał jakie- w tym matkę z dzieckiem. Na leśnej We wsi Korczów pow. Rawa Ru- 3-osobową rodzinę. Karol l. 50; 58. Terlecki Józef l. 15, goś mieszkańca z miejscowości Gró- polanie drogę zastąpił im ksiądz grec- ska „przez bandy UPA zostali spa- syn Karola; 59-60. Werbny Jan l. 6 i dek [Nadbużny] pow. Hrubieszów i kokatolicki Bereziuk z Polany, sołtys, We wsi Uniów pow. Przemyślany leni żywcem” – 9 Polaków, ponadto Michał l. 3, synowie Katarzyny Werb- ten powiedział mu, że wyłowiono z Ukrainiec, oraz miejscowi Ukraińcy, Ukraińcy zamordowali 2 Polaków. 2 Polaków, 4 Ukraińców i 2 Żydów nej; 61. Zatorski Franciszek l. ok 15.” rzeki Huczwy zwłoki kilku osób i po- wstawiając się za Polakami. Bande- We wsi Wolice pow. Brzeżany: „23 zastrzelili policjanci ukraińscy. (Ko- (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: chowano na wale przy grobli nad rze- rowcy zwolnili Polaków biorąc okup marca we wsi Wolice zamordowano nieczny..., s. 178) Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). ką. Natychmiast Antoni pojechał do w pieniądzach, koniach, saniach i 40 Polaków.” ( Stanisław Stadnicki: We wsi Kornałowice pow. Sambor Gródka [Nadbużnego] i szukał gro- Mordy dokonane na ludności polskiej We wsi Medwedówka pow. Kosto- żywności; ocalonych zostało około pol upowcy wyłapywali Polaków we banderowcy zamordowali 5 Polaków, bów ze Stefanem Palczyńskim. Obok 90 Polaków. „Rakowice k. Szczerca, zamieszkującej Kresy Wschodnie w w tym księdza. rzeki na skarpie były świeże groby okolicy miejscowości Buszcze /po- wsi i z okolic, którzy przyjeżdżali pow. Lwów. 24.III (niedziela) po Mszy do swoich gospodarstw po żywność, We wsi Staje pow. Tomaszów Lu- (kopce z ziemi), na jednym tylko stał Świętej otoczono Kościół i wyprowa- wiat Brzeżany/; w: http://raclawice. zatknięty krzyż drewniany. Antoni od- net/raclawice_slaskie artykuly_histo- spędzili ich do stodoły i spalili – 81 belski upowcy zamordowali ponad dzono ludzi. Banda była w mundurach Polaków. „Babcia z dwiema synowy- 40 Polaków, część zabudowań oraz kopał pierwszy grób z krzyżem [i roz] niemieckich, mówili po niemiecku. Z ryczne9-.ordy_dokonane_na_ludno- poznał swoją zamordowaną żonę po sci_polskiej_zamieszkujacej_kresy_ mi i wnukami postanowili wrócić do kościół spalili: 24-letniego mężczy- położonej obok cerkwi wyszli Ukraiń- Miedwedówki, gdzie stał niedokoń- znę zatłukli kijami w łóżku, kobietę różańcu. Marię Palczyńską rozpo- cy, krewni zabieranych Polaków (wieś wschodnie_w_okolicy_miejscowo- znał po kożuszku, syna Czesława po sci_buszcze_powiat_brzezany.html czony dom wujka - mówiła Walenty- zbiorowo zgwałcili i dwóch Ukraiń- jest mieszana) i zaczęli pertraktować. na Czajka. - Ich śladem poszło wielu ców o nazwisku Skopij zarąbało ją wzroście, a Feliksa Stankiewicza po W czasie tych pertraktacji bandyci za- ). „Wolice, wieś znajdującą się pod mundurze kolejarskim. Ambrożego Brzeżanami, po II wojnie światowej innych ludzi, uciekając z przepełnio- siekierami - mordowali także sąsiedzi częli przemawiać po ukraińsku. Zażą- nej uchodźcami Starej Huty i przed Ukraińcy, większość zwłok i rannych Palczyńskiego, który jechał razem z dali 35.000 złotych, koni, krów i świń. opuścili niemal wszyscy Polacy, osie- nimi, w grobach nie było. Przyjechali dlając się w Racławicach Śląskich. tyfusem. Z całej wsi przeżyła tylko wrzucili do studni. Patrz też wyżej: 17 Przyjęli 13.000 z ofiarowanych 4 koni jedna kobieta, którą uratowało to, że i 19 marca. Stanisław, Stefan i Antoni Palczyń- wybrali 3. Kazali sobie przynieść 50 Na miejscu została tylko Anastazja scy – rozpoznali zwłoki, przygotowali Jankowska, dziś 95-letnia kobieta, położyła się na śniegu, w polu i przy- W kol. Szczepiatyn pow. Tomaszów bochenków chleba i 5q zboża. Zabito kryła białym prześcieradłem.” (Da- trumny i zawieźli do Hrubieszowa na dwie kobiety, jedna z nich Janisio- ostatnia Polka w tej miejscowości. Od Lubelski banderowcy zamordowali cmentarz. W czasie grzebania zwłok lat opiekuje się ona mogiłami, które riusz Chajewski: Krwawa niedziela 17 Polaków w wieku 8 – 86 lat (Ko- wa.” (1943 sierpień – 1944 kwie- to było apogeum rzezi wołyńskiej. zamordowanych grabarz oświadczył, cień – Meldunki i raporty z PolKO sama postawiła, a w których pocho- nieczny..., s. 179). że pod murem cmentarza jest jakiś wała ofiary napadu na Wolice z 24 Trauma przywieziona z Wołynia; w: Lwów-powiat przesłane do Delegata https://plus.gazetalubuska.pl/krwa- We wsi Szeszory pow. Kosów Hu- grób zabitego z Gródka. Grób ten od- RGO we Lwowie dotyczące napadów marca 1944 roku. Wówczas, pośród culski podczas nocnego napadu kopano i bliscy rozpoznali w nim Am- ponad 40 ofiar, znalazł się również wa-niedziela-to-bylo-apogeum-rzezi- i mordów dokonanych na ludności wolynskiej-trauma-przywieziona-z- banderowcy spalili większość go- brożego Palczyńskiego i pochowali polskiej powiatu lwowskiego. W: B. jej mąż Antoni Kinal.” (Strażniczka spodarstw polskich i kościół oraz we wspólnym grobie na cmentarzu w polskich mogił w Wolicach na Ukra- wolynia/ar/13321676 ). Ossol. 16722/1, s. 45, 51, 55-63, 67- zamordowali 102 Polaków, w tym Hrubieszowie. Przesłuchiwani miesz- 69). „Ojciec Zygmunta Jana Borcza inie; 15.01.2016; w: http://www.stu- We wsi Soroki pow. Buczacz bande- 36 Polaków spalili żywcem w ko- kańcy Gródka w roku 1968 oświad- diowschod.pl/artykuly/strazniczka- rowcy zamordowali 33 Polaków, w (urodzonego w 1931 roku) był kierow- ściele. „Cmentarza i mogił, gdzie po- czyli, że nic nie wiedzą w tej sprawie. nikiem szkoły w Rakowcu, położonym polskich-grobow-w-wolicach-na- tym: 8-osobową rodzinę Kozdrow- chowano pomordowanych Polaków Według ustaleń Oddziału Śledczego ukrainie/). Czy IPN zadbał o spisanie skich z 6 dzieci (najstarsza córka mia- 20 km od Lwowa. „W Niedzielę Pal- już nie ma, został całkowicie zdewa- Prokuratury Związku Radzieckiego mową w 1944 roku [pomyłka świad- relacji tego świadka? ła 20 lat), 6-osobową rodzinę Czar- stowany, a w tym miejscu jest pastwi- i Prokuratury PRL – Oddział w Lu- nieckich z 4 dzieci, 5-osobową ro- ka; zajścia, o których opowiada, W nocy z 24 na 25 marca: sko dla bydła” (Paulina Solińska; w: blinie, Ambroży, Czesław i Maria miały miejsce 26 marca 1944 roku, dzinę Podolskich z 3 dzieci (chłopiec Siekierka..., s. 317 – 318; stanisła- Palczyńska z Nowin, Ludwika Pal- We wsi Bełz pow. Sokal upowcy z niemowlę i córki lat 7 i 15), 4-osobo- czyli tydzień przed Niedzielą Palmo- Wołynia obrabowali i spalili gospo- wowskie). czyńska z Lisek Horodelskich i Feliks wą] poszedłem na sumę do kościoła. wą rodzinę (matka, niemowlę, córka Stankiewicz s. Konstantego z Witol- darstwa polskie, plebanię i kościół lat 14 i syn lat 15) - większość ofiar We wsi Szumlany pow. Podhajce: /…/ Ojciec został z bratem w szkole, oraz zamordowali 104 Polaków. „25.03.1944 r. (?) był trzeci napad dowa, pow. Włodzimierz [Wołyński], obudziły ich strzały. Pod oknem stał zarąbali siekierami. „W nocy z 24 na zamordowani zostali 26 marca 1944 r. We wsi Berbeki pow. Kamionka – wymordowano resztę Polaków, ale człowiek z automatem i strzelał do 25 marca 1944 r. do naszego domu przez Ukraiński Legion Samoobrony Strumiłowa upowcy spalili więk- brak bliższych danych”. (prof. dr hab. uciekających z kościoła ludzi. Uciekli wdarło się przemocą kilku ukraiń- rejestrowany jako 31 Specjalny Bata- szość zagród polskich i zamordowali Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., od razu do lasu. Ja byłem w kościele, skich rezunów. Jeden z nich zarąbał lion pod dowództwem dwóch niemiec- 80-letniego Józefa Duchniewicza ze jw.). w zakrystii. Ksiądz [Błażej Jurasz] siekierą moją pięcioletnią córeczkę kich oficerów. Oddział ten przybył wsi Turki. Anielę, rozpłatał jej całkowicie głów- We wsi Wasylów pow. Rawa Ruska mówił kazanie i nagle zrobiło się ci- do Dziekanowa i Moroczyna w pow. cho. Widzę, jak ksiądz biegnie z ambo- We wsi Białe pow. Przemyślany pod- kę. Mnie i mężowi Michałowi opraw- (Tomaszów Lubelski) banderowcy Hrubieszów dnia 3 marca 1944 r. Re- ny do zakrystii. Odryglował drzwi na czas drugiego napadu banderowcy za- cy kazali się położyć na podłodze i od- obrabowali i spalili gospodarstwa krutował się z Ukraińców zza Buga (z zewnątrz, a ja za księdzem. I tam stał mordowali 80 Polaków, w tym upro- dali do nas po kilka strzałów karabi- polskie oraz w barbarzyński sposób Wołynia) i był w Dziekanowie i Moro- na śniegu Ukrainiec i strzelił do księ- wadzili do lasu Jana Kamińskiego i nowych. Mąż zginął już od pierwszej wymordowali 145 Polaków, ustalono czynie do końca czerwca 1944 r. /.../ dza. Ksiądz się wywrócił. Potem do- jego 20-letnią córkę Rozalię i ślad po kuli, ale mordercy przekłuli go jeszcze 137 nazwisk ofiar. Inni: sotnia „Ja- 7 osób zbrodniarzy z tego oddziału, tj. wiedziałem się, że ksiądz został ranny. nich zaginął. Inni „25.03.1944 zostali kilka razy bagnetem. Ja otrzymałam hody”, policjanci ukraińscy i chłopi 31 Specjalnego Batalionu, żyje jesz- Kościelny złapał mnie za kołnierz i zam. 1. Bednarz Piotr; 2. Bednarz Ta- tej nocy dwa postrzały kulami rozry- ukraińscy z UNS zamordowali 102 cze w Polsce. Palczyńscy i Stankie- wrzucił z powrotem do zakrystii. Py- deusz l. 16 syn Franciszka; 3. Bednarz wającymi. Straciłam przytomność. Polaków, spalili wieś, plebanię i ko- wicz Feliks zamordowani zostali nad tam się kościelnego: »Co się z nami Władysław l. 40; 4-6. Trzy osoby o Napastnicy sądząc, że nie żyję zosta- ściół (Motyka..., s. 195; Tak było...). rzeką Huczwą w miejscu, gdzie był stanie?«. A on mówi: »Nic. Zarżną nazwisku Bednarz, jedna z nich kobie- wili mnie w spokoju. Po jakimś czasie We wsi Witków Nowy pow. Radzie- most i młyn. Obecnie po tym młynie nas«. Zobaczyłem, że za ołtarzem jest ta z d. Bednarz, jedna osoba w wieku oprzytomniałam i doczołgałam się do chów banderowcy zamordowali 8 Po- sterczą tylko pale wbite w ziemię nad dziura, w której schowali się ludzie, ja 36 lat; 7-8. Bezubka – ojciec i córka; sąsiada, Ukraińca, Dymitra Krzyża- laków: 7-osobową rodzinę Bychaw- Huczwą. Odnośnie koni, które wiozły już się nie zmieściłem. Ukraińcy stali 7. Chruściel Franciszek l. 30; 8. Czaj- nowskiego. Znalazłam tam schronie- skich oraz Janinę Szoszler. furmankę – jeden przybiegł do Lisek przed głównym wejściem za oszklony- kowska Bronisława l. 43; 9. Czajkow- nie, ale na drugi dzień odnaleźli mnie 26 marca /niedziela/: Horodelskich sam bez wozu, drugie- mi drzwiami z karabinami wymierzo- ska Józefa l. 12, zmarła w męczar- banderowcy i ponownie podjęli pró- We wsi Chlebowice Świrskie pow. go odnaleziono, jak podają ludzie, w nymi w ludzi, którzy leżeli na podło- niach; 10-11. Czajkowski(a) dzieci bę zamordowania. Otrzymałam trzy Przemyślany banderowcy zamordo- sąsiedniej wsi. Powyższe dane otrzy- dze. Kobiety nosiły wtedy takie duże Anny Czajkowskiej; 12. Czajkowski strzały z pistoletu i dwa razy przekłuto wali 60 Polaków. małem z Komendy Wojewódzkiej MO chusty i wszystko leżało na ziemi. W Józef; 13. Czajkowski Józef l. 55; mnie bagnetem w okolicy prawej ło- w Lublinie, dnia 12 XII 1968 r. (—) tym momencie zobaczyłem, że z chóru 14. Czajkowski l. 70; 15. Czajkowski patki. Postrzały otrzymałam w twarz i We wsi Dziekanów koło Moroczy- Julian Stankiewicz” (Informacja KW ludzie wchodzą jeszcze wyżej. Rozpę- Piotr l. 55; 16. Dąbrowska Maria l. do dziś posiadam po nich ślady. Mor- na pow. Hrubieszów Ukraińcy za- MO w Lublinie z 12 grudnia 1968 r. dziłem się, wbiegłem do przedsionku, 55; 17. Dąbrowski Józef; 18. Fleszer dercy sadząc, że już nie żyję, pozo- mordowali 4 Polaków. „W roku 1944 udzielona Julianowi Stankiewiczowi gdzie stali Ukraińcy, i otworzyłem Stefania l. 30, powieszona; 19. Florek stawili mnie u sąsiada nieprzytomną. przybyła do Lisek Horodelskich pow. w sprawie zabójstwa uciekinierów z drzwi na chór. Poleciałem do góry. A Michał l. 15; Huninik Jan l. 25; 20. Stamtąd odwieziono mnie do siostry Hrubieszów rodzina Palczyńskich z Wołynia; w: IPN, 27 WDP AK, IV/79, tam już wciągali drabinę i krzyczeli: Janiszewski Ignacy; 21. Kamińska mego męża Anny Kluski. Znajoma Równego (Wołyń). Trochę później do k. 209–210). »Wciągać drabinę, bo banderowcy Rozalia l. 20; Kamiński Jan ; 21-24. mego męża Genowefa Mierzwiak po- Lisek Horodelskich przyjechała ro- We wsi Ksawerówka pow. Stani- lecą za nim!«. Ktoś jednak opuścił mi Kamiński Józef i jego troje dzieci; 25. wiadomiła o napadzie stacjonujący dzina Palczyńskich z Nowin, tj. Am- sławów zamordowanych zostało 17 drabinę. Podskoczyłem, złapałem się, Konrat Hanna l. 47; 26. Konrat Mi- o kilka kilometrów oddział żołnierzy broży, żona jego Maria i syn Czesław. Polaków (IPN Wrocław: „Umorzenie wciągnęli mnie wyżej. W taki sposób chał l. 22, syn Hanny; 27 Martowołos węgierskich, którzy przyjechali do Z uwagi na zagrażające niebezpie- śledztwa w sprawie ludobójstwa do- znalazłem się na strychu. Ludzie cho- Jakub l. 50, gajowy; 28. Mazur Jan; wsi. Ich dowódca zaopiekował się czeństwo rodzina miała wyjechać do konanego przez nacjonalistów ukraiń- wali się na belkach. Byłem za mały, 29. Mróz i.n. matka Józefa Mroza; mną. Opatrzono mi rany” (Rozalia Przeworska. Przewiezienia rodziny skich na 209 obywatelach narodowo- aby się wspiąć. Zauważyłem szczelinę 30. Mróz - dziecko Józefa Mroza; 31. Jeziewrska; w: Komański..., s. 665). podjął się Feliks Stankiewicz z racji ści polskiej na terenie b. powiatu sta- między połacią dachową, wszedłem w Naradzaj Wasylia l. 30; 31. Naradzaj 25 marca: posiadanego munduru kolejowego nisławowskiego – Wrocław, 14 maja nią i podszedłem aż pod sam ołtarz. l. 1,5 syn Wasylii; 32. Naradzaj pół- i przybył do Lisek wieczorem 25 III We wsi Białe pow. Przemyślany zo- 2012”). IPN podaje także datę 28 Był tam jeszcze chłopak, który umiał roczne dziecko Wasylii; 33. Nowo- 1944 r. Ambroży Palczyński prosił An- stał zamordowany przez UPA gajowy marca i liczbę 16 ofiar. Siekierka, Ko- po ukraińsku. Ukraińcy weszli na sielski Stanisław l. 19, szwagier Anny toniego Palczyńskiego, żeby pomógł Jakub Martowłos, lat ok. 55. mański i Rózański w opracowaniu do- górę i strzelali do ludzi. Słychać było Nowosielskiej; 34. Nowosielski Karol zabrać dobytek i pojechał z nim do tyczącym woj. stanisławowskiego na strzał i pac! – uderzenie ciała o zie- l. 80, teść Anny Nowosielskiej; 35. We wsi Brześciany pow. Sambor Przeworska. Transport miał zabez- s. 508 podają 624 nazwiska zabitych mię. Świecili latarkami i chcieli wejść, Podwińska Aniela (?); 35 Podwiński banderowcy zamordowali 8 Polaków. pieczyć Feliks Stankiewicz. Antoni był www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 47 a trzeba było tam wejść na brzuchu. na osiedle pod lasem, spalili wszyst- 25 Polaków (inni: 34 Polaków). wam dali”, ale puścili nas. Poszliśmy To do niej 27 marca 1944 r. ze stra- I ten chłopak mówi po ukraińsku: kie budynki i zamordowali 27 Pola- We wsi Smoligów pow. Hrubieszów w stronę leśniczówki, a rano do Łasz- chu przed Ukraińcami skoczyła córka »Mamy noże, to gardła wam pode- ków z 5 rodzin. Inni: „27.03.1944 r. esesmani ukraińscy z SS „Galizien czowa i Tyszowiec. Tam spędziliśmy stróża szkolnego Karola Pukaluka. rżniemy«”. I nie weszli. W kościele, zostali zamordowani: 1-24. rodzina – Hałyczyna” oraz policjanci ukraiń- Wielkanoc 1944 roku - opowiada Ka- Dziewczyna utonęła. Starsi ludzie po tych krzykach i wrzaskach, zrobiła Buły Marii - 5 osób; rodzina Jadacha scy i chłopi ukraińscy z okolicznych zimiera Sobczuk. Uratować zdołała powiadają, że w tej studni pływało się cisza. Po jakimś czasie, nie wiem Jana – 6 osób; rodzina Kopcia Marci- wsi (ponad 2 tysiące napastników) się Franciszka i Kazimierz Pukaluko- kilka trupów. Ludzie uznali, że studni jak długim, usłyszeliśmy wołanie ja- na - 7 osób; Nieradka Anna; rodzina wymordowali ponad 200 Polaków. wie z kilkuletnią córką Zofią. Zdołali wioskowej zasypywać ziemią jednak kieś pani: »Już nie ma Ukraińców, po- Tokarz Weroniki – 5 osób.” (Prof. dr W obronie wystąpiły oddziały AK i przedrzeć się do Perespy gdzie spędzi- nie będą, że może się jeszcze przydać. szli do lasu z ludźmi«”. („Bery kosu, hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- BCH, w walce poległo 32 partyzan- li resztę wojny. Przeżyła Stefania Szo- Zamiast ziemi do środka nasypali ga- bery niż i na Lacha…” - relacje oca- nienie..., jw.; Seria – tom 8). tów - łącznie zginęło ponad 232 Pola- pińska z domu Pukaluk (matka wójta szonego wapna. Przez parę dni woda lałych z rzezi wołyńskiej”; oprac. Ra- We wsi Gniła pow. Przemyślany: ków. Mordowano w okrutny sposób, Szopińskiego) i jej brat Bronisław. - buzowała, tak mocno, że omal piana fał B. Pękała; w: http://www.zbrod- „27 marca o godz. 8 rano zrobili nie oszczędzając dzieci, kobiet i star- Mama była na pierwszej linii frontu. nie wyszła na zewnątrz. Zżarło mchy z niawolynska.pl/swiadkowie-mowia/ Ukraińcy odwet na Polakach w Gniłej ców, Palono żywcem, gwałcono ko- Kiedy wycofywała się z koleżankami cembrowiny i ludzkie szczątki. Ludzie, beru?SQ_DESIGN_NAME=print; koło Hanaczowa, za atak Polaków na biety, rabowano mienie, wieś została obok nich upadł pocisk artyleryjski. przez parę lat po wojnie wyciągali z Siekierka..., s. 628, lwowskie). „26 Ukraińców tejże wsi, zamordowano 1 doszczętnie spalona. Robert Herba- Dwie koleżanki zginęły, mama zosta- niej wodę. Lech Szopiński, wójt Mir- marca 1944 r. około godziny 11 przed osobę i uprowadzono kobietę z dwoj- czewski pisze: „O świecie 27 marca ła przysypana ziemię i ich ciałami. cza i jednocześnie regionalista mówi, południem, jakiś oddział UPA wszedł giem dzieci”. (http://piotrp50.blog. 1944 roku blisko 2 tysiące żołnierzy Ogłuszona. Kiedy Ukraińcy chodzi- że nie ma pewności, czy wszyscy ci do wsi Rakowiec i otoczył kościół w onet.pl/2007/10/13/zbrodnie/). Wehrmachtu ze 154 Dywizji Piechoty, li dobijać rannych, ją oszczędzili. potopieni żywcem to ofiary pacyfikacji czasie, gdy tamtejszy ksiądz rzymsko- Myśleli, że jest trupem - relacjonuje wioski z 27 marca 1944 roku. Mogli We wsi Hubinek pow. Rawa Ruska policji i SS Galizien, UPA, wyposażo- -katolicki Błażej Jurasz, wygłaszał ka- historię mamy Lech Szopiński. - Za- zginąć później. - Jeszcze w 1945 roku, (Tomaszów Lubelski) banderowcy ne w artylerię i broń pancerną otoczy- zanie. Zmuszono do wyjścia księdza i czął się następny dzień. Już robiło się a nawet 1946 działała w okolicy sot- zamordowali 6 Polaków. ły niespodziewanie Smoligów, kolonię kilkudziesięciu mężczyzn, zastrzelono Olszynkę, kolonię Amerykę i Łasków. widno, a moje poszukiwania bliskich nia Wowky.” (Robert Herbaczewski..., 4 osoby a pozostałych poprowadzono We wsi Jazienica Ruska pow. Ka- Rejon, który od kilku miesięcy był bazą pozostawały bezowocne. W czasie jw.). mionka Strumiłowa banderowcy do lasu. Wieś tę zamieszkiwali Pola- „Rysia”. Rankiem rozpoczęto ostrzał penetrowania pobojowiska ukazały We wsi Święty Józef pow. Kołomyja zamordowali 17 Polaków, spalili żyw- cy i Ukraińcy. Przeciw temu wystąpili artyleryjski i moździerzowy. Salwy z się nam straszne sceny. Widoki nie do banderowcy zamordowali 2 młodych cem 70-letnią Annę Bielak, rannego jednak mieszkańcy wsi – Ukraińcy z karabinów maszynowych kosiły okna opisania. Dużo zabitych i poległych Polaków. „Jako datę śmierci, ksiądz Jana Pasierbskiego, lat 35, powiesili. księdzem grecko-katolickim Bereziu- domów. Okrążone , broniące wiosek koleżanek i kolegów, znajomych. Czę- Tadeusz Byś wpisał 27.03 1944, data kiem (z Polany) i wójtem na czele. Ks. We wsi Kopań pow. Przemyślany plutony BCh „Żmijki” i „Orła” oraz sto wymordowane całe rodziny. Za wspólnego pogrzebu to 13.04.1944. Bereziuk wraz z kilkoma parafianami upowcy zamordowali 10 Polaków. pluton AK „Hardego” zostały rozbi- kopcem klęcząca, wyglądająca jak Jako przyczyna śmierci dwa razy po- żywa Regina Markiewiczówna, a nie- pojechał za oddziałem UPA i po dłu- We wsi Ksawerówka pow. Tłumacz te. W wyniku ostrzału zginął Michał dana jest: occisus in periculo belli, daleko leżący na wznak, martwy Bo- gich pertraktacjach wykupił porwa- podczas nocnego napadu upowcy za- Ordyniec wraz z żołnierzami ze swo- co chyba można przetłumaczyć jako lek Oleszak mający na szyi sznur po nych mężczyzn za 10 tys. złotych i 4 mordowali 13 Polaków oraz 3 żołnie- jego plutony. Zdziesiątkowany zostały ”śmierć od pocisku podczas wojny”. odciętym pistolecie. Dalej przytuleni świnie. Potem prawie wszyscy Polacy rzy niemieckich i 2 Żydów. „Marzec pluton Feliska Zwolaka „Szczygła”. Biorąc pod uwagę daty urodzin po- do siebie młodzi Ligunowie. Józek opuścili Rakowiec.” (http://piotrp50. 1944. Ksawerówka pow. Stanisła- Od serii z automatu zginął dowódca dane przez księdza, tj. 16.02.1925 „Długi” trzymał w ręku mały pisto- blog.onet.pl/2007/10/13/zbrodnie/ ). wów: Zabici: Gałaś Marcin lat 70; placówki Bolesław Kaniuga „Orzeł”. (Aleksander Rudnik) i 25.05.1926 let. Wyglądało na to jakby popełnił We wsi Rakowiec pow. Podhajce: Dziadek Karol lat 56; Bogusz Broni- Polegli jego dwaj stryjeczni bracia (Bolesław Czajka), wychodzi, że daty samobójstwo. Pod niespaloną szopą „26.03.1944 r. zostali zam. dwaj księ- sław; Piwowarczyk Maria; Bogusz Feliks „Zając” i Stanisław „Tryb” zanotowane przez księdza by się zga- gospodarza Bartosza stały jak żywe, ża NN”. (prof. dr hab. Leszek Jankie- Edward lat 23; Kotopka Jan lat 18; wraz z ich ojcem Wincentym. Od dzały” (http://historiapamieciapisana. sztywne od mrozu, oparte o ścianę wicz: Uzupełnienie..., jw., tom 7). Piwowarczyk Wanda; Piwowarczyk wybuchu pocisku wystrzelonego z wordpress.com/2014/02/25/aleksan- trzy siostry Bartoszówny: Aniela, Kazimierz; Piwowarczyk Urszula; działka pancernego polegli Mieczy- der-rudnik-i-boleslaw-czajka ; Sie- We wsi Szczepiatyn pow. Rawa Ru- Władzia, Lodzia, najładniejsze panny Piwowarczyk Ryszard.” (1944, 17 sław Mazur, Franciszek Łysiak oraz kierka…., s. 282, stanisławowskie, ska banderowcy obrabowali i spalili tej wsi - opisywał krajobraz po pacy- lipca – Pismo PolKO w Stanisławo- sanitariuszka Wanda Michnor. Zginęli podaje datę „w kwietniu 1943”). gospodarstwa polskie oraz zamordo- fikacji Zbigniew Ziembikiewicz. - W wie do Dyrektora RGO w Krakowie Martyniuk, Pukaluk, Dąbrowski, Dę- wali 27 Polaków, w tym 8 kobiet i 8 nocy po ustaniu walk zarówno party- We wsi Tuczapy pow. Śniatyn ban- zawierające imienny spis osób upro- biński, Czuwara. Do ostatka opierał dzieci w wieku 3 – 15 lat (inni: 18 Po- zanci jak i cywile zbierali rannych i derowcy zamordowali 10 Polaków, w wadzonych i zamordowanych od po- się Czesław Bulicz „Duży”, któremu laków (Motyka..., s. 195; Tak było...). zabitych. Zrobiono szybkie pochówki. tym 4-osobową rodzinę Balewiczów z czątku napadów, od września 1943 do upowcy rozwścieczeni jego oporem We wsi Uszkowice pow. Przemyśla- Ciężej rannych odstawiono do szpita- synami lat 10 i 12. 15 lipca 1944. W: B. Ossol. 16721/1, wyłupali oczy i wycięli język. W wyni- ny zamordowali na terenie folwarku la w Tomaszowie Lubelskim. Wysiłek We wsi Tudorkowice pow. Hrubie- s. 349-373). ku wielogodzinnego krwawego boju, 10 Polaków. był tak duży, że padano ze zmęczenia szów „OUN pod dowództwem Teo- We wsi Ksawerówka pow. Stanisła- który zakończył się klęską otoczonych We wsi Wasylkowce pow. Kopy- - wspomina w swojej książce Broni- dora Daka” zamordowała 6 Polaków wów w walce z UPA zginęło 10 Pola- oddziałów w walce zginęło 33 party- czyńce zamordowali 6 Polaków zantów, a wielu było rannych. - Na sława Staszczuk- Walczyszyn ps. Ju- i Ukrainkę, żonę Polaka oraz ich syna. ków z samoobrony. trzenka, która od stycznia 1943 r. była „Teodor Dak i Stefan Sameluk wtar- W nocy z 26 na 27 marca: łąkach, tuż przy grobli trafiony serią We wsi Łopuszna pow. Bóbrka ban- w oddziałach „Rysia” gnęli do mieszkania Jana Wocha. Po We wsi Błotnia pow. Przemyślany: z karabinu maszynowego w pierś zgi- derowcy uprowadzili i zamordowali W pacyfikacji zginęło około 200 miesz- wyprowadzeniu gospodarza z domu „26/27.03.1944 r. został zamordo- nął mój ojciec. Padł przy nim śmier- 30-letniego Piotra Stopyrę jadącego kańców wioski, w tym uciekinierów z oskarżony Dak go zastrzelił, a następ- wany Michał Augustyniak l. 70. Tej telnie ranny Jan Wężowski „Wąsik”, do młyna ze zbożem. Na drugi dzień innych miejscowości. To była ostatnia nie to samo uczynił z Ukrainką Nata- samej nocy zamordowano we wsi 17 niedawno przybyły z Waręża i zaprzy- w poszukiwaniu go poszła jego żona polska wieś na tych terenach. - Imien- lią Woch, żoną Jana. W opuszczonej Polaków NN oraz jednego Ukraińca siężony w miejscowej placówce wraz i siostra. Obie zostały zamordowa- na lista ofiar jest wciąż układana. Po stodole Ukraińcy z UPA zastrzelili NN”. (prof. dr hab. Leszek Jankie- bratem Michałem „Orlikiem”. Mi- ne: 28-letnia Emilia Stopyra i około ostatnich uroczystościach jubileuszo- Franciszka Nowackiego, Tomasza wicz: Uzupełnienie..., jw., tom 7). chał też nie miał się czym bronić, gdyż 30-letnia Julia Stopyra. „Teraz wiem, zabrakło mu amunicji. Nikt nie mógł wych w Smoligowie spis dobija już do Nowackiego, Piotra Wocha, Stani- We wsi Dżurów pow. Śniatyn ban- że oprawcy zabitych wrzucili do sta- zapobiec potwornej rzezi - wspomi- setki. Nazwisk niektórych zamordo- sława Wocha i Franciszka Hudymę. derowcy zamordowali 22 Polaków, w rej studni, którą potem zasypano, że nał potem po latach Zbigniew Ziem- wanych nie da się już odtworzyć, bo Zwłoki pomordowanych wśród śmie- tym kobiety i dzieci, oraz 1 Ukrainkę, w tych dniach zginęło 30 osób, w tym bikiewicz ps. „Smok”. Jego ojciec zginęło sporo uciekinierów z Oszczo- chów i żartów bojówkarzy Bazyli Ka- żonę Polaka; spalili ich gospodarstwa, 5 osób narodowości ukraińskiej, że Stanisław był nauczycielem w Smoli- wa i Dołhobyczowa - mówi Lech niuka, Maksymilian Weć i Grzegorz 2 sklepy i 3 kuźnie. Wg J. Stróżew- wśród zamordowanych było pięcio- gowie. Za cenę dużych strat przybyły Szopiński.” (Robert Horbaczewski: Robak wywieźli do Bugu”. (Sentencja skiego tej nocy zamordowani zostali: ro dzieci, że oprócz trojga Stopyrów na miejsce walki „Ryś” zdołał jednak Rok 1944. Tak było w Smoligowie; wyroku Sądu Wojewódzkiego w Lu- „1. Glazer Ferdynand syn Edwarda, byli to mieszkańcy ze wsi Olchowiec, wyrwać część batalionu z pułapki. w: http://roberthorbaczewski.pl/ak- blinie z 29 stycznia 1972 r. w sprawie lat 48; 2. Sanecki Józef, lat 70; 3. Ma- Suchodół i Tołszczowa” (Szczepan Utworzony przez niego korytarz po- tualnosc81,5,,rok-1944-tak-bylo-w- Teodora Daka, w: http://koris.com.ua/ tusiak Józef, lat 49; 4. Matusiak Julia, Napora; w: Siekierka..., s. 34, lwow- zwolił na ewakuację części ludności -smoligowie.html ; 2013-04-24). Gdy other/14728/index.html?page=407). lat 47; 5. Wesołowski Jan, lat 63; 6. skie). „Wysiadamy z samochodu. Tuż cywilnej w stronę Tyszowiec. Ura- po latach do Smoligowa powrócili W nocy z 27 na 28 marca: Litecki Paweł, lat 25; 7. Kształt Jan, przy szosie stały niegdyś budynki tej tować zdołała się rodzina Dunajów. Polacy w studniach znajdowali ciała We wsi Bobrki pow. Kamionka lat 52; 8. Kształt Karolina, lat 59; 9. bandyckiej leśniczówki. Teraz jest pu- Uciekali polami w kierunku Łaskowa. pomordowanych. Studnie zostały za- Strumiłowa: „W pow. Kamionka Nowakowska Rozalia, lat 70; 10. No- ste miejsce, rośnie na nim wysika do Przed nimi szła czteroosobowa rodzi- sypane. „Takich studni - cmentarzy w Strumiłowa w nocy z dn. 27 na 28 wakowska Maria, lat 65; 11. Świątek pasa trawa, w której bieli się mnóstwo na Gałęzy, właściciela młyna. - Miał Smoligowie było wiele. Po większości marca Ukraińcy spalili doszczętnie Matylda, lat 76; 12. Sadowiński An- margerytek. Pozostały jeszcze drzewa chłopczyka z mojego wieku Czesława nie ma już śladu. Ludzie zasypali je, wieś Bobrki i zabili 9 osób”. („Wia- toni, lat 50; 13. Sadowińska Otylia, owocowe, okalające niegdyś budyn- i młodszą córką. Nagle coś przelecia- razem z trupami i ich tajemnicami. domości z Ziem Wschodnich” nr 6; lat 48; 14. Dasiewicz Stefan,,lat 40” ki leśniczówki. Z prawej strony wsi, ło nad naszymi głowami i spadło na Tak było u Jóźwiaków, Czerniaków, w: http://koris.com.ua/other/14728/ (Jacek Stróżewski, w: www.stankie- w zaroślach, piwniczny strop, osnuty nich. Wszyscy zginęli. Wróciliśmy do Jakubczaków. U Jóźwiaków trup index.html?page=185) wicze.com/ludobojstwo.pl ).Sz. Sie- pajęczynami. Tam w dole męczono, wypłynął ze studni, bo po roztopach Procia, gdzie schowaliśmy w lochu, We wsi Chochoniów pow. Roha- kierka, H. Komański, E. Różański ..., gwałcono, rżnięto na kawałki ludzi. wezbrała woda. Ludzie chodzili go bez drzwi. Było tam dużo ziemniaków tyn banderowcy obrabowali i spalili na s. 638 podają, że Glazer Ferdynand A ich szczątki wrzucano do głębokiej oglądać. Zapamiętali, że miał na so- i pełno krwi. Siedziała tam już kobieta wszystkie gospodarstwa polskie oraz zamordowany został 25 marca 1944 studni, która jest dzisiaj zasypana. bie wojskowy, polski mundur. - Widać z dzieckiem, które strasznie kaszlało, zamordowali 64 Polaków. „28-29. r., nie wymieniają wszystkich ofiar /.../ Widzę oczyma wyobraźni mojego było, że to był ładny chłopak. Ciem- bo miało koklusz. Mój ojciec wyszedł III.1944 Chochoniów powiat Roha- napadu w nocy z 26 na 27 marca 1944 biednego Ojca, przywiązanego do ny blond, kręcone włosy. Tylko mu z lochu i mówi, że Olszynka się pali tyn Zamordowani: Ogonowski Wła- r., podają też, że Dasiewicz Stefan za- drzewa, jak obcinają mu różne części rękę podaj, aby wstał. Pod nim był i że 20 chłopów idzie prosto na nas. dysław syn Józefa lat 32; Zalewska mordowany został z dwoma innymi ciała, wydłubują oczy, podczas gdy jeszcze jakiś nieboszczyk. Jóźwiak tą Struchleliśmy - opowiada Kazimie- Karolina wdowa lat 40-45; Zalewska osobami NN 22 października 1944 r. serce jeszcze żyje – co myślał, kiedy studnię zasypał. Teraz nawet ciężko ra Sobczuk. Banderowcy nie weszli Aniela 21 lat jej córka; Janowicz Ma- We wsi Nowosielica pow. Śniatyn tracił swoje młode życie?” (Janina byłoby wskazać, gdzie się znajdowała jednak do piwnicy. Na jego szczycie rianna jej córka; Zalewska Władysła- banderowcy zamordowali 10 Pola- Stopyra – Gawrońska; w; Siekierka..., - opowiada Kazimiera Sobczuk. - Tuż lochu ustawili karabin maszynowy i wa synowa Karoliny 24 lat; Zalewska ków. s. 57 – 59; lwowskie). przy drodze była, śladu już nie ma - prowadzili ostrzał. Kiedy ustał Duna- Jadwiga córka Władysławy 1/2 roku; W kol. Olszynka pow. Hrubieszów dopowiada jej mąż Tadeusz. Trupa We wsi Tuczapy pow. Śniatyn za- jowie wyszli z piwnicy i zaczęli ucie- Ogonowska Maria, córka Feliksa; Ukraińcy wymordowali Polaków mordowali 10 Polaków. kać w kierunku Łaskowa. Za zakrętem w studni (choć jedni mówią, że przy Czerkawskiego żona Michała 33-35 (Konieczny..., s. 179). zatrzymali ich Ukraińcy. - Ustawili studni) znalazł Edward Jakubczak. 27 marca: lat; Ogonowski Kazimierz jej syn 12 We wsi Pawłowa pow. Jarosław w szeregu pod lufami karabinu. My- Rozkład ciała był tak zaawansowany, We wsi Ćwitowa pow. Kałusz ban- lat; Ogonowski Józef jej syn 5 lat; policjanci ukraińscy zastrzelili 8 Po- ślałam, że to koniec. Uratował nas że nie można było się zorientować czy derowcy uprowadzili 45-letniego Ogonowska Regina jej córka 1 rok; laków (inni: 9 Polaków i 1 uprowa- Niemiec, który przybiegł od strony to był mężczyzna czy kobieta. Bieliły Romana Baczyńskiego i po torturach Pawłowski Michał, syn Jana 52 lat; dzili). cmentarza w Łaskowie z białą flagą się tylko kości. Jakubczak szczątki Pawłowska Maria córka Michała 23 zamordowali go i spalili. na kiju. Rozkazał, aby nie bić cywi- nieszczęśnika i studnię zasypał. Nie We wsi Rzeczyca pow. Rawa Ruska lat; Pawłowski Jan syn Michała lat We wsi Dołha Wojniłowska – Zie- lów. Ukraińcy byli niepocieszeni. ma także już studni, która znajdowała banderowcy obrabowali i spalili go- 12; Kostkiewicz Józef 55-56 lat; Kost- mianka pow. Kałusz upowcy napadli Mówili, przez zęby: „Ach my byśmy się przy budynku szkoły powszechnej. spodarstwa polskie oraz zamordowali kiewicz Paulina z Klementowskich 35 1 marca 2019 - strona 48 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl lat; Klementowski Karol, ojciec Pau- We wsi Pletenica pow. Przemyśla- hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- Prowodyrem zbrodni był paroch z ści. Częste strzelanie nie ustawało. Od liny 72 lat; Czerkawski Julian, syn ny upowcy zamordowali 3 Polaków, nienie..., jw.; Seria – tom 8). sąsiedniej wsi Polana, ks. greckoka- skał z sąsiadem przeszliśmy na Ryń i z Karola 52 lat; Czerkawska Jadwiga, byli to: Władysław Majcher (spalony We wsi Wołczków pow. Stanisła- tolicki Wołodymyr Wesołyj (Janina wielkim smutkiem przyglądaliśmy się żona 45 lat; Czerkawski Tadeusz, syn żywcem), Jan Podgórski i Maria Cie- wów upowcy spalili gospodarstwa Dąbek; w: Stanisław Żurek: UPA w tej pożodze. Krążąc po polach doszli- 15 lat; Klementowski Leopold, syn sielska. polskie i zamordowali 140 Polaków. Bieszczadach; Wrocław 2010; s. 18, śmy do Doliny (jedno z przedmieść m. Michała 30 lat; Czerkawski Apoli- 28 marca: Wieś zaatakowana zastała w nocy 42). Mariampola). Gdy zaczęło świtać i nary 73 lat; Czerkawska Antonina, pożary domów przygasły, zdecydowa- We wsi Dobrzanica pow. Przemy- około godziny 2-3 od strony wsi Tu- We wsi Wołczków pow. Stanisła- żona 70 lat; Czerkawski Marian, syn liśmy się pójść do wioski. Pierwsze ślany: „28.03. 1944 r. zostali zam. mierz. Napastnicy podpalali budynki wów: Informacja okresowa o śledz- Franciszka 64 lat; Czerkawska Emi- kroki skierowaliśmy do schronu, przed Bartnik Katarzyna l. 16; Jaworek i najczęściej zabijali napotkane osoby twach prowadzonych w OKŚZpNP lia, żona z domu Pilichowska 58 lat; którym leżał zabity mój ojciec bez bu- Władysław l. ok. 22; Krzyśko l. 5 i l. bez względu na płeć i wiek, wrzucali we Wrocławiu; Sygn. akt S 8/04/Zi: Czerkawski Karol, syn Franciszka 52 tów - w schronie była cisza. Stąd uda- 7 - dwaj synowie Józefa.” (Prof. dr do wykrytych schronów granaty oraz „w wyniku napadu dokonanego na lat; Czerkawski Michał, syn Karola liśmy się w stronę naszych domów. hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- przeszukiwali jary mordując znale- Wołczków zginęło nie mniej niż 58 21 lat; Biliński Aleksander, syn Ma- Słomiane dachy dogorywały. Do na- nienie..., jw.; Seria – tom 8). zionych ludzi. Zabijano za pomocą mieszkańców wsi narodowości pol- riana 42 lat; Salski Karol, syn Jana bagnetów, noży i siekier. Niektóre skiej”, oraz: „nie mniej niż 74 osoby” szego domu przybiegł mój kuzyn Józef 65 lat; Kaczkowski Michał, syn Adol- We wsi Huta Szklana pow. Brzeża- ofiary były torturowane. Najwięcej (IPN Wrocław: „Umorzenie śledztwa syn Michała. Wodą przyniesioną wia- fa 47 lat; Mężyński Michał, syn Jana ny: „28 marca spalono prawie całą ludzi zginęło w jarze na Korpanówce, w sprawie ludobójstwa dokonanego drami z potoku ugasiliśmy dopalające 43 lat; Mężyński Marian, syn Jana Szklaną Hutę. Zginęło 20 osób”. w domach przy drodze na Tumierz, w przez nacjonalistów ukraińskich na się belki dachu. Wkrótce potem po- 40 lat; Mężyńska Kazimiera, żona z (Jerzy Węgierski: Armia Krajowa w jarze za gospodarstwem Jantka Tar- 209 obywatelach narodowości pol- wstał ruch, że banderowcy znów nad- domu Tusch 36 lat; Tusch Józef 70-75 okręgach Stanisławów i Tarnopol. nowskiego oraz w schronie Jana Ga- skiej na terenie b. powiatu stanisła- chodzą. Pobiegliśmy szybko do Ma- lat; Duniecki Kazimierz, syn Michała Kraków 1996, s. 209). dzińskiego. Po spaleniu Wołczkowa wowskiego – Wrocław, 14 maja riampola. Alarm okazał się niepraw- 12 lat; Witkowska Maria, córka Ka- We wsi Krechów (Krechówka) pow. i dokonaniu zbrodni oddział UPA ze 2012”). Siekierka, Komański i Rózań- dziwy. Wróciliśmy pod spalony dom. rola Klementowskiego 48 lat; Wit- Żydaczów: „28.03.1944 r. zostały śpiewem odmaszerował w kierunku ski w opracowaniu dotyczącym woj. Nie mając kluczy do drzwi, wybiłem kowska Janina, córka Marii 21 lat; zamordowane: 2 kobiety – Ogonow- Tumierza. „Tej nocy zostało zamor- stanisławowskiego na s. 508 podają szybę w oknie, aby dostać się do wnę- Witkowska Helena, córka Marii 15 skie.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jan- dowane starsze małżeństwo Franci- 624 nazwiska zabitych Polaków w po- trza domu. Po południu rozeszła się lat; Witkowska Maria, córka Marii 11 kiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Seria szek i Antonina Śrutwa w wieku około wiecie Stanisławów i szacunkową pogłoska, że na następną noc przyj- lat; Witkowski Jan, syn Marii 14 lat; – tom 8). 70 lat. Widziałam zwłoki Antoniny, na liczbę 1552 zabitych Polaków. Mate- dzie kolej na Mariampol. Wszyscy za- Pawłowska Karolina, córka Dyoni- We wsi Łopuszna pow. Bóbrka piersi miała wycięty krzyż, w środku riałów ze śledztw zakończonych, czy- częli uciekać - przeważnie na wyspę zego Klementowskiego 69 lat; Paw- w poszukiwaniu męża 30-letniego tkwił bagnet” (Genowefa Grochalska li umorzonych, IPN nie publikuje, w na Dniestrze pod zamkiem. Ja z kole- łowska Emilia, córka Karoliny 50 lat; Piotra Stopyry, który pojechał dzień – Pawełczak; w: Siekierka..., s. 514; tym tak istotnych dla Pamięci Naro- gą dostaliśmy się łodzią na wyspę, ale Jarosz Emilia, córka Karola 55 lat; wcześniej do młyna ze zbożem, a stanisławowskie). „Moja sąsiadka dowej zeznań świadków, co pozwala potem kilku nas przepłynęło Dniestr Czerkawska Helena, córka Józefa 13 drugi dzień poszła jego żona i siostra. Anna Śrutwa, która mieszkała nad postawić pytanie o cel i sens tych na brzeg od strony Pobereża. Jednost- lat; Czerkawski Jan, syn Leona 42 lat; Obie zastały zamordowane w lesie Potokiem, uciekała z 4-letnim sy- śledztw. Tadeusz Szczygielski s. ka wojska węgierskiego stojąca tam Czerkawski Henryk, syn Jana 17 lat; przez banderowców: 28-letnia Emilia nem. Matkę zamordowano, a dziecku Szczepana: „Banderowcy systema- dawała pewne bezpieczeństwo. Na Czerkawska Paulina 84 lat do ognia Stopyra i około 30-letnia Julia Stopy- nożem rozpruto brzuszek i wycięto tycznie poszerzali zbrodniczą akcję. następny dzień wkroczyła do Mariam- wrzucili; Zawalski Michał, syn Anto- ra język” (Jadwiga Gwizdak; w: jw.). Podpalali dom za domem. I tak po za- pola czołówka armii sowieckiej. Po- niego 55 lat; Zalewski Piotr, 58 lat; zostaliśmy jeszcze, nocując na Pobe- - jej męża zamordowali w młynie Patrz też niżej: W nocy z 29 na 30 paleniu domu Karola Gwizdaka (Ka- Palczak Antonina 44-45 lat.” (1944, marca... narka), przeszli przez płot na ogród reżu u Franciszka Krzyżanowskiego, 17 lipca – Pismo PolKO w Stanisła- dzień wcześniej. Patrz wyżej: 27 mar- Polaka , który ożeniony był z Teofilą ca we wsi Łopuszna... 29 marca: do złożonej kukurydzianki. Docho- wowie do Dyrektora RGO w Krako- dząc jeden z nich zapytał: „majesz Sęgą z Wołczkowa. Zginął on potem wie zawierające imienny spis osób We wsi Ostrów pow. Rawa Ruska We wsi Horoszczyce pow. Hrubie- naftu?”. Leżącemu za płotem pod dę- od miejscowych banderowców. Gdy uprowadzonych i zamordowanych upowcy z kurenia „Hałajdy” zamor- szów upowcy zamordowali 2 Pola- bami ojcu doszedł wyraźny donośny Węgrzy wycofali się w kierunku Stani- od początku napadów, od września dowali około 300 Polaków; w walce z ków (IPN Lublin, S.120/11/Zi). głos „wstawaj”, a potem - „idy, idy”. sławowa, z pomocą wyżej wymienio- 1943 do 15 lipca 1944. W: B. Ossol. AK śmiertelnie ranny został dowódca We wsi Korczmin pow. Tomaszów Dalej słyszy drżący głos kobiecy „joj nego Franciszka przepłynęliśmy 16721/1, s. 349-373). „Po upadku Taras Onyszkewycz „Hałajda” (Mo- Lubelski policjanci ukraińscy za- wy mene zabijete”. Idy! Krzyknął Dniestr do Mariampola. Po przybyciu Polski w 1939 roku i ustanowieniu tyka..., s. 196, Tak było...). Inni na- strzelili 1 Polaka. oprawca i oddał strzał. Więcej strza- do domu, przekonałem się, że zginął władzy sowieckiej my, mieszkańcy wsi pad datują po północy 31 marca 1944 We wsi Lackie Szlacheckie pow. łów ojciec nie słyszał, lecz wiedział, że nie tylko mój ojciec Wawrzyniec, ale Chochoniów, byliśmy dyskrymino- roku. Tłumacz w osiedlu Szlachecki Kąt spod dębów wyszły dwie osoby. Ban- również siostra Paulina i jej córka Ju- wani przez miejscowych Ukraińców, We wsi Plaucza Wielka pow. Brze- banderowcy spalili 10 gospodarstw derowcy przez płot weszli na drogę lia. Zwłoki ich zabrał ze schronu którzy opanowali terenową władzę. żany – patrz niżej: w nocy z 30 na 31 polskich oraz zamordowali 3 Polaków idąc obok ukrytego ojca. Mówili do szwagier Józef Śrutwa i porobił dla Wyznaczano nam największe kontyn- marca. i 1 Ukraińca ożenionego z Polką. siebie: „O! ona se prosyła”. Podeszli nich trumny. W sobotę (przed Niedzie- genty zbożowe i mięsne, wysyłano do lą Palmową) zawieźliśmy ciała po- We wsi Pletenice pow. Przemyśla- pod nasz dom, ze strzechy jeden wyjął lasów w Karpatach do wycinki i zwo- We wsi Majdan Lipowiecki pow. mordowanych z przyszłym moim te- ny: „28.03.1944 r. zostali zamordo- garść słomy, polał naftą i podpalił. W żenia drzewa na budowę lotniska. Po Przemyślany Ukraińcy zamordowali ściem (Marcinem Tarnowskim) na wani: 1-8. Ciesielska Maria; Majcher grupie tych morderców brała udział wkroczeniu Niemców na te tereny dla 2 Polaków, spalili Folwark i 5 gospo- cmentarz. W czasie ich pogrzebu roz- Władysław l. ok. 45; Podgórski Jan - również kobieta. Rano w wielkim stra- nas, Polaków, nastąpiło prawdziwe darstw polskich. legła się strzelanina od strony Wod- wymienieni jako osoby nieznane oraz chu i przerażeniu ostrożnie wyszedł piekło. Ukraińcy mieli tu nieograni- We wsi Przerośl pow. Nadwórna nik. Wkroczyli Niemcy, a sowiecka ponadto 4 osoby NN”.(Prof. dr hab. ojciec ze swej kryjówki. Kroki skiero- czoną władzę, a szczególnie policja banderowcy oraz miejscowi Ukraińcy jednostka wycofała się na Uście Zie- Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnie- wał w stronę złożonych snopków ku- ukraińska w służbie niemieckiej. Pła- za pomocą siekier, noży, bagnetów, lone. Niemcy byli w Mariampolu aż nie..., jw.; Seria – tom 8). kurydzianki. Tam zobaczył zgliszcza ciliśmy największe podatki, oddawali- wideł i paląc żywcem zamordowali dopalającej się słomy, a pod nią opa- do 22 lipca 1944 r. Wspomnę jeszcze, We wsi Poluchów Mały pow. Prze- śmy największe kontyngenty. Policja 24 Polaków, całe rodziny. lone zwłoki córki Hani i babci Julii, że kiedy przybiegłem do schronu i zo- myślany Ukraińcy żywcem spalili co ukraińska dokonywała ciągłych rewi- We wsi Świrz pow. Przemyślany: których zdrowe ciało było jedynie od baczyłem tam zabitego ojca, w środku najmniej 11 Polaków oraz wszystkie zji i przesłuchiwała wielu mężczyzn, „W dniach 15 i 29.03.1944 r. zostały ziemi. Babci w dłoni (zaciśniętej) po- tego wykopu byli jeszcze ukrywający zagrody polskie. biła i znęcała się nad nimi, przy czym zam. Zazulak Maria l. 18 i Zazulak został kawałek niespalonej laski, któ- się ludzie, ale bardzo przerażeni sie- podczas rewizji rabowała wszystko, We wsi Repechów pow. Bóbrka ban- Stefania l. 17.” Oraz: „W dniach 24 rą się podpierała. W brzuchu zauwa- dzieli cicho. Banderowcy, gdy zauwa- co przedstawiało jakakolwiek war- derowcy zamordowali 6 Polaków. i 29.03 1944 r. zostali zam. Hołodniak żył ojciec - wbity i pozostawiony nóż, żyli schron tej nocy, kazali memu ojcu tość” (Albin Klementowski, Janina We wsi Szczepiatyn pow. Toma- Tadeusz l. 24 i Hołodniak Franciszek którym oprawca dokonał swego dzie- wyjść i zdjąć buty, następnie go za- Wojna; w: Jastrzębski..., s. 295 – 296; szów Lubelski po rzezi wsi Tarno- l. 69.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jan- ła. Dlatego brak było drugiego strza- strzelili. Do środka wrzucili granat, stanisławowskie). szyn 18 marca - dziesięć dni później kiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Seria łu. Siostra Hania została zastrzelona z od którego zginęła moja siostra Pauli- We wsi Ćwitowa pow. Kałusz: „Tatę - przy udziale funkcjonariuszy po- – tom 8). bliskiej odległości. Dowodem był od- na i jej córka Julia Śrutwa, Filipina Wójcik, Józef Gadziński, Tekla Ga- torturowano i spalono nocą z 27 na licji ukraińskiej pod dowództwem W mieście Żółkiew woj. lwowskie palony prochem strzelniczym war- dzińska, Maria Gadzińska i Józefa 28 marca 1944 r. /.../ Rusini nie ską- Iwana Maślija - upowcy dokończy- Ukraińcy zamordowali Zygmunta Ol- kocz, który leżał na boku, nie mając Gadzińska z domu Beskiewicz. Co do pili mamie i nam goryczy. Oto po li dzieła. Aresztowano pozostałych brachta. styczności z płonącymi zwłokami. Ów kilku dniach przynieśli wiadomość, innych, wiem, że Wiktor Groński i Polaków i pod pozorem spisania W nocy z 29 na 30 marca: warkocz przywieźliśmy ze sobą na Za- że w nocy została wymordowana ro- danych osobowych doprowadzono chód. Babcia z rozprutym brzuchem Władysław Mikusz zostali zabici na dzina leśniczego. Opowiedziana była na posterunek w Szczepiatynie. W W mieście Kosów Huculski woj. płonąc konała. Obie polane były naf- polu na Strzyżowicy. W czasie tego z okropnymi detalami. Zaczęło się od przydrożnym rowie zamordowano stanisławowskie upowcy zamor- tą. W zbiorowej skrzynce, nie podob- napadu na Wołczków nikt nie stawiał torturowania niemowlaka, a potem kilkunastu mieszkańców Tarnoszyna dowali 72 Polaków. „Koniec marca nej do trumny, złożono je razem, a z oporu, bo nie miał broni. Dolina i Sło- starszych dzieci na oczach rodziców. i Szczepiatyna. Oraz: Obok Tarnoszy- 1944. Kosów Huculski: Zabici: Sko- nimi nóż - narzędzie zbrodni. Pocho- boda (nazwy przedmieść Mariampo- Potem okrutny los spotkał żonę, a na komendant posterunku Maslij po rowski, sędzia jego żona i jej matka wane zostały we wspólnej mogile z la) z wyjątkiem kilku domów nie były na samym końcu leśniczego. Na dłu- masakrze kilka dni później rozstrzelał Kropińska, żona adwokata; Walter, innymi pomordowanymi tej nocy.” objęte napadem. Również mieszkańcy go pozostał stos torturowanych ciał ocalałych 18 osób, Maslij, wówczas były urzędnik skarbowy; Stankiewicz, Józef Maliborski s. Wawrzyńca: „Tra- dworu (Jacek Kostański i Kołaczyń- z wbitymi w nie widłami. Uratowała już komendant posterunku w Szcze- urzędnik drogowy; Finik, jego żona - gicznej nocy napad zaczął się po pół- scy) nie zostali podpaleni. Ci którzy się jedynie jedna dziewczynka, która piatynie. (http://www.roztocze.net/ syn ranna; Hrodykowie, rodzina 4-ch nocy, między pierwszą a drugą godzi- tej nocy zginęli zostali pochowani we tej nocy była w gościnie u rodziny.” newsroom.php/18387_Ostatnia_kara osób; Cybulscy, rodzina 3-4 osób; ną. Staliśmy na straży. Strzały naj- wspólnej mogile na cmentarzu ma- (Włodzimierz Jan Baszczyński; w: _%C5%9Bmierci_.html ). Kościalny (spalony); Husiatyński, pierw było słychać od strony Tumie- riampolskim, od wejścia po prawej inżynier leśny i jego żona; Zachodny stronie bez udziału kapłana - ponie- Siekierka..., s. 173 – 182; stanisła- We wsi Wasylów Wielki pow. Toma- rza i Łanów oraz naszego cmentarza. wowskie). kierownik Zarządu drogowego; Wo- Ponieważ strzelanina nie milkła, moi waż czas był naglący. Szkody napadu szów Lubelski Ukraińcy zamordowa- łoszczukowa i jej 2 córki; Lewicki inż. były olbrzymie. Zamordowano 58 We wsi Dobrzanica pow. Przemy- sąsiedzi opuścili domy i udali się do li 2 Polaków, lat 35 i 80 oraz w trakcie z córką; Blokowska Ludwika, urzęd- osób. Nie szczędzono też dzieci. Cała ślany zamordowali 2 Polaków. walki AK z UPA nie określoną ilość sadu Jana Gadzińskiego, gdzie był nik skarbowy; Lewicki, urzędnik; schron. Ja z jednym z sąsiadów (Sta- wieś była spalona. Pozostały tylko tu i We wsi Kopań w majątku Gniła ludności cywilnej polskiej i ukraiń- Ostrowska, żona sędziego.” (1944, 17 nisławem Czerniakiem) poszliśmy do ówdzie domy i zabudowania. Wiele Folwark pow. Przemyślany upowcy skiej. lipca – Pismo PolKO w Stanisławo- stajni odpiąć bydło z łańcuchów, po- sztuk bydła i koni spaliło się, a z wy- zamordowali 4 Polaków (mężczyznę We wsi Zarzecze pow. Złoczów wie do Dyrektora RGO w Krakowie tem podążaliśmy za innymi do schro- puszczonych ze stajni też dużo przepa- i uprowadzili kobietę z 2 dzieci) oraz Ukraińcy zamordowali 6 Polaków. zawierające imienny spis osób upro- nu. Ale nie było już w nim miejsca, dło. To był prawdziwie barbarzyński jeszcze w marcu ojca z przybranym We wsi Żulice pow. Złoczów Ukra- wadzonych i zamordowanych od po- wobec tego uciekliśmy pod skały - w napad, gorszy niż w dawnych czasach synem; łącznie w marcu 1944 roku ińcy zamordowali Michała Nycznika. czątku napadów, od września 1943 do tym miejscu, jak się szło na Ryń (na- tatarski. Dobry Bóg pozwolił mi prze- Ukraińcy zamordowali w tej wsi 16 15 lipca 1944. W: B. Ossol. 16721/1, zwa pastwiska nad Dniestrem). Ze żyć tę noc. Dlatego zawsze dziękuję Polaków. W nocy z 28 na 29 marca: s. 349-373). schronu nikt za nami nie wyszedł. Bogu, że nie było wtedy w schronie W miasteczku Kuty pow. Kosów We wsi Mikołajów – Gaje pow. dla mnie miejsca, gdy przybiegłem tej Lwów: „28/29.03.1944 r. zamordo- We wsi Serednie Małe pow. Lesko Tymczasem Wołczków zaczął się palić Huculski został zamordowany przez banderowcy zamordowali 9 Polaków. od strony Tumierza w górnej swej czę- nocy, aby się w nim ukryć. Załączam UPA leśniczy Tadeusz Drwota. wano sześciu Polaków NN.” (Prof. dr jeszcze i ten szczegół, że w podpalaniu www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 49 domów brały też udział kobiety, które pod pazuchą jak najcenniejszy skarb. łów - pow. Podhajce; Listwan Józef II scy z okolicznych wsi zamordowali zmu. Faktem jest że rusińska żona tej miały ze sobą benzynę lub naftę i po- Skierowaliśmy się do klasztoru, w któ- l. 17 - Toustobaby; Listwan Józef l.33 za pomocą siekier, noży, bagnetów nocy wydała banderowcom swojego lewały nią zabudowania, aby podpa- rym przenocowaliśmy siedząc na ko- - Zawadówka - gm. Toustobaby; Li- itp. 106 Polaków oraz 6 Ukraińców, męża oraz syna i obserwowała ich lone nie gasły.” Stanisław Grochalski rytarzu wśród wielkiej rzeszy ludzi. stwan Kazimierz - Toustobaby; Li- od 3-miesięcznego dziecka zakłutego egzekucję. Faktem jest że banderow- s. Józefa: „W momencie, kiedy się Noc przeminęła spokojnie. Rano za- stwan Maria - Toustobaby; Listwan bagnetem po starców: ucinali głowy, ski Rusin tej nocy pozwolił na zabicie obudziłem, w mieszkaniu od palących częliśmy się rozchodzić, każdy w swo- Michał - Toustobaby; Listwan Stani- rozpruwali brzuchy, wrzucali rannych dwóch maleńkich synów swojej córki się zabudowań było jasno jak w dzień, ją stronę. Wtedy zauważono od strony sław – Toustobaby; Listwan Stefan – do płonących budynków. IPN Wro- (swoich wnuków z których jeden był drzwi były otwarte. Zobaczyłem, że Łanów i Tumierza jeźdźców na ko- Toustobaby; Listwan Tadeusz - To- cław ustalił (sygn. akt S 48/01/Zi), że jeszcze kilkumiesięcznym niemow- jestem sam. Rzuciłem się do ucieczki niach, każdy myślał, że to banderow- ustobaby - gm. Toustobaby - pow. napad był 28 marca 1944 roku. Wśród lakiem) bo ojciec wnuków był Pola- w kierunku największego jaru obok cy. Okazało się, że to zwiad sowiecki, Podhajce, gdzie niestety trudno mi napastników rozpoznano kilku miej- kiem. Gdy jego córka broniła swoich ostatnich zabudowań Jantka Tarnow- który przeszkodził banderowcom w wyłowić z tych wszystkich te właści- scowych Ukraińców. Napastnicy mor- synów, to zadano jej ciosy siekierą skiego. Usłyszałem wtedy głosy ludzi minioną noc zniszczyć Mariampol i we, ale poszukuję dalej” (Artur Li- dowali Polaków za pomocą siekier, w głowę. Pozwolił na zabicie swoich na strychu tego domu, który częścio- wymordować ludzi. /.../ W książce stwan: e-mail do autora z dnia 17 lute- młotów i bagnetów, do uciekających wnuków na rozkaz banderowców za wo pokryty był dachówką a częściowo Маріямпіль-місто Марії wydanej go 2010). Sz. Siekierka, H. Komań- strzelano. Sprawcy dokonali także „wolną Ukrainę”, tak jakby te dzieci słomą. Zastukałem do drzwi, prosząc, w Stanisławowie w 2003 r. na str 55 ski, E. Różański na s. 491 podają: masowego rabunku mienia, po czym były największymi wrogami Ukrainy. by mnie wpuszczono. Ze strychu podaje: „Вовчків наприкінці війни „Podczas masowego napadu band spalili polskie domostwa. Napad trwał Faktem jest, że tej nocy córka wydała zszedł właściciel domu i na swoich став базою для загонів Армії UPA na Wołczków w nocy z 28 na 29 około czterech godzin. Dzięki Ignace- swojego ojca Polaka oraz brata i w jej plecach wyniósł mnie na strych. Było крайової на Прикарпатті тому marca 1944 r., zostało zamordowa- mu Muszyńskiemu, który wyrwał się obecności ich zabito, w kwietniu 1943 tam bardzo dużo ludzi. Po chwili usły- очевидно був спалений повністю в nych 140 mieszkańców tej wsi oraz oprawcom i biegł z krzykiem przez uległa ona terrorowi ukraińskiemu i szeliśmy głosy Ukraińców: „tutu cha- ніч з 29 на 30 березня 1944 р. Під spalono większość polskich gospo- wieś, udało się ostrzec wiele osób, wypisała się z kościoła rzymsko-ka- tu tra pidpałyty” i podpalono od stro- час цієї акції у Вовчкові загинуло darstw”. Nie wymieniają nazwisk które opuściły domy i ukryły się. tolickiego do greko-katolickiego. Nie ny słomianego dachu. Ogień zepchnął близько 60 осіб”. W tłumaczeniu na ofiar począwszy od Anny Listwan. Część Polaków uzyskała pomoc od dość, że zrezygnowała ze swojej pol- nas pod dachówkę i zaczęliśmy się język polski; „ Wołczków pod koniec 30 marca: sąsiadów-Ukraińców. Ofiarami napa- skości i została Ukrainką, to przystą- dusić Szukając świeżego powietrza, wojny stał się bazą Armii Krajowej na du byli także Ukraińcy Pryhodowie piła do banderowców, aby udowodnić We wsi Buszcze pow. Brzeżany: zwalaliśmy dachówkę. Byłem jako Podkarpaciu, dlatego oczywiście zo- z mieszanych rodzin, których zabito gorliwością swoją ukraińskość mor- „30.03.1944 r. został zamordowany pierwszy przy otworze zrobionym w stał spalony nocą z 29 na 30 marca wraz z żonami narodowości polskiej. derstwami na swoich najbliższych Zamojski Józef l. 73.” (prof. dr hab. dachu; niewiele myśląc skoczyłem na 1944 roku. Podczas tej akcji w Wołcz- Piotrowi Iwaśce zamordowano żonę krewnych. Po latach wszyscy głęboko Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., ziemię, a za mną właścicielka domu kowie zginęło blisko 60 osób”. (Do- - Polkę i dzieci, jego samego zaś po- tego żałowali - byli ofiarami indoktry- jw., tom 7). Katarzyna Tarnowska rodem z Krymi- kładnie 58 osób). Niech Bóg nie po- zostawiono przy życiu. Już po napa- nacji ukraińskiej. Gdy dzisiaj spytacie dowa wołając: „dajcie mi moje dziec- czyta im tego grzechu; „i odpuść nam We wsi Jabłonówka pow. Podhajce: dzie zabito trzyosobową rodzinę We- szeszorskich duchownych grekoka- ko”. Korzystając z zamieszania wśród winy nasze jak i my odpuszczamy wi- „30.03.1944 r. została zam. Genowefa łysznych za krytykę UPA. IPN podaje tolickich, co się stało z kościółkiem, banderowców, którzy zauważyli wiele nowajcom naszym” ... і прости нам Skrzynka za złożenie donosu u bolsze- liczbę 70 ofiar. to usłyszycie że „spalił się podczas głów wyglądających spomiędzy łat w провини наші, як і ми прощаємо wików na UPA.” (prof. dr hab. Leszek We wsi Podsosnów gm. Podhoro- wojny” - chcieliby tym obciążyć So- dachu, z różańcem w ręku ruszyłem винуватцям нашим...... lub jak kto Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw., tom dyszcze pow. Bóbrka: „30/31.03.44 wietów. Trudno się dziwić skoro to oni do ucieczki w pole zwanym Branow- woli wg nowych słów modlitwy … „і 7). r. zamordowano następujące osoby: byli prowodyrami mordów w Szeszo- skie. Tam napotkałem banderowca z прости нам довги наші, як і ми We wsi Krzyweńkie pow. Kopy- 1-6. Bernacki Kazimierz l. 18; Ko- rach i sami święcili narzędzia zbrodni karabinem w ręku; skierował lufę do прощаємо довжникам нашим” ... czyńce Ukraińcy zamordowali 4 Po- zierski Kazimierz – roczne dziecko; oraz błogosławili morderców w swo- mnie, ale w pewnym momencie od- Choć nie wszyscy, którym zamordo- laków. Miczyszyn gajowy i jego 3-osobowa jej cerkwi w nocy tuż przed „akcją” wrócił się, a ja zbiegłem w dół jaru wano bliskie osoby, były - czy też są w We wsi Lipowce pow. Przemyślany: rodzina.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jan- mordowania Polaków. Dzisiaj pytani, chowając się w gliniankach, ale nie stanie wypowiedzieć te słowa i trudno „30 marca we wsi Lipowce w biały kiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Seria gdzie są pochowane ofiary mordów mogłem się ukryć. Dobiegłem do po- się im dziwić... Twierdzenie strony dzień specjalnie wyszkolony oddział – tom 8). udają, że nie wiedzą. Tymczasem front łowy jaru, tam spotkałem chowającą Ukraińskiej, że przyczyną spalenia przeszedł przez Szeszory kilka miesię- UPA w sile kilkudziesięciu ludzi, po- We wsi Stawczany pow. Gródek się sąsiadkę Rozalię Obacz, która Wołczkowa była silna baza Armii cy po podpaleniu kościółka. Kościółek dzielony na małe oddziałki przystąpił Jagielloński zamordowanych zostało okryła mnie dużą chustą i przytuliła Krajowej zagrażająca całemu Pod- podpalono w nocy z 30 na 31 marca do likwidacji Polaków, mężczyzn we- w czasie napadu bandy UPA na wieś do siebie. Po chwili przyszła do nas karpaciu jest nieprawdziwe. Gdyby w 1944 roku, gdy Sowieci jeszcze nie dług sporządzonej listy. Zamordowa- Ferdynandówka 3 Polaków NN, pra- Tarnowska z czteroletnim synkiem; Wołczkowie była jakakolwiek polska wkroczyli do Pistynia. Zdarzało się, no od 15 do 20 mężczyzn, rannych cowników leśnictwa. płacząc opowiadała, że na jej oczach organizacja zbrojna w tym czasie, to że rusińscy sąsiedzi, którzy bestialsko było około 10 osób. Po mordach do- We wsi Szeszory pow. Kosów Hu- Ukraińcy zabili jej męża (Gosztyłę) nie doszło by do spalenia Wołczkowa. szczętnie zrabowano wieś, zabierając znęcali się nad ofiarami wieczorem, siekierą w głowę, długoletniego sołty- Wspomnieć trzeba, że w części dolnej culski banderowcy zamordowali nad ranem byli nad wyraz usłużni i wszystko” (patrz pod datą 3 marca co najmniej 102 Polaków, w tym sa Wołczkowa Kaspra Szczygielskie- Wołczkowa, gdzie pewna rodzina była 1944 r.). współczujący dla rodzin zabitych nie go, dwóch Konopackich i Stasichę, a w posiadaniu broni palnej, po odda- w podpalonym kościółku spłonęło wiedzących, że ci rusińscy „przyja- Józef Śrutwa wyrwał się im z rąk i niu kilku strzałów odstąpiono od pod- W miasteczku Mariampol pow. Sta- żywcem 36 Polaków. „Polacy miesz- ciele” byli oprawcami np. w Kosowie uciekł. Banderowcy idąc górą ponad palenia okolicznych zabudowań. Bez- nisławów banderowcy zamordowali kali w większości w pobliżu kościółka, sąsiad, który brał udział w powolnym jar w kierunku Wysokiej Góry rzucili pośrednią przyczyną spalenia i dodać 70 Polaków. a Rusini mieszkali w większości w paleniu żywcem ofiary na drugi dzień rakiety oświetlające jar, szukając cho- trzeba zamordowania w okrutny spo- We wsi Szmańkowce pow. Czort- pobliżu cerkwi. Wieczorem 30 marca natrętnie oferował zrobienie trumny i wających się ludzi. Przestraszony za- sób 58 osób był fakt, że Wołczków za- ków Ukraińcy zamordowali 4 Pola- 1944 roku Banderowcy zwerbowani pomoc rodzinie w pochówku wypie- cząłem uciekać do końca jaru pod mieszkały był w zdecydowanej więk- ków, w tym małżeństwo. wśród miejscowych Rusinów spotkali rając się swojego udziału w morder- Branowskie i tam spotkałem ukrywa- szości przez Polaków. Wszystkie ofia- We wsi Wola Wielka pow. Luba- się w cerkwi, gdzie oprawcy uzgodni- stwie. W większości banderowców z jących się sąsiadów Jana Sagę i Bro- ry tego mordu pochowano we wspól- czów upowcy zamordowali 2 Pola- li kto z nich których Polaków będzie Szeszor i ich zwolenników wysyła- nisława Nazimka. Wybiegliśmy w pole nej mogile na cmentarzu w Mariam- ków, lat 21 i 24. mordował. Sygnałem do rozpoczę- no na Sybir skąd powrócili po 1956 i dalej w las zwany Dębniakami, gdzie polu bez udziału księdza i uroczystości cia mordów było podpalenie kościo- roku. Dziś oni i ich potomkowie two- We wsi Zapust Lwowski pow. Brze- doczekaliśmy rana. Z lasu widzieliśmy z tym związanych. Skromne skrzynki ła rzymskokatolickiego w Szeszo- rzą czarno-czerwoną szowinistyczną żany: „30.03.1944 r. i później zamor- wielką zgraję powracających napast- drewniane, a w nich ciała zamordo- rach Kościółek rzymskokatolicki w awangardę w Szeszorach.” dowano następujące osoby: Cieśla ników w kierunku Tumierza, śpiewa- wanych czy też spalone układano jed- Szeszorach został podpalony przez Wiktoria z domu Marszał l. 65, wdowa (http://www.szeszory.3-2-1.pl/31_ jących, jadących na koniach i furman- ne przy drugich w ciągu całego dnia Rusinów, którzy wyszli z cerkwi (ok. po Wojciechu; Błażków Jan mąż Anny marca_1944.htm ). kach oraz idących pieszo. Wśród nich w sobotę 1 kwietnia tuż przed Niedzie- 2 km w górę Pistynki od kościółka) kupiec l. 50; Mogilnicki Kazimierz ka- We wsi Wola Wysocka pow. Żół- byli nie tylko mężczyźni, ale i kobiety. lą Palmową.” (http://www.mariam- z poświęconymi przez miejscowych leka l. 50; Prus Piotr mąż Emilii l. 44; kiew: „Prawdopodobnie ta sama Przed południem wróciliśmy do wsi, pol-wolczkow.pl/mariampol/index. księży greckokatolickich narzędziami Prus Emilia z domu Spes żona Piotra banda (co we wsi Ferdynanówka której już nie było. Na miejscu tak lud- php/mariampol/mariampol- zbrodni i przeszli pod kościółek. Po l. 50” (prof. dr hab. Leszek Jankie- – przyp. S.Ż.) zamordowała 12 męż- nej wsi, kiedyś bardzo zabudowanej, -1918-1945r ). Oraz: „Nazywam się podpaleniu kościółka zaczęły się mor- wicz: Uzupełnienie..., jw., tom 7). czyzn (a wśród nich pracowników le- zastaliśmy gdzieniegdzie domy, zglisz- Artur Listwan i jestem potomkiem kre- dy na Polakach i palenie ich domostw, śnictwa) – w nocy z 30 na 31 marca cza, trupy i popalone w stajniach by- sowiaków zamordowanych przez UPA W nocy z 30 na 31 marca: które trwały od 23-ciej wieczorem do w Woli Wysockiej koło Żółkwi. Wojska dło. Pomiędzy tym wszystkim chodzili we wsi Wołczków, tj. Beskiewicz Józe- We wsi Ferdynanówka pow. Gró- ok. piątej nad ranem. Nie oszczędzo- niemieckie, kwaterujące w tej wsi, zamyśleni ludzie, ale nie płakali, nie fa x - 29/30.03.44 - Wołczków - Ma- dek Jagielloński obrabowali i spalili no nikogo, ani kilkumiesięczne nie- nie interweniowały” (Stanisław Dłu- lamentowali, nie rozmawiali, bo byli riampol Miasto – Stanisławów, tj. sio- gospodarstwa polskie oraz zamordo- mowlęta, ani kilkuletnich dzieci, ani ski: „Fragment większej zbrodni”; w: jakby skamieniali; nie mieli co jeść, stra rodzona mojej śp. babci Marii, o wali 10 Polaków. ciężarnych kobiet mordując tak, aby „Las Polski”, nr 13 – 14 z 1991 r.). lecz głodu nie czuli, tylko od czasu do której to śmierci i sposobie pozyska- We wsi Hermanów pow. Lwów: zadać jak najwięcej bólu, w tym pa- 31 marca: czasu ktoś zapytał: gdzieś był? gdzieś łem informacje od moich rodziców „30-31.03.1944 r. została zam. polska ląc żywcem powiązanych Polaków. była? Najwięcej ludzi zamordowano (ojca) a zginęła zabita przez UPO- rodzina z 7 osób NN.” (Prof. dr hab. Rusini mordowali głównie siekierami We wsi Białe pow. Przemyślany: w jarze na Korpanówce, w domach, -wca zastrzelona, gdy uciekała ukryć Leszek S. Jankiewicz: Uzupełnie- i bagnetami, bo na bezbronnych Pola- „31.03.1944 r. zostali zamordowani: przy drodze wiodącej do Tumierza, w się ze swymi dziećmi Kasią oraz Mi- nie..., jw.; Seria – tom 8). ków, starców, kobiety i dzieci szkoda 1. Czajkowska Anna l. 29; 2. Czaj- jarze za Jantkiem Tarnowskim i w chałem prawdopodobnie w polu kuku- im było pocisków. Polacy nawet nie kowska Janina l. 13 Janina miała W miasteczku Gołogóry pow. Zło- schronie w dolnej części Wołczkowa u rydzy bądź zbożu (wydana?). Drama- próbowali stawiać oporu, jedynie usi- jedno oko wydłubane 3. Czajkowska czów banderowcy i policjanci ukraiń- Jana Gadzińskiego. Tak było do go- tyzmu mordu dodaje fakt, że była w łowali uciekać. Nikt nie przypuszczał, Maria l. 8; 4. Czajkowska Helena l. 2 scy zamordowali 28 Polaków. dzin południowych. Przed wieczorem zaawansowanej ciąży, nadto należy że będą mordować kobiety i dzieci, - miała odciętą jedną nogę do kolana po południu rozpoczęła się nowa ge- dodać, że jej mąż Gadziński (niestety We wsi Lipina pow. Żółkiew: „Tej dlatego ich zginęło najwięcej, bo nie i rękę do łokcia; 5. Naradiej Antonina henna. Rusinom w Mariampolu roz- nie posiadam danych o imieniu) był samej nocy (z 30 na 31 marca 1944 były w stanie uciekać w mroźną i l. 22; 6. Naradiej Józef l. 4; 7. Nara- kazano opuścić miasto na nadchodzą- żołnierzem AK?, bądź w samoobronie – przyp. S. Ż.), ta sama banda (co we śnieżną marcową noc - nie dowierza- diej Edward 2 mies.” (prof. dr hab. cą noc, co też w pośpiechu czynili i jego rodzina została zamordowana wsiach Ferdynanówka i Wola Wysoc- no w barbarzyństwo rusińskich sąsia- Leszek Jankiewicz: Uzupełnienie..., wyjeżdżając furmankami na ukraiń- także. Córka zamordowanej Józefy ka – przyp. S.Ż.), dokonała mordu na dów, liczono na to, że kobiety i dzieci jw., tom 7). dwóch mężczyznach i spaliła ich go- nie będą zabijane. Spalono polskie skie wsie jak Łany, Dołhe, Dubowce i Kasia żyje do dzisiaj i ma się dobrze, We wsi Ćwitowa pow. Kałusz ban- spodarstwa w Lipinie, wsi położonej domy z ich mieszkańcami i kościół. W Tumierz. Dla nas Polaków miała na- zaś niestety nikt nie posiada informa- derowcy po torturach zamordowali 1 km od Woli Wysockiej”. (Stanisław jedną noc społeczność ponad 490 hu- stąpić doszczętna zagłada; kto by cji o jej synu Michale. Także została 8-osobową rodzinę polską leśnika z Dłuski: „Fragment większej zbrodni”; cułów polskiego pochodzenia przesta- uciekł przed nożem, siekierą czy kulą pomordowana cała rodzina mojego 6 dzieci. miał być utopiony w Dniestrze. Nie śp. dziadka Michała Listwan tj.: Li- w: „Las Polski”, nr 13 – 14 z 1991 r.). ła istnieć - zamordowano co najmniej We wsi Kniaże pow. Złoczów: sposób opisać strachu tego popołu- stwan Anna – Toustobaby; Listwan We wsi Plaucza Mała pow. Brze- 102 Polaków, ci którzy ocaleli zostali „31.03.1944 r. zamordowano Polaka dnia i wieczoru. Ludzie nie wiedzieli, Franciszek – Toustobaby; Listwan żany banderowcy zamordowali 58 zmuszeni do ucieczki. Z wielkim smut- NN”. (prof. dr hab. Leszek Jankie- gdzie uciekać, by przeżyć to polowa- Genowefa - Zawadówka; Listwan Jan Polaków. kiem należy odnotować zdarzenia w których najbliższe związki rodzinne wicz: Uzupełnienie..., jw., tom 7) nie. Wraz z ojcem wyszliśmy od babci - Toustobaby; Listwan Józef – Tousto- We wsi Plaucza Wielka pow. Brze- w rodzinach mieszanych okazały się We wsi Lipowiec pow. Lubaczów w Mariampolu, która dała nam na baby; Listwan Józef - Toustobaby; Li- żany banderowcy oraz chłopi ukraiń- drogę bochenek chleba. Nosiłem go stwan Józef - Zawałów - gm. Zawa- słabsze od morderczego nacjonali- banderowcy zamordowali 2 Polaków: 1 marca 2019 - strona 50 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl 43-letnią matkę z 18-letnim synem. tworzony w dokumentach polskiego wbił się w podłogę. Związali mu ręce. chów Ukraińcy zamordowali jedyną miast ślubu, wykonując polecenie We wsi Ostrów pow. Sokal upowcy podziemia schemat rozprawiania się Człowiek ten straszliwie cierpiał i mu- mieszkającą tutaj 4-osobową rodzinę swoich politycznych mocodawców spalili 300 gospodarstw polskich przez banderowców ze społeczno- siał patrzeć jak mordowano jego dzie- polską Salomei Wójcickiej. dziewczynę zabił! Również w jednej i zamordowali 76 Polaków oraz 1 ścią polską. Eksterminację Polaków ci” (Zofia Steciuk; w: Siekierka..., s. We wsi Budyszcze pow. Kowel z pobliskich miejscowości, Ukraińcy Ukraińca, inni podają liczbę 300 rozpoczynano od likwidacji służby 1075; lwowskie). Ukraińcy zamordowali 2 rodziny pol- schwytali księdza, odcięli mu język, ofiar. Wiele osób z rodzin Bałajewi- leśnej i polskich osad położonych w W okresie styczeń – marzec 1944 skie, tj. 8 Polaków. nakładli do ust kamieni i ironizując, pobliżu kompleksów leśnych, w myśl że umrze jak święty Szczepan, wycięli czów, Dubików, Dyrdów, Grochali, roku: We wsi koło miasta Jaworów: „W popularnego banderowskiego hasła: mu krzyż na plecach!! W mieszanej Orluków, Steciuków, Zworskich i jednej wsi koło Jaworowa, kiedyś „las nasz i noc nasza”. Następnie w We wsi Horodnica pow. Kopyczyń- polsko ukraińskiej rodzinie, gdzie oj- Zagajewskich. 31 marca 1944 roku nocą przyjechały 2 ciężarowe auta z miejscowościach mieszanych – za- ce Ukraińcy zamordowali 5 Polaków, ciec był Ukraińcem a matka Polką, po północy warty zauważyły podej- gestapowcami mówiącymi po ukraiń- mieszkanych przez Ukraińców i Pola- w tym 4-osobową rodzinę; 1 mężczy- dorosły syn który nagle poczuł się rzane ruchy na obrzeżach wsi a także sku. Zabrali księdza, organistę, kie- ków – „czystkę” przeprowadzały bo- zna, 2 kobiety, 2 dziewczyny. Ukraińcem zwrócił się do ojca z pro- usłyszały hurkot wozów. Nie wszczę- rownika szkoły, 2 nauczycielki, 2 se- jówki tworzone specjalnie w tym celu. W okolicy miasta Kałusz: „Henryk pozycją zabicia matki. Ojciec widząc to jednak alarmu. Dopiero około minarzystki i razem 16 osób z miejsco- Zaczynano od tych osiedli, w których (Benedykt, Tadeusz (trojga imion) był co się świeci i nie mogąc pogodzić się godziny 4 nad ranem z trzech stron wej inteligencji polskiej i ślad po nich Polaków było najmniej. Działania te najmłodszym synem mojego pradziad- z taką zwyrodniałą postawą własne- rozpoczął się atak UPA. Polscy war- zaginął. Ani władze, ani gestapo nic o starano się przeprowadzać bez roz- ka Kazimierza Strzetelskiego. Urodził go dziecka zaproponował, że matkę townicy opuścili posterunki alarmu- tym nie wiedzą i wszelkie poszukiwa- głosu, w sposób skryty. Do likwidacji się 12 lipca 1918 roku w Kadobnej, zabiją w drodze przez las do sąsied- jąc ludność. Część Polaków zdołała nia dotąd są bez rezultatu. Kierownik większych miejscowości zamieszka- tuż przed końcem I wojny światowej i niej miejscowości w której mieszkały schronić się w szkole i kościele. Nie- szkoły był przewodniczącym Pol. K. nych wyłącznie przez Polaków używa- w przeddzień odzyskaniem przez Pol- siostry matki. Wkrótce wyruszyli w którzy kryli się w piwnicach i różnych O., a inni także do komitetu należeli, no dużych oddziałów UPA. Akcje tego skę niepodległości. Henryk po zdanej drogę, skrycie zabierając dwie sie- kryjówkach. Grupa osób schroniła się albo współdziałali. Tak się tępi inte- typu wolno było podejmować także w maturze rozpoczyna studia weteryna- kiery. Kiedy nadszedł właściwy mo- w budynku stacji kolejowej licząc na ligencję polską. Jaki cel? Zniszczyć biały dzień . Za szczególnie niebez- ryjne na Akademii Medycyny Wetery- ment i siekiery zostały wydobyte, a ochronę załogi niemieckiej. Niemcy Polaków bez względu na to co później piecznych uważano członków mie- naryjnej we Lwowie. Niestety wybuch syn zamachnął się na swoją matkę, jednak poddali się Ukraińcom, którzy będzie. Krwiożercza, dzika bestia haj- szanych rodzin polsko-ukraińskich, wojny uniemożliwia mu dokończenie ojciec uderzył siekierą pierwszy i za- ich oszczędzili, natomiast Polaków damacka dyszy obłędną nienawiścią których także – jak można się domy- studiów. Z opowiadań mojego dziad- bił własnego syna!! W styczniu 1944 rozstrzelano. Nie napotykając opo- do wyżej stojących kulturalnie Pola- ślać – należało zlikwidować. Intere- ka Czesława oraz z relacji mojego roku licząca ponad trzysta numerów ru napastnicy przeszukiwali i palili ków, zwłaszcza bezbronnych. Chcą sujące są uzasadnienia podawane w ojca wiem, że Henryk został zamordo- sąsiednia wieś w której mieszkali pozostałe polskie zabudowania. Wy- stworzyć swoją “Ukrainę” mordem i tekstach informujących o wypadkach wany przez ukraińskich nacjonalistów sami Polacy, została otoczona w nocy krytych Polaków mordowano. Domy płaszczeniem się przed tymi, u których mordowania Polaków. Zabijano ich, (bandy UPA) w okolicach Kałusza z przez Ukraińców i podpalona. Ci któ- ukraińskie pozostawiano nietknięte. widać siłę. Ukraińcy tutejsi pozornie bo: „donosili Niemcom”, „współ- początkiem 1944 roku, mając 26 lat. rzy uciekali zostali zastrzeleni, a tych Część ofiar spaliła się żywcem bądź wypierają się tego, mówią, że to jakieś pracowali z gestapo”, bo „napadli Bestialstwo i okrucieństwo Ukraiń- których złapano rżnięto i mordowano udusiła w płonących domach. Atak na “jaczejki” mordują, ale wiadomo, na wójta i ograbili go” (uzasadnienie ców przejawiło się w tym, że oprawcy w najokrutniejszy sposób. Poginęli kościół i szkołę został przypuszczony że to jaczejki O.U.N. (Organizacja dla spalenia trzynastu polskich go- powiesili Henryka za nogi na drzewie również ludzie ukryci w schronach dopiero około godziny 8. Polacy za- Ukraińskich Nacjonalistów), jak na spodarstw i zabicia szesnastu Pola- i rozpłatali mu brzuch. Razem z nim pod płonącymi budynkami. W wyniku barykadowawszy się odpierali ataki Wołyniu tak i tu prowadzą dalej dzieło ków), „stawiali przeszkody naszemu prawdopodobnie zginęła również tych bestialskich i okrutnych mordów UPA przy pomocy posiadanej broni swe: “Nazywajut nas rizunamy”, mó- ruchowi”, grozili, że odwdzięczą się, jego narzeczona, której oprawcy ob- ukraińska ziemia spływała polską palnej i granatów. Polakom bronią- wił któryś ze lwowskich świaszczen- „kiedy przyjdą bolszewicy” (pretekst cięli piersi”. (Dr Piotr Strzetelski: Le- krwią. Sytuacja taka największe swoje cym się w kościele zaczęło brakować ników (księży ukraińskich), a ja wam do spalenia 24 gospodarstw), „znę- śniczy z Kadobnej koło Kałusza i jego nasilenie przybrała w roku 1944 a jej amunicji – zrzucali więc z okien różne każuł, szczo to światy rizuny (święci cali się nad ukraińskimi robotnika- synowie; w: http://piotrstrzetelski. celem było całkowite wyeliminowanie przedmioty na atakujących Ukraiń- oprawcy) – jeśli nie będzie Ukrainy – mi w kopalni”. Opublikowano także blogspot.com/2011/02/henryk-strze- Polaków z tych terenów. Nasze gospo- ców – zrzucone koło żelazne spadło nie będzie i Lachów. Takie jest ich ha- oświadczenie grożące zabiciem stu telski-1918-1944-najmodszy.html ). darstwo nie zostało podpalone tylko na herszta bandy Tarasa Onyszkiewy- sło. Przed Bolszewikami uciekają na Polaków za każdego Ukraińca wy- dlatego, że położone było pomiędzy cza ps. „Hałajda”, który został śmier- We wsi Koszlaki gmina Zbaraż: zachód, a boją się także, bo wiedzą, danego Niemcom. Wniosek z analizy dwoma gospodarstwami ukraińskimi telnie ranny (jego brat Myroslaw „Bardzo trudno było mi nakłonić moją co mają na sumieniu. Wyjeżdżają za- tego materiału nasuwa się taki, że za- na które mógł się przenieść pożar. Onyszkiewycz ps. „Orest” dowodził 87 letnią babcię do opowiadania ale opatrzeni w polskie papiery, na letni- bijano za sam fakt bycia Polakiem, a Sytuacja stała się jednak tak napięta, kilkanaście dni wcześniej zagładą kilka dni temu w trakcie rozmowy ska, albo na posady przygotowane za podawane uzasadnienia miały służyć że dłużej już nie można było zwlekać. Tarnoszyna, obecnie w Uhnowie przy udało mi się uzyskać następujące in- Sanem, tam gdzie przedtem Lachów wyłącznie celom propagandowym. O Rodzice postanowili, że wraz z trójką uliczce prowadzącej do cerkwi pra- formacje: w 1944 roku (dokładnych wysyłali. Uciekają, albo wybierają się tym, w jaki sposób już w czasie wojny dzieci przeniosą się do krewnych do wosławnej na jednym z domów – w dat babcia nie potrafiła mi podać) na zachód przeważnie moralni albo strona ukraińska tworzyła – wyraźnie Stanisławowa. Ojciec odwiózł nas tym budynku urodzili się i mieszkali zostali zamordowani przez bande- faktyczni sprawcy tych morderczych dla celów historycznych – wygodne tam w lutym 1944 roku, a sam wraz – jest wmurowana tablica poświęcona rowców jej bliscy: teściowa Katarzy- wyczynów, licząc na to, że tamtejsi dla siebie wersje wydarzeń, świad- z bratem pomimo protestów Matki, tym dwu zbrodniarzom, a na cmenta- na Ratuszny i jej piętnastoletni wnuk Polacy ich nie poznają i przyjmą jak czą teksty dotyczące napadu UPA na wrócił jeszcze po jakieś rzeczy do Ką- rzu w Uhnowie znajduje się nagro- Jakub Ratuszny (syn Marii Ratuszny) swoich. Nasi przeważnie nie mają za- polską wieś Ostrów (rejon Sokala), kolewnik. Tam obaj zostali schwytani bek Tarasa Onyszkiewycza). W tym pochodzili ze wsi Prosowce parafia miaru i ochoty wyjeżdżać ze Lwowa, dokonanego w końcu marca 1944 r. Z przez Ukraińców i wraz z kilkoma czasie w kościele ludzie żegnali się z Toki powiat Zbaraż. W tym samym chyba w razie ostatecznej konieczno- opublikowanych fragmentów kroniki innymi osobami zamordowani w po- życiem, proboszcz ks. Stanisław Wo- roku zostali również zamordowani ści, chcą wytrwać na miejscu, choć sotni UPA „Tyhry” dowiadujemy się, bliskim lesie. Serce do dzisiaj mi się lanin, udzielił wszystkim zbiorowego rodzice babci bracia ze strony matki do “ewentualnych” oswobodzicieli, że akcja ta została starannie zapla- kraje, kiedy wyobrażam sobie moje- rozgrzeszenia i podawał hostię którą to jest: Na początku roku 1944 zginęli których się dobrze zna mają ludzie nowana. Uprzedzono o niej mieszka- go nieszczęsnego Ojca i drogiego mi wcześniej dzieł na mniejsze kawałki. Feliks Józiuk urodzony w 1902 roku odrazę, ale już lepsze to niż życie pod jących tam chłopów ukraińskich, aby brata w godzinę ich śmierci! Jak oni Nagle przyszło wybawienie - był to (ojciec), zamieszkały we wsi Koszlaki nożami hajdamackiemi. Samoobrona mogli wcześniej uciec. Nad ranem na na siebie patrzyli, co myśleli, jak w oddział z garnizonu niemieckiego z pod numerem 161 gmina Zbaraż oraz wprawdzie w większych ośrodkach i wieś uderzyły skoncentrowane trzy myślach żegnali się ze sobą, z nami, z Krystynopola (dwóm mieszkańcom Tomasz i Jan Józiuk (bracia matki) wsiach bywa skuteczna, ale jeszcze sotnie UPA, które paliły polskie go- dotychczasowym życiem i ze światem! wsi udało się przebić przez ukraińskie mieszkający również w Koszlakach. nie dostateczna, a to jest jedyny ar- spodarstwa jedno po drugim, oszczę- Te dramatyczne sceny towarzyszy- okrążenie i poinformować Niemców Okoliczności zabójstwa nie są mojej gument: poparcie całego społeczeń- dzając ukraińskie. Polacy bez walki ły mi przez wiele lat w koszmarnych o napadzie). Około godz. 9 przybył babci znane lub tylko z sobie wiado- stwa, a nie bezskuteczne zawsze per- schronili się w murowanym koście- snach i dlatego chciałam stamtąd oddział niemiecki, wobec czego ban- mych przyczyn nie chce ich podać. traktacje z Ukraińcami, którzy nigdy le, którego banderowcy nie potrafili UCIEC JAK NAJDALEJ!” (Cezary derowcy wycofali się w kierunku wsi Przekazała tylko, że zginęli jednego żadnych układów nie dotrzymali. Na zdobyć (s. 590–592). Zupełnie inny Woch: Z chwilą wybuchu II wojny Parchacz. Innym powodem odwrotu dnia.” (Agnieszka Migus; w: http:// razie radzi się jak można i organizuje przebieg wydarzeń jest przedstawiony światowej; w: http://sycowice.net/in- Ukraińców było śmiertelne zranienie darnokx.no-ip.org/~kresy/wspomnie- pomoc dla ofiar terroru, apele o po- w rzekomym protokole trzech ukraiń- dex.php/2009/04/26/wybuch-drugiej- w walce „Hałąjdy” (zmarł 1 kwiet- nia/11.html ). moc materialną, a to jest bardzo pil- skich świadków wydarzeń, jak można -wojny-swiatowej-2/#more-349 ). nia). Według świadków w trakcie We wsi Kujdańce pow. Zbaraż ne, po potrzebujących poparcia, któ- przypuszczać spisanym przez człon- tego napadu zamordowano 76 osób; podczas nocnych napadów, grabieży, rzy wszystko tracą i z życiem uciekają We wsi Kurowice pow. Przemyśla- ków Służby Bezpieczeństwa OUN. według sprawozdania RGO około stu; podpaleń i uprowadzeń Ukraińcy za- jest coraz więcej, ważniejsza pomoc ny banderowcy zamordowali 8 Pola- Zgodnie z nim, to Polacy sprowoko- spalono 300 gospodarstw. Według mordowali co najmniej 11 Polaków. fizyczna ta jest mało skuteczna. Tu ków. wali całą akcję, atakując spokojnie Andrzeja L. Sowy wieś zaatakowały także na ulicach wieczorami nieraz We wsi Lipowce pow. Przemyśla- przechodzący obok wsi oddział UPA, W okolicy wsi Polany pow. Kamion- 3 sotnie UPA, w tym sotnia „Tyhry” słyszy się strzały, wielu zginęło prze- ny zostało zamordowanych przez a następnie zaczęli palić ukraińskie ka Strumiłowa Ukraińcy uprowadzi- (co zostało odnotowane w kronice ważnie młodych Polaków, którym przy Ukraińców 6 Polaków: 4-osobowa gospodarstwa. W wyniku „zawzięte- li z młyna, gdzie pracował, do lasu tego oddziału). „Roman Steciuk nie tym odbiera się Ausweisy. Widocznie rodzina Smolińskich, 20-letnia Wan- go” boju, w trakcie którego spaliły 20-letniego Polaka i zamordowali go. znalazł swojej żony z dwójką dzieci. komuś potrzebne. Są to przeważnie da Andraszków i nauczyciel Zygmunt się też polskie zabudowania, Polacy Na terytorium Węgier upowiec za- Okazało się, że udało się jej uciec z wyczyny rozbestwionej milicji ukra- Laucz. okrążonego Ostrowa, ale pod Głu- zostali wyparci do kościoła (s. 412).” mordował gajowego leśnictwa Szyk- ińskiej. Ostatnio pojawiają się skargi We wsi i majątku Nowosiółki pow. chowem wpadła w ręce innych ban- We wsi Podmichale pow. Kałusz many, nadleśnictwa Hryniawa pow. i lamenty wśród Ukraińców, ze ich Włodzimierz Wołyński upowcy oraz derowców, którzy zakłuli bagnetami banderowcy spalili część gospo- Kosów Huculski o nazwisku Jach : mordują w Krakowie. Czy to praw- chłopi ukraińscy z okolicznych wsi jej dzieci. Ją samą błagającą o litość darstw polskich i zamordowali ponad „W I kw. 1944 gajowy Jach ostrze- da nie wiemy, ale to ich boli, a może zamordowali za pomocą różnych na- i życie dzieci, oprawcy zatłukli kolba- 10 Polaków. żony przez miejscowego Hucuła unik- to tylko pozór i pretekst do dalszych rzędzi bądź spalili żywcem około 100 mi karabinów. Roman sądził, że żona nął aresztowania przez Niemców. We wsi Stare Sioło – Zalesie pow. Nocą zbiegł z rodziną, przekraczając kainowych zbrodni.” (1944, marzec Polaków. ukryła się w Żabczu, gdzie mieli krew- Lubaczów uprowadzili i zamordo- – Sprawozdanie z fali mordów ukra- saniami granicę węgierską. Niestety We wsi Skwarzowa pow. Złoczów nych. Poszedł jej tam szukać. Niestety, wali 34-letniego Stanisława Kordasa. ińskich, która od połowy lutego 1944 spotkała go tam śmierć. Zatrzymany na Węgrzech został rozpoznany przez banderowcy uprowadzili co najmniej Jego zwłoki znaleziono 3 kwietnia w jednego z członków UPA i rozstrzela- roku ogarnęła Dystrykt Galicja. W: B. przez banderowców został uduszony studni w gajówce koło Suchej Woli. Ossol., 16722/2, s. 121-123). 10 Polaków powiązanych drutem, w drutem” (Adolf Kondracki; w: Sie- ny na oczach żony i syna. Jachowej tym kierownika szkoły o nazwisku We wsi Wólka Horyniecka pow. Lu- We wsi Kąkolniki pow. Roha- kierka..., s. 1061; lwowskie). G. Mo- z dzieckiem udało się z Węgier przez Huszkiewicz i ślad po nich zaginął. baczów upowcy zamordowali 43-let- tyn świadek Michalina Puszkarska: tyka datuje napad na 28 marca 1944 Austrię dotrzeć do Przeworska, gdzie nią Polkę ze wsi Chotylub. „„Moje panieńskie nazwisko to Mi- We wsi Winograd pow. Kołomyja roku. Prof. Andrzej Leon Sowa w mieszkała po wojnie. Zmarła w stycz- chalina Michalewicz a urodziłam się banderowcy zamordowali 20 Pola- recenzji książki Wołodymyra Wiatro- We wsi Wólka Żmijewska pow. Ja- niu 1982 r.” (Edward Orłowski..., jw.). 22.09.1924 roku w miejscowości Ką- ków. wycza: „Polśko-ukrajinśki stosunki worów został zamordowany przez We wsi Zaścianki pow. Tarnopol kolniki powiat Rohatyn, w wojewódz- W marcu 1944 roku (świadkowie w 1942–1947 rokach u dokumentach UPA robotnik leśny Piątkowski. podczas kilku napadów Ukraińcy za- twie stanisławowskim na Ukrainie. Z nie podali dokładniejszej daty): OUN ta UPA”, wydanej we Lwowie We wsi Żabcze Murowane pow. mordowali 52 Polaków, w większości chwilą wybuchu II wojny światowej w 2011 roku pisze („Pamięć i Spra- Sokal banderowcy zamordowali 9 kobiety i dzieci. We wsi Ameryka pow. Hrubieszów: miałam 15 lat. /.../ W sąsiedniej wsi wiedliwość 12/1, 2013): „Opubliko- Polaków. „Władysława Bubełę prze- „Kucz Kazimierz to być może Kucz W lutym lub marcu 1944 roku: młody Ukrainiec miał się wkrótce wane dokumenty potwierdzają od- bili długim bagnetem, którego grot Kazimiera zam. w marcu 1944 r.”. We wsi Brandasówka pow. Radzie- żenić z polską dziewczyną, ale za- (Prof. dr hab. Leszek S. Jankiewicz: www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 51 Uzupełnienie..., jw.; Seria – tom 8). pl/index.php?option=com_conten- mordowali 16 Polaków. Na stacji kolejowej Wybranka pow. We wsi Zofiówka w sołectwie Howi- We wsi Arłamowska Wola pow. t&view=article&id=304%3Ahistoria- Bóbrka zatrzymali Polaka oraz jego łów Wielki pow. Kopyczyńce bande- Mościska Ukraińcy zamordowali w rajd-mierci&catid=5%3Ahistoria&Ite- We wsi Widynów pow. Śniatyn za- syna, Stanisława, lat ok. 12 – 14, rowcy zamordowali co najmniej 22 lesie 3 Polaków: furmana i dwie mło- mid=7 ;14.04.2012). mordowali 3-osobową rodzinę pol- młynarza ze wsi Dziewiętniki. Upro- Polaków. de dziewczyny jadące do swojej wsi ską: dziadków z 14-letnim wnukiem wadzili ich do lasu, przywiązali do Szutowa po żywność. We wsi Tatarów pow. Nadwórna za- Karolem Wesołowskim. drzewa i po torturach, m.in. oskalpo- We wsi Zuszyce pow. Gródek Ja- mordowali 15 Polaków. waniu, zamordowali. Gdy odnalezio- gielloński zamordowali 5 Polaków. We wsi Bakowce pow. Bóbrka ban- We wsi Wierzbów pow. Brzeżany no ich zwłoki, były to już kości ogry- derowcy zamordowali 4 Polaków. We wsi Tatarynów pow. Rudki za- obrabowali i spalili gospodarstwa pol- zione przez mrówki. We wsi Żniatyn pow. Sokal w nocy W miasteczku Barysz pow. Bu- mordowali 4-osobową rodzinę gajo- skie oraz zamordowali 20 Polaków. spalili polskie gospodarstwa, kościół czacz: „Pod koniec marca 1944 r wego Jankowskiego z 2 dzieci. We wsi Wygoda pow. Dolina: „W i plebanie oraz zamordowali 72 Pola- ukraińska banda ponownie napadła We wsi Wierzchnia pow. Kałusz minionym tygodniu przepadły 4 osoby ków. na polskie zagrody na skraju Barysza. We wsi Telatyn pow. Tomaszów obrabowali i spalili gospodarstwa z Wygody – 2 które poszły po mleko Spalili kilka domów i zamordowali Lubelski: „W marcu 1944 r. został polskie oraz zamordowali 12 rodzin na wieś, a dwie w drodze do domu po We wsi Żółtańce pow. Żółkiew spali- Mikołaja Warchała, Stefana Dębic- zamordowany w lesie rzepińskim: polskich, tj. około 60 Polaków. nocnej szychcie w tartaku.” (1944, 15 li żywcem w domu 4-osobową rodzi- kiego, N. Poterowicza i kilku innych Wajda Kazimierz żołn. AK.” (Prof. dr marca – Pismo PolKO w Stryju do nę Słupskich: dziadków z wnukami Polaków.” (Irena Kotowicz: Krwawe hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- We wsi Witków Nowy pow. Radzie- Delegata RGO we Lwowie dotyczące lat 5 i 7. kalendarium wydarzeń w BARYSZU, nienie..., jw.; Seria – tom 8). chów złapali podczas pracy w lesie mordów i napadów na ludność polską. pow. Buczacz, woj. tarnopolskie; w: Jana Dobrowolskiego, oblali go smo- W: B. Ossol. 16721/2, s. 23). We wsi Żuratyn pow. Kamionka www.wbc.poznan.pl/Content/8333/ W mieście Tłumacz woj. stanisła- łą i żywcem spalili Strumiłowa zamordowali 12 Pola- Biuletyn%20nr63%202004.03.pdf ). wowskie zamordowali Michała Klo- We wsi Zadwórze pow. Przemy- ków. We wsi Baryłów pow. Radziechów nowskiego. We wsi Wiszenka pow. Mościska ślany zamordowali 11 Polaków (Ku- zamordowali 9 Polaków. banderowcy uprowadzili 4 Polaków, bów..., jw.). We wsi Żużel pow. Sokal zamordo- We wsi Tołszczów pow. Lwów miej- którzy zaginęli. wali Michała Barbasza. W kolonii Berestawy należącej do scowi banderowcy zamordowali swo- We wsi Zakrzewce pow. Tłumacz wsi Karolówka pow. Rohatyn: „W ich sąsiadów – 12 Polaków, w tym We wsi Wodniki pow. Stanisławów: na początku marca miejscowi upowcy W powiecie Żółkiew: „Delegatura marcu 1944 r. zostali zamordowani: dziewczęta. „Posiadam kilka informacji, których zamordowali 14 Polaków. nasza w Żółkwi zawiadamia nas, że 1-3. Kozdeba Kuba; Zabłocka Aniela nie mają jeszcze autorzy książki, a tym w okolicznych wsiach terrorystycz- l. 29 w zaawansowanej ciąży obcięto We wsi Tomaszowce pow. Kałusz bardziej IPN. Oto te fakty, raczej mało W miejscowości Zakrzówek pow. ne bandy ukraińskie wymordowały jej głowę; 4. Ostrowska Katarzyna l. banderowcy spalili żywcem 2 Polki: znane. „W Wodnikach u państwa Klu- Kraśnik : „W marcu 1944 r. niemiecki ostatnio w bestialski sposób około 80 58 matka Anieli pochodząca z Żuro- Rozalię Rymar z 20-letnią córką Sta- czewskich przebywała matka ze swym oddział SS wraz z policja ukraińską osób narodowości polskiej, a w szcze- wa; 5-11. Siedem osób NN.” (Prof. dr nisławą. 9-letnim synem, którzy pochodzili ze wyłapał około 80. Polaków, zaprowa- gólności w Woli Wysockiej 11 osób, w hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- Stanisławowa. Zostali wyciągnięci dził ich na łąkę i wszystkich wystrze- Kładnie Wielkim 40, w Wiązowej 16, nienie..., jw.; Seria – tom 8). We wsi Trędowacz pow. Złoczów z domu i bestialsko zamordowani w lał.” (Prof. dr hab. Leszek S. Jan- Janówce 10, Fujnej 8, Zameczku 3, We wsi Bereźnica Szlachecka pow. obrabowali i spalili gospodarstwa pol- miejscowym lesie.” (wg relacji mojej kiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Seria w Rokitnej 30. Po dokonanych mor- Kałusz: „W marcu 1944 r. w wyni- skie oraz zamordowali 40 Polaków. mamy). „Eugeniusz Zawadzki z Wod- – tom 8). dach bandy te podkładają ogień pod ku napadu dokonanego w Bereźnicy nik został zastrzelony przez ukraiń- gospodarstwa pomordowanych Pola- Szlacheckiej pow. Kałusz zabito nie We wsi Trościaniec pow. Buczacz skich oprawców z najbliższych okolic, We wsi Zaleśce pow. Bóbrka ban- ków i odczekawszy aż pożar strawi je mniej niż 60 osób. Sprawcami zbrod- napadnięci przez UPA Polacy podjęli być może z Wodnik. Zastrzelono go derowcy uprowadzili i zamordowali doszczętnie odchodzą spokojnie przez ni byli również mieszkańcy tej wsi obronę, część uciekła do Borszczowa, w pobliskim lesie.” (wg relacji mojej Michała Gruszczyńskiego. żadną władzę nie ścigane. W Kład- narodowości ukraińskiej - sąsiedzi ilość ofiar nie jest znana. mamy)” (Fragment wspomnień pana nie Wielkim spalono kościół. Napady ofiar. Polacy, którzy ocaleli, masowo Bronisława Jarosławskiego z Ma- We wsi Załuże pow. Włodzimierz te powtarzają się nadal, niejedno- uciekali do miast” (Informacja okre- We wsi Tudiów pow. Kosów Hucul- riampola: „O mrocznej historii...”, 06 Wołyński pod koniec marca w za- krotnie odbywają się one tak blisko sowa o śledztwach prowadzonych w ski bojówkarze SB-OUN zamordo- lipca 2009; w: http://wodniki.bloog. sadzkę wpadł i został zamordowa- miasta Żółkiew, że pożar tam bywa OKŚZpNP we Wrocławiu; Sygn. akt wali 6 Polaków oraz księdza grecko- pl/kat,0,page,5,index.html?smoybbt- ny przez upowców 1 partyzant 27 dokładnie widziany.” (1944, 13 kwiet- S 10/01/Zi. Sz. Siekierka, H. Komań- katolickiego Śliwińskiego z synem za ticaid=616410 ). DWAK. nia – Pismo PolKO Lwów-powiat do ski, E. Różański..., na s. 143 – 144 sprzyjanie Polakom. Delegata RGO we Lwowie dotyczące podają, że napad był 1 kwietnia 1944 We wsi Wola Wysocka pow. Żół- We wsi Zameczek pow. Żółkiew mordów dokonywanych przez bandy roku, a jego ofiarą padło 65 Polaków). We wsi Turka pow. Kołomyja: „W kiew zamordowali 199 Polaków. Ukraińcy zamordowali 3 Polaków. ukraińskie na ludności polskiej w re- We wsi Bernardowka pow. Trem- marcu 1944 r. zostały zamordowane 3 W jednej mogile spoczęło 187 Po- jonie Żółkwi. W: B. Ossol. 16721/1, bowla banderowcy zamordowali 6 osoby NN.” (Prof. dr hab. Leszek S. laków – jak podał ks. bp Wincenty W kol. Zaręka pow. Hrubieszów s. 247). Polaków. Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw.; Se- Urban. Siekierka...., s. 1140 podaje, upowcy wymordowali prawie całą ria – tom 8). ludność polską, liczby ofiar nie usta- W marcu 1944 roku na Lubelszczy- We wsi Berteszów pow. Bóbrka za- że w marcu 1944 roku banderowcy w lono. znę zaczęły przybywać liczne oddzia- mordowali 4-osobową rodzinę polską. okrutny sposób zamordowali 11 osób, We wsi Turki pow. Kamionka Stru- a następnie 187 osób pochowanych w ły UPA z Wołynia, a nawet z Karpat. We wsi Biała pow. Czortków zamor- miłowa Ukraińcy powiesili na drze- jednej mogile. Motyka napad datuje We wsi Zarwanica pow. Złoczów Ustaliła się 120 kilometrowa linia dowali 20 Polaków. wie Agnieszkę Święs. na początek kwietnia 1944 roku, jest został uprowadzony przez banderow- frontu pomiędzy UPA a AK-BCH w We wsi Białe pow. Przemyślany: „W więc możliwe, że to wówczas zamor- ców zamordowany 19-letni Adam powiecie hrubieszowskim i toma- marcu 1944 r. został zam. Kurek Jan We wsi Turynka pow. Żółkiew ban- dowanych zostało 187 Polaków. Patrz Kutny. szowskim. – l. ok. 50, porąbany siekierą.” (Prof. derowcy obrabowali i spalili gospo- też: w nocy z 30 na 31 marca... dr hab. Leszek S. Jankiewicz: Uzupeł- darstwa polskie oraz zamordowali 10 We wsi Zawadów pow. Lublin od- Stanisław Żurek nienie..., jw.; Seria – tom 8). Polaków. We wsi Wolica pow. Żółkiew w dział ukraińsko-niemiecki zamordo- We wsi Białokiernica pow. Podhaj- przysiółku Wieczorki pod koniec wał 3 Polaków, 2 Rosjan i 1 Żyda. Podstawowe źródła opracowania, ce zamordowali 5 Polaków. We wsi Tuszków pow. Sokal zamor- marca zamordowali i wrzucili w prze- które nie są wymieniane przy poda- dowali 8 Polaków. rębel do stawu 14 Polaków z 3 rodzin, We wsi Zawałów pow. Podhajce wanych przypadkach zbrodni: We wsi Błodniki pow. Stanisławów w tym dzieci od 1 roku życia. banderowcy uprowadzili, zgwałcili i zamordowali 11 Polaków. We wsi Uhnów pow. Rawa Ruska zamordowali 2 dziewczyny polskie: Jastrzębski Stanisław: Ludobójstwo We wsi Błotnia pow. Przemyśla- zamordowali 70 Polaków. We wsi Wolica Komarowa pow. 17-letnią Lidię Kordas i 20-letnią Ju- nacjonalistów ukraińskich na Po- ny zamordowali 46-letniego Jana Sokal zamordowali 22 Polaków, całe lię Niemiec. lakach na Lubelszczyźnie w latach Wyspiańskiego oraz jego 11-letnie- We wsi Uhrynów pow. Kałusz za- rodziny. 1939 – 1947; Wrocław 2007. go syna Józefa. „Żona Jana, Maria, ginęły bez wieści 2 mieszkające tutaj We wsi Zawój pow. Kałusz upro- zmarła z rozpaczy, a córkę Zofię, lat rodziny polskie, tj. 9 Polaków. We wsi Wołczyniec pow. Stanisła- wadzili 10 Polaków, w tym dyrektora Komański Henryk, Siekierka Szcze- 15 – wywieziono w głąb ZSRR” (Ko- wów spalili kilka zagród polskich i miejscowej fabryki, którzy zaginęli pan: Ludobójstwo dokonane przez mański..., s. 282). We wsi Uhrynów pow. Stanisławów zamordowali 6 Polaków. bez wieści. nacjonalistów ukraińskich na Pola- W miasteczku Bohorodczany pow. miejscowi banderowcy zamordowali kach w województwie tarnopolskim Stanisławów uprowadzili 5 Polaków, 20 Polaków. We wsi Wołków pow. Lwów podczas We wsi Zełuck pow. Sarny miejsco- 1939 – 1946; Wrocław 2004. którzy zaginęli bez wieści. napadu na przysiółek Zagóra bande- wi Ukraińcy zamordowali 2 polskie We wsi Uniów pow. Przemyślany rowcy obrabowali i spalili gospodar- rodziny. Siekierka Szczepan, Komański Hen- We wsi Borki pow. Luboml Ukra- (prawdopodobnie 11 marca 1944) stwa polskie oraz zamordowali 20 ryk, Bulzacki Krzysztof:: Ludobój- ińcy zamordowali około 20 osób. banderowcy zamordowali 19 Polaków Polaków. We wsi Zielencze pow. Trembowla stwo dokonane przez nacjonalistów „Mieszkaliśmy we wsi Borki na Wo- i 1 Ukraińca, męża Polki. 4-osobową (należącej do sołectwa Załawie) kilku ukraińskich na Polakach w woje- łyniu, niedaleko Lubomla, około 30 rodzinę Golańskich oraz rodzeństwo We wsi Wólka Łańcuchowska pow. „partyzantów” ukraińskich usiłowało wództwie lwowskim 1939 – 1947; km od granicy polsko-ukraińskiej. Ro- Stasiuków spalili żywcem z domami; Lubartów pod koniec marca oddziały uprowadzić z domu młodą Polkę, ale Wrocław 2006. dzice moi Józefa i Bartłomiej Sobczuk Polkę, żonę Ukraińca, powiesili na ukraińskie i niemieckie zamordowały wobec jej oporu i oporu matki, bardzo byli właśc czereśni. 10 osób: 6 Polaków, 2 Rosjan i 2 Ży- pobili matkę a jej 16-letnią córkę Ge- Siekierka Szczepan, Komański Hen- We wsi Świstelniki pow. Rohatyn dów. nowefę Malarczyk zakłuli bagnetami. ryk, Różański Eugeniusz: Ludobój- zamordowali 9 Polaków. W majątku Usicze pow. Łuck ban- stwo dokonane przez nacjonalistów derowcy zabrali razem z końmi 3 We wsi Wronowice pow. Hrubie- We wsi Zielona pow. Kopyczyńce: ukraińskich na Polakach w woje- W okolicach wsi Tarnoszyn pow. Polaków, pracowników kuźni, którzy szów policjanci ukraińscy z Sahrynia „W marcu 1944 r. zostali zam. Polacy: wództwie stanisławowskim 1939 – Rawa Ruska (Tomaszów Lubelski): zaginęli bez wieści. zamordowali 2 Polaków: Antoniego 20 osób NN.” (prof. dr hab. Leszek 1946; Wrocław, bez daty wydania, „Kolejny akt zbrodni rozegrał się na Pelca - nauczyciela i oficera AK oraz Jankiewicz: Uzupełnienie..., jw., tom 2007. początku marca 1944 r. Patrol z sotni We wsi Waleśnica Leśna pow. Nad- Władysława Iwaniuka, lat 25. 7). „Bradziaga” pojmał w okolicy Tarno- wórna banderowcy z okolicznych wsi Siemaszko Władysław, Siemaszko szyna czterech Polaków. Powiązano zamordowali 10 Polaków. We wsi Wróblaczyn pow. Rawa We wsi Zielona pow. Nadwórna Ewa: Ludobójstwo dokonane przez ich drutami i wrzucono do drewnia- Ruska banderowcy zamordowali 30 miejscowi banderowcy obrabowali i nacjonalistów ukraińskich na ludności nej stodoły, którą podpalono. Polacy We wsi Werchrata pow. Rawa Ru- Polaków. spalili gospodarstwa polskie oraz za- polskiej Wołynia 1939 – 1945; War- spłonęli żywcem.” (Marian Adam ska (Tomaszów Lubelski) banderow- mordowali 10 Polaków. szawa 2000. Stawecki: „.Rajd śmierci pod Toma- cy zamordowali 3-osobową rodzinę We wsi Wulka pow. Brzeżany za- szowem Lubelskim”; „Tygodnik To- gajowego Stefana Czarnego. mordowali 4 Polaków, w tym 17-let- We wsi Zielów pow. Gródek Jagiel- Sowa Andrzej L.: Stosunki polsko- maszowski” nr 12 z 20 marca 2012 r. ; nią dziewczynę. loński banderowcy zamordowali 15 -ukraińskie 1939 – 1947; Kraków za: http://www.tygodniktomaszowski. We wsi Wiązowa pow. Żółkiew za- Polaków. 1998. 1 marca 2019 - strona 52 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl DDZIAŁANIA 27 WDP AK W STREFIE PRZYFRONTOWEJ (luty - marzec 1944 r.) Władysław Filar Pierwsze kontakty z regular- nia i prosił o skontaktowanie się bez ograniczenia utrzymywać nymi jednostkami armii sowiec- w tej sprawie dowódcy 27 WDP łączność ze swoimi władzami. kiej Wiosną 1944 r. na froncie AK ze sztabem armii sowieckiej. 4. Mamy się przeorganizować z wschodnim wojska niemieckie Na wstępie uzgodniono pierw- partyzantki na normalną dywizję cofały się na zachód, podejmując sze zadanie bojowe polegające wojskową. Uwaga: Nawiązując próby obrony wybranych obiek- na uderzeniu i zdobyciu stacji i łączność z RKKA podaliśmy się tów strategicznych. Zgodnie miejscowości Turzysk, leżącej jako polska dywizja partyzanc- z rozkazem niemieckiego Na- na linii kolejowej Włodzimierz ka, gdyż ilość i rozmieszczenie czelnego Dowództwa z 8 marca Wołyński - Kowel. Szczegóły nasze znane im było wcześniej. 1944 r. na drodze odwrotu two- przeprowadzenia wspólnej akcji 5. D-two sow. wyklucza pozosta- rzono system twierdz i punk- mjr „Kowal” omówił w dniu 18 wienie na tyłach jakichkolwiek tów oporu, których rozkazano marca 1944 r. w miejscowości oddziałów partyzanckich. 6. W bronić za wszelką cenę, nawet Zadyby z dowódcą grupy osło- zamian otrzymamy pełne wypo- w okrążeniu.1 Za taką twierdzę nowej południowego skrzydła sażenie należne dywizji w broń, uznano m. in. Kowel. Wojska wojsk sowieckich nacierających amunicję, artylerię, sprzęt mo- sowieckie po krótkiej przerwie, na Kowel, uzyskując wsparcie tor. i zaopatrz. Zastrzegłem się, jaka nastąpiła po operacji rówień- dwóch baterii artylerii oraz bata- że dam odpowiedź najpóźniej sko-łuckiej, rozpoczęły aktywne lionu piechoty. Natarcie wyzna- w ciągu 4 dni. Proszę traktować działania na kierunku kowelskim. czono na 20 marca 1944 r.3 Do sprawę jako istotnie bardzo pil- Utworzono 2 Front Białoruski kolejnego spotkania doszło 20 ną z następujących powodów: 1. (dowódca gen. Kuroczkin), któ- marca 1944 r. w Kołodeżnie, do- Oceniam, że w wypadku odmow- rego zadaniem było wykonanie kąd na spotkanie z dowództwem nej odpowiedzi będę zmuszo- uderzenia w kierunku na Kowel wojsk sowieckich przybył szef ny do przejścia za Bug w ilości i rozwinięcie natarcia na Brześć. sztabu 27 WDP AK mjr Tadeusz około dwu tysięcy ludzi ewent. Od 15 marca do 4 kwietnia 1944 Sztumberk-Rychter „Żegota”. W w walce z sowietami, gdyż po- r. front ten realizował poleską spotkaniu ze strony sowieckiej zostawienie oddziałów part. na operację zaczepną. Siłami 70 i uczestniczyli: gen. Filipkowski, tyłach doprowadzi niewątpliwie 47 armii wykonał uderzenie na gen. Parchomienko oraz gen. do walki i moim zdaniem szyb- kierunku kowelskim, a siłami 61 Siergiejew. Przedmiotem roz- kiego zniszczenia naszych od- armii rozwinął natarcie na północ mów były ogólne zamierzenia działów. 2. Wszystkie nasze od- w celu opanowania południowe- taktyczno- operacyjne związane z działy są całkowicie ujawnione. go brzegu Prypeci. Do 18 marca ofensywą na Kowel, w tym rów- 3. Na terenach zajętych Sowiety bateria artylerii. Całością dowo- ska, wycofał się w kierunku stacji wojska 47 armii (dowódca gen. nież udział 27 WDP AK. Wstęp- przeprowadzają regularny pobór dził mjr Jan Szatowski „Kowal”, kolejowej, a następnie w stronę W. Polenow) i 70 armii (dowód- nie ustalono, że 27 WDP AK częściowo do armii Berlinga. dowódca 50 pp. 19 marca od- Włodzimierza Wołyńskiego. Tu- ca gen. J. Nikołajew) zabloko- podporządkuje się pod wzglę- Mam wiarygodne wiadomości, działy zajęły rejon wyjściowy w rzysk został zdobyty. Wydarzenie wały Kowel. O ten ważny wę- dem operacyjnym dowództwu że z Równego i Zdołbunowa już miejscowości Wólka Kluska. Od to zostało odnotowane w depeszy zeł komunikacyjny rozgorzały sowieckiemu i jako zadanie dla wywieziono poborowych w wie- strony Kowla akcję ubezpiecza- radiowej przesłanej przez dowód- niebawem uporczywe walki.2 dywizji wyznacza się uderzenie ku od 18 do 50 lat. W tej chwi- ły placówki samoobrony z bazy cę AK do Naczelnego Wodza w W wyniku tych działań oddzia- na niemieckie linie komunika- li z konieczności współpracuję zasmyckiej wspólnie z patrola- Londynie: „ W dniu 20.III nasze ły 27 Wołyńskiej Dywizji Pie- cyjne łączące Kowel z rejonem wojskowo na terenie Wołynia, w mi wojsk sowieckich. W nocy z oddziały partyzanckie zdoby- choty Armii Krajowej (27 WDP na południe od Lubomla. Usta- ramach współpracy przesuwam 19 na 20 marca patrol minerski ły Turzysk (południowy zachód AK) znalazły się bezpośrednio lono także na 26 marca termin się na zachód”.6 Strona polska, z warszawskiej kompanii sape- Kowla), osłaniając jednocześnie w strefie przyfrontowej. 4 -mar spotkania dowódcy 27 WDP AK oczekująca na rozkazy dowód- rów przerwał połączenie na linii południowe skrzydło oddziałów ca w rejonie Dąbrowa - Zasmy- z dowództwem sowieckim.4 W cy AK, nie prowadziła dalszych Włodzimierz Wołyński - Kowel, sowieckich, zdobywając stację ki doszło do spotkania oddziału dniu 26 marca 1944 r. dowód- rozmów z gen. Siergiejewem. wysadzając tor kolejowy mię- kolejową Turzysk. Zdobyto 3 kb rozpoznawczego kawalerii so- ca dywizji mjr Jan W. Kiwerski Jedynie w ramach współdziałania dzy Turopinem i Turzyskiem. ppanc., ckm, broń ręczną i 30 wieckiej (dowódca kpt. Gusiew) „Oliwa” spotkał się z gen. Sier- taktycznego uzgodniono nowe Dla zapewnienia przejścia przez tysięcy amunicji.”8 Kolejną ak- z pododdziałami dywizji; był to giejewem, dowódcą armii dzia- zadania dla dywizji, które pole- bagnisty teren Wólki Kluskiej cją, przeprowadzoną w ramach jej pierwszy kontakt z regularny- łającej na kierunku kowelskim. gały na: wiązaniu sił niemieckich do torów kolejowych na północ uzgodnień z wojskami sowiec- mi oddziałami Armii Czerwonej. Omówiono stosunki polityczne, na południe i południowy zachód od Turzyska 1 kompania I/24 pp kimi, było opanowanie miejsco- 17 marca 1944 r. w dowództwie w ramach których dywizja dzia- od Kowla w rejonie Turzyska, zbudowała tej nocy prowizorycz- wości i stacji kolejowej Turopin armii sowieckiej w Kołodeżnie, łała, oraz przyjęto wstępne usta- Oleska, Lubomla oraz w rejo- ne kładki. Akcję rozpoczęto 20 oraz mostu kolejowego na Turii spotkał się mjr Jan Szatowski lenia o wzajemnej współpracy nie Włodzimierza Wołyńskiego; marca o świcie natarciem kompa- między Turopinem i Owadnem. „Kowal” z gen. Siergiejewem i zadaniach dywizji. 27 marca utrzymywaniu łączności i stałej nii piechoty sowieckiej na stację Do wykonania tego zadania wy- zgłaszając działanie 27 WDP AK mjr „Oliwa” wysłał do Komen- przeprawy przez Bug dla zapew- kolejową i 1 kompanii I/24 pp dzielono następujące oddziały: w rejonie na południe od Kowla dy Głównej AK alarmową depe- nienia przejścia sowieckich od- atakującej most na Turii; kompa- I/45 pp, warszawską kompanię oraz gotowość współdziałania z szę (nr 629) zawiadamiającą o działów partyzanckich na teren nie wspierał ogień dział sowiec- saperów oraz 2 kompanię I/24 pp. armią sowiecką w walce z Niem- rozmowach z przedstawicielami GG; prowadzeniu rozpoznania kiej baterii. W pierwszej fazie W odwodzie znajdował się II/50 cami. Jednocześnie podał stan i armii sowieckiej z prośbą o ak- o ruchach wojsk niemieckich, natarcie nie dało rezultatu, gdyż pp, który w zależności od rozwo- położenie oddziałów dywizji oraz ceptację przyjętych warunków.5 zwłaszcza na linii komunikacyj- Niemcy, usadowieni w umocnio- ju sytuacji mógł być użyty w tej przekazał informacje o położeniu Kilka dni później dowódca Armii nej Lublin, Luboml, Kowel; wy- nych budynkach stacji kolejowej, akcji. Całością wydzielonych sił nieprzyjaciela w rejonie Kowla. Krajowej depeszował do Naczel- konaniu uderzenia w kierunku na stawiali zacięty opór. 6 Dopiero dowodził por. Franciszek Pukac- W swoim oświadczeniu podkre- nego Wodza: „Otrzymałem nastę- Luboml w celu przerwania linii uderzenie 1 kompanii II/43 pp od ki „Gzyms”, dowódca I/45 pp. Na ślił, że 27 WDP AK jest częścią pujący meldunek kmdta Okręgu kolejowej Chełm, Kowel. południa i natarcie 1 kompanii podstawie wstępnego rozpozna- Polskich Sił Zbrojnych i podlega Wołyń: „ Dnia 26.III rozmawia- I/24 pp na przedmieście Turzyska nia terenu, przeprowadzonego w Uderzenie na Turzysk i Turo- swoim przełożonym w Warsza- łem z d-cą armii sow., działającej od północy zmusiły Niemców nocy z 18 na 19 marca stwierdzo- pin wie i Londynie. Poinformował na kierunku Kowel, gen. Sier- do wycofania się z wysuniętych no, że wokół mostu kolejowego gen. Siergiejewa, że teren objęty giejewem i płk. Charytonowem. na Turii, po obu stronach rzeki i Pierwszą walką, stoczoną we stanowisk i zacieśnienia obrony. działaniami dywizji rozciąga się Dow. sow. po porozumieniu się toru kolejowego, znajdowały się współdziałaniu z oddziałami ar- Rozstrzygnięcie walki nastąpiło od Stochodu do Bugu, na którym z władzami centralnymi chce bunkry, obsadzone przez silne mii sowieckiej, poprzedzającą po wykonaniu głębokiego ma- oddziały dywizji prowadziły sze- współpracy z naszą dywizją i załogi przeciwnika. Otwarty te- działania 27 WDP AK w ramach newru siłami III/50 pp, który po reg działań przeciwko Niemcom stawia następujące warunki: 1. ren nie pozwalał na skryte podej- operacji kowelskiej, było uderze- pokonaniu bagnistego terenu i o charakterze taktycznym i roz- Całkowite podporządkowanie ście do mostu nawet w nocy. W nie na Turzysk 20 marca 1944 r. po przejściu przez tory kolejowe, poznawczym, przy czym dywizja się bojowe d-twu sowieckiemu odległości około 2 km na północ W akcji tej uczestniczyły: III/50 wyszedł łukiem od północy na była uwikłana również w walkach tu i za Bugiem. 2. Uznają, że od mostu, na przejeździe, gdzie pp, II/43 pp i 1 kompania I/24 tyły przeciwnika i zajął miasto. z oddziałami UPA. Gen. Siergie- jesteśmy dywizją polską, która przez tory wiodła droga z Turo- pp. Ze strony sowieckiej udział Niewielki oddział niemiecki, bro- jew z zadowoleniem przyjął go- ma swoje władze w Warszawie niący północnego skraju Turzy- pina do Błażenika, znajdował się towość dywizji do współdziała- i w Londynie. 3. Dywizja może wzięła kompania piechoty oraz www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 53 bunkier z wysuniętą placówką czym przeszli do Owadna. Straty nieprzyjaciela. Po wschodniej własne wyniosły 6 zabitych i 9 stronie toru kolejowego, w od- rannych.9 Po wykonaniu zadania ległości około 1 km od bunkra, 2 kompania I/24 pp została skie- leżała miejscowość Turopin, a rowana do m. Antonówka i prze- dalej, na północ od niej znajdo- szła do dyspozycji zgrupowania wała się stacja kolejowa Turopin. „Osnowa”. Pozostałe oddziały Warszawska kompania saperów powróciły do Ossy. Uderzenie na w nocy z 18 na 19 marca prze- Turzysk i Turopin zapoczątkowa- grupowała się do rejonu na połu- ło otwartą walkę oddziałów 27 dnie od Bobły i w nocy z 20 na WDP AK przeciwko okupantowi 21 marca wysadziła tor kolejowy niemieckiemu. Obie akcje łączył między stacją Turopin i mostem wspólny cel - odcięcie garnizonu na Turii. I/45 pp przeszedł 22 kowelskiego od Włodzimierza marca do rejonu wyjściowego na Wołyńskiego. Dlatego też należy wschód od Turopina i następne- je rozpatrywać łącznie jako dzia- go dnia zajął tę miejscowość. W łania powiązane wspólną myślą nocy z 22 na 23 marca do rejonu taktyczną. Zdobycie Turzyska i kolonii Zahatka przegrupowała Turopina przerywało połączenie się 2 kompania I/24 pp i osią- kolejowe Kowla z Włodzimie- gnęła gotowość do wejścia do rzem i zabezpieczało południowe akcji na most kolejowy. Patrol skrzydło wojsk sowieckich nacie- rozpoznawczy wysłany 22 marca rających na Kowel. Dla dywizji stwierdził, że na stacji kolejowej stwarzało możliwość ruchu od- Turopin nie ma nieprzyjaciela, a działów w kierunku zachodnim, / Od lewej w pierwszym szeregu: por. „Buras” - Lucjan Słowicki d-ca kompanii w batalionie „Siwego”, ppor. „Korsak” - Andrzej Buch- man oficer informacyiny i płatnik dywizji, kpt. „Żegota” - szef szef sztabu dywizji, ks. „Rafal” - Antoni Dąbrowski kapelan zgrupowania bunkier na przejeździe obsadzają a ruch ten był nieunikniony ze „Gromada”, mjr. dypl. „Oliwa” - Jan Wojciech Kiwerski d-ca dywizji, por. „Trzask” – Zbigniew Twardy cichociemny, d-ca 3 bat. 50 Węgrzy. 23 marca rozpoczęły się względu na zbliżający się front, pp., por. „Zagłoba” - Mikołaj Bałysz d-ca komp. w batalionie „Trzaska”, chor. „Liść” - Józef Cienkusz adiutant por. „Trzaska”. Zdjęcie rozmowy z nimi o opuszczeniu jak również konieczność wypeł- zrobione w Świnarzynie, w marcu 1944 bunkra oraz umocnień w rejo- nienia zadania bojowego, uzgod- kowicie, lecz okopali na przedpo- liwani przy tym pomyłkowo niemiecki w sile kompanii pie- nie mostu kolejowego na Turii. nionego z dowództwem wojsk lu, co wskazywało na to, że nie przez oddział węgierski, który choty, uzbrojony w moździerze i Mimo przyjaznego stosunku Wę- sowieckich. rezygnują ze swego zamiaru. wyszedł z Owadna. Około godz. armatki szybkostrzelne, zaatako- grów do polskich partyzantów do Nadchodzącą noc wykorzystano 9 z Włodzimierza Wołyńskiego wał od strony Uściługa załogę w porozumienia nie doszło, gdyż Działania rozpoznawcze Niem- na wzmocnienie placówki w Za- przybyły posiłki niemieckie. Stęzarzycach. Znaczna przewaga niebawem przybyły tu posiłki ców w rejonie Włodzimierza mostach, uzupełnienie amunicji i Dwa samochody pancerne prze- ogniowa przeciwnika zmusiła od- niemieckie z moździerzami i ce- Wołyńskiego ewakuowanie rannych. Dowódca dostały się do lasu pod Kapitułką dział do wycofania się ze Stęza- kaemami. W tej sytuacji oddziały zgrupowania „Osnowy” kpt. Ka- i mocno zagroziły polskim od- rzyc w kierunku północnym do przystąpiły do realizacji zadania W tym czasie, kiedy rozpoczyna- zimierz Rzaniak „Garda” zdecy- działom. Dojeżdżając do Kapituł- pobliskiego lasu, gdzie zajęto po- bojowego: zaatakowały załogę ła się bitwa o Kowel, Niemcy dował się na przeprowadzenie ki, wpadły jednak w strefę silne- zycje obronne. Niemcy jednak umocnień w rejonie mostu kole- podjęli próbę oczyszczenia ob- akcji zaczepnej przeciwko Niem- go ognia niemieckich moździerzy, nie podjęli dalszej walki. Pod jowego, aby zepchnąć ją za Turię. szaru na zachód od Turii, a więc com. Pierwsza miała uderzyć od ostrzeliwujących pozycje pol- wieczór zaprzestali pościgu i wy- Zgodnie z decyzją dowódcy I/45 terenów położonych na swoim zachodu 4 kompania II/23 pp skie, i odjechały w kierunku cofali się do Uściługa.13 Działa- pp od północnego zachodu nacie- zapleczu. Na północ od Włodzi- (bez 1 plutonu), której zadaniem Owadna. O godz. 10 było już po nia rozpoznawcze Niemców w rała warszawska kompania sape- mierza Wołyńskiego znajdowało było związanie walką głównych walce. Akcja zaczepna podjęta dniach 23-24 marca 1944 r. na rów w gotowości do wysadzenia się zgrupowanie pułkowe 27 sił niemieckich. 5 kompania II/23 pod Kapitułką zakończyła się kierunkach Włodzimierz - Zamo- mostu kolejowego na Turii, od WDP AK „Osnowa”. Poszcze- pp otrzymała zadanie zaatakowa- sukcesem. Niemcy prowadząc sty i Uściług - Stęzarzyce poprze- północy, z kierunku m. Turopin gólne oddziały zgrupowania roz- nia w tym czasie Niemców od rozpoznanie nie opanowali mostu dziły planowaną akcję pacyfika- uderzała 1 kompania I/45 pp, a od mieszczone były następująco: 1 południa. Do ubezpieczenia akcji na Turii i nie weszli w głąb terenu cyjną terenów położonych na wschodu, z rejonu kolonii Zahad- kompania I/23 pp stacjonowała w od strony Owadna, gdzie stacjo- zajmowanego przez oddziały dy- północ od Włodzimierza Wołyń- ka, 2 kompania I/24 pp. Pluton z Wodzinowie i Kalinówce i ubez- nował batalion piechoty węgier- wizji. Rozproszone oddziały nie- skiego. Miała ona zlikwidować 1 kompanii II/50 pp miał wejść pieczała zgrupowanie bezpośred- skiej, został wydzielony szwa- przyjaciela pośpiesznie wycofały zagrożenie partyzanckie bezpo- do akcji od północnego wschodu nio od strony Włodzimierza; 2 dron kawalerii 19 p. uł. Całością się do Owadna. Straty nieprzyja- średniego zaplecza frontu nie- wzdłuż wschodniej strony toru kompania I/23 pp rozmieszczona akcji dowodził ppor. Jerzy Kra- ciela - duże; własne: 7 zabitych i mieckiego. Zdecydowane prze- i działać na prawym skrzydle 2 w Edwardpolu i formująca się w sowski „Lech”. Jego odwód sta- 12 rannych.10 Rozpoznanie pro- ciwdziałanie oddziałów kompanii I/24 pp. Natarcie roz- Worczynie 6 kompania II/23 pp nowił 1 pluton 4 kompanii 23 pp wadził nieprzyjaciel także na kie- „Osnowy” powstrzymało Niem- poczęło się 24 marca o świcie. zamykały kierunek od strony oraz zwiad konny batalionu. O runku Uściług - Stęzarzyce. 22 ców i nie pozwoliło na głębszą Nacierające oddziały zaległy w Uściługa; 4 kompania II/23 pp, świcie 24 marca Niemcy otwo- marca 1944 r. do Stęzarzyc przy- penetrację terenów położonych otwartym polu pod nawałą ognia rozlokowana w rejonie m. Smola- rzyli ogień z moździerzy do pla- był z Sielisk pluton saperów ze między Bugiem i Turią oraz Wło- moździerzy i broni maszynowej rze, ubezpieczała zgrupowanie cówki w Zamostach. Jednocze- zgrupowania „Osnowy” z zada- dzimierzem Wołyńskim i Lubom- przeciwnika. W szczególnie trud- od strony Werby i Owadna; 5 śnie rozpoczęło się natarcie niem zorganizowania przeprawy lem, a więc obszaru kontrolowa- nej sytuacji znalazł się pluton z kompania II/23 pp w Wierowie dwóch plutonów 4 kompanii przez Bug dla utrzymania łączno- nego przez oddziały 27 WDP AK. 1 kompanii II/50 pp, wysunięty stanowiła ubezpieczenie od pół- II/23 pp. Utknęło ono na otwartej ści z Generalnym Gubernator- Należy przypuszczać, że przepro- za blisko mostu. Przełomowym nocy. Mostu na Turii w Zamo- przestrzeni pod gęstym ogniem stwem. Rano 23 marca, w czasie wadzone rozpoznanie pozwoliło momentem w walce było użycie stach strzegła placówka w skła- broni maszynowej i moździerzy. kiedy żołnierze odpoczywali po Niemcom na uzyskanie informa- działek przeciwpancernych I/45 dzie 2 plutonu 4 kompanii II/23 Nieco większe powodzenie uzy- trudach marszu, do wsi niespo- cji o sile oddziałów partyzanc- pp, które ogniem na wprost sku- pp; most ten miał duże znaczenie skano na lewym skrzydle, gdzie dziewanie wszedł silny oddział kich i wykorzystanie ich w póź- tecznie raziły bunkry. Ogień dla przewidywanego przegrupo- do osłony można było wykorzy- niemiecki. Zaskoczenie było niejszych działaniach na tym nieprzyjaciela był coraz słabszy; wania oddziałów zgrupowania stać ruiny spalonych zabudowań. obustronne. Rozpoczęły się roz- kierunku. Do starć z Niemcami oddziały poderwały się do natar- pułkowego „Gromada” z zajmo- Walki pozycyjne i wymiana ognia mowy, w czasie których podstę- doszło również w rejonie na po- cia. Przeciwnik stopniowo zaczął wanego dotychczas rejonu na po- trwały około dwóch godzin. W pem rozbrojono cały oddział nie- łudnie od Kowla. 17 marca 1944 opuszczać zajmowane stanowi- łudnie od Kowla. Kwatermistrzo- tym czasie szwadron kawalerii 19 miecki, biorąc do niewoli 2 r., w rejonie rozmieszczenia od- ska i wycofał się za rzekę. Nie stwo zgrupowania mieściło się w p. uł. osiągnął szosę werbską i za- oficerów i 70 żołnierzy.11 Zdo- działów zgrupowania „Groma- podjęto jednak dalszej walki, Bielinie, a szpital polowy w Pu- jął pozycje obronne od strony byto m.in. 5 rkm typu MG-34, dy”, kompania Wehrmachtu ma- gdyż uczestniczące w akcji od- zowie i Turówce. Pozostałe pod- Owadna. Dowódca szwadronu kilka pistoletów krótkich, kilka szerując z kierunku wschodniego, działy nie dysponowały sprzętem oddziały oraz sztab zgrupowania ppor. Longin Dąbek-Dębicki „Ja- pistoletów maszynowych, ponad po przeprawieniu się przez rzecz- i środkami, odpowiednimi do „Osnowa” rozmieszczone były w rosław”, słysząc odgłosy gwał- 50 kbk „Mauser”, amunicję, gra- kę Woronkę, weszła do Zasmyk. sforsowania przeszkody wodnej Sieliskach. 23 marca 1944 r. po townej i przeciągającej się walki, naty, ciągnik z radiostacją, 3 Zmęczona długim marszem za- i pokonania silnie umocnionych południu wyruszyła z Włodzi- zaskakującym atakiem uderzył na wozy z zaprzęgami oraz 2 konie mierzała tu odpocząć i następnie pozycji przeciwnika. Chociaż mierza Wołyńskiego wzmocnio- tyły Niemców, siejąc zamiesza- wierzchowe.12 Po południu do podjąć dalszy marsz przez Piór- most na Turii nie został znisz- na kompania Wehrmachtu (około nie i dezorganizację w ich szere- Stęzarzyc weszła 2 kompania kowicze, Klusk, Turzysk do Wło- czony w bezpośredniej walce, 200 ludzi) i skierowała się w stro- gach. Do akcji weszła również 5 I/23 pp, która przejęła i odprowa- dzimierza Wołyńskiego. Zaalar- to jednak cel akcji osiągnięto. nę Werby i Zamostów. Zamierza- kompania II/23 pp, atakując nie- dziła jeńców, broń oraz sprzęt do mowane polskie oddziały: 2 W wyniku utraty stacji kolejo- ła przejść przez most na Turii i przyjaciela od strony Werby. Sielisk. Część żołnierzy pozosta- kompania III/50 pp, 1 kompania wej Turzysk i Turopin Niemcy rozpoznać tereny położone na Śmiały atak szwadronu kawalerii ła we wsi dla wzmocnienia miej- II/43 pp oraz pluton rozpoznaw- za kilka dni sami wycofali się z północ od rzeki. Zdecydowany przesądził o wyniku walki - scowej placówki. O świcie 24 czy zgrupowania „Gromada” oto- umocnień w rejonie mostu na Tu- opór placówki w Zamostach Niemcy rozpoczęli odwrót marca samoloty niemieckie czyły kompanię Wehrmachtu i rii i z miejscowości Błażenik, po zmusił Niemców do cofnięcia się. wzdłuż zarośli nad Turią, ostrze- zbombardowały wieś, a oddział zmusiły do poddania się. Uzyska- Jednakże nie wycofali się oni cał- 1 marca 2019 - strona 54 HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE www.ksi.btx.pl no 69 kb, 16 pm, 12 pistoletów, 9 p. uł.), za którym wyruszyła war- była następnego dnia do miejsco- grupowanie przeprowadzono po Włodzimierz Wołyński oraz Lu- rkm, 12 lornetek, 1 konia wierz- szawska kompania saperów z za- wości Mosur, gdzie była bombar- rozpoznaniu głównej trasy prze- boml - Turzysk, osłaniając chowego i 4 dwukonne wozy ze daniem przygotowania przepra- dowana przez samoloty marszu, rzutami, w taki sposób, działania wojsk sowieckich w sprzętem wojskowym, amunicją i wy przez Turię w rejonie Jagodno niemieckie. Do nowego miejsca aby poszczególne bataliony za- obszarze na południe i południo- granatami. Wzięto do niewoli - Hajki. Po przejściu przez Turię rozmieszczenia szpitala przewie- chowały w każdej chwili goto- wy zachód od Kowla. Dla od- 105 żołnierzy Wehrmachtu w I/21 p. uł. rozmieścił się w Staw- ziono ponad 60 rannych. W Kupi- wość do działania (szwadron ka- działów zgrupowania planowano tym: 1 oficera, 12 podoficerówi kach, nawiązując łączność z I/43 czowie pozostawiono pod opieką walerii 21 p. uł. - rozpoznanie także kierunki działań zaczep- 92 szeregowych, których jeszcze pp i I/50 pp. Warszawska kompa- sowieckich szpitali polowych 19 trasy, warszawska kompania sa- nych na linię kolejową Luboml - w tym samym dniu przekazano nia saperów w ciągu dwóch dni ciężko rannych żołnierzy.17 Nie- perów - przygotowanie przejścia Kowel. Zgrupowanie południowe wojskom sowieckim.14 18 marca zbudowała nowy dwuprzęsłowy co wcześniej, 25 marca, na za- przez Turię, a następnie rzuty: rozmieszczone na rubieży: Stęza- 1944 r. w rejonie Lublatyna miało most na Turii i zajęła kwatery w chodni brzeg Turii przeszła 1 III/50 pp, II/50 pp, dowództwo i rzyce, Karczunek, Wodzinów, miejsce tragiczne wydarzenie. Jagodnie stanowiąc ubezpiecze- kompania I/24 pp. Po zdobyciu sztab dywizji, I/45 pp, szpital po- Ochnówka, Smolarze, broniło Ppor. Edward Imiałek ps. „Kruk” nie mostu. 26 marca ze Turzyska wyszła ona 24 marca ze lowy i kwatermistrzostwo). 1 pasa szerokości 20 km, mając w otrzymał zadanie od mjr. „Kowa- Świnarzyna wyruszył III/50 pp z wsi Klusk na głębokie kompania I/24 pp i II/43 pp, osła- pierwszym rzucie trzy bataliony la” przeprowadzenia rozpoznania zadaniem przejścia do zgrupowa- rozpoznanie terenów położonych niające przegrupowujące się od- (I/23 pp, II/23 pp i I/24 pp). Od- umocnień niemieckich na przed- nia „Osnowa”. Maszerując wy- na zachód od Kowla. Za torami działy dywizji od strony Kowla, wód stanowiły: formująca się 6 polach Kowla. Do wykonania po- znaczoną trasą batalion dotarł do kolejowymi w rejonie Kalinówka przeszły do nowego rejonu inną samodzielna kompania piechoty wyższego zadania wydzielono Jagodna. Ponieważ most w Haj- - Lubliniec urządziła zasadzkę na trasą - przez Kulczyn, Duliby, Ja- w Worczynie oraz szwadron ka- pluton piechoty z 1 kompanii kach nie był jeszcze gotowy, ba- konwojowaną przez Węgrów godno. Zwrócono jednocześnie walerii 19 p. uł. w Sieliskach. Za- II/43 pp oraz pluton konny ze talion zawrócił na południe, do kolumnę wozów z żywnością. Po uwagę na obsadzenie i utrzymanie danie zgrupowania polegało na szwadronu 21 p. uł. Akcja ta była Zamostów, gdzie zatrzymał się na krótkim starciu Węgrzy wycofali ważniejszych punktów na trasie ubezpieczeniu od południa zgru- uzgodniona z dowództwem nocleg. 27 marca przeszedł do za- się, pozostawiając na drodze kil- przemarszu w celu zapewnienia powania północnego, a w sprzy- wojsk sowieckich - zakładała budowań w rejonie Nowej Werby kanaście wozów. Dalsza trasa bezpiecznego przejścia podod- jających warunkach przejście do spotkanie z oddziałem piechoty i zajął stanowiska obronne od marszu kompanii wiodła przez działów nieliniowych (Turzysk - działań zaczepnych w celu opa- sowieckiej i wspólne rozpoznanie strony Werby. Rano 30 marca Duliby, Jagodno, Pisarzową II/43 pp, Hajki - III/50 pp, Stawki nowania szosy Włodzimierz Wo- walką niemieckich punktów dwa samoloty niemieckie bom- Wolę, Bielin. 25 marca o świcie - II/50 pp). Podczas przegrupo- łyński - Usciług. Na takie ugru- ogniowych pod Kowlem. O świ- bardowały stanowiska batalionu. osiągnęła ona miejscowość Wo- wania oddziałów dywizji wzrosła powanie oddziałów dywizji miały cie 18 marca oddział ppor. „Kru- Na interwencję mjr. „Kowala” dzinów. Nastąpiła również zmia- aktywność niemieckiego lotnic- wpływ następujące czynniki: za- ka” osiągnął skraj lasu pod Zielo- dowódca III/50 pp otrzymał roz- na dyslokacji I/50 pp, znajdujące- twa rozpoznawczego i szturmo- danie bojowe, jakie dywizja ną, wziął do niewoli (bez walki) kaz powrotu do zgrupowania go się w tym rejonie już od wego. Nasiliło ono działanie otrzymała w ramach współdziała- 12 osobowy patrol niemiecki i „Gromada”, w związku z czym w połowy lutego. 1 kompania I/50 zwłaszcza w okresie od 26 do 31 nia z wojskami sowieckimi; oce- oczekiwał na oddział sowiecki. nocy z 30 na 31 marca batalion pp została przeniesiona 29 marca marca 1944 r. I tak: 26 marca w na sił niemieckich w rejonie Nie doczekawszy się przybycia przegrupował się do miejscowo- do miejscowości Czmykos, a 2 miejscowości Mosur bombardo- Kowla i możliwych kierunków oddziału sowieckiego ppor. ści Hajki. W czasie przegrupowa- kompania 21 marca opuściła Bin- wana była 2 kompania I/50 pp, a ich działania; przewidywany roz- „Kruk” przeprowadził samo- nia był ostrzeliwany przez samo- dugę i udała się do wsi Mosur. 29 29 marca - szpital dywizyjny, wój ofensywy wojsk sowieckich dzielnie ze swoim oddziałem sy- loty niemieckie, ale nie poniósł marca skierowano ją także do który przybył do tej miejscowo- na kierunku kowelskim. W po- mulowane natarcie na umocnie- strat. 31 marca samoloty niemiec- Czmykosu, a 31 marca do Sztu- ści; 30 marca w rejonie Nowej czątkowej fazie walk o Kowel nia pod Kowlem, rozpoznał i kie kilkakrotnie bombardowały nia, gdzie stanowiła najbardziej Werby samoloty niemieckie bom- dywizja spełniała ważną funkcję: zlokalizował punkty ogniowe również most na Turii, nie wyrzą- wysuniętą placówkę na kierunku bardowały III/50 pp, a następnie utrzymywała i kontrolowała Niemców, a następnie wycofał dzając jednak żadnych większych Lubomla. Oddziały zgrupowania ostrzelały z broni pokładowej ko- znaczny obszar, blokując jedno- swój oddział z zasięgu ognia szkód. Tymczasowym zadaniem „Osnowa” znajdowały się już na lumnę batalionu przechodzącą cześnie wyjście Niemców na przeciwnika. Po bezskutecznym batalionu w nowym rejonie roz- zachodniej stronie Turii i nie wy- przez most na Turii w Zamostach; skrzydło wojsk sowieckich dzia- oczekiwaniu na oddział sowiecki mieszczenia było ubezpieczenie magały przegrupowania. W Sieli- 31 marca II/43 pp został zbom- łających na tym kierunku. podjął marsz powrotny. Docho- mostu na Turii i zluzowanie war- skach mieściło się dowództwo bardowany i ostrzelany z broni Zagrażała bezpośrednio linii ko- dząc do pierwszych zabudowań szawskiej kompanii saperów, któ- zgrupowania z pododdziałami pokładowej przez dwa samoloty munikacyjnej Chełm - Luboml - Lublatyna, kolumna została z za- ra udała się do Władynopola, pomocniczymi oraz szwadronem niemieckie przy podejściu do Ja- Kowel, co zmuszało Niemców do sadzki ostrzelana z broni ręcznej i przyszłego miejsca postoju szta- kawalerii 19 p. uł. Kompanie I/23 godna i przez kilka dni był nęka- wydzielenia znacznych sił do maszynowej przez oddział so- bu dywizji. II/50 pp wymaszero- pp były rozmieszczone następu- ny nalotami w Hajkach, gdzie obrony tego ważnego szlaku ko- wiecki. Otoczony ze wszystkich wał z Ossy wczesnym rankiem 28 jąco: 1 kompania w Stęzarzy- zajął kwatery; tego samego dnia munikacyjnego. Ponadto zapew- stron oddział ppor. „Kruka” zo- marca i po południu dotarł do Ja- cach, 2 kompania - w Karczunku. samoloty niemieckie kilkakrotnie niała utrzymanie przepraw na stał rozbrojony. Po wyjaśnieniu godna. Czekając na zakończenie II/23 pp swoimi kompaniami sta- bombardowały most na Turii. Bugu i przerzut sowieckich od- tragicznej pomyłki zwrócono od- budowy mostu na Turii żołnierze cjonował: 4 kompanią w rejonie Straty były minimalne, toteż na- działów partyzanckich, które w działowi broń i przeproszono za batalionu pomagali saperom w wsi Karolówka, 5 kompanią - w leży sądzić, że głównym celem przewidywaniu przesunięcia linii zaistniały incydent. Straty po gromadzeniu materiałów budow- rejonie na wschód od Bielina. działania lotnictwa niemieckiego frontu na zachód, kierowały się stronie polskiej wyniosły 6 zabi- lanych. Następnego dnia, po Przybyły do dyspozycji zgrupo- było rozpoznanie sił partyzanc- na tyły Niemców na tereny Gene- tych i 4 rannych. przejściu na zachodni brzeg Turii, wania „Osnowa” I/24 pp miał 1 kich i ich rozmieszczenia. Po- ralnego Gubernatorstwa. Ujemną batalion dotarł do miejscowości kompanię w Wodzinowie, a 2 - w wierzchnia obszaru, do którego stroną przyjętego ugrupowania UDZIAŁ 27 WDP AK W OPE- Stawki, gdzie pozostał na kwate- Antonówce. W Worczynie stacjo- przegrupowały się oddziały dy- było rozciągnięcie oddziałów dy- RACJI KOWELSKIEJ rach. Za II/50 pp, tą samą trasą, nowała organizująca się 6 samo- wizji, wynosiła około 800 km kw. wizji na zbyt długim odcinku przesuwał się sztab dywizji, kom- dzielna kompania. Z pozostałych Dowódca dywizji utworzył tu frontu, wynoszącym w sumie Przegrupowanie oddziałów dy- pania łączności oraz I/45 pp. Od- oddziałów: szpital chirurgiczny dwa zgrupowania: północne na około 50 km, co w wypadku zde- wizji W końcu marca 1944 r., działy te opuściły Ossę 28 marca znajdował się w Puzowie, szpital kierunku Lubomla i południowe cydowanego uderzenia Niemców zgodnie z ustalonymi z dowódz- około godz. 11.16 Turię przekro- zakaźny w Turówce, kwatermi- na kierunku Włodzimierza stwarzało groźbę przerwania twem wojsk sowieckich wstępny- czyły 29 marca. Sztab dywizji strzostwo w leśniczówce Bielin. Wołyńskiego i Uściługa. Zgrupo- obrony na wybranym przez nich mi warunkami współdziałania, wraz z kompanią łączności zajął Do końca marca 1944 r. zakoń- wanie północne, wykonujące kierunku. PołoŜenie „Osnowy”, dowództwo dywizji postanowiło kwatery we Władynopolu, do- czono w zasadzie przegrupowa- główne zadanie, broniło pasa sze- która miała osłaniać zgrupowanie przegrupować oddziały „Groma- wództwo zgrupowania „Groma- nie oddziałów 27 WDP AK do rokości 30 km, mając w pierw- północne, nie było dogodne do dy” z Kupiczowa, Świnarzyna, da” ulokowało się w Stawkach, a operacji kowelskiej. Obszar zaj- szej linii obrony (Zamłynie, obrony. Teren, na którym rozmie- Ossy i Turzyska na zachodni I/45 pp rozmieścił się w Pustyn- mowany przez dywizję ograni- Sztuń, Czmykos, Zaglinki) dwa ściły się oddziały zgrupowania brzeg Turii, do rejonu ograniczo- ce. II/43 pp opuścił 31 marca Tu- czała od północy linia kolejowa bataliony (I/43 pp i I/50 pp) oraz południowego, był zupełnie nego od wschodu Turią, od za- rzysk i przez Kulczyn, Duliby, Chełm - Luboml - Kowel, od jedną kompanię (1/II/43 pp), a w otwarty aŜ do samego Włodzi- chodu Bugiem, od północy linią Jagodno doszedł do Hajek. Gdy wschodu rzeka Turia, od południa drugiej linii (Ziemlica, Pustynka, mierza Wołyńskiego i sprzyjał kolejową Chełm - Kowel i od po- zbliżał się do Jagodna, został szosa Włodzimierz - Uściług i od Staweczki) - jeden batalion (I/45 prowadzeniu działań zaczepnych. łudnia szosą Uściług - Włodzi- zbombardowany przez samoloty zachodu rzeka Bug. Przegrupo- pp) oraz jedną kompanię (2/II/43 Na północy natomiast, od Stęza- mierz Wołyński. Znajdowało się niemieckie i ostrzelany z broni wanie przeprowadzono sprawnie pp). Odwód stanowiły dwa bata- rzyc aż po Pisarzową Wolę i już tu kilka oddziałów tego zgru- pokładowej. Przez kilka dni był i w stosunkowo krótkim czasie liony (II/50 pp i III/50 pp) roz- Rudę, ciągnął się pas terenu błot- powania, a mianowicie: I/43 pp w także nękany przez lotnictwo nie- pokonano odległość około 40-60 mieszczone w Stawkach oraz nistego, oddzielający oddziały Zamłyniu, kompania przeprawo- mieckie na kwaterach w Hajkach. km. W związku z brakiem ciągło- szwadron kawalerii (I/21 p. uł.) „Osnowy” od zgrupowania pół- wa na Bugu w Bindudze i od po- 3 kwietnia został skierowany do ści frontu przemarsz odbywał się stacjonujący w Hajkach. Głębo- nocnego. Znacznie dogodniejsza łowy lutego I/50 pp, którego 1 miejscowości Olesk z zadaniem w zasadzie przez tereny niczyje, kość ugrupowania wynosiła oko- do obrony byłaby rubież przebie- kompania stacjonowała w Sta- wystawienia placówki w Zaglin- co wymagało zapewnienia odpo- ło 10 km. Zadaniem zgrupowania gająca właśnie od Stęzarzyc weczkach, a 2 kompania w Bin- kach. Szpital polowy i kwatermi- wiedniej osłony przegrupowują- było utrzymanie zajętego terenu i przez Turówkę, Zabłocie, Pisa- dudze. Główna trasa przemarszu strzostwo, rozmieszczone w Ku- cym się oddziałom, zwłaszcza nie niedopuszczenie do wprowadze- rzową Wolę, Liski do Rudy. O oddziałów wiodła przez Ossę, piczowie, rozpoczęły przeznaczonym bezpośrednio do nia nowych sił niemieckich do przyjętym ugrupowaniu, wysu- Bobły, Mokrzec do Jagodna. Jej przegrupowanie 28 marca. Po walki (szpitale, kwatermistrzo- rejonu na wschód od Turii. Za- niętym daleko na południe, zade- rozpoznanie powierzono szwa- noclegu w Ossie kolumna przy- stwo). Z tych też względów prze- mykało ono kierunek Luboml - cydowała konieczność zapewnie- dronowi kawalerii 21 p. uł. (I/21 www.ksi.btx.pl HISTORIA - WSPOMNIENIA - RELACJE 1 marca 2019 - strona 55 przekazane dowództwu sowiec- 9 J. Turowski, op.cit., s. 258. W kiemu.21 Częścią sił przerzuco- zestawieniu walk i strat 27 WDP nych do rejonu Lubomla Niemcy AK podano straty własne: 7 zabi- zamierzali wykonać uderzenie tych i 12 rannych (Kalendarium w ogólnym kierunku: Luboml, działań, Biuletyn Informacyjny Czmykos, Stawki, Jagodno, Okręgu Wołyńskiego nr 4(28), s. Mokrzec, Kupiczów, opanować 7. obszar między Lubomlem, Wło- dzimierzem Wołyńskim i Turzy- 10 Ibidem, s. 261. skiem, i zablokować od południa dostęp do bronionego Kowla. W 11 Depesza dowódcy AK do Na- tej sytuacji oddziały zgrupowania czelnego Wodza, L. dz. 2694/ północnego 27 WDP AK znalazły tjn.44 z 29 marca 1944 r., Polskie się na głównym kierunku działa- Siły Zbrojne ..., t. III, s. 588. J. nia tych jednostek. Rozpoczęły Turowski (op.cit.) podaje, że do się ciężkie walki oddziałów dy- niewoli wzięto 76 osób. wizji z przeważającymi siłami 12 J. Turowski, op.cit., s. 266. niemieckimi, trwające w tym re- jonie ponad trzy tygodnie. Przed 13 Po niepowodzeniu akcji odbi- rozpoczęciem decydujących cia jeńców Niemcy przeprowadzi- działań zdarzył się pewien incy- li 25 i 26 marca masowe areszto- dent, o którym warto wspomnieć. wania Polaków we Włodzimierzu 31 marca 1944 r. dwa plutony Wołyńskim. Aresztowano ponad z 1 kompanii I/50 pp urządziły 300 osób jako zakładników i za- zasadzkę na Niemców, którzy proponowano ich wymianę za przyjeżdżali do Radziechowa po wziętych do niewoli żołnierzy paszę i słomę dla koni. W chwili niemieckich. 28 marca dokonano gdy około 40 Niemców na 6 wo- wymiany, przy czym w roli me- zach konnych wjechało na groblę diatora wystąpił ksiądz Stanisław prowadzącą przez rozległe błota Kobyłecki, proboszcz parafii we do Radziechowa, partyzanci za- Włodzimierzu Wołyńskim. Por. J. atakowali ich od czoła i ze skrzy- Turowski, op.cit., s. 267- 270 oraz dła. Po krótkiej wymianie ognia Polskie Siły Zbrojne ..., t. III, s. 37 żołnierzy niemieckich podda- 588 - depesza dowódcy AK do ło się. Zdobyto broń strzelecką i Naczelnego Wodza, L.dz. 2875/ amunicję. 22 tjn. z 25 kwietnia 1944 r

Przypisy: 14 Jeńców przekazał ppor. Mści- sław Sławomirski ps. „Praw- 1 HitlersWeisungen fur die Krieg- dzic” w miejscowości Radomle fuhrung 1939-1944, Dokumente oficerom 205 pp armii sowieckiej des Oberkomandes der Weh- - mjr. Prokowskiemu i kpt. Mor- rmacht, Frankfurt a. M. 1962, s. dwinowowi. J. Turowski, op.cit., 243, 249. s. 246-251. 2 Historia drugiej wojny świato- / Kościół – Pomnik w 1935 w Kowlu o który toczyły się zażarte walki żołnierzy 27 WDP AK z Niemcami. Bardzo ucierpiał i nie dotrwał 15 J. Turowski, op.cit., s. 251- wej 1939-1945, t. VIII, Warszawa do dnia dzisiejszego. 252. nia bezpieczeństwa ludności oddziałów Wehrmachtu ochra- wania „Gromada”, przy osłonie 1981, s. 108. polskiej na tym terenie. niających mosty w Uściługu i od południa przez zgrupowanie 16 J. Turowski, op.cit., s. 277. 3 Relacja mjr. J. Szatowskiego Dorohusku, a także pododdziały „Osnowa”. Z oceny sił nieprzyja- „Kowala”, archiwum 27 WDP Działania obronno-zaczepne 864 dywizjonu artylerii przeciw- ciela wynikało jednak, że zadanie 17 J. Turowski, op.cit., s. 277. AK, s. 1-3. 4 Tamże, s. pod Sztuniem i Zamłyniem. lotniczej.19 W końcu marca i na to nie może być wykonane siłami 18 W początkowej fazie zało- początku kwietnia 1944 r., w celu sześciu batalionów dywizji. Roz- 4 oraz: T. Sztumberk-Rychter, Po przegrupowaniu dywizja zna- wzmocnienia ubezpieczenia na poznanie doniosło, że do rejonu gę Kowla stanowiły: „1 Rgt. lazła się na pozycjach najbardziej Artylerzysta piechurem, Warsza- Landesschutzen; SS - Kav. Rgt. Bugu w rejonie Dorohusk - Uści- Lubomla dowództwo niemieckie wa 1966, s. 249-252. wysuniętych na zachód, w stre- ług, przeniesiono z Włodawy na skierowało z rejonu Brześcia 4 17; SS - Pol. Rgt. 17; 1 Btl. Pi- fie bezpośrednich działań wojsk oniere; 1 Abt. le. Artillerie (6 odcinek Dubienki 2 kompanię DPanc i z rejonu Lublin - Chełm 5 T. Sztumberk-Rychter, op.cit., s. sowieckich, biorących udział w Geschutzen); 1 Abt. le. Flak (8 688 batalionu ochrony, a z re- 5 DPanc SS „Wiking”. Niezależ- 256. operacji kowelskiej. Oddziały jonu Radomia 4 kompanię 991 nie od tego, w rejonie na północ Geschutzen - 2 cm); 1 Entlau- dywizji głębokim klinem weszły batalionu strzelców krajowych. od linii kolejowej Luboml - Ko- 6 Depesza nr 590 dowódcy AK do sungseinheit; 1 Betreuungsein- na teren przyszłych walk o ważny Obronę wspierał pociąg pancerny wel działały oddziały 26 DP, a Naczelnego Wodza, AK w doku- heit; 2 Oberbahnrate.” Ogółem węzeł komunikacyjny - Kowel. „Habicht” („Jastrząb”), kursujący w rejonie na południe od tej linii mentach t. III, s. 392-394. załoga liczyła około 4000-4500 Jak już wspomniano, miasto to na odcinku kolejowym Zamość - oddziały 131 DP. Po wnikliwej ludzi. źródło: Peter Strassner, zostało przekształcone w rejon - Zawada. Odwód ubezpieczenia analizie sytuacji postanowiono 7 J. Turowski, Pożoga. Walki 27 Europaische Freiwillige, Die umocniony, broniony w począt- rz. Bug stanowił 791 turkmeński zająć pozycje obronne, i kilko- Wołyńskiej Dywizji AK, Warsza- Geschichte der 5. SS - Pancer- kowej fazie przed słabym ude- batalion piechoty.20 Bezpośredni ma batalionami wykonać wypad wa 1990, s. 272. -division Wiking, Munin Verlag rzeniem wojsk sowieckich przez kontakt z nacierającymi jednost- na luźne ugrupowanie nieprzy- GMBH, Osnabruck, 1968, s. 262. oddziały SS oraz cofające się z kami wojsk sowieckich można jaciela, który dopiero rozpoczął 8 Depesza dowódcy AK do Na- 19 Sprawozdanie miesięczne 372 frontu jednostki niemieckie.18 Na było utrzymywać jedynie przez organizowanie uderzenia w celu czelnego Wodza, L. dz. 2694/tjn. Głównej Komendantury Polowej, linii kolejowej Chełm - Kowel, tereny na wschód od Turii, nie odblokowania okrążonego Kow- z 29 marca 1944 r., Polskie Siły SD Lublin, M i D WIH, sygn. w miejscowościach: Jagodzin, obsadzone przez jednostki nie- la. W dniach od 31 marca do 3 Zbrojne w drugiej wojnie świato- VII/1/168. Rymacze, Luboml, Maciejów mieckie. Dowództwo dywizji kwietnia bataliony zgrupowania wej, t. III Armia Krajowa, Lon- utworzono silne punkty oporu, a dyn 1950, s. 589. Por. również nie znało siły wojsk sowieckich „Gromada” wykonały uderzenia 20 Ibidem. w rejonie Lubomla rozmieszczo- działających na tym kierunku; na miejscowości: I/50 pp na Wisz- M. Fijałka, 27 Wołyńska Dywizja no oddziały 26 DP. Na południu Piechoty AK, Lublin 1981, s. 93. w styczności z dywizją piechoty niów, II/50 pp na Maszów, II/43 21 Relacja mjr. Jana Szatow- znajdowało się umocnione mia- Konspiracyjny „Biuletyn Infor- gen. Gromowa było tylko zgru- pp przez Zaglinki na Chorostów. skiego „Kowala”, Archiwum 27 sto Włodzimierz Wołyński i szosa macyjny” nr 13 z 30 marca 1944 powanie północne. Wokół ugru- Były to wypady o charakterze WDP AK, s. 9-10. Włodzimierz - Uściług z punkta- powania dywizji znajdowały się rozpoznawczym, mające na celu r. w sprawozdaniu p.t. Armia mi oporu w Piatydniach i Uściłu- natomiast znaczne siły niemiec- rozpoznanie ugrupowania nie- Krajowa w walce donosił: „Dnia 22 Relacja Kosowskiego, M i D gu, obsadzone przez niemieckie kie, zwłaszcza na północy i po- przyjaciela i ustalenie numeracji 20 marca oddziały partyzanc- WIH, sygn. III/49/267. jednostki etapowe. Od zachodu, łudniu; stosunkowo słabsze siły jednostek śpieszących na pomoc kie AK zdobyły Turzysk na linii w rejonach przyległych do lewe- ubezpieczały lewy brzeg Bugu. załodze Kowla. Podjęte akcje kolejowej Kowel - Włodzimierz. Powyższy tekst jest fragmentem go brzegu Bugu, ściśle - od Do- Na odprawie w sztabie dywizji były zaskoczeniem dla nieprzy- Zdobyto 3 karabiny przeciwpan- z opracowania W. Filara: „DZIA- rohuska do Uściługa, znajdowały we Władynopolu w dniu 29 mar- jaciela i zakończyły się sukcesem cerne, 4 ckm, 8 rkm, 30 tyś. szt. ŁANIA 27 WOŁYŃSKIEJ się niewielkie siły niemieckie, ca 1944 r. dowódca dywizji mjr polskich oddziałów. Uzyskane amunicji, sprzęt i ekwipunek - bez DYWIZJI PIECHOTY ARMII ubezpieczające Bug. Były to: 689 „Oliwa” rozważał wariant ude- dane o położeniu i siłach nie- strat własnych.” KRAJOWEJ „ Cz.2 batalion ochrony oraz kilka pod- rzenia na Luboml siłami zgrupo- przyjaciela zostały niezwłocznie 1 marca 2019 - strona 56 BARWY KRESÓW - KULTURA - TRADYCJA www.ksi.btx.pl TREMBOWELSKA IKONA MATKI BOŻEJ Anna Małgorzata Budzińska Pisałam już o samej Trembowli więc nie sposób pominąć nie i taka jest moja modlitwa przy pisaniu ikon. słynną ikonę trembowelską. Inspiracją do tworzenia tej ikony była młoda kobieta-Jo- Trembowelska Cudotwórcza Ikona Matki Bożej to jedna z anna, wrocławianka, której rodzina pochodzi z Trembow- najbardziej znanych i czczonych ukraińskich ikon maryj- li. Właśnie ona zasugerowała mi, żebym znaną ikonę z nych. Jest datowana na XVII wiek. Ta ikona broniła dostę- Trembowli trochę zmieniła. Tak też się stało. Wymyśliłam pu wrogów do miasta. nową wersję, mając w pamięci naszych przodków. Mat- ka Boża trzyma i tuli do siebie Ducha Świętego. No, a tło przypomina o losach wielu Kresowian, nie tylko babci Jo- anny. Porównajmy moją ikonę z tym wcześniejszym, cudownym wizerunkiem. Na tamtej ikonie są bogate korony, złote tło i przepych. Moja ikona jest skromniejsza, podobnie jak skromna i uboga była Matka Boża. Za to symbolika u mnie jest bogatsza. Spójrzmy na tło mojej ikony- są tam ruiny zamku, miasto skąpane w zieleni- to przedwojenna kresowa historia, to Trembowla i dzieje jej mieszkańców. Popatrzmy dalej na tło mojej ikony. Zieleń Trembowli i nagle… iglica. Nie! – w Trembowli nie było takiego obiek- tu. To jest Iglica i Hala Ludowa z Wrocławia. Tak. To do Wrocławia i na Dolny Śląsk zawiodły kresowe losy wielu naszych rodaków. Dalej tło jest jednolite- to dzień dzisiejszy i przyszłość po- tomków Kresowian. Jednolite, bo niewiadome jeszcze, ale zielone- bo to kolor nadziei, czyli nasze losy będą pomyśl- ne i szczęśliwe, choć na niebie jest trochę chmur- jak to w życiu. Pozostała jeszcze sprawa gołąbka. To symboliczne ujęcie Ducha Świętego, bo przecież On nie ma żadnej postaci. W ciągu kilku wieków Trembowelska Cudotwórcza Ikona Jednak w tym kryje się dla mnie jeszcze jedna symbolika- Matki Bożej była źródłem ochrony i licznych uzdrowień. Matka Boska tuli tego gołąbka, tak jakby chciała przytulić Widziano również łzy, które kilkakrotnie pojawiały się w wszystkich Kresowiaków i ich rodziny, jakby chciała Go oczach Bogurodzicy. poprosić o pomyślność dla nich po tych trudnych losach i tułaczce. A teraz moja wersja ikony przedstawiającej Matkę Bożą Trembowelską. Trembowla to miasto rejonowe w obwo- Taka jest moja własna interpretacja symboliki tej ikony, Cudowna ikona pochodzi z miejscowości Podgórzany dzie tarnopolskim na Wołyniu. jednak każdy może znaleźć inną, każdy inaczej odczuwa (Pidgora)- to zaledwie 2 km od centrum Trembowli, u uj- patrząc na obraz. ścia Gniezny do Seretu. Na wąskim cyplu w widłach rzek Poznałam też inną Kresowiankę z Trembowli. To pani Ire- wznoszą się ruiny obronnego monasteru pw. Przemienienia na Zarzycka Sochowa. Napisała mi: Pańskiego. Z tutejszej cerkwi pochodzi otoczona kultem „-Ja urodziłam się w Trembowli w 1937 roku - a wysiedlili ikona Matki Bożej Trembowelskiej, którą potem przenie- moją rodzinę w 1945 - miałam tylko 8 i pół roku ale pamię- siono do lwowskiego Soboru św. Jura, gdzie znajduje się tam wszystko i chociaż na Dolnym Śląsku mieszkam już do dziś. Monaster pierwotnie był prawosławny. Umocnie- prawie 74 lata - jak mnie ktoś pyta skąd jestem to zawsze nia klasztoru spełniały funkcję wysuniętej placówki zam- mówię: -z Trembowli” ku w Trembowli. W XVII wieku monaster przejęli uniccy bazylianie. Klasztor zlikwidowały władze austriackie w 1789 roku i od tego czasu monaster przestał być zamieszkały, popadając w malowniczą ruinę. Po II wojnie światowej teren zajęło wojsko, w ruinach znajdowała się m.in. stacja radarowa. Dopiero w 1992 roku odbudowano klasztorną cerkiew.

Tworząc ikonę nie trzymam się ściśle odwiecznego kanonu pisania ikon. Nie ślęczę nad tym wizerunkiem jak stary mnich -w poście i modląc się ustalonymi słowami pacierzy Ikona zasłynęła z wielu cudów. To właśnie temu wizerun- ikonopisa. Nie czynię tak, za to kontempluję moją ikonę w Tak. Pamiętamy o miejscach lat dziecinnych i to jest pięk- kowi, według legendy zawdzięczała twierdza ocalenie w inny sposób. ne! 1675 roku, gdyż mieszkańcy gorliwie się przed nią modlili. Malując myślę o ludziach, którzy są lub byli związani Wysłałam pani Irenie zdjęcie mojej ikony Trembowelskiej Potem z uwagi na niebezpieczeństwo kolejnych tureckich z ikoną, myślę o miejscach, okolicznościach i o różnych i ku mojej radości jej opis i odczucia odnośnie symboliki najazdów ikonę przeniesiono do Lwowa. Od tego czasu losach. Zbieram informacje, materiały, relacje. Szukam były podobne do moich. Z małą różnicą. Ja malując twarz znajduje się na wzgórzu świętego Jura. powiazań, symboliki, historii ale też współczesności. chciałam wyrazić lekki uśmiech, taki nostalgiczny, który Wydaje mi się, że takie moje rozważania są bliższe Bogu i mówi: ważniejsze niż post i suche modlitwy. Takie jest moje zda- - Cieszę się, że jesteście, że myślicie o Kresach, ale moje www.ksi.btx.pl BARWY KRESÓW - KULTURA - TRADYCJA 1 marca 2019 - strona 57 serce zalewa żal za tym co minęło i żal za tymi, którzy zginęli. Kocham was kresowi tułacze. Pamiętajcie o Trem- bowli i okolicach. Natomiast pani Irena widzi bezgranicz- Kazimierz Michałowski ną rozpacz i łzy w oczach Matki Bożej. Płacze Ona nad historią Kresów, opłakuje tych co odeszli i z żalem uśmie- - twórca Szkoły Archeologii. cha się do tych, którzy musieli przejść piekło wysiedleni i tułaczki. Wielcy zapomniani. Podobne odczucia, ale jednak inne. Tak, Matka Boża do każdego przemawia inaczej i to jest piękne! Aleksander Szumański Gdy rozmawiałam z panią Ireną to powiedziała mi jeszcze: Profesor Kazimierz Michałowski „- Mieszkam tu już tak długo…Patrzę przez okno na moje to najwybitniejszy polski egiptolog. ukochane Góry Sowie, teraz z ośnieżonymi szczytami, a w Od czasów jego prac wykopalisko- sercu ciągle mam Trembowlę”. wych wkładu polskiej archeologii w osiągnięcia nauki światowej nie da się przecenić. Był wychowawcą wie- lu pokoleń znanych i cenionych na świecie uczonych. Urodził się 14 grudnia 1901 roku w Tarnopolu. W mieście tym ukończył gimnazjum, po którym rozpoczął studia z archeologii klasycznej i hi- storii sztuki na Wydziale Filozoficz- nym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W czasie studiów odbył podróż do Wenecji i Mediolanu, a następnie przez południową Fran- cję do Paryża. „Czułem się szczę- śliwy, że dane mi było zobaczyć to, o czym w warunkach ówczesnego życia studenckiego w Polsce nawet marzyć nie mogłem. Wenecję i Pa- Usłyszałam też wzruszającą historię o I Komunii św. Pani ryż wydeptałem wzdłuż i wszerz, Ireny w Trembowli: może nawet zbyt dokładnie, gdyż „Wokół naszego kościoła były zadaszenia. Gdy przycho- nigdy potem nie wracałem do nie- dzili ludzie do kościoła z sąsiednich wiosek to szli boso, których muzeów czy zabytków, żeby oszczędzić buty. Wkładali je dopiero przed kościo- które wydawało mi się, że znam z łem- właśnie pod osłoną tych zadaszeń. 3 czerwca 1945 autopsji z mojej pierwszej podró- nii wykopaliskowej, uznano już naszą naukowe w Aleksandrii (do 1966 r.), roku- w dniu naszej I Komunii Świętej te miejsca były ży. Sorbona paryska wydała mi się obecność za objaw ciągłej działalności gdzie m.in. zrekonstruował fragmen- miejscem niezapomnianej uczty. Nasz ksiądz-Wacław centrum świata. (...) Wydaje mi się, naukowej. (...) Przywiezione wówczas ty rzymskiej dzielnicy. W następnych Szetelnicki poustawiał tam drewniane stoły, a na nich po że ta pierwsza podróż dała mi istot- do Warszawy zabytki przedstawiały latach nadzorował demontaż świątyń Komunii każde dziecko miało poczęstunek. Były to prze- nie bardzo wiele i w pewnym sensie się nader okazale. W wyniku podzia- nubijskich w Dabod (1961 r.) i Abu pyszne drożdżowe bułeczki z kruszonką i po kubku kakao! odegrała, może nieświadomie - po- łu dokonanego pomiędzy Muzeum Simbel (1961-1970) oraz pracował To był cudowny smak, który pamiętam przez całe moje ważną rolę w wypracowaniu mego Egipskim w Kairze a naszą misją, nad rekonstrukcją świątyni grobowej długie życie. Żadna potrawa nie pozostawiła takich wspo- własnego systemu pedagogicznego, otrzymaliśmy kilka reliefów Starego królowej Hatszepsut w Deir el-Baha- mnień, nie była takim przysmakiem jak to kakao, które nie który m.in. zakłada podróże nauko- Państwa - stele grobowe VI dynastii z ri (1961-1964). Powierzenie polskim wiem jakim cudem ksiądz dla nas zdobył.” we jako bardzo ważny czynnik w odkrytych przez nas mastab (...). Ze- specjalistom obiektu tej klasy było Ten ksiądz po wojnie znalazł się we Wrocławiu i był pro- kształceniu młodzieży uniwersytec- spół przywiezionych obiektów był tak wyrazem szczególnego uznania dla boszczem parafii św. Bonifacego. Ponadto był wspaniałym kiej” - zapisał Michałowski w swo- reprezentacyjny, że można było pomy- nauki polskiej ze strony rządu Egiptu. historykiem, który pisał o Kresach i o Dolnym Śląsku. Nie ich „Wspomnieniach”. śleć o zorganizowaniu wystawy, która Równocześnie w latach 1961-1964 zapomniał też o Trembowli –napisał książkę „ Trembowla, została otwarta w czerwcu 1937 roku profesor kierował pracami wykopali- kresowy bastion wiary i polskości”. POCZĄTKI DROGI NAUKOWEJ w Muzeum Narodowym, wzbudzając skowymi w Faras w Sudanie i Dongo- ogromne zainteresowanie w społe- la. Kolejne lata 1965-1966 wypełniły Ta historia o poczęstunku to drobna iskierka pamięci, ale Studia kontynuował w Berlinie, He- czeństwie polskim”. mu prace wykopaliskowe w Nea Pa- jakże piękna! Te zachowane przez nas wspomnienia, te idelbergu, Munster, Paryżu, Rzymie Gdy wybuchła II wojna światowa, fos. ikony, te krajobrazy jakie jawią się w pamięci Kresowian i Atenach. Po powrocie do Lwowa profesor Michałowski został interno- to właśnie iskierki ognia pamięci- niby małe, ale składają obronił doktorat i został docentem w wany w obozie jenieckim w Wolden- KATEDRA ARCHEOLOGII się na wspaniały ogień, który tli się w naszych sercach. Nie Katedrze Archeologii Klasycznej Uni- burgu. Wtedy to zostały zniszczone ŚRÓDZIEMNOMORSKIEJ pozwólmy zgasnąć wspomnieniom. wersytetu Jana Kazimierza. Od 1930 jego cenne rękopisy z pierwszych prac roku był również docentem Uniwer- wykopaliskowych. Po zakończeniu Profesor Kazimierz Michałowski jest sytetu Warszawskiego. W roku 1934 wojny był do 1969 roku dziekanem i twórcą polskiej szkoły archeologii profesor udał się po raz pierwszy do prorektorem Uniwersytetu Warszaw- śródziemnomorskiej, którą przyjmuje Egiptu. W latach 1936-1939 był już skiego. W latach 1956-1959 kierował się dziś jako wzorcową, łączącą wy- kierownikiem ekspedycji archeolo- ekspedycją w Mirmeki na Krymie, kopaliska i badania z pracami kon- gicznej w Edfu. W swej książce za- gdzie badał kolonię grecką. Do prac serwatorskimi. Objęła ona całokształt tytułowanej „Od Edfu do Faras” tak związanych z egiptologią powrócił problematyki basenu Morza Śród- wspomina tamtejsze prace: „Wyko- dopiero w 1957 roku. Wówczas to ziemnego. paliska w Edfu wzbudziły duże za- rozpoczął wykopaliska w Tell Atrib, „Sama nazwa ‚archeologia śródziem- interesowanie w międzynarodowym które trwały do 1968 roku. Odsłonił nomorska’ to pomysł Profesora, jesz- świecie egiptologów i archeologów tam późnorzymskie termy i częściowo cze przedwojenny - połączenie Egip- przebywających w czasie sezonu w zrekonstruował imponującą budowlę tu z Grecją. Profesor szukał formuły, Egipcie. Odwiedzali nas najwybit- teatralną, a także odkrył kompleksy która pozwoliłaby połączyć archeolo- niejsi wówczas badacze, z którymi miejskie. W wyniku prac profesora w gię klasyczną z egiptologią, i chciał mogliśmy przeprowadzić wiele intere- starożytnej Pamirze, Dolnym Egipcie na obu tych obszarach widzieć polskie sujących dyskusji w terenie. (...) Flaga i Nubii rząd egipski podjął akcję rato- misje. (...) W tej chwili jest to zupełnie polska powiewająca w obozie obok wania świątyń, które były zagrożone normalne, ale kiedyś ze zdziwieniem flagi francuskiej stanowiła niewątpli- zalaniem, po zbudowaniu tamy asuań- mówiło się, że na wykopaliskach u wie w pierwszym sezonie wykopalisk skiej w Tell Atrib. Profesora jest antropolog, architekt, pewną sensację. Po raz pierwszy bo- W 1960 roku pod auspicjami rządu konserwator, rzeźbiarz czy artysta ma- wiem w Egipcie pojawiła się w mię- egipskiego otwarto w Kairze Polską larz. W myśl starej szkoły każdy sam dzynarodowym współzawodnictwie Stację Archeologii Śródziemnomor- umiał kreślić plan; tu po raz pierwszy archeologicznym misja z kraju, który skiej. „Zrozumiałem w pełni: żeby współpracowali specjaliści z różnych do tej pory nie odgrywał roli w arche- znaczyć coś w światowej archeologii dziedzin i nazywano to polską szko- ologii śródziemnomorskiej. Jednak w - twierdził Kazimierz Michałowski - łą archeologiczną. Taki był początek miarę postępu prac, a przede wszyst- to trzeba być na stałe w Egipcie!”. Od interdyscyplinarnych składów misji, kim w czasie trwania trzeciej kampa- tego roku profesor prowadził badania które potem stały się regułą” - wspo- 1 marca 2019 - strona 58 BARWY KRESÓW - KULTURA - TRADYCJA www.ksi.btx.pl minał prof. Michałowskiego jego wać bloki ze świątyni Hatszepsut, wieloletni współpracownik dr Ste- które zostały zasypane ułamkami fan Jakobielski. skalnymi i nawianym z pustyni Trzeba podkreślić, że profesor piaskiem. Wydałem więc polece- Michałowski dokonał wielu uni- nie, aby niezwłocznie przystąpić katowych odkryć na skalę mię- do usunięcia tego zwału kamieni dzynarodową, m.in. określił czas i gruzu pomiędzy obiema świą- krystalizacji kanonu architektury tyniami. Już po kilku tygodniach sakralnej w Egipcie, a także wy- dokonaliśmy niezwykłego, a jakże odrębnił zupełnie nową dziedzinę ważnego dla historii starożytnego nauki, a mianowicie nubiologię. Egiptu odkrycia. W tym właśnie Najsłynniejszym chyba jednak żlebie tkwiły ruiny nie znanej do- jego odkryciem było odkopanie tychczas świątyni grobowej Tot- zasypanej wielkiej katedry koptyj- mesa III. (...) Każdy sezon przy- skiej w Faras. Polska ekspedycja nosił nowe, niekiedy sensacyjne ukazała światu piękną wczesno- odkrycia. Przede wszystkim boga- chrześcijańską bazylikę, nekropo- ty zestaw płaskorzeźb o wspaniale lię biskupów oraz pałac. Profesor zachowanej polichromii, jakiej nie znalazł w bazylice wspaniałe ma- miały żadne z dotychczas znanych lowidła ścienne z VIII-XII w. po reliefów egipskich zachowanych Chr., dzięki którym ustalono okres czy to w wielkich muzeach świa- chrystianizacji Nubii na VI wiek. towych, czy też w samym Egip- Po tym odkryciu nazwisko pro- cie”. fesora stało się sławne na całym Te spektakularne odkrycia zwró- świecie. Jednak, nie zważając na ciły na misję polską w Egipcie / Kazimierz Michałowski podczas wykopalisk. To człowiek, który był światową sławą archeologii. https://natemat.pl/124801,nosil- sławę, prowadził równocześnie uwagę całego ówczesnego świata kapelusz-i-dokonywal-rzeczy-wielkich-oto-polski-indiana-jones prace archeologiczne w Deir el- naukowego. Polski uczony zdobył na emeryturę, był kierownikiem Instytutu Egiptologicznego. Nie wspaniałego człowieka i naukow- -Bahari. Jakie było zdziwienie sobie szybko niekwestionowaną stworzonej przez siebie Katedry sposób tutaj wymienić wszyst- ca. Zawsze przed wyjazdem na innych zagranicznych ekspedycji renomę wśród polskich i zagra- Archeologii Śródziemnomorskiej kich funkcji i stanowisk, które wykopaliska urządzał im specjal- archeologicznych, kiedy odkrył nicznych archeologów. Wydał UW, członkiem prezydium PAN, Kazimierz Michałowski w swoim ne narady. Każdy wyjeżdżający na tam w 1961 roku ruiny nieznanej wiele cennych publikacji doty- członkiem prezydium Komitetu 80-letnim życiu piastował. Wy- nie naukowiec musiał znać facho- dotąd świątyni Totmesa III z XV czących wyników swoich prac Nauk o Kulturze Antycznej, dok- starczy dodać, że do chwili śmier- wą literaturę swojego miejsca pra- w. przed Chr. W książce „Od Edfu wykopaliskowych oraz populary- torem honoris causa uniwersyte- ci był zastępcą dyrektora Muzeum cy. Po powrocie zaś z wykopalisk do Faras” tak pisze o swoim od- zatorskich, m.in. „Delfy” (1937), tów w Cambridge i Strasburgu, a Narodowego w Warszawie, kie- obowiązkowa była wspólna praca kryciu: „Zwróciłem uwagę na to, „Sztuka starożytna”, (1955), „Ka- także pełnił dożywotnio godność rownikiem Zakładu Archeologii nad przygotowaniem publikacji z że pomiędzy świątynią Hatszepsut non w architekturze egipskiej” członka wielu towarzystw i aka- Śródziemnomorskiej PAN i Stacji zakończonego sezonu. Jakobielski a stojącą od niej na lewo, czyli na (1955), „Faras” (1962-1965), „Jak demii naukowych w Polsce i na Archeologii Śródziemnomorskiej dodaje, że „jednej rzeczy Profe- południe, świątynią Mentuhotepa Grecy tworzyli sztukę” (1970), świecie, w tym m.in. Accademii PAN w Kairze, członkiem rze- sor zawsze pilnował. Codziennie z okresu Średniego Państwa znaj- „Nie tylko piramidy. Sztuka daw- dei Lincei, Niemieckiego Instytu- czywistym PAN oraz prezesem o siódmej rano szedł pierwszy na duje się żleb powstały z usypiska nego Egiptu” (1966), „Piramidy i tu Archeologicznego, Niemieckiej Międzynarodowego Towarzystwa wykop. Pracowaliśmy metodą dy- głazów skalnych, które już w sta- mastaby” (1972), „Od Edfu do Fa- i Saskiej Akademii Nauk, British Nubiologicznego i wiceprezesem żurów - jedna osoba szła na wykop rożytności, opadając z góry pod- ras. Polskie odkrycia archeologii Academy, Instytutu Francuskiego Międzynarodowego Towarzystwa rano, a wszyscy inni przychodzili czas trzęsienia ziemi, zrujnowały śródziemnomorskiej” (1974). w Egipcie, Greckiego Towarzy- Egiptologicznego. Co godne pod- po śniadaniu. Było to o tyle dobre, oba sanktuaria. W tym usypisku, Profesor Michałowski był bardzo stwa Archeologicznego, Francu- kreślenia, nigdy nie poszedł na że z samego rana jest bardzo zim- na które, rzecz dziwna, żaden z aktywny naukowo i niewyczerpa- skiego Towarzystwa Egiptolo- współpracę z władzami komuni- no, człowiek właściwie nie jest naszych poprzedników nie zwrócił ny fizycznie. Wystarczy wymienić, gicznego, Amerykańskiego Insty- stycznymi. zdolny do żadnej roboty, dopóki uwagi, mogły się jeszcze znajdo- że do 1972 roku, kiedy przeszedł tutu Archeologicznego, Czeskiego słońce dobrze nie wstanie. Wkłada WYJĄTKOWY CZŁOWIEK się dwa swetry, kurtkę, a potem co pół godziny coś zdejmuje. Profe- Profesor „był człowiekiem sta- sor zawsze szedł rano, niezależnie nowczym, wiedział, czego chce. od tego, kto miał dyżur. Mieszkał Miał niepodważalną pozycję i był w namiocie, wolał to od domów, doskonałym dyplomatą. Nigdy nie w których mieszkała reszta grupy. poszedł na żadne kompromisy po- Regenerował się bardzo szybko, lityczne, nie zapisał się do partii, potrzebował piętnastu-dwudziestu wyznawał zasadę, że jest arche- minut na drzemkę po południu i ologiem i nic mu do polityki. I nam był jak nowo narodzony”. to wpoił. Polska Stacja Archeolo- Profesor Kazimierz Michałow- giczna w Kairze była zawsze wy- ski zmarł w Warszawie 1 stycz- łącznie placówką naukową. Profe- nia 1981 roku. 28 marca 2000 r. sorowi proponowano kiedyś spore odbyło się w Kairze otwarcie 8. pieniądze dla stacji, by włączyć Międzynarodowego Kongresu ją w planowany instytut kultury Egiptologów. W czasie ceremonii polskiej. Powiedział: nie, żadnych otwarcia minister kultury Egiptu instytutów kulturalnych. (...) In- Faruk Hosni wręczył siedem ho- stytut oznaczałby podległość pio- norowych medali dla najwybit- nowi MSZ. Dzięki takiej posta- niejszych egiptologów egipskich wie nasza archeologia w Sudanie i zagranicznych (w tym trzy po- i w Egipcie przetrwała wszystkie śmiertne). Jednym z wyróżnio- zawirowania polityczne, jakie w nych był śp. profesor Kazimierz tych krajach następowały. Prze- Michałowski. cież tam raz dobrzy byli Ameryka- nie, raz Rosjanie, a zdarzyło się i Dokumenty, źródła, cytaty: tak, że zamknięto wszystkie kon- sulaty krajów za żelazną kurtyną, http://www.lwow.com.pl/na- a przy okazji wszystkie instytuty szdziennik/michalowski.html doczepione do instytutów kul- turalnych związanych z pionem Piotr Czartoryski-Sziler dyplomatycznym. Czesi i Węgrzy zostali bez instytutu, natomiast Tekst pochodzi z gazety „Nasz nikt nie ruszył polskiej stacji ar- Dziennik” cheologicznej w Kairze, bo to była placówka naukowa, niezależna od Materiał umieszczono za zgodą MSZ” - wspomina dr Jakobielski. Redakcji. Wszystkie prawa za- / Kazimierz Michałowski na tle malowideł z Faras, Muzeum Narodowe w Warszawie. https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/foto/kazimierz- Koledzy archeolodzy zapamiętali strzeżone dla Redakcji gazety michalowski-na-tle-malowidel-z-faras-muzeum-narodowe-w-warszawie-1 profesora Michałowskiego jako „Nasz Dziennik” www.ksi.btx.pl 1 marca 2019 - strona 59 Marsz Pamięci w 75. rocznicę ludobójstwa (2018)

Nasze serwisy My gazety tak mamy - uwielbiamy reklamy www.27wdpak.btx.pl Ten numer gazety powstał dzięki Agencji Reklamowej BARTEXPO www.kresy.info.pl - targi, reklama, poligrafia - komputery i sieci internetowe, - hosting, konta internetowe www.wolyn.org -domeny i skrzynki pocztowe - nagłośnienie 02-670 Warszawa ul. Puławska 240/60 22 8534397 ; 501 153340 Poszukujemy wolontariuszy do prowadzenia serwisów. WYMAGANIA. Partnerzy medialni Znajomość CMS Joomla Znajomość obróbki grafiki Zostań PARTNEREM MEDIALNYM Znajomość edytora tekstowego Nie może Ciebie tutaj zabraknąć

Redakcja - Kontakt: Jesteś pasjonatem Kresów? Bogusław Szarwiło - Redaktor Naczelny Eugeniusz Szewczuk Koniecznie skontaktuj się z [email protected] [email protected] 607 565 427 607144741 Andrzej Łukawski - Wydawca [email protected]. Kresowym Serwisem Aleksander Szumański pl 22-853 43 97; 501 153 340 [email protected] 607 345 832; 664 773 118 Informacyjnym Anna Małgorzata Budzińska [email protected] [email protected] 660 159 143

Wydawca: Bartexpo Agencja Reklamowa; 02-670 Warszawa ul. Puławska 240 / 60 tel. 22 853 43 97; 602 397 844 ISSN 2083-9448; wpis do EDG: UD-IV-WDG-A-5415-PLE-2644-2-10 NR 352888 ; Red. Nacz. Bogusław Szarwiło. Dział „BARWY KRESÓW- KULTURA - TRADYCJA„ Aleksander Szumański [email protected] 607 345 832 ; 664 773 118, Redaktorzy: Andrzej Łukawski 501 153 340 , [email protected]; Anna Małgorzata Budzińska [email protected] 660 159 143; Maciej Prażmo [email protected] 602 319 309